Қазақ зиялылары еңбектері

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
І тарау. Қазақ зиялыларының тарихи ойлары

1.1 Жазба тарихтың қажеттігі, маңызы туралы
1.2 Қазақ зиялылары еңбектеріндегі қазақтың шығу тегі “қазақ” “Алаш”, ”Үш жүз” атауларының пайда болуы туралы
1.3 Қазақ хандарының тарихи туралы

ІІ тарау. Қазақ зиялылары еңбектеріндегі қазақ халқын отарлау тарихы

2.1 Ресейге қазақ хандарының бағынғандығы және нақты отарлау процесінің басталуы, ұлт.азаттық күрес тарихы туралы
2.2 Ухшат, бәдауиат һәм мәданиат

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Тәуелсіздігімізді алғалы өз тарихымызды азды-көпті танып-біліп,зерттеп жатырмыз.Осыған орай ірі тулғаларымызға,ірі қоғам кайраткерлеріне арналған каншама монографиалар,зерттеулер,шығармалар жинағы жарық көруде.
Кеңес Одағы тусында халқымыз тарихи ұзақ жылдар бойы тар шеңбердегі таптық қатынастар тұрғысынан ғана зерттеліп келді.Сол себепті тарихнамада жеткен жетістіктер мен кемшіліктер де сол турғыдан бағаланып келді.Яғни,қазах тарихы сыяқты тарихнамада да сыңаржақ жазылды.Сол себептен белгілі-бір еңбектер ерекше бағаланып,жан-жақты дәріптесе,керісінше кейбір еңбектерді тіптен атауғада тиым салынды.Әдетте,бірінші топтағы еңбектерге қазақ халқының тарихын үстіріт білетін,сол ұлттың өкілдері жасаған төл деректерін түсінбейтін,тарихты таптық тұрғыдан жазған жергілікті авторлар еңбектері жатса,екінші топқа сол халықтың өз тарихын терең білуді мақсат еткне өкілдеріжазған еңбектері жатты. Міне осының бәрі ХХғ басында өмір сүріп елім-жерім деп,ұлттық тәуелсіздік үшін аянбай еңбек етіп, тер төккен зиялыларымыздың барлығының бірдеи әлі күнге деиін еңбектерінің ашылмай,көпшілік қауымға белгісіз күиінде қалып келуіне алып келді.
Солардың ішінде Ғабдолғазиз Мұсағали, Шәкәрім Құдайбердіұлы,Құрманғали Хамид еңбектеріне тоқталып,тарихнамалық талдау жасауды жөн көрдік.
Тарихнамалық талдау мәселесін әңгімелегенде мынаны да ескерген жөн! Ұлттық зиялылар еңбектеріндегі мәселелер көбіне жүйелі баяндалмаған. Олар шашыраңы,және тақырыптарға арналған,оларда мәселеге өзіндік көзқарастарып білдірулері,ер ауызындағы аңыздар мен ауызша деректерді көптен пайдаланулары,жиі кездеседі.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
І тарау. Қазақ зиялыларының тарихи ойлары

1.1 Жазба тарихтың қажеттігі, маңызы туралы
1.2 Қазақ зиялылары еңбектеріндегі қазақтың шығу тегі “қазақ” “Алаш”, ”Үш
жүз” атауларының пайда болуы туралы
1.3 Қазақ хандарының тарихи туралы

ІІ тарау. Қазақ зиялылары еңбектеріндегі қазақ халқын отарлау тарихы

2.1 Ресейге қазақ хандарының бағынғандығы және нақты отарлау процесінің
басталуы, ұлт-азаттық күрес тарихы туралы
2.2 Ухшат, бәдауиат һәм мәданиат

