Ақша-несие саясаты туралы мәлімет

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2

1. АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫ. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Ақша.несие саясатының экономикалық мәні, түрлері және мақсаты ... ... ... ..4
1.2 Ақша.несие саясатының құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

2. АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУ ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Ұлттық банктің ақша.несие саясатын реттеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Бағалы қағаздар нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.3 Ақша.несие саясатының инфляцияға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

Еңбек өнiмдiлiгiнiң төмен деңгейi, еңбекке қабiлеттi халықтың көпшiлiгi жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнiмнiң басым көпшiлiгi бәсекеге қабiлетсiз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткiзiлiмдерiнен едәуiр тәуелдiлiгi және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгiленген бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшiн ұлттық ақшаның дүниежүзiлiк нарықтағы нақты құнын көрсетпеуiнен қолайсыз болады. Үкiмет көпшiлiктi