Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен мүмкіндіктері
Экономикалық қатынастардың, соның ішінде рыноктың дамуымен –қоғамның дұрыс дамуы үшін мемлекеттік шекараларды қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау, салық жинау сияқты рөлі жеткілікті ме деген мәселе туындайды. Бұл мәселені салыстырмалы шешуде және экономикадағы мемлекеттің рөлі туралы әр кезеңдегі экономист ғалымдардың көзқарастары түрліше:
Меркантилизм теоретиктері мемлекетті адамның табиғи құқығын қамтамассыз етуге қабілетті ұйым ретінде қарастырады. Бұл теорияның әлеуметтік мәні - мемлекет буржуазиялық байлықтың өсуі үшін жағдай жасауға міндетті деп санауында жатыр.
Буржуазиялық классикалық мектеп өкілдері,экономикаға мемлекеттің араласуын максималды шектеуді және сауда еркіндігін жақтайды. Экономикалық ілімнің классигі А.Смит, экономика «көрінбейтін қолдың» көмегімен еркін дамуға тиісті және мемлекеттің экономикадағы рөлі нөлге теңесуі қажет деп санайды.
Неоклассикалық мектеп өкілдері баға, жалақы және басқа негізгі элементтердің икемділігінен экономика стихиялы түрде өзінен-өзі дағдарыстардан құтыла алады деп көрсетеді. Сондықтан да олар экономикаға мемлекеттің көп араласуына қарсы. Олар экономикалық саясатқа көзқарастары жөнінде «неолиберализмге» жақын.
Мемлекеттік реттеуді шектеуді жақтаушылар адам белсенділігі мен рыноктық өзіндік реттелу принципіне сүйенеді. Бұл бағытта ерекше ағым «монетаризм» қалыптасты, яғни мемлекеттің экономикаға араласуы тек ақша жүйесінде ғана мүмкін болады. Негізін салушы Чикаго мектебінің америкалық экономисі Фридмен Мильтон. Ол ақша айналысының теориясы мен практикасын зерттей келе ақша айналысының іскерлік белсенділікті реттейді және ұдайы өндіріс процесінің дұрыс жолын қамтамассыз ете отырып экономикалық дамуда басты рөл атқарады деп тұжырым жасайды. Фридмен ақша айналысының реттелуіне, қаржы-несие тұрақтылығына сүйене отырып рынок экономикалық қатынастарды өзі реттейді, сондықтан экономиканы мемлекттік реттеудің қажеті жоқ деп санайды.
Мемлекттің реттеуші рөлін пайдалану мүмкіндік терін XX ғасырдың 30 жылдары Джон Мейнард Кейнс бірнеше рет дәлелдеген. Мемлекеттік реттеу өте қажет немесе экономика дағдарыстардан, өндірістің құлдырауынан, жұмыссыздықтан өздігнен шыға алмайды деп санайды ағылшын теоретигі Кейнс. Буржуазиялық политэкономия өкілдерінің экономикаға мемлекеттің араласпау идеяларын Кейнс шындыққа келмейтін және қауіпті идея деп санайды. Сауда еркіндігі қисынсыз дей отырып, мемлекет экономиканы реттеу міндетін өзі алу керек деп тұжырымдайды. Бұл міндет өндірістен кейін даму тенденциясы бар төлем қабілетті сұранысты ынталандырудан көрінеді. Осы жолмен жұмыссыздықпен күресуге болады. Жеке жұмсауға, яғни жаңа кәсіпорын құруға, өндірісті кеңейтуге инвестиция жасауға тұрақты түрде итермелеп отыру қажет деп санайды. Біздің ойымызша, республикамызда экономиканы реформалау барысында нақ осы Кейнстік идеяны басшылыққа алу үлкен тиімділік берер еді.
Меркантилизм теоретиктері мемлекетті адамның табиғи құқығын қамтамассыз етуге қабілетті ұйым ретінде қарастырады. Бұл теорияның әлеуметтік мәні - мемлекет буржуазиялық байлықтың өсуі үшін жағдай жасауға міндетті деп санауында жатыр.
Буржуазиялық классикалық мектеп өкілдері,экономикаға мемлекеттің араласуын максималды шектеуді және сауда еркіндігін жақтайды. Экономикалық ілімнің классигі А.Смит, экономика «көрінбейтін қолдың» көмегімен еркін дамуға тиісті және мемлекеттің экономикадағы рөлі нөлге теңесуі қажет деп санайды.
Неоклассикалық мектеп өкілдері баға, жалақы және басқа негізгі элементтердің икемділігінен экономика стихиялы түрде өзінен-өзі дағдарыстардан құтыла алады деп көрсетеді. Сондықтан да олар экономикаға мемлекеттің көп араласуына қарсы. Олар экономикалық саясатқа көзқарастары жөнінде «неолиберализмге» жақын.
Мемлекеттік реттеуді шектеуді жақтаушылар адам белсенділігі мен рыноктық өзіндік реттелу принципіне сүйенеді. Бұл бағытта ерекше ағым «монетаризм» қалыптасты, яғни мемлекеттің экономикаға араласуы тек ақша жүйесінде ғана мүмкін болады. Негізін салушы Чикаго мектебінің америкалық экономисі Фридмен Мильтон. Ол ақша айналысының теориясы мен практикасын зерттей келе ақша айналысының іскерлік белсенділікті реттейді және ұдайы өндіріс процесінің дұрыс жолын қамтамассыз ете отырып экономикалық дамуда басты рөл атқарады деп тұжырым жасайды. Фридмен ақша айналысының реттелуіне, қаржы-несие тұрақтылығына сүйене отырып рынок экономикалық қатынастарды өзі реттейді, сондықтан экономиканы мемлекттік реттеудің қажеті жоқ деп санайды.
Мемлекттің реттеуші рөлін пайдалану мүмкіндік терін XX ғасырдың 30 жылдары Джон Мейнард Кейнс бірнеше рет дәлелдеген. Мемлекеттік реттеу өте қажет немесе экономика дағдарыстардан, өндірістің құлдырауынан, жұмыссыздықтан өздігнен шыға алмайды деп санайды ағылшын теоретигі Кейнс. Буржуазиялық политэкономия өкілдерінің экономикаға мемлекеттің араласпау идеяларын Кейнс шындыққа келмейтін және қауіпті идея деп санайды. Сауда еркіндігі қисынсыз дей отырып, мемлекет экономиканы реттеу міндетін өзі алу керек деп тұжырымдайды. Бұл міндет өндірістен кейін даму тенденциясы бар төлем қабілетті сұранысты ынталандырудан көрінеді. Осы жолмен жұмыссыздықпен күресуге болады. Жеке жұмсауға, яғни жаңа кәсіпорын құруға, өндірісті кеңейтуге инвестиция жасауға тұрақты түрде итермелеп отыру қажет деп санайды. Біздің ойымызша, республикамызда экономиканы реформалау барысында нақ осы Кейнстік идеяны басшылыққа алу үлкен тиімділік берер еді.
Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің
қажеттілігі мен мүмкіндіктері
Экономикалық қатынастардың, соның ішінде рыноктың дамуымен –қоғамның
дұрыс дамуы үшін мемлекеттік шекараларды қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау,
салық жинау сияқты рөлі жеткілікті ме деген мәселе туындайды. Бұл мәселені
салыстырмалы шешуде және экономикадағы мемлекеттің рөлі туралы әр кезеңдегі
экономист ғалымдардың көзқарастары түрліше:
Меркантилизм теоретиктері мемлекетті адамның табиғи құқығын
қамтамассыз етуге қабілетті ұйым ретінде қарастырады. Бұл теорияның
әлеуметтік мәні - мемлекет буржуазиялық байлықтың өсуі үшін жағдай жасауға
міндетті деп санауында жатыр.
Буржуазиялық классикалық мектеп өкілдері,экономикаға мемлекеттің
араласуын максималды шектеуді және сауда еркіндігін жақтайды. Экономикалық
ілімнің классигі А.Смит, экономика көрінбейтін қолдың көмегімен еркін
дамуға тиісті және мемлекеттің экономикадағы рөлі нөлге теңесуі қажет деп
санайды.
Неоклассикалық мектеп өкілдері баға, жалақы және басқа негізгі
элементтердің икемділігінен экономика стихиялы түрде өзінен-өзі
дағдарыстардан құтыла алады деп көрсетеді. Сондықтан да олар экономикаға
мемлекеттің көп араласуына қарсы. Олар экономикалық саясатқа көзқарастары
жөнінде неолиберализмге жақын.
Мемлекеттік реттеуді шектеуді жақтаушылар адам белсенділігі мен
рыноктық өзіндік реттелу принципіне сүйенеді. Бұл бағытта ерекше ағым
монетаризм қалыптасты, яғни мемлекеттің экономикаға араласуы тек ақша
жүйесінде ғана мүмкін болады. Негізін салушы Чикаго мектебінің америкалық
экономисі Фридмен Мильтон. Ол ақша айналысының теориясы мен практикасын
зерттей келе ақша айналысының іскерлік белсенділікті реттейді және ұдайы
өндіріс процесінің дұрыс жолын қамтамассыз ете отырып экономикалық дамуда
басты рөл атқарады деп тұжырым жасайды. Фридмен ақша айналысының
реттелуіне, қаржы-несие тұрақтылығына сүйене отырып рынок экономикалық
қатынастарды өзі реттейді, сондықтан экономиканы мемлекттік реттеудің
қажеті жоқ деп санайды.
Мемлекттің реттеуші рөлін пайдалану мүмкіндік терін XX ғасырдың 30
жылдары Джон Мейнард Кейнс бірнеше рет дәлелдеген. Мемлекеттік реттеу өте
қажет немесе экономика дағдарыстардан, өндірістің құлдырауынан,
жұмыссыздықтан өздігнен шыға алмайды деп санайды ағылшын теоретигі Кейнс.
Буржуазиялық политэкономия өкілдерінің экономикаға мемлекеттің араласпау
идеяларын Кейнс шындыққа келмейтін және қауіпті идея деп санайды. Сауда
еркіндігі қисынсыз дей отырып, мемлекет экономиканы реттеу міндетін өзі алу
керек деп тұжырымдайды. Бұл міндет өндірістен кейін даму тенденциясы бар
төлем қабілетті сұранысты ынталандырудан көрінеді. Осы жолмен
жұмыссыздықпен күресуге болады. Жеке жұмсауға, яғни жаңа кәсіпорын құруға,
өндірісті кеңейтуге инвестиция жасауға тұрақты түрде итермелеп отыру қажет
деп санайды. Біздің ойымызша, республикамызда экономиканы реформалау
барысында нақ осы Кейнстік идеяны басшылыққа алу үлкен тиімділік берер еді.
Ал енді нақты рыноктық аграрлық сектордағы мемлекттің рөлін көрсетуде
С.В.Киселев Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты рөлді, рыноктық
экономиканың теориясы мен практикасы тұрғысынан реттеу тетіктерін
қолданатын мемлекет болуы қажет деп көрсетсе, қазақ ғалымы Ғ.Қалиев
Мемлекет дағдарыстық жағдай тереңдеген өтпелі кезеңге ауыл шаруашылығы
өндірісін дамыту шарттарын анықтауда маңызды рөль атқарады деп
тұжырымдайды.
Жалпы экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі төмендегі
мәселелерге негізделеді. Біріншіден, қазіргі экономика таза күйінде не
рыноктық, не жоспарлы бөлу қатынастары айқындалмаған бүтін бір жүйені
құрайды. Оның ішінде түрлі мемлекеттер үшін әртүрлі және белгілі бір
динамикалық тепе-теңдікті; бір жағынан рыноктық факторларды, екінші жағынан
мемлекеттік басқару мен реттеуді сақтайды. Осылайша, экономикалық
қатынастардың басты факторы–жалпы ұлттықөнім мен қосымша құнға салықты бөлу
мен қайта бөлудегі мемлекеттің басты рөлі сақталады. Бұл өз кезегінде
шаруашылықты жүргізудің жоғары тиімділігі мен адамдардың тұрмыс дәрежесі
мен сапасын қамтамассыз етеді. Екіншіден, дүние жүзілік тәжірибе
дәлелдегендей, экономикада мемлекеттің рөлі күшті елдерде алға жылжу
тездетіледі. Үшіншіден, рыноктық экономика өзінің оңды белгілеріне қарамай
, бүкіл экономикалық және әлеуметтік процестерді автоматты түрде реттеуге
қабілетсіз. Ол әлеуметтік әділетті болуын қамтамассыз етпейді,еңбекке
құқыққа кепілдік бере алмайды,қоршаған ортаны қорғауға бағытталмайды және
халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігіне қажетті дәрежеле қолдау
көрсетпейді. Мұның бәрін мемлекет белгілі дәрежеде реттеуі тиіс. Бұл
жағдайларды есепке алмау кері салдарларға әкеледі, әкеліп отыр да.
Қазақстанда, басқа да Кеңестік Республикалар сияқты рыноктық
қатынастарға көшуде шоктық терапия вариянты таңдап алынды. Басқаша
айтсақ, бұрынғы құрылымды құрту және бағаны босату кең көлемде
жекешелендіру шаруашылық жүргізудің таза рыноктық әдістері мен жағдайларына
өту негізінде рыноктық қатынастарды қалыптастыру жолы қабылданады. Бұл
процесте мемлекеттің рөлі мен қызметтерін айтар болсақ,мемлекеттің реттеу
әдістерін тікелей қалыптасып жатқан рыноктық экономикаға ауыстыру болады.
Қазір біздің экономика өтпелі кезеңді басынан кешіруде,нақ осы кезде
мемлекеттің реттеуші рөлі маңызды,өте қажет болмақ. Бірақ бұл рөл бұрынғы
әміршіл экономика жағдайындағыдай,яғни орталық-шаруашылық қызметінің
параметрлерін көрсетіп отыратын уақыттағыдан басқа болуы шарт. Жоғарыдан
өнім түрлерінің өндіріс көлемін тиімді анықтау, оларды тұтынушыларға сәйкес
бөлу және ұсыныс пен сұраныстың өзара байланысын көрсететін бағаны анықтау
мүмкін емес.