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі.
Тәуелсіздігімізді алғалы өз тарихымызды азды-көпті танып-біліп,зерттеп
жатырмыз.Осыған орай ірі тулғаларымызға,ірі қоғам кайраткерлеріне арналған
каншама монографиалар,зерттеулер,шығармалар жинағы жарық көруде.
Кеңес Одағы тусында халқымыз тарихи ұзақ жылдар бойы тар шеңбердегі
таптық қатынастар тұрғысынан ғана зерттеліп келді.Сол себепті тарихнамада
жеткен жетістіктер мен кемшіліктер де сол турғыдан бағаланып
келді.Яғни,қазах тарихы сыяқты тарихнамада да сыңаржақ жазылды.Сол себептен
белгілі-бір еңбектер ерекше бағаланып,жан-жақты дәріптесе,керісінше кейбір
еңбектерді тіптен атауғада тиым салынды.Әдетте,бірінші топтағы еңбектерге
қазақ халқының тарихын үстіріт білетін,сол ұлттың өкілдері жасаған төл
деректерін түсінбейтін,тарихты таптық тұрғыдан жазған жергілікті авторлар
еңбектері жатса,екінші топқа сол халықтың өз тарихын терең білуді мақсат
еткне өкілдеріжазған еңбектері жатты. Міне осының бәрі ХХғ басында өмір
сүріп елім-жерім деп,ұлттық тәуелсіздік үшін аянбай еңбек етіп, тер төккен
зиялыларымыздың барлығының бірдеи әлі күнге деиін еңбектерінің
ашылмай,көпшілік қауымға белгісіз күиінде қалып келуіне алып келді.
Солардың ішінде Ғабдолғазиз Мұсағали, Шәкәрім Құдайбердіұлы,Құрманғали
Хамид еңбектеріне тоқталып,тарихнамалық талдау жасауды жөн көрдік.
Тарихнамалық талдау мәселесін әңгімелегенде мынаны да ескерген жөн!
Ұлттық зиялылар еңбектеріндегі мәселелер көбіне жүйелі баяндалмаған. Олар
шашыраңы,және тақырыптарға арналған,оларда мәселеге өзіндік көзқарастарып
білдірулері,ер ауызындағы аңыздар мен ауызша деректерді көптен
пайдаланулары,жиі кездеседі.Солай десең те олар тарихи тұрғындар аса
құнды.Зиялылар еңбектер:ұлттық принциптер мен құндылықтарды нақты
басшылыққа олар жазылды және ғылыми-танымдық маңызы үлкен.
Бұл еңбектерге тарихыаманың талдау тарих ғалемдарының докторы қамбар
Атабаев айтқандай:
Біріншіден, бұл еңбектер қазақ халқының өнідерінің қазақ тілінде
жазып,тасқа бастырып көп таралыммен жарияланған алғашқы қазақ тарихы туралы
еңбектер болды;
Екіншіден, өткеніміз,негізінен,халқымыздың ауызша тарих айту дәстүріне
сай, ауыздан ауызға берілу арқылы атадан балаға жеткізіліп келгендіктен,ХХ
ғасырдың басына деиін біздің жазба тарихымыз болмаған.Ол туралы қазақ
зиялылары өз еңбектерінде дәлелдейді;
Үшіншіден, өзге жұрттың өкілдері жазған кітаптарда қазақтардың тарихи
әр түрлі себептермен бұрмаланған,сондықтан олар халқымыздың өткені туралы
қанағаттанарлық мәлемет бере алмаған.
Төртіншіден, жазба тарихтың қажеттілігін зиялыларымыз айқын
сезініп,ұлт тарихының жан-жақты зертеліп,жазылу арқылы ұрлықтан-ұрлыққа
берілуінің маңызын жете түсінген:
Бесіншіден, бізде жазба тарихтың болмауы,бірақ ондаи тарихтың
қажеттілігі әртүрлі мамандық иелерін тарих жазуға мәжбүр еткен,өйткені
қазақ төңкерісіне дейін, әр түрлі қаларда, жоғарғы білім алған екі жүзге
жуық аталарымыздың ішінде бірде бір маман тарихшы болмаған;
Алтыншы, қазақ зиялыларының баспасөз бетінде айтқан тарихи ойлары мен
жасаған тұжырымдары өзге ұлттардың өкілдері айтқан ойларынан, жасаған
тұжырымдарынан еш кемдігі болмаған.
Жетіншіден, зиялыларымыз, бір жағынан сол кездегі қазақтар араб
нәсілінентараған деген ұғымға қарсы пікір айтып, қазақтардың, түркілердің
бір тармағы ретінде осы жерде, яғни ата мекенінде қалыптасқан халық
екендігін дәлелдеді1.
Жалпы бұл еңбектер тарихи ұлттық сананы қалыптастыруға белсенді қызмет
жасай алады. Бүгінгі ұрпақтың тарихи дүние танымын кеңейтіп, тарихи білімді
толтыра түседі.
Мәселенің зерттелу деңгейі:
Ұлттық зиялыларымыздың тарихи көзқарастары тарихтамалық тұрғыдан
тарихи салыстырмалы түрде жалпылама және біртұтас алынып талдана қойған
жоқ. Бұл зиялыларымыздың еңбектеріне әркім жеке жеке тоқталған.
Мысалы, қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді басылымдарда көптеген
тарихи мақалалардың авторы, тарихшы ағартушы Ғабдолғазиз Мұсағалиев туралы:
“ Довольно много печатался на стараницах журнала “Айкап” Габдулгазиз
Мусагалиев(1880-1933 гг.)... в цикле статей под названием “История”
опубликованных в журнале “Айкап” за 1913 г. Г. Мусагалиев отмечал
плодотворное влияние России на казахскую степь в сфере экономики,
образования и быта. Это по его мнению, выразилось в том, что значительно
уменьшились межродовые расправы и конфликты, стала развиваться торговля,
распространялись русская грамотность... В его статьях содержиться и критика
отдельных сторон колониальной политики царизма в Казахстане, и системы
местного управления2 - деп, С.Зиманов пен К. Ідірісов өз ойларын
білдірген болатын.
Ғ.Мусағали туралы ғалым Сәкен Өзбекұлы өзінің “Арыстары алаштың” атты
еңбегінде:”Ғабдолғазиз Мусағалиев қазақ халқының тарихын жетік білетін
тарихшы ретінде де таныла білді. Ол өз халқының өткен өмірімен жалпы тарихы
хақында мазмұны терең, тұжырымды нақты қалдырды”3 - деп тарихшы ретінде
Ғ. Мұсағалиевті жоғары бағалай келе, оның еңбектерінің ерекшелігі туралы:
“... зерттеуші өз елінің тарихын қазақтың өткен өмірінде басынан кешкен
оқиғалары мен жағдайларын ұлттық психология мен өз ортасында қайнап өскен
ұлт өкілінің таным - білімі, сапа - сезімі арқылы, қарапайым тілмен баяндай
білген”4, - дейді.
Одан әрі зерттеуші “Ғ. Мұсағалиев қазан төңкерісіне дейінгі қоғамның
тарихын зерттеп жазу ісін алғаш қолға алғандардың бірі” 5 - деп Ғ.
Мұсағалиевтің Қазақстан тарихнамасыдағы орнын әділ көрсетеді.
“Қазақ тарихы” журналында Мадина Сәулембекова Ғабдоллғазиз
Мұсағалиевтің баспасөз бетінде жариялаған “Ухилат, бадауиәт һәм маданиат”
атты мақаласына жап – жақсы талдау жасады 6.
Қазақ зиялыларының тарихи көзқарасын талдауда белгілі Абайтанушы М.
Мырзахметовтың Шәкәрім Құдайбердіұлының “ Түрік, қырғыз – қазақ һәм хандар
шежіресі” атты әйгілі еңбегіне жазған шағын алғысөзі назар аудартады”.
“... Шәкәрім кітабы нақтылығымен, ғылыми негізде жүйеленуімен жалпы
түркі елдерінің ата – тегін, түп - төркінін қамти отырып, негізінен қазақ
халқының шежіресіне баса назар аударуымен ерекшеленеді” 7, - деп әділ
бағасын берді.
Құрбанғали Халид еңбегін аударушылар Б. Төтенаев пен А. Жолдасов
кітаптың алғы сөзінде еңбектің құндылығы жайлы : “ Бұл еңбектің құндылығы
Қазақстан және Орта Азия жерін мекендеген тайпалар мен рулардың көне бағзи
тарихына үңілтеді. Соның ішінде Қараханид, Алтын Орда, Көк Орда қазақ
хандықтары, жоңғар шапқыншылығы, Қоқан хандығы және бір көңіл аударарлық
мәселе Батыс Қытай, Шығыс Түркістан елінің қалыптасу кезеңі жөнінде
мәліметтер толығырақ берілген.
Қ. Халид бұл еңбегінде қазақ халқының тұрмыс – тіршілігін,
этнографиясын жан – жақты талдайды 8, - деп еңбекке пікір білдіреді.
Ал зерттеуші Бүркіт Сықақов өзінің құрастырған “ Ұмытылмас есімдер” –
атты кітабында Құрбанғали Халидидің өміріне, артына қалдырған еңбегіне
тоқталып өтеді 9.
Тарихшы – этнограф Ж. М. Қармышева “Советская этнографиядан”
жарияланған “ Қазақ тарихшысы, өлке танушысы және этнографы Құрбанғали
Халидов” деген көлемді мақаласында ғалымның қазақ халқының тарихы мен
этнографиясына қатысты пікірлеріне тоқталып, автордың көзқарасына баға
берді 10.
Мәселенің деректік негізін патшалық Ресей тұсында шығып тұрған
баспасөз бетіндегі қазақ зиялыларының мақалалары мен зерттеу еңбектері
құрайды.
Атап айтсақ “ Құрбанғали Халидтің “ Тауарих хамса” еңбегі 11\ ,
Шәкәрім Құдайбердіұлының” Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі” 12\ ,
Ғабдоллғазиз Мұсағалиевтің 1913 жылғы “Айқап” журналының 7, 8-ші
сандарындағы “ Қазақ жайынан” атты мақаласы 13\ , 1914 жылғы 5,6,7,8-ші
сандарында жарық көрген “ Тарих” атты мақаласы 14\ , “ қазақ”газетінің
1914 жылғы 58,59,60,62 сандарында жарық көрген “ Жетісу қазақтары” атты
көлемді мақаласы 15\.
Мақсат зиялыларымыздың тарихи ойлары мен тұжырымдарына тарихнамалық
талдау жасау.
Зерттеу барыыныда қазақ зиялылары өкілдерінің тарихи көзқарастары
өзара және басқа да тарихшылар пікірлерімен қатар талданып, салыстырмалы –
тарихи зерттеу әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, “Қазақ зиялыларының тарихи
ойлары” атты бірінші тараудан, “Қазақ зиялыларының еңбектеріндегі қазақ
халқын отарлау тарихы” атты екінші тараудан және қорытындыдан тұрады.

І тарау. Қазақ зиялылары еңбектеріндегі тарихи ой.
2. Жазба тарихтың қажеттілігі маңызы туралы.

ХХ ғ. басында елімізде өздерінің өткенінен айқын мағлұмат беретін
жазба тарихының жоқтығы және қазақтар туралы жазған өзге ұлттардың
өкілдерінің еңбектерінде халқымыз тарихының бұрмаланғандығы туралы қазақ
зиялыларының тарихи ойлары қазақ баспасөзінде жарияланған болатын.
Бұған мысал “Айқаптың” – 1912 ж. нөмірлерінің бірінде “Біздің қазақ
халқы ескі заманнан бері оқуға әуес етпей өздерінің сахарада босып
жүргендіктерінен тарихымызды, тілімізді жазып халыққа білдіруді ғадет
етпегендіктен өзіміздің қай нәсілден екенімізді біле алмай һәр кімнің
аузына қарап қалған халықпыз ” \14\ - деп қазақ тарихының жазылмау себебі
мен оның салдары туралы айтқан.
Жалпы ХХ ғ. басында мамандығы әр түрлі (инженер, орманшы, мұғалім
т.б.) қазақ зиялылары тарихи еңбектер, мақалалар жазуға мәжбүр болды. Бұл
зиялыларымызды тарихи еңбектер жазуға не нәрсе итермеледі дейтін болсақ,
бұған қазақ шежіресін қазақтың өз тілінде тұғыш жазушы Шәкәрім
Құдайбердіұлының жауабы: “Ескіден қалған тиянақсыз ертегі сықылды ауыз сөз
болмаса мұнан бұрын біздің қазақ тілімен шежіре жазылған жоқ” 15 - дейді.
Ал ол жайлы Ғабдоллғазиз Мусағали: “Мен өзім де сол тарих біммегендердің
бірімін. Бірақ өз тарихымызды өте білгім келеді” 16 - деп жазған болатын.
Осы жерде ерекше көңіл бөлетін бір нәрсе ол, қазақ басылымдарында айтылған
тарихи ойлардың, сол басылымдарымен қатарлас, бір уақытта дерлік шыққан
қазақ зиялыларының қазақ халқының тарихы туралы жазған алғашқы
кітаптарындағы ойлармен үндестігі. Мысалы, 1910 жылы, Қазан қаласындағы
“Өрнек” баспаханасынан шағатай тілінде шыққан “Тауарих хамса” бес тарих
деген кітабында аталған мәселе туралы Құрбанғали Халид: “Жалпы Ислам елдері
мен өзге халық оқымыстыларының арасында жалпы және жекеленген тарихи
кітаптар бар. Ал біздің қазақ халқының Шығыс Түркістан өткені мен бүгіні
туралы бүгінгі бары туралы анық баяндалған, болмаса арнайы жазылған зерттеу
кітабын кездестіре алмадым” 17 - дей келе өзінің аталған кітабын жазуға
кірісу себебін, сондай кітаптың жоқтығымен түсіндіреді. Ол: “Орта Азия мен
Шығыс Түркістанда болған оқиғалар желісін бітірген соң, қазақ ахуалы тарихы
жалпы ауызда бар. Алайда жекеленген жазба тарихтары мен мұқатуды мақсат
еткен. Кезінде бағзылар таихқа анығырақ түсініктеме беруге білімдері жете
тұра, оған мән бермеген. Нәтижесінде мағынасы анық ел тарихы баяндалмайды.
Осындай себептермен, мен бар күш - қайратымды жұмсап, жиырма жылдан астам
уақыт бұл таризқа қатысты ақпарлар мен жазба деректерді жинап, жалпы
жиналған мәліметтердің қаймағын қалқып алып осы кітапты жаздым” 18 -
дейді. Бұл жазылғандардан біз зиялыларымыздың жазба тарихтың қажеттілігін,
өзге ұлт өкілдерінің бізге қатысты жазылғандарының бұрмаланып жазылғандығын
айқын сезінгендігін білеміз.
Осы зиялыларымыз өздерінің еңбектерінде тарихтың мән – мағынасын ашып,
қажеттілігін дәлелдеді, мақсат – міндеттерін, ұлт өміріндегі алар орнын
көрсетіп, ел келешегі үшін қаншалықты маңызды екендігін туған халқына
жеткізуге әрекеттенеді. Сол жолда тынымсыз еңбек етті. Қ.Халид “Тарих
ғылымы әлемнің жаратылуы және адамзаттың түрлі ұрпақтарының тіршілік
танысымен, әділ патшалар мен жәбірші әмірлердің істерімен қоса, қоғамның
даму қағидаларына (заңдылығына) қанықтырады. Мұндай ғылымға қалам тарту –
ғалым болам деушілердің бәрінің де бірдей қолынан келетін іс емес. Тарих
ғылымы әлемдік оқиғаларды зерттейді, ол бізге өткен қауымдардың тіршілігін
жеткізумен қатар қазіргі заман халықтарының өмір ағымын баяндайды. Ол үшін
тарихтың әрбір кезеңін мазмұнына сай келтірмесе зерттеудің құны болмайды.
Айталық, грамматика тіл ғалымының тұзы болса, ал тарих жалпы ғылым
атаулының азығы. Кімде – кім тарих ғылымын қажетсіз деп білсе, ол жаны
ашыған емшіден қашатын ауру адам сынды”, \19\ - деп тарих ғылымына
түсіндірме береді. Зиялыларымыздың тарих ғылымына берген түсіндірмесі өзге
ұлттардың өкілдері айтқан ойларынан, жасаған тұжырымдарынан еш кемдігі
болмаған.
Өзінің өткен тарихын танып – білуге деген құштарлық – қазақ елінде
ежелден жеті атасын білдіру дәстүрінде тұрақты құбылысқа айналған. Ол жайлы
Ғ. Мұсағали “Бұрынғы бабаларымыз, оқу, жазу білмейтін қарттарымыз... бұ
күнгі қазақ жастарына қарағанда өз тарихтарын артығырақ білген... ” – дейді
20.
Қазақ шежіресін тәртіпке келтіруде Ш. Құдайбердіұлының 1911 жылы
Орынборда басылым көрген “Түрік, қырғыз – қазақ һәм хандар шежіресі” деген
еңбегі маңызды рөл атқарады. Шәкәрім “Қазақтың түпкі атасының жайын білмек
болып, көп уақыттан бері сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әр
түрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым” – деп түсіндіреді 21.
Ш. Құдацбердіұлы өзі оқыған кітаптар қатарына мұсылманшасы “Тәбіри”,
“Тарих ғумуми”, “Тарих антшар аласлам”, Нәжиб ғаысбектің түрік тарихы,
Әбілғазы Баһадүр ханның жазған “Шежіре түрік” және әртүрлі кітаптардан
алынған сөздер, орысша кітаптардан Радловтың, Аристовтың шығармаларын,
түріктің ең ескі замандағы “шежіре кітаптары”, “Құдатқу білім”,