Енді аграрлық өндірісті, мемлекеттің реттеуі қажет шектерін қалай
анықтауы керек деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Мемлекеттің экономикаға
және экономикалық қатынасқа әсерінің қандай шегі бар деген мәселе көп
жылдар көлемінде талқыланып келді. Бұл жерде екі негізгі көзқарас
қалыптасты. Біріншісі неоконсервативтік мемлекеттік реттеу үлгісі бойынша
рыноктың реттеуші қызметтерін ұсынысты ынталандыру негіздерінде қамтамасыз
ету қажет. Монетаристік және ұсыныстар экономикасы концепцияларына
(Лаффер, Гилдер), рационалды күту теориясына (Мут, Лукас, Репинг) сәйкес
реттеудің негізгі бағыты кәсіпкерлерге салық жеңілдіктерін беру үшін салық
жүйесін реформалау және инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асыру. Екіншісі
мемлекеттік реттеудің Кейнсиандық үлгісі бойынша, экономика рыноктық
механизм мен мемлекеттік реттеуді біріктіру арқылы басқарылуы қажет.
Кейнстің ерекшелігі – жанама әдістер мен экономикалық құрылымдар арқылы
ғана реттеуді, басты мақсат етеді.Қазіргі уақыттағы мемлекетті реттеу
мәселесін қарастырудың жолдары осыдан 10-20 жыл бұрынғы тәсілдерге
қарағанда мүлде басқаша.13.47б. Соңғы бағыттардың бірі мемлекеттің рөлін
жақтаса, екіншісі оны жалпы болжаушы және асыраушы ретінде қарастырады.
Ірі меншік иесі ретінде де ұлттық мүдделерді білдіруші ретінде де,
мемлекеттің араласу масштабын бағалау маңызды болып табылады. Экономика
ғылымының міндеті мемлекеттік араласудың жалпы бағыты қайда бағытталғанын
мемлекет қызметінің жалпы философиялық және парагматикалық негіздері қандай
екендігін анықтау. Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселесіне 3 түрлі
тәсілді: өркениетті-тарихи; әлеуметтік экономикалық трансформация кезеңінде
мемлекеттің ерекше рөлін көрсететін мемлекеттік; конъюктуралы-тәжірибелік,
яғни дағдарыстан шығудың құралын іздеу және өрлеуге жағдай жасау, ал
қолайсыз жағдайларда жаңа әлеуметтік экономикалық және технологиялық
кеңістікті бұзып өту қажеттілігін көрсететін тәсілдерді атауға болады.
Елімізге экономикалық мемлекеттік кеңістік, шекара және мемлекеттік
орталығы қалай қажет болса мемлекеттік билік, мемлекеттік тәртіп және
мемлекеттік иницатива сондай керек. Соңғы кездегі оқиғалар көрсеткендей
социалистік экономикалық жоспарлы директивалы басқару моделінің бұрынғы
барлық кемшіліктеріне қарамастан обьективті қажеттілік мемлекеттікреттеудің
үлкен мүмкіндіктерімен қандай жағдайда да бас тарту дұрыс болмады.
Директивалы реттеу рыноктың өзімдік икемделуге альтернативті бола тұра,
рынокқа антипод яғни қарсы болмайды. Мұндай реттеу қазіргі рыноктың басты
айқындаушы элементі ретінде қарастырылады. Зерттеушілердің көп бөлігі,
жоспарлы және рыноктық реттеудің элементтерін диалектикалық үйлестіретін
экономиканы реформалаудың осындай жолын таңдауға бет бұрды. Қазіргі өтпелі
кезеңде қоғамда өзіндік реттелу механизмдері қалыптасып жатқанда,
мемлекеттік реттелудің маңызы зор. Егер экономиканы реформалау қандай
жағдайда өтетінін ескерсек, мемлекеттік реттеудің қаншалықты қажет
екендігін айтудың қажеті шамалы. Мұндай жағдайларға;
- техника-технологиялық артта қалушылық; бәсекені дамыту қажет;
- теңгенің тұрақтылығы жөніндегі шаралар жүйесін жүзеге асыруды
талап ететін ақша айналымының әлсіздігі оларды жүзеге асыруда
инвеститциялық белсенділікті көтеру механизімін талдау;
- монополизм, көлеңкелі келісімділік, кейде экономикаға мафиоздық
құрылымдардың тікелей бақылау жүргізуі.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер ауыл шаруашылығын мемлекеттің реттейтін теоретикалық және
практикалық мәселелерін алға қойып отыр. Бұрынғы басқару құрылымын
бөлшектеу халық шаруашылығын зерттеудің тиімді механизмдерін жасаумен
толықтырылады. Басқарудың тиімді механизмдерінің болмауынан
макроэкономикалық реттеу микроэкономика деңгейіндегі қызметпен үйлеспей
отыр. Рыноктық мақсаттар негізінде барлық мәселелерді жедел түрде шешуге
болмайтыны анық. Сондықтанда әкімшіл-әміршіл жүйенің идеяларынан босанған
экономика еркін рыноктық қатынастың қызмет ету тәртібін бірден үйреніп
кетуге қабілетсіз болып отыр. Бірақ осы жүйеден бас тарту ауыл
шаруашылығының экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қызметтерінің
орталықтан орындалуын жоққа шығару деген сөз емес. Нарықтық қатынастардың
бастапқы кезеңдерінде басқару құрылымы экономиканы реформалау шараларының
рыноктың өздігінен реттелуіне үлкен үміт артқан болатын.
Өркениетті елдердің барлығында да экономикаға мемлекеттік басқару
жасалып, ол реттеліп отырады. Сондықтан халық шаруашылығын мемлекеттік
реттеу үлкен экономикалық тиімді нәтиже береді. Сол себепті экономикаға
мемлекеттік реттеу керек пе, жоқ па деген талас жоқ, мәселе сол реттеуді
қалай және қандай әдіспен жүргізуде мемлекеттік орындардың әкімшілік
араласуы мен кәсіпорындардың дербестігі арасындағы шекараны қалай анықтауда
болып отыр.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған рынок
жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады.
Аграрлық өндірісті мемлекеттік реттеу - бұл ауыл шаруашылық өнімдерін
шикізаттарын және азық-түлік өндіруге, өңдеуге және оларды өткізуге сондай-
ақ тауар өндірушілердің өндірістік техникалық қызмет көрсетулеріне және
материалды-техниканың қамтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсері
болып табылады.
Халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуінің төмендеуіне жол бермеу,
дағдарыстан шығуға алғышарттар жасау, ауыл шаруашылығындағы және
экономикалық басқа салалары жұмысшыларының табыс дәрежелерін қалпына
келтіру және азық-түлік рыноктарын қалыптастырып жұмыс істеу, қаржыландыру,
несие беру, сақтандыру және салық салу сыртқы экономикалық қызметтерді
жүзеге асыруда отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау
(Мысалы 1998 жылы Президент жарлығымен тоннасына 80 доллар ақы төлеп астық
сатып алу, жартылай Ресейдің арзан тағам өнімдерін тежеу шаралары) ауыл
шаруашылық ғылымын және ауылдағы әлеуметтік саланы дамыту сияқты басты
бағыттарда жүзеге асуы тиіс. Сондай-ақ ауыл шаруашылық өнімдері,
шикізаттары және азық-түлік рыноктарын дамыту аграрлық өндіріс саласында
еңбек етумен тауар өндірушілерге өнімдерін өткізуге мүмкіндік жасау,
кепілдік беру арқылы жүргізілуі тиіс. Өнімді, шикізатты және азық-түлікті
өткізудің рыноктық жүйесін қалыптастыруға мемлекеттік басқару органдары
жауапты.
Өтпелі дәуірде, төмендегі элементтер мемлекеттік реттеудің басты
элементтері болып табылады ауыл-селоға мемлекеттік қолдау көрсету және
төлем қабілетті сұранысты ынталандыру арқылы салалардағы табыстылықтың
жалпы дәрежесіне қолдау жасау;
-антимонополиялық реттеу және ішкі пропорция мен салааралық айырбасты
реттеу, саланың бәсекелестік потенциалын көтеру;
-рыноктық инфрақұрылымның дамуына көмектесу;
-ауылды қолайлы кредитпен қамтамасыз ету;
-протекционизм саясатын жүргізу және отандық тауар өндірушілерге
сыртқы рынокпен бәсекеге түсуге жағдай жасау.
Ауыл шаруашылығы үшін ресурстар өндіретін кәсіпорындардағы, әсіресе
машина құрастырудағы ауыр қаржылық жағдай бір жағынан олардың жойылу
қаупін тудырады, екінші жағынан олардың монополизм проблемасын көрсетеді.
Ендігі жерде техника және басқа ресурстарға мемлекеттік қолдау көрсететін
лизинг жүйесін дамыту жолымен, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің сатып
алу қабілетін көтеру қажет.
Баға және табыс саясатымен халықтың азық-түлікке сұранысы мен
ұсынысын тек ішінара реттеуге болады, ал азық–түлікпен қамтамасыз етудің
өзі реттелетін сипаты жоқ. Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты
рөлде рыноктық экономикалық теориясы мен практикасы тудырған реттеу
тетіктерін қолданатын мемлекет болуы қажет. Рыноктық стихиялық бақылаусыз
әрекеті агроөнеркәсіпке, тамақ өнімдерінің жұмысы мен тұтынуына қайта өңдеу
шикізаттарына үлкен соққы болған болар еді. Реформаларға дейінгі уақытта
КСРО-да көп жағдайда батыста жүзеге асып жатқан реттеуге ұқсас экономикалық
реттеу және аграрлық секторды қолдау жүйесі қолданылған болатын. Бірақ,
экономикалық соның ішінде қаржы-кредиттік қатынастардың жетілмеуінен, яғни
мүлтіксіз орындалмауынан аграрлық өндіріс тиімділігі төмен болып қала
береді. Қаржы-кредиттік қатынастар меншіктің және саланы басқару жүйесінің
мемлекеттік формасына, инвестициялық баға және әлеуметтік саясат
саласындағы қаржы мәселесінің шешілмеуіне байланысты жетілмеді. Өтпелі
кезеңде аграрлық реформаны жүзеге асыруда саланы экономикалық қорғау бірден
қысқарды.
Экономика кез-келген елде, кез-келген қоғамдық саяси және әлеуметтік
экономикалық жүйеде қандайда бір дәрежеде мемлекетпен реттеледі.
Экономикасы орталықтан басқарылатын елде мемлекеттің экономикаға араласуы
тікелей формада, яғни нұсқаулы жоспар, қатаң заңдар, математикалық,
қаржылық, табиғи және еңбек ресурстарын мемлекеттік билеу ретінде болады.
Ал рыноктық экономикалы елдердегі мемлекеттің экономикаға араласуы жанама
формада болады, яғни мемлекеттік заңдық шектеулер, салық жүйесі, несиелеу,
жеңілдіктер мемлекеттік инвестициялар арқылы экономикаға әсер етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекеттің,
қоғамның, халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігінің мүдделерін тұлғаның
құқығы мен бостандығын ескере отырып,сақтау болып табылады. Мемлекеттік
реттеу болашақ ұрпақтың мүдделерін қорғауға,қоршаған ортаны аялауға,оның
ластануын болдырмауға бағытталады. Мемлекеттік реттеу формалары түрліше.
Біз оның тек ең бастыларын қарастырып өтеміз.26.53б.
1. Салықтық реттеу - ол салық салудың объектісін анықтау мен мөлшерін
тағайындау, салық жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату сияқты жолдарын
реттейді. Салық алу мемлекеттік бюджет табысының басты көзі және әлеуметтік
саясаттың қаржы көзі болып табылады. Сонымен қатар мемлекет салық
ауыртпашылығын өзгерту арқылы экономикалық процестерді жеделдету немесе
баяулатады. Салықтық реттеу бағытында кеден салығын алуға әсер етеді.
2. Ақша-несиелік реттеу. Мемлекеттің ақша айналымына және ақша
массасы көлеміне әсерін көрсетеді. Орталық банк арқылы мемлекет банктік
қарыз пайызының шекті мөлшерін тағайындауға, жалпы ақша массасы мен
эмиссиясын реттеуге, жеңілдікпен заем беруге, облигация мен басқада бағалы
қағаздар шығаруға мүмкіндіктері бар.Мұндай ретттеу ақша құйылуы мен
қорлануын өзгертуге қабілетті. Сондай-ақ экономикалық процестерге әсер ете
алады және инфляцияның жоғарғы деңгейімен күрес жүргізеді.
3. Бағалық реттеу - рыноктық экономика жағдайында мемлекет бағаның
шекті дәрежесін тағайындай алады. Осы дәрежеден жоғарлауына тиым салады.
Сатушыларға келген шығынды мемлекеттік дотация арқылы орнын толтыруы
мүмкін. Ал орталықтанған экономикада мемлекет бағаны өзі тағайындайды.
4. Бюджеттік реттеу - ол мемлекеттік бюджет құралдарын түрлі бағыттар
бойынша мемлекеттік органдар бөле алады. Халықтың әлеуметтік топтарына тағы
басқа салаларға бюджеттен бөлу көптеу болса, кейбіреулеріне аз бөлінеді.
Мемлекет бюджетке қосымша төлемдерді ақша айналымын және ақша қорларын
реттей отырып, тағайындай алады.
5. Әлеуметтік реттеу - мемлекеттің әлеуметтік әділеттілікті
қамтамасыз етуіне, халықтың әлеуметтік қорғалмаған және әлсіз қорғалған
топтарына қолдау жасауына, әлеуметтік кепілдікті жасауға бағытталған.
Әлеуметтік реттеу, мемлекеттік әлеуметтік сақтандырумен бірге келесі
шараларды қарастырады. Зейнетақымен қамтамасыз ету, мүгедектерге, балаларға
көмек көрсету, адамның денсаулығымен өмірін сақтандыру. Мемлекет
зейнетақылық, жәрдемақының, стипендияның төменгі дәрежесін тағайындайды.
6. Мемлекеттік антимонополиялық реттеу - монополист кәсіпорынның
қызметін шектеу, кейде тиым салуға бағытталады. Мемлекеттік монополис заңы-
монополистерге қарсы жазалау шараларын қарастырды және монополизмнің
дамуына көмектесетін жағдайларды болдырмайды.
7. Қоршаған ортаны қорғау және қалпына келтіруді мемлекеттік реттеу
келесі шараларды; ластанғаны үшін айып және жазалау шаралары бойынша
табиғатты қорғау, міндетті табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру арқылы
жарлықтарды қарастырады.
8. Еңбек қатынастарын, еңбек ақыны реттеу - ол еңбек және
жұмысбастылық туралы мемлекеттік заң арқылы жүзеге асырылады. Бұл заң еңбек
келісім шарттарын және минималды жалақыны сақтау, еңбекті қорғауды
қамтамасыз ету, жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны төлеуді қарастырады. Сондай-
ақ мемлекет еңбекке ақы төлеу тарифтерін тағайындай алады.