“Кошогидам”, Қытайдың ЮЭН – шау – ми деген жазушысының еңбегін және тағы
басқаларды атап көрсетеді 22.
Шәкәрім кітабы нақтылығымен, ғылыми негізде жүйеленуімен жалпы түркі
елдерінің ата-тегін, түп – төркінін қамти отырып, негізінен қазақ халқының
шежіресіне баса назар аударуымен ерекшеленеді. Ш. Құдайбердіұлының бұл
еңбегі қазақ ұлттық интеллигенциясы арасында жаңа серпін туғызды. Бұл еңбек
туралы алғашқылардың бірі болып Әлихан Бөкейханов өзінің пікірін білдірді:
“Мұнан бұрын қазақ шежіресі қазақ тілінде кітап болып басылған жоқ.
Шәкәрімнің бұл кітабы қазақ шежіресінің тұңғышы; қазақ шежіресін білмек
болған аға – іні іздегенді осы кітаптан табасың. Енді мұнан былай қазақ
шежіресін жазбақ болған кісі Шәкәрімнің кітабын әбден білмей қадам баспа.
Кітап жиған жері жоқ, көшпелі далада жүріп Шәкәрім шежіресіндей кітап
жазбақ оңай жұмыс емес” 23. Ә. Бөкейханов Ш. Құдайбердіұлының шежіресіне
байланысты және онда көтерілген мәселелер жөнінде ой тастай отырып,
оқырмандардан осы мәселелерге байланысты пікірлер сұрайды. Ол Шәкәрімнің
қырғыздың Енисей бойында тұрғаны туралы орыс ғалымы Аристовша жазғанын атап
көрсете келе,ол бойынша “қос көлдің күнбатысында меркіт орынхай,орынхайдың
күнбатысында қырғыз бар еді”деген пікіріне тоқталып:“біздің қазақ бұл жерді
білмейді ғой...Осы күнде бұл шежіреде аталған жерлер қай патша қол
астында,қай губернедеШаһкерім жазып өту керек еді.Шежірені қайта басқанда
Шаһкерім бұл кемшілікті толтырар”-деп ұсыныс жасайды 24.Одан әрі Ә.
Бөкейханов Шәкәрімнің “көп уақыттан бері естіген білгендерін жазып алып
және әр түрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқығандығын”, яғни еңбектің
деректік негізін айтады. Ал, Шәкәрімнің өзі кітаптың “кемшілігі, қисық
бүкірі” болуы мүмкін деген ойы туралы: “Шәкәрім өзі бүкір дегенмен,
шежіресі – бала оқытқан молланың қаланды болатын кітап” 25 - дейді.
Қазақ зиялылары өз ұлтының тарихын ұлттық тұрғыдан зерттеп,тариха
ұлттых тұрғыдан қараған және сол ұлттық тілінде жазған алғашқы ғалымдардың
қатарында. Ал тарих ғылымы үшін нақты ұлттың тарихын кімнің, қай ұлттың
өкілінің, қай тілде жазғандығының үлкен принципті мәні бар мәселе. Себебі
шетел тарихшыларының басқа халықтың тарихын терең зерттеп, объективті
жазуға көбінесе мүмкіндігі бола бермейді. Ол туралы Құрбанғали Халиди:
“Шетел тарихшылары мен саяхатшылары барған жерінен бірер күн, яки аптада
халық аузынан естігендерін жинау әдеттері бар, осы қысқа мезгілде бәрін
біліп, жазып тез бітіріп кеткісі келеді. Ал біздің бұл жақтың адамдары
елдің сырын ашқысы келмейді.
Айтса шатастырып, түйінді жерлерін жасырып айтады. Ал біз, бұлардың өз
ішінде жүріп өздерімен бірге өмір сүріп, ғалымдары мен ел басшыларымен
араласып, көп жағдайларды сұрауға мәжбүр болсақ, онда олар өз білгендерін
бізге жасырмай айтуларынан көп хабарларға қанық боламыз. Осы себепті
европалық тарихшылар жазған хабарлар мен басылымдарға біздің бұл жазғанымыз
кереғар болса ғажап емес, біз олармен санаспаймыз. Ал оларды мақтап
пайғамбардай сенетіндер жоқ емес” 26 - деп жазды.
Екіншіден, шетел тарихшыларының басқа жұрттың тарихын сапалы түрде
бұрмалайтын жағдайлар да кездеседі. Мысалы, кезінде белгілі орыс тарихшысы
В. П. Татищев “Өзінің Ғылым академиясына жазған хатарында үнемі Ресей
туралы шетелдіктердің жазғандарына сын көзбен қарау қажеттігін айтты,
өйткені олар белгілі бір мақсатпен жазылған, ірі қателіктерге толы және
Ресей мемлекетіне қарсы, оның намысына тиетін пікірлер жазғандығы туралы
айтты” 27. Бұл жайында “Айқап” журналының редешторы Мұхамеджан Сералин:
“Біздің қазақ халқының бұрыннан жазылып келе жатқан белгілі шежіресі жоқ,
ауыздан ауызға айтылған сөздер болмаса, қазақ халқында басқа жұрттардың
білімділері жазған кітаптар бар, ол кітаптарда онша толық жазылмаған.
Олардың біз туралы жазған сөздері әлбетте біздер үшін онша көңілге қонымды
болып шықпайды” 28 - деген болатын. Ал М. Дулатов болса “Тарих ғылымында
қанша тарих жазушыларшығып, қаншама кітап жазып шығарды. Солардың арасында
қазақтың асылын анық қып айтқаны жоқ. Арабша, түрікше, орысша біз көрген
кітаптарда қазақ турасында жазылған сөздердің бәрі де хақиқатқа қарап, шіп-
шикі өтірік. Қапағат табарлық ешбір сөз жазылған жоқ” 29 - деп, М.
Сералин ойын бекіте түседі.
Бұл айтылғандар толығымен рас. Сондықтан бүгінгі және келер ұрпақтың
өз тарихын, ата бабаларының жүріп өткен жолдарын өзгелердің емес, алдына
сыпайы тарихты халқына жеткізу мақсатын қойған өз ұлтының тарихшыларының
еңбектері арқылы білулеріне құқылы.
Сонымен қорытып айтсақ, ХХ ғасырдың басында өмір сүріп еңбек еткен
қазақ зиялылары еңбектерінде өздерінің тарих ғылымы туралы ойларын
білдіріп, қазақ халқына басқа да халықтар сияқты жүйелі жазылған тарихтың
керектігін дәлелдеген. Оның атқарар қызметі мен міндеттерін, ұлт өміріндегі
олар орнап, келешек үшін маңызын көрсеткен. Және де зиялыларымыздың тарих
ғылымына берген түсіндірмесі, бағасы өзге ұлттардың өкілдері айтқан
ойларынан, жасаған тұжырымдарынан еш иемдігі болмағандығын көреміз.