9. Мемлекеттік сыртқы экономикалық реттеу - бұл мемлекеттің экспорт
және импорт құрылымына, сыртқы сауда процесіне мемлекеттік шекерадан өтетін
тауарларға бақылау жасауға капиталдың бір елден екінші елге қозғалысына,
валюталық айырбасқа әсері. Осындай реттеу елдің экономикалық мүддесін
қорғау, сыртқы экономикалық байланыстың тиімділігін көтеру, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсаттарын көздейді.
Бұл қызметтердің бірі де өз мәнін жоймайды. Тек осы қызметтерді
мемлекеттің жүзеге асыру әдістері мен механизмдері өзгеруі мүмкін. Қазіргі
уақытта мемлекеттің әлеуметтік процестерді реттеудегі рөлі де күшеюде.
Мемлекет меншік формасына тәуелсіз кез-келген кәсіпкер үшін міндетті
төменгі еңбекақыны, төменгі сағаттық ставканы, жұмыс күшінің ұзақтығын,
демалыс уақытын кепілді кезекті демалысын анықтайды.
Жалпы аграрлық саясат ауыл шаруашылық өндірісінің ерекшеліктерімен
аграрлық қатынастарды реттеудің өзгешеліктерімен байланысты. Аграрлық
саясат ол ауыл шаруашылық өндірісімен мен агробизнестің басқада салаларын
тиімді дамытуға бағытталған және осы негізде халықтың тұрмыс дәрежесі мен
елдегі қоғамдық процестердің дамуын қамтамасыз ету саясаты. Жоғарыда жалпы
экономиканы мемлекеттік реттеу формаларын қарастырдық енді тікелей
Қазақстандағы аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің мүмкіндіктеріне
тоқталайық. Ол бағалық, қаржылық, несиелік және салықтық құралдарды
пайдалану арқылы экономикалық әдіспен шешіледі. Ауыл шаруашылық мемлекеттік
реттеуді ұйымдастырудың ішкі құрылымын келесі сурет бойынша беруге болады.
Қаржылық саясат саласында, мемлекет көп укладты экономиканы құрудың
бастапқы кезеңінде бәсекелестікті тудыруға және дамытуға жағдай жасауы
керек. Сондықтан да, қаржылық көмек ең алдымен тауар өндірушілерді қолдау
үшін мемелекеттік бағаны қамтамасыз етуге, аграрлық сфераны жеңілдікпен
қаржыландыруға көмектесетін коммерциялық белгілердің шығындарын жабуға,
сондай-ақ жекелеген салалар және аудандар экономикалық аймақтар жөніндегі
бағдарламаны жүзеге асыруға шаруашылықтың айналымынан шығып қалған ауыл
шаруашылығындағы жерлерін қайта қалпына келтіруге, бағытталуға тиіс.
Мемлекеттік қаржылық қолдау шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға табиғат
аппаттарының шығындарын өтеуге, су шаруашылығы және топырақты суландыру
жұмыстарын жүргізуге, ауыл шаруашылығындағы жаңа немесе ерекше қиын
өндірістерді ұйымдастыруға бағытталады.
.
Ауыл шаруашылық реттеуді ұйымдастырудың ішкі құрылымының схемасы
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің ғылыми негізі
Ауыл Ғылыми жобалау Басты мақсаттарды
шаруашылығы-ның негіздеу
қазіргі деңгейіне
талдау жүргізу
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қажеттілігі мен мүмкіндіктері
Экономикалық қатынастардың, соның ішінде рыноктың дамуымен –қоғамның
дұрыс дамуы үшін мемлекеттік шекараларды қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау,
салық жинау сияқты рөлі жеткілікті ме деген мәселе туындайды. Бұл мәселені
салыстырмалы шешуде және экономикадағы мемлекеттің рөлі туралы әр кезеңдегі
экономист ғалымдардың көзқарастары түрліше:
Меркантилизм теоретиктері мемлекетті адамның табиғи құқығын
қамтамассыз етуге қабілетті ұйым ретінде қарастырады. Бұл теорияның
әлеуметтік мәні - мемлекет буржуазиялық байлықтың өсуі үшін жағдай жасауға
міндетті деп санауында жатыр.
Буржуазиялық классикалық мектеп өкілдері,экономикаға мемлекеттің
араласуын максималды шектеуді және сауда еркіндігін жақтайды. Экономикалық
ілімнің классигі А.Смит, экономика көрінбейтін қолдың көмегімен еркін
дамуға тиісті және мемлекеттің экономикадағы рөлі нөлге теңесуі қажет деп
санайды.
Неоклассикалық мектеп өкілдері баға, жалақы және басқа негізгі
элементтердің икемділігінен экономика стихиялы түрде өзінен-өзі
дағдарыстардан құтыла алады деп көрсетеді. Сондықтан да олар экономикаға
мемлекеттің көп араласуына қарсы. Олар экономикалық саясатқа көзқарастары
жөнінде неолиберализмге жақын.
Мемлекеттік реттеуді шектеуді жақтаушылар адам белсенділігі мен
рыноктық өзіндік реттелу принципіне сүйенеді. Бұл бағытта ерекше ағым
монетаризм қалыптасты, яғни мемлекеттің экономикаға араласуы тек ақша
жүйесінде ғана мүмкін болады. Негізін салушы Чикаго мектебінің америкалық
экономисі Фридмен Мильтон. Ол ақша айналысының теориясы мен практикасын
зерттей келе ақша айналысының іскерлік белсенділікті реттейді және ұдайы
өндіріс процесінің дұрыс жолын қамтамассыз ете отырып экономикалық дамуда
басты рөл атқарады деп тұжырым жасайды. Фридмен ақша айналысының
реттелуіне, қаржы-несие тұрақтылығына сүйене отырып рынок экономикалық
қатынастарды өзі реттейді, сондықтан экономиканы мемлекттік реттеудің
қажеті жоқ деп санайды.
Мемлекттің реттеуші рөлін пайдалану мүмкіндік терін XX ғасырдың 30
жылдары Джон Мейнард Кейнс бірнеше рет дәлелдеген. Мемлекеттік реттеу өте
қажет немесе экономика дағдарыстардан, өндірістің құлдырауынан,
жұмыссыздықтан өздігнен шыға алмайды деп санайды ағылшын теоретигі Кейнс.
Буржуазиялық политэкономия өкілдерінің экономикаға мемлекеттің араласпау
идеяларын Кейнс шындыққа келмейтін және қауіпті идея деп санайды. Сауда
еркіндігі қисынсыз дей отырып, мемлекет экономиканы реттеу міндетін өзі алу
керек деп тұжырымдайды. Бұл міндет өндірістен кейін даму тенденциясы бар
төлем қабілетті сұранысты ынталандырудан көрінеді. Осы жолмен
жұмыссыздықпен күресуге болады. Жеке жұмсауға, яғни жаңа кәсіпорын құруға,
өндірісті кеңейтуге инвестиция жасауға тұрақты түрде итермелеп отыру қажет
деп санайды. Біздің ойымызша, республикамызда экономиканы реформалау
барысында нақ осы Кейнстік идеяны басшылыққа алу үлкен тиімділік берер еді.
Ал енді нақты рыноктық аграрлық сектордағы мемлекттің рөлін көрсетуде
С.В.Киселев Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты рөлді, рыноктық
экономиканың теориясы мен практикасы тұрғысынан реттеу тетіктерін
қолданатын мемлекет болуы қажет деп көрсетсе, қазақ ғалымы Ғ.Қалиев
Мемлекет дағдарыстық жағдай тереңдеген өтпелі кезеңге ауыл шаруашылығы
өндірісін дамыту шарттарын анықтауда маңызды рөль атқарады деп
тұжырымдайды.
Жалпы экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі төмендегі
мәселелерге негізделеді. Біріншіден, қазіргі экономика таза күйінде не
рыноктық, не жоспарлы бөлу қатынастары айқындалмаған бүтін бір жүйені
құрайды. Оның ішінде түрлі мемлекеттер үшін әртүрлі және белгілі бір
динамикалық тепе-теңдікті; бір жағынан рыноктық факторларды, екінші жағынан
мемлекеттік басқару мен реттеуді сақтайды. Осылайша, экономикалық
қатынастардың басты факторы–жалпы ұлттықөнім мен қосымша құнға салықты бөлу
мен қайта бөлудегі мемлекеттің басты рөлі сақталады. Бұл өз кезегінде
шаруашылықты жүргізудің жоғары тиімділігі мен адамдардың тұрмыс дәрежесі
мен сапасын қамтамассыз етеді. Екіншіден, дүние жүзілік тәжірибе
дәлелдегендей, экономикада мемлекеттің рөлі күшті елдерде алға жылжу
тездетіледі. Үшіншіден, рыноктық экономика өзінің оңды белгілеріне қарамай
, бүкіл экономикалық және әлеуметтік процестерді автоматты түрде реттеуге
қабілетсіз. Ол әлеуметтік әділетті болуын қамтамассыз етпейді,еңбекке
құқыққа кепілдік бере алмайды,қоршаған ортаны қорғауға бағытталмайды және
халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігіне қажетті дәрежеле қолдау
көрсетпейді. Мұның бәрін мемлекет белгілі дәрежеде реттеуі тиіс. Бұл
жағдайларды есепке алмау кері салдарларға әкеледі, әкеліп отыр да.
Қазақстанда, басқа да Кеңестік Республикалар сияқты рыноктық
қатынастарға көшуде шоктық терапия вариянты таңдап алынды. Басқаша
айтсақ, бұрынғы құрылымды құрту және бағаны босату кең көлемде
жекешелендіру шаруашылық жүргізудің таза рыноктық әдістері мен жағдайларына
өту негізінде рыноктық қатынастарды қалыптастыру жолы қабылданады. Бұл
процесте мемлекеттің рөлі мен қызметтерін айтар болсақ,мемлекеттің реттеу
әдістерін тікелей қалыптасып жатқан рыноктық экономикаға ауыстыру болады.
Қазір біздің экономика өтпелі кезеңді басынан кешіруде,нақ осы кезде
мемлекеттің реттеуші рөлі маңызды,өте қажет болмақ. Бірақ бұл рөл бұрынғы
әміршіл экономика жағдайындағыдай,яғни орталық-шаруашылық қызметінің
параметрлерін көрсетіп отыратын уақыттағыдан басқа болуы шарт. Жоғарыдан
өнім түрлерінің өндіріс көлемін тиімді анықтау, оларды тұтынушыларға сәйкес
бөлу және ұсыныс пен сұраныстың өзара байланысын көрсететін бағаны анықтау
мүмкін емес.
Енді аграрлық өндірісті, мемлекеттің реттеуі қажет шектерін қалай
анықтауы керек деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Мемлекеттің экономикаға
және экономикалық қатынасқа әсерінің қандай шегі бар деген мәселе көп
жылдар көлемінде талқыланып келді. Бұл жерде екі негізгі көзқарас
қалыптасты. Біріншісі неоконсервативтік мемлекеттік реттеу үлгісі бойынша
рыноктың реттеуші қызметтерін ұсынысты ынталандыру негіздерінде қамтамасыз
ету қажет. Монетаристік және ұсыныстар экономикасы концепцияларына
(Лаффер, Гилдер), рационалды күту теориясына (Мут, Лукас, Репинг) сәйкес
реттеудің негізгі бағыты кәсіпкерлерге салық жеңілдіктерін беру үшін салық
жүйесін реформалау және инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асыру. Екіншісі
мемлекеттік реттеудің Кейнсиандық үлгісі бойынша, экономика рыноктық
механизм мен мемлекеттік реттеуді біріктіру арқылы басқарылуы қажет.
Кейнстің ерекшелігі – жанама әдістер мен экономикалық құрылымдар арқылы
ғана реттеуді, басты мақсат етеді.Қазіргі уақыттағы мемлекетті реттеу
мәселесін қарастырудың жолдары осыдан 10-20 жыл бұрынғы тәсілдерге
қарағанда мүлде басқаша.13.47б. Соңғы бағыттардың бірі мемлекеттің рөлін
жақтаса, екіншісі оны жалпы болжаушы және асыраушы ретінде қарастырады.
Ірі меншік иесі ретінде де ұлттық мүдделерді білдіруші ретінде де,
мемлекеттің араласу масштабын бағалау маңызды болып табылады. Экономика
ғылымының міндеті мемлекеттік араласудың жалпы бағыты қайда бағытталғанын
мемлекет қызметінің жалпы философиялық және парагматикалық негіздері қандай
екендігін анықтау. Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселесіне 3 түрлі
тәсілді: өркениетті-тарихи; әлеуметтік экономикалық трансформация кезеңінде
мемлекеттің ерекше рөлін көрсететін мемлекеттік; конъюктуралы-тәжірибелік,
яғни дағдарыстан шығудың құралын іздеу және өрлеуге жағдай жасау, ал
қолайсыз жағдайларда жаңа әлеуметтік экономикалық және технологиялық
кеңістікті бұзып өту қажеттілігін көрсететін тәсілдерді атауға болады.
Елімізге экономикалық мемлекеттік кеңістік, шекара және мемлекеттік
орталығы қалай қажет болса мемлекеттік билік, мемлекеттік тәртіп және
мемлекеттік иницатива сондай керек. Соңғы кездегі оқиғалар көрсеткендей
социалистік экономикалық жоспарлы директивалы басқару моделінің бұрынғы
барлық кемшіліктеріне қарамастан обьективті қажеттілік мемлекеттікреттеудің
үлкен мүмкіндіктерімен қандай жағдайда да бас тарту дұрыс болмады.
Директивалы реттеу рыноктың өзімдік икемделуге альтернативті бола тұра,
рынокқа антипод яғни қарсы болмайды. Мұндай реттеу қазіргі рыноктың басты
айқындаушы элементі ретінде қарастырылады. Зерттеушілердің көп бөлігі,
жоспарлы және рыноктық реттеудің элементтерін диалектикалық үйлестіретін
экономиканы реформалаудың осындай жолын таңдауға бет бұрды. Қазіргі өтпелі
кезеңде қоғамда өзіндік реттелу механизмдері қалыптасып жатқанда,
мемлекеттік реттелудің маңызы зор. Егер экономиканы реформалау қандай
жағдайда өтетінін ескерсек, мемлекеттік реттеудің қаншалықты қажет
екендігін айтудың қажеті шамалы. Мұндай жағдайларға;
- техника-технологиялық артта қалушылық; бәсекені дамыту қажет;
- теңгенің тұрақтылығы жөніндегі шаралар жүйесін жүзеге асыруды
талап ететін ақша айналымының әлсіздігі оларды жүзеге асыруда
инвеститциялық белсенділікті көтеру механизімін талдау;
- монополизм, көлеңкелі келісімділік, кейде экономикаға мафиоздық
құрылымдардың тікелей бақылау жүргізуі.
Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер ауыл шаруашылығын мемлекеттің реттейтін теоретикалық және
практикалық мәселелерін алға қойып отыр. Бұрынғы басқару құрылымын
бөлшектеу халық шаруашылығын зерттеудің тиімді механизмдерін жасаумен
толықтырылады. Басқарудың тиімді механизмдерінің болмауынан
макроэкономикалық реттеу микроэкономика деңгейіндегі қызметпен үйлеспей
отыр. Рыноктық мақсаттар негізінде барлық мәселелерді жедел түрде шешуге
болмайтыны анық. Сондықтанда әкімшіл-әміршіл жүйенің идеяларынан босанған
экономика еркін рыноктық қатынастың қызмет ету тәртібін бірден үйреніп
кетуге қабілетсіз болып отыр. Бірақ осы жүйеден бас тарту ауыл
шаруашылығының экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қызметтерінің
орталықтан орындалуын жоққа шығару деген сөз емес. Нарықтық қатынастардың
бастапқы кезеңдерінде басқару құрылымы экономиканы реформалау шараларының
рыноктың өздігінен реттелуіне үлкен үміт артқан болатын.
Өркениетті елдердің барлығында да экономикаға мемлекеттік басқару
жасалып, ол реттеліп отырады. Сондықтан халық шаруашылығын мемлекеттік
реттеу үлкен экономикалық тиімді нәтиже береді. Сол себепті экономикаға
мемлекеттік реттеу керек пе, жоқ па деген талас жоқ, мәселе сол реттеуді
қалай және қандай әдіспен жүргізуде мемлекеттік орындардың әкімшілік
араласуы мен кәсіпорындардың дербестігі арасындағы шекараны қалай анықтауда
болып отыр.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған рынок
жағдайында да бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады.
Аграрлық өндірісті мемлекеттік реттеу - бұл ауыл шаруашылық өнімдерін
шикізаттарын және азық-түлік өндіруге, өңдеуге және оларды өткізуге сондай-
ақ тауар өндірушілердің өндірістік техникалық қызмет көрсетулеріне және
материалды-техниканың қамтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсері
болып табылады.
Халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуінің төмендеуіне жол бермеу,
дағдарыстан шығуға алғышарттар жасау, ауыл шаруашылығындағы және
экономикалық басқа салалары жұмысшыларының табыс дәрежелерін қалпына
келтіру және азық-түлік рыноктарын қалыптастырып жұмыс істеу, қаржыландыру,
несие беру, сақтандыру және салық салу сыртқы экономикалық қызметтерді
жүзеге асыруда отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау
(Мысалы 1998 жылы Президент жарлығымен тоннасына 80 доллар ақы төлеп астық
сатып алу, жартылай Ресейдің арзан тағам өнімдерін тежеу шаралары) ауыл
шаруашылық ғылымын және ауылдағы әлеуметтік саланы дамыту сияқты басты
бағыттарда жүзеге асуы тиіс. Сондай-ақ ауыл шаруашылық өнімдері,
шикізаттары және азық-түлік рыноктарын дамыту аграрлық өндіріс саласында
еңбек етумен тауар өндірушілерге өнімдерін өткізуге мүмкіндік жасау,
кепілдік беру арқылы жүргізілуі тиіс. Өнімді, шикізатты және азық-түлікті
өткізудің рыноктық жүйесін қалыптастыруға мемлекеттік басқару органдары
жауапты.
Өтпелі дәуірде, төмендегі элементтер мемлекеттік реттеудің басты
элементтері болып табылады ауыл-селоға мемлекеттік қолдау көрсету және
төлем қабілетті сұранысты ынталандыру арқылы салалардағы табыстылықтың
жалпы дәрежесіне қолдау жасау;
-антимонополиялық реттеу және ішкі пропорция мен салааралық айырбасты
реттеу, саланың бәсекелестік потенциалын көтеру;
-рыноктық инфрақұрылымның дамуына көмектесу;
-ауылды қолайлы кредитпен қамтамасыз ету;
-протекционизм саясатын жүргізу және отандық тауар өндірушілерге
сыртқы рынокпен бәсекеге түсуге жағдай жасау.
Ауыл шаруашылығы үшін ресурстар өндіретін кәсіпорындардағы, әсіресе
машина құрастырудағы ауыр қаржылық жағдай бір жағынан олардың жойылу
қаупін тудырады, екінші жағынан олардың монополизм проблемасын көрсетеді.
Ендігі жерде техника және басқа ресурстарға мемлекеттік қолдау көрсететін
лизинг жүйесін дамыту жолымен, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің сатып
алу қабілетін көтеру қажет.
Баға және табыс саясатымен халықтың азық-түлікке сұранысы мен
ұсынысын тек ішінара реттеуге болады, ал азық–түлікпен қамтамасыз етудің
өзі реттелетін сипаты жоқ. Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты
рөлде рыноктық экономикалық теориясы мен практикасы тудырған реттеу
тетіктерін қолданатын мемлекет болуы қажет. Рыноктық стихиялық бақылаусыз
әрекеті агроөнеркәсіпке, тамақ өнімдерінің жұмысы мен тұтынуына қайта өңдеу
шикізаттарына үлкен соққы болған болар еді. Реформаларға дейінгі уақытта
КСРО-да көп жағдайда батыста жүзеге асып жатқан реттеуге ұқсас экономикалық
реттеу және аграрлық секторды қолдау жүйесі қолданылған болатын. Бірақ,
экономикалық соның ішінде қаржы-кредиттік қатынастардың жетілмеуінен, яғни
мүлтіксіз орындалмауынан аграрлық өндіріс тиімділігі төмен болып қала
береді. Қаржы-кредиттік қатынастар меншіктің және саланы басқару жүйесінің
мемлекеттік формасына, инвестициялық баға және әлеуметтік саясат
саласындағы қаржы мәселесінің шешілмеуіне байланысты жетілмеді. Өтпелі
кезеңде аграрлық реформаны жүзеге асыруда саланы экономикалық қорғау бірден
қысқарды.
Экономика кез-келген елде, кез-келген қоғамдық саяси және әлеуметтік
экономикалық жүйеде қандайда бір дәрежеде мемлекетпен реттеледі.
Экономикасы орталықтан басқарылатын елде мемлекеттің экономикаға араласуы
тікелей формада, яғни нұсқаулы жоспар, қатаң заңдар, математикалық,
қаржылық, табиғи және еңбек ресурстарын мемлекеттік билеу ретінде болады.
Ал рыноктық экономикалы елдердегі мемлекеттің экономикаға араласуы жанама
формада болады, яғни мемлекеттік заңдық шектеулер, салық жүйесі, несиелеу,
жеңілдіктер мемлекеттік инвестициялар арқылы экономикаға әсер етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекеттің,
қоғамның, халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігінің мүдделерін тұлғаның
құқығы мен бостандығын ескере отырып,сақтау болып табылады. Мемлекеттік
реттеу болашақ ұрпақтың мүдделерін қорғауға,қоршаған ортаны аялауға,оның
ластануын болдырмауға бағытталады. Мемлекеттік реттеу формалары түрліше.