1.2. Қазақ зиялылары еңбектеріндегі “Қазақ”, “Алаш”, “Үш жүз”
аттарының пайда болуы туралы.

ХХ ғасырдың басында ұлт зиялыларын толғандырған негізгі мәселелердің
бірі, қазақтың шыққан тегі және оның не себептен “Қазақ” атануы мен “Алаш”,
“Үш жүз” аттарының қайдан шыққандығы туралы мәселе.ъ
Қазақтың ата-тегінің қайдан тарайтындығы жөнінде қазақтың арғы тегін
арабтан іздейтіндерді Ш. Құдайбердіұлы сынға алады. Ол: “Адам пайғамбардан
Нұх пайғамбарға шейін айтылған аталар – таурат сөзі, қай кітапта болса да
сол таурат кітабынан алып жазылған. Онан соңғы шежірелер біреуден-біреу
естіп жүрген ертегі сықылды сөздерден шыққан.Оның ішінде кейбіреу білімді
атану үшін,кейбіреу жақсы атаның нәсілі болмаққа,кеибіреу жаңылыс ұққанан
өтірік яки қате айтылғаны көп болған.Мысалы,біздің қазақтың Ғанәшә
сахабаның нәсіліміз дегені сақылды сөздер”.30-деп айтады.Бұл мәселеде Ұлы
Абай да өзінің“Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы”деген
мақаласында:“Біздің қазақтың ақыласы атасын ғараптан шықты дегенді,яки бани
Исраилден шықты дегенді ұнатқандай.Онысы әрине, тауарихтен (тарихтан) хабар
тисе, сол жақтан тигендіктен, ислам діні бұрынғы ата-бабаларды ұллыттырып,
діндестерді жаңын көрсеткендіктен һәм артқы жағы хабарсыз қараңғылықта
қалғандықтан болған іс” 31 - деп өз кезінде ел арасында тараған
қазақтардың өз ата-бабаларын араб сахабаларынан шыққан деген түсініктің
негізсіз екендігін айтқан.
Өзінің жинаған сөздерін бір-бірлеп салыстыра отырып Ш. Құдайбердіұлы
өзінің еңбегінің “Қазақтың қайдан шыққаны” деген тарауында: “Жоғарғы әр
түрлі шежіре кітаптардың сөзінен біздің қазақ Нұқ пайғамбардың Яфас деген
баласының нәсілінен. Қытайша Тукю – біздің тілде түрік аталған халықтар
екені анық болды. Түрік деген дулыға деген сөз екен. Онан соң бір кезде
ғұн, яки хун деп аталыпты” 32 - деп, қорытынды жасайды. Осылай Шәкәрім
қазақтың түрік тектес халық екенін дәлелдейді. Мекемтас Мырзахметов:
“Шәкәрімшежіресінің басты ой қазығы – қазақтардың шығу тегі, нәсілі
арабтардан емес, түп төркіні көне түркі әлемінде жатқанын ғылыми дәлелдеді,
нақтылы тарихи деректер көшімен аша отырып, Абай бағдар берген тарихи
танымды одан ары жетілдіре жалғастыруында жатыр. Шәкәрім шежіресінде
тұжырымдалған өзекті ойлар келе жатқан қазақ және түркі халықтарының аңыз
әңгімелері мен Батыс, Шығыс рухани ой қазыналарына табан тірейді” 33 -
деп, Шәкәрім Құдайбердіұлының осы саладағы атқарған еңбегін әділ де жоғары
бағалады.
Ал енді шежірелік тарихқа көз жүгіртсек:
1) Әбілғазы шежіресі бойынша. Нұх – Иофес – Түрік – түтік – Елше –
Деббақой – Күйік – Алыпша – Царахан – Оғыз хан 34.
2) Қ. Халид шежіресі бойынша. Нұх – Яфас – Тұрақ – Елші (Илгі) –
Дибба Қохап – Киік – Алыпша – Моңғол. Моңғол ханның Он
сегізінші тұқымы Қарахан – Оғыз хан 35
3) Шәкәрім шежіресі бойынша. Нұх – Яфас – Түрік – Елжа – Бакой –
Киік – Аланшы – Моңғол хан – Қарахан – Оғыз хан 36.
Бұл зиялыларымыздың барлығы қазақтың арғы тегін Нұхтың баласы Яфастан,
одан кейін Яфастың баласы Түріктен таратады.
Жоғарыда айтқанымыздай Ә. Бөкейханов Шаһкерім шежіресіне пікір жаза
отырып тағы бір мәселеге назар аударады. Ол “Алаш” ұғымының шығуы туралы.
Ол шежіредегі мана жолдарды өз еңбегінде келтіреді:...Қалмақты шаба берген
соң, қалмақтар Ахметханды Алашы қойыпты. Мағынасы “Жан алғыш” дегені, оны
есіткен соң Ахмет хан қалмақ бұл атты қорыққан соң қойды, енді қалмақты
шапқанда “алашылап” шабыңдар деген соң, қазақтар “алашы” деп шауып, сол
қазаққа ұран болыпты. “Алаш-алаш болғанда, Алашы хан болғанда, қалмаққа не
қылмадық”- деп қазақтың мақтана тұғыны сол 37. Осы үзіндіні келтіре
отырып Ә. Бөкейханов қалмақтың қазақты “Алаш” атағанына күдік білдіріп:Бұл
қалай? Алаш деген біздің қазақ сөзі. Алаш – қалмақ қойған ат болса, қалмақ
өз тілімен қоятын жөні бар емес пе?
...Қалмақша Алаш не сөз? Мұны біздің “Қазаққа” жазатын аға-іні табылар
ма? – деп “Қазақ” газетінің оқырмандарына сауал тастайды 38.
Ә. Бөкейхановтың бұл сауалы аяқсыз қалған жоқ. Оған “Қазақ” газеті
арқылы Х. Досмұхаммедов жауап қайтарды: “Орал облысында Уральские казачи
воинскаға қараған қалмақтар бар. “Қыр баласының” өтініші бойынша, “Алаш”
деген қалмақ тілінде сөз бар ма? Мағынасы қазақша не болады? дегенімде
қалмақтар айтты: “Қалмақ тілінде “Алаш” деген сөз бар, қазақша мағынасы -
өлтіргіш, аямаушы, жаугер” деп.
“Алаш” деп қалмақтар жақтырмаған орынды айтады. Жаны ашымай хайуанатты
көп өлтіре беретін аңшыларды да қалмақтар “Алаш” деп атайды 39.
Ал Құрбанғали Халид бұл мәселеде өзінің ойын “Тауарих хамса” еңбегінде
жазады. Ол “Алаш” атауының шығуына байланысты үш пікірді көрсетеді: “Алаш
атауына бірінші уәж. Бағзылардың уәжі бойынша Алаш пен Алынша ханды атаған.
Алаш, Алаш болғанда,
Алынша хан болғанда,
Қазақ, қалмақ, ноғайлар,
Бәрі сонда бір болған.
Өзбек хан Жәнібек өлген соң,
Тоқтамыс, Темір болған соң,
Ел ішінде жік түсіп,
Үш бөлек болып айрылған... деген сияқты көне сөздерінен аңғарылатын
мағынаға қарағанда Алынша хан заманында Ноғай, Қазақ, Қалмақ осы атаулармен
айрылмай бір атпен бір тақтың билігінде болған. Тоқтамыс хан мен Ақсақ
Темір дәуіріне дейін бір хандық болып өмір сүріп, енді ыдырауы басталады.
Екінші уәж. Бағзылар хазіреті Апас әулетінен болғандықтан, Апастан
Алаш болды деседі. Бабаларын санап келгенде бұл дәлелсіз дағуалары жарым
жолда қалады, Апасқа қосылмайды.
Үшінші уәжде, бір ханның ұлы алапес болғаны үшін қаладан шығарып
жіберіп, сол ханның денесінің ала болуымен байланыстырып, сол ала ханға
ергендерімен “алаш”деседі.
“Осы мен үш қаңлының ішінде әуелгісі шындықты, тарихты мақұлдатады.
Алынша ханға ыңғайлап “алаш ұранды ағайыпбыз” деген ақылға қонымдырақ”
40, - деп өз ойын білдіреді. Оның айтуынша: “Алынша хан заманында
мұңшылық өспей, аз кезде татар, манғұл айырылмай бәрі “Алынша ханның елі,
Алынша ханның жұрты” атанып, бұл сөз осы кезге дейін ұмытылмай “алты сан
алаш” деп айтылады... Алынша Нұх пайғамбардың баласы – Яфастың төртінші
немересі. Ал Алыншаның 39-ші немересі Шыңғыс хан”. 41
Ал ХҮ ғасыр мен ХҮІ ғасыр тоғысырдағы күрделі оқиғаларды баяандайтын
әйгілі “Бабурнамеде” Сұлтан Ахметханның Алашы аталған себебі жайында
“қалмақтардың және моғолдардың тілінде кісі өлтірушіні “алаш” деп атайтыны
атап көрсетілген 42.
Мұхамед Хайдар Дулати да өзінің “Тарих-и Рашиди” атты еңбегінде осы
көз қарасты мақұлдайды. М. Х. Дулати ол жайлы: “Калмыки чрезвычайно боялись
его и назвали Алачи хан: по-могольский “алачи” – “убийца”, то есть “хан –
убийца”. Это прозвище осталось за ханом, люди назвали его Алача ханым.
Сейчас среди моголов его называют Султан Ахмадхан, а все другие племеня
говорят “Алача хан”. В историях Мирхонда и Хондамира. Харави и в других
также написано “Алача хан” 43. Бұл пікірлер Шәкәрімнің пікірімен үндес
келеді.
Бұл мәселеде қарама-қарсы пікірлер де көп кездеседі. Мысалы: “Алаш
маңы” туралы дерек Қадырғали Жалайырдың “Шежірелер жинағында” кездеседі
44.
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында Алаша хан және Алаш һанадур
есімдері үш ханға тән екені көрсетілсе 45, Нығмет Мыңжап мұндай ханның
өмір сүру кезеңін 6-12 ғасырлармен 46, зерттеуші Әбдікәрім Хасенов б.з.б.
116-1012 жылдармен байланыстырады 47.
Алаша хан деп Қ. Халид Киікханұлы Алыншаны, Шәкәрім Сұлтан Ахметті, М.
Тынышбаев, Қ. Салғараұлы Қасымұлы Хақназарды атайды 48.
Ал түрікше “Алаш” нені білдіреді дегенге келсек – бауырластар,
қандастар, туыстар деген ұғымды білдіреді 49. Жалпы бұл мәселе арнайы
зерттеуді қажет етеді.
Ғ. Мұсағали қазақ халқының тегі мен “қазақ” деген терминнің қалай
пайда болғаны туралы құнды пікірлер айтқан еді. “...кең даланы мекен етіп
тұрған бұл көп халық осы күнге шейін өздерін “қазақ” деп атайды. Мағынасы:
“ерікті адам”, яғни “өз еркінде жүруші халық” деген сөз” 50 - дейді.
Демек, ол қазақ атының пайда болуын ұлт еркіндігімен, ұлт бостандығымен
байланыстырған.
Ал Құрбанғали Халид болса бұл мәселеде өз еңбегінде “қазақ атауының
деректері” деп алты дерек келтіреді. Бірінші мысалда “Қазақ” “Қашақтан”
алынған сөз, екінші мысалында “Қазақ” атауы “Қай сақтан” өзгерген, қайсақ
монғол-қалмақ тілінде мемлекет шетін күзетуші мағынасында айтылған. Үшінші
деректе “Қазақ” хазлахтан шыққан. Төртінші деректе Қазақ – хузағадан шыққан
болар, бесінші деректе қазақ – қыз бен ақ сөздерінің қосындысынан пайда
болған деген қағиданы келтіреді және осы айтылғандарға анықтама беріп,
салыстырмалы қолданып, жан-жақты талдау жасайды, мысалдар келтіреді. Ал
алтыншы деректе “Қазақ” – “қазиақтан” шыққан. Айтушылар, бұларды татар-
манғұлдан, хандары Шыңғыс тұқымынан болған деседі.
Өзбек хан өлген соң ұлы Жәнібек хан исламға енген көшпенділерді үшке
бөліп – Ұлы жүзге Үйсінді датқа қойып, Жалайыр атты кісіні оған паиб –
орынбасар етті, Орта жүзге Арғынды бек етіп, Найманды оған көмекші етті.
Кіші жүзге Алшынды би қойып, Жаппасты оған көмекшілікке тағайындады.
Билікті өздеріне тапсырып тек жылына екі рет хан алдында есеп беріп отыруға
шақырған... Бұларға ешқандай мүфтидің керегі жоқ, өздері қази-ақ екен деп,
сонан қазақ келіп шыққан. Ақ сөзін қосу-қазақ әдетінде бар. Мысалы: кісі-
ақ, жақсы-ақ, адам-ақ т.б. Бұл хабарға қарағанда қазақ үш жүзге шамамен
1300-1400 жылдары бөлінгендігі байқалады... Осы алтыншы дерек ең тарихи
шындыққа келетін дерек деп есептеледі “51-деп өз ойын білдіріді.
Ал Қазақтың не себептен қырғыз аталуы жөнінде пікірлер де әр
алуан.Мысалы ушін Ц. Халид қазақтың қырғыз аталу себебі туралы: “Орыс
саяхатшылары қырғыз халқына келіп, танысып сұрағанда қырғызбыз деген екен.
Қырғыз елі де әжептеуір тайпалар болып,таулар мен сахараларды жайлап
жүргендіктен саяхатшылар қайда барса қырғыз елін көріп,көшпенділердің бәрін
қырғыз деген”-дей келе“Көп суы Қалқаштан тартып,сөздері датқа жүретін
бірнеше игі жажақсылардан ұғын едім.Бұдан басқа ешқандай зерен таба
алмадым.“Қазақ”деп,орыс тілінде ор,баһадүр адамға айтылатын болғандықтан
сахарада өмір сүрген мұсылмандарға,бұл сөзді қимай қырғыз деп атаған...
“Мират-эль-Қайрат кітабында “қазақ” депәскердің жау жүрек басшысын айтады”
деп өз ойын білдіреді52
Ал Ғ.Мұсағали қазақтардың “қырғыз”атану себебін анық білбейтіндігін
айта келе,өз болжамын ұсынған.Ол:”енді осы қырғыз атының қазақтарға қай
уақытта һәм қалайша берілгендігі ашық белгілі емес,қазақтардың қырғыз
есімімен аталуының мәнін осылайша деп ойлауға болады,қырғыздар өздерінің
ескі орындары болған Енисей,Тум өзендерінің арасынан осы күнгі орындары
Түркістанға қарай көшкен.Сол уақытта осы қырғыздардың тастап кеткен ескі
орындарына қазақтар келіп отырған... орыстар осы қазақтарды өздерінің орыс
қазақтарынан,яғни казачья орыстан айыру үшін біздің қазақтарға”қырғыз”атты
қосқан.Солайша қазақтар”қырғыз”,яғни”қырғыз-қазақ” есімімен аталған53-
дейді.
Келесі бір қазақ зиялыларын ойландырған негізгі мәселелердің бірі “үш
жүзә атауының шығуы. М.Сералин бұл мәселеде өзінің”Ғылым бабынандеген
мақаласында:Біздің қазақ халқы ұлы жүз,орта жүз,кіші жүз деген үш жүзге
бөлінеді.Бұл бөлінуді білмейтін қазақ жоқ екен.”Жүз”деген не нәрсе?Бұған
дұрыс жауап беруші кім табылады?54деп,журнал оқырмандарына сұрау
тастап,одан әрі жүз туралы өз ойын білдіреді,Оның айтуынша:”жүз”деген бір
атаның баласынан өрбігендіктен аталған емес...Тәуке хан кол астына қараған
халқын қолайрырақ басқармақ үшін үшке бөліп уш жуз деп есім берген,һәр
жүзге бір лайықты адамды хәкім қойған”55
М.Сералиннің айтуынша”жүз” туыстық құрылым емес,территориялық-
әкімшілік құрылым.
Шәкәрім жүздің пайда болуы туралы: Біздің қазақтың үш жүзге
бөлінгендігін қазақтар былайша айтады.
Әз Жәнібек қазақты Қашқардағы Шағатай нәсіліне қаратқан соң,кешікпей
сол кезде қазақты һәм көшпелі басқа елдердi жүнiс ханның ахмет деген
баласы билеп, оның ағасы жәнеке шын аты Махмұд деген, ташкентте үлкен хан
болыпты. Сонда Ахметхан қазақтың әскерге жаралулысын үшке бөлiп, ұлы жүз,
орта жүз, кiшi жүз деп қалмақты шаба берген соң, қалмақтар Ахметханды Алашы
қойыпты (56) -деп жүддiң пайда болады. Ахметханның өз әскерiн үш жүзге
бөлiп қалмақты шапқаыдағы мен байланыстырады.
Құрбанғали Халид болса бұл жөнiнде өз кiтабында “Жүз мәнiсi” деп
арнайы тарау атағанымен: “Үш жүздiң үш ұлдың аты екендiгi, болмаса оларды
үшке бөлгенде әкiмдерiне берiлген мансаптың атауы екендiгi тарихи шындық.
Ресейде аға сұлтан, қытайда уаң, күң сияқты , арабша жүз дегендi- бөлшек,
топ мағынасында айтылуы ақылға сияды “(57) -деп нақты өз ойын айтылған.
Ал “Айқап” журналында Кәрiм Бәтiшұлы жүз туралы: “Қазақтан үш бала
туады. Ақ арыс, жанарыс, бекарыс. Бұлардың әрқайвсылары бай һәм мәшһүр
адамдар болған... үлкенiне қараған елдi “Ұлы жүз”, ортаншысына қараған елде
“Орта жүз”, кiшiсiне қараған елдi “кiшi жүз” деп атайды (58)-дейдi.
Бiз бұл мәселердiң қазақ тарихының түйiндi мәселесi ретiнде күнi
бүгiнге дейiн шешуiн таппай отырғандығын ескерсе, онда бұл зиялылырдың
болжамдарының да мүмкiн вариянттардың бiрi ретiнде өмiр сүруге құқы бар.

1.3. Қазақ хандарының тарихы туралы.

ХХғ басында өмiр сүрген ата тарихынан сыр шерткен қазақ зиялыларының
еңбектерiнде қазақ хандығының тарихы туралы сөз қозғалады.

Халық тарихы мен тағдыры, көп жағдайда, өз хандарының атымен тығыз
байланысты. Соған байланысты әдептi хандар жайлы көптеген жыр-дастандар,
аңыз әңгiмелер туындаған.
ХIХ ғасырдың соңына қарай қазақ хандары тек ауыз әдебиетiнде, немесе
өзге ұлтттардың еңбектерiнде ғана бейнеленiп қоймай, қазақ зиялыларының өз
тiлiнде жазылған еңбектерiнде де айтыла бастады. Шәкәрiм Құдайбердiұлының
еңбегiнде “Хан шежiресi ” мен “ Шыңғыс хан шежiресiнiң” ерекше орын алуы
соның бiр дәлелi (59).
Жалпы хандар шежiресiмен Шығыс ұрпағының шежiресi туралы айта келе Ш.
Құдайбердiұлы: “освы шежiредегi айтылған барша манғол-татарды билеген
Шыңғыс хан нәсiлдерi бiрiн-бiрi күндеп, өлтiрiп, шабысып, хандыққа таласып,
ақырында бөлек-бөлек кiшiсiне хан болып, соның бәрiн де аяғында орыс алды.
Жердiң жүзiн сiркiнткен хандардың арты солай болды. Осыдан ғибрат алу тиiс”
(60)-деп, хандар алауыздығының халық тағдырын қалай шешекендiгiн және
тарихтың ондай сабағынан “ғибрат” алу керектiгiн жазған.
Қазақ хандарының тарихы жөнiнде Ғабдолғазиз Мұсағалиев “ Қазақ
жайынан” атты тарихи-зерттеу мақаласында сөз еттi.
Мақалада Әбiлхайыр өлген соң, кiшi жүзде хандықтың Әбiлхайыр
ұрпақтарынан кiмге, қай жылы, қалай өткендiгi туралы: “Әбiлхайырдан соңғы
қазақ хандары руссия үкiметiнiң хан сайлау iсiне қатынасумен болды.
Әбiлхайыр хан өлген соң 1749-шы жылда руссия үкiметiнiң көрсетуiмен кiшi
жүз хандығына Әбiлхайырдың үлкен баласы Нұралы хан сайланды. Халықтың бұл
сайлануын патша өзiнiң жарлығымен бекiттi. Сол уақыттан берi ханның
сайлауына рассия үкiметiнiң қолы керек болды”(60)-деп, Әбiлхайырдан кейiнгi
хан сайлауында болған негiзгi жаңалық, хандардың “рассия үкiметiнiң
көрсетуiмен” сайланатындығы және сайланған ханды патша жарлығы мен
бекiтетiндiгi туралы айтады. Ал, Нұралы ханның қандай хан болғандығы
туралы: Нұралы халықты жақсы ұстап тұра алмағандығы себебi 1785-шi жылда
хандықтан түсiрiлдi. Нұралы өзi 1790-шы жылда апат болды. Оған дейiн оның
орына екiншi хан сайланбады. Руссия үкiметiнiң көрсетуi бойынша қойылған
билер, олардың iсiн басқарып тұрды” (62)-деп жазған.
Ғ. Мұсағалиевтiң Нұралы хан туралы жазғандарының тарихи шындыққа
қаншалықты сай келетiндiгiн айтсвақ, Нұралы ханның “халықты жақсы ұстап
тұра алмағандығы” туралы, сол Нұралы ханның өзi “ менiң жұртым менен терiс
айналып кетуде, ел арасында ханға бағынбау күшейiп келедi” (63)-деп жазса,
екатерияға II-ге жазылған бiр хатта: “Нұралы ханға өзiнiң айналасындағы
старшындардың қарсы шығуы, оның беделiнiң жоқ екендiгiнкғөретедi. Елдi
басқара алмаған хан өз адамдарын орыс бекiнiстерiне шабуыл жасауға айдап
салып отыр. Халық оны қолдамайды сондықтан хандық билiктi жою жолпы
ойластыру керек”(64)-деп жазылған.
Нұралы ханнан кейiнгi, яғни ХVIII ғасырдың аяғы мен ХIХ ғасырдың
басындағы кiшi жүздегi хандар тарихы туралы Ғ. Мұсағалиев. 1791-iншi жылы
нұралының торнына iнiсi Ералы хан сайланды. 1794-iншi жылда Ералы опат
болған соң хандық Нұралының баласы Есiмге қалды. Оны 1795-iншi жылда бiр
кiсi өлтiрдi. Онан соң Әбiлхайырдың баласы Айшуақ хан болды. Айшуақ өзi
керi, аурулыһәм жұртқа да жағымсыз бiр адам болған себептi 1815-iншi жылы
ол хандықтан түсiрiлiп, орнына өзiнiң баласы Жантөре хан болған. 1815-iншi
жыл Жантөренi өзiнiң туысқандарынан бiреу аянышты күйiнде өлтiрiп. Екi жыл
жарымнан соң оның орнына Серғазы хан болып тұрған. Бұл хан кiшi жүздiң ең
соңғы ханы болды” 65-дейдi.
Онан әрi Ғ. Мұсағалиев кiшi жүздiң соңғы ханы серғазы туралы, оның
хандықтан айырылуы мен сол хандық лауазымын қайта алу жолындағы жасалған
әрекеттерi туралы бiршама кеңiрек жазған. Мысалы, мақалада: “1824-iншi жыл
Серғазы Орынборға шақырылды. өзi сонда хандықтан түсiрiлдi. Мұнан соң кiшi
жүзде хандық ретi бiттi.
Хүкiмет Серғазыны хандықтан түсiрген соң оны Орынбордағы “Пограничный
комиссияға” сайланды. өзiнеғ екi мың теңге қызмет ақы берiледi. 1825-iншi
жылда серғазы өзiнiң ескi хандық лауазымын сұрай бастады. Ьсол жылы күздi
ол ауылына барып қайту үшiн үш жұмаға һүкiметтен бостандық алды. Сол
кетекннен Орынборға қайтып айналып келмедi, һүкiметте оның iзiне түспедi.
Жалғыақ оны сырттан бақылап жүрудi сұрап правительдерге табыс қылды. өзiне
берiлiпр тұрған екi мың теңге қызмет ақысы тоқтатылды”66-деп жазылған.
Серғазының Хиуа ханы Әлiқұлдың көмегiмен өзiнiң хандық лауазымын қайта
алмақ болғандығы және оның немен аяқталғандығы туралы: “1828-iншi жалпы
серғазы Хиуаға барып, өзiнiң қызын Хиуа ханы Әлiқұлға бередi. Қазақтардың
сөз тыңдамағандықтары себептi рассияға қарсы орданы ұстап тұра алмағандығын
сөйледi. Әлiқұлдан жәрдем сұрады. Әлiқұл Серғазыға жәрдем берiп Орданы
“Орда”
Қылып ұстап тұратындығына уәде байлады. Сол себептi Әлiқұл Ордаға
тыңшы жiберiп, қазақтардың қайсы руларының серғазыға илiкпейтiндiгiн бiлуге
тiрелдi. Қазақтардан зикәт жината бастады. Серғазыға илiкпесе әскер
жiберiп, ордаға бүлiншiлiк салатынан қазақтарға бiлдiрдi. Бiрақ Әлiқұлдың
қорқытуынан қазақтар онша қорқа қойған жоқ. Хан да өзiнiң бүлiншiлiк
саламын деген сөзiне жете алмады. Сол себептi серғазы қайтадан ордаға
қайтып өзiнiң баласына келген... орынбордан жүз шыақырым жайықтың жоғарғы
жағында көшiп жүрдi. 1830 жыл апат болды. Оған шейiн өзiң тыныш тұрды.
Ал құрбанғали халид өзiнiң Тауариххамса атты еңбегiнде Абылай хан
жайнда: Абылай хан қалмақтар соғысып Қызылжар, Қарқаралы маңайынан Аякөз
суынан өткенше қуып, қазақ жерiн кеңейткен 68-деп Абылайдың өткен еңбегiн
ескередi.
Ал Абылайға ресей және Қытай тарапынан граммоталар бергенi жайлы:
Екатерина великая кезiнде 1778 жылы 22 ақарапта Абылай ханға бiр грамота
берiлген екен, демек оның хандығын Ресей бекiткен... Абылай ханға орыс
үкiметiнен басқа қытайдың да берген грамотасы бар. Грамотамен қоса балқаш
пен iле айналасын абылайға жайлау-қыстау етiп берген69-дейдi. Сонымен
қатар абылайға “шжы” атағы мен “мамыр су бiтiмi жайлы: “абылай хан
қалмақпен шайқасып жатқанда қытайлар жоңғар хандығын жойып, Құлжан шаһарына
ауыз салды. Жоңғарларды толық бағындырған едi де, шабылған қалмақ,
торғауыт елi қытай қорғанып қабылдамай қашып едi, алайда қашқандары
бойларына құт болмай , мына бәлеге душар болды: ақыры қуылып, одан барып
қытайды паналауға мәжбүр облды. ИЖН хан атынан қара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.