Біз оның тек ең бастыларын қарастырып өтеміз.26.53б.
1. Салықтық реттеу - ол салық салудың объектісін анықтау мен мөлшерін
тағайындау, салық жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату сияқты жолдарын
реттейді. Салық алу мемлекеттік бюджет табысының басты көзі және әлеуметтік
саясаттың қаржы көзі болып табылады. Сонымен қатар мемлекет салық
ауыртпашылығын өзгерту арқылы экономикалық процестерді жеделдету немесе
баяулатады. Салықтық реттеу бағытында кеден салығын алуға әсер етеді.
2. Ақша-несиелік реттеу. Мемлекеттің ақша айналымына және ақша
массасы көлеміне әсерін көрсетеді. Орталық банк арқылы мемлекет банктік
қарыз пайызының шекті мөлшерін тағайындауға, жалпы ақша массасы мен
эмиссиясын реттеуге, жеңілдікпен заем беруге, облигация мен басқада бағалы
қағаздар шығаруға мүмкіндіктері бар.Мұндай ретттеу ақша құйылуы мен
қорлануын өзгертуге қабілетті. Сондай-ақ экономикалық процестерге әсер ете
алады және инфляцияның жоғарғы деңгейімен күрес жүргізеді.
3. Бағалық реттеу - рыноктық экономика жағдайында мемлекет бағаның
шекті дәрежесін тағайындай алады. Осы дәрежеден жоғарлауына тиым салады.
Сатушыларға келген шығынды мемлекеттік дотация арқылы орнын толтыруы
мүмкін. Ал орталықтанған экономикада мемлекет бағаны өзі тағайындайды.
4. Бюджеттік реттеу - ол мемлекеттік бюджет құралдарын түрлі бағыттар
бойынша мемлекеттік органдар бөле алады. Халықтың әлеуметтік топтарына тағы
басқа салаларға бюджеттен бөлу көптеу болса, кейбіреулеріне аз бөлінеді.
Мемлекет бюджетке қосымша төлемдерді ақша айналымын және ақша қорларын
реттей отырып, тағайындай алады.
5. Әлеуметтік реттеу - мемлекеттің әлеуметтік әділеттілікті
қамтамасыз етуіне, халықтың әлеуметтік қорғалмаған және әлсіз қорғалған
топтарына қолдау жасауына, әлеуметтік кепілдікті жасауға бағытталған.
Әлеуметтік реттеу, мемлекеттік әлеуметтік сақтандырумен бірге келесі
шараларды қарастырады. Зейнетақымен қамтамасыз ету, мүгедектерге, балаларға
көмек көрсету, адамның денсаулығымен өмірін сақтандыру. Мемлекет
зейнетақылық, жәрдемақының, стипендияның төменгі дәрежесін тағайындайды.
6. Мемлекеттік антимонополиялық реттеу - монополист кәсіпорынның
қызметін шектеу, кейде тиым салуға бағытталады. Мемлекеттік монополис заңы-
монополистерге қарсы жазалау шараларын қарастырды және монополизмнің
дамуына көмектесетін жағдайларды болдырмайды.
7. Қоршаған ортаны қорғау және қалпына келтіруді мемлекеттік реттеу
келесі шараларды; ластанғаны үшін айып және жазалау шаралары бойынша
табиғатты қорғау, міндетті табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру арқылы
жарлықтарды қарастырады.
8. Еңбек қатынастарын, еңбек ақыны реттеу - ол еңбек және
жұмысбастылық туралы мемлекеттік заң арқылы жүзеге асырылады. Бұл заң еңбек
келісім шарттарын және минималды жалақыны сақтау, еңбекті қорғауды
қамтамасыз ету, жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны төлеуді қарастырады. Сондай-
ақ мемлекет еңбекке ақы төлеу тарифтерін тағайындай алады.
9. Мемлекеттік сыртқы экономикалық реттеу - бұл мемлекеттің экспорт
және импорт құрылымына, сыртқы сауда процесіне мемлекеттік шекерадан өтетін
тауарларға бақылау жасауға капиталдың бір елден екінші елге қозғалысына,
валюталық айырбасқа әсері. Осындай реттеу елдің экономикалық мүддесін
қорғау, сыртқы экономикалық байланыстың тиімділігін көтеру, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсаттарын көздейді.
Бұл қызметтердің бірі де өз мәнін жоймайды. Тек осы қызметтерді
мемлекеттің жүзеге асыру әдістері мен механизмдері өзгеруі мүмкін. Қазіргі
уақытта мемлекеттің әлеуметтік процестерді реттеудегі рөлі де күшеюде.
Мемлекет меншік формасына тәуелсіз кез-келген кәсіпкер үшін міндетті
төменгі еңбекақыны, төменгі сағаттық ставканы, жұмыс күшінің ұзақтығын,
демалыс уақытын кепілді кезекті демалысын анықтайды.
Жалпы аграрлық саясат ауыл шаруашылық өндірісінің ерекшеліктерімен
аграрлық қатынастарды реттеудің өзгешеліктерімен байланысты. Аграрлық
саясат ол ауыл шаруашылық өндірісімен мен агробизнестің басқада салаларын
тиімді дамытуға бағытталған және осы негізде халықтың тұрмыс дәрежесі мен
елдегі қоғамдық процестердің дамуын қамтамасыз ету саясаты. Жоғарыда жалпы
экономиканы мемлекеттік реттеу формаларын қарастырдық енді тікелей
Қазақстандағы аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің мүмкіндіктеріне
тоқталайық. Ол бағалық, қаржылық, несиелік және салықтық құралдарды
пайдалану арқылы экономикалық әдіспен шешіледі. Ауыл шаруашылық мемлекеттік
реттеуді ұйымдастырудың ішкі құрылымын келесі сурет бойынша беруге болады.
Қаржылық саясат саласында, мемлекет көп укладты экономиканы құрудың
бастапқы кезеңінде бәсекелестікті тудыруға және дамытуға жағдай жасауы
керек. Сондықтан да, қаржылық көмек ең алдымен тауар өндірушілерді қолдау
үшін мемелекеттік бағаны қамтамасыз етуге, аграрлық сфераны жеңілдікпен
қаржыландыруға көмектесетін коммерциялық белгілердің шығындарын жабуға,
сондай-ақ жекелеген салалар және аудандар экономикалық аймақтар жөніндегі
бағдарламаны жүзеге асыруға шаруашылықтың айналымынан шығып қалған ауыл
шаруашылығындағы жерлерін қайта қалпына келтіруге, бағытталуға тиіс.
Мемлекеттік қаржылық қолдау шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға табиғат
аппаттарының шығындарын өтеуге, су шаруашылығы және топырақты суландыру
жұмыстарын жүргізуге, ауыл шаруашылығындағы жаңа немесе ерекше қиын
өндірістерді ұйымдастыруға бағытталады.
.
Ауыл шаруашылық реттеуді ұйымдастырудың ішкі құрылымының схемасы
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің ғылыми негізі
Ауыл Ғылыми жобалау Басты мақсаттарды
шаруашылығы-ның негіздеу
қазіргі деңгейіне
талдау жүргізу
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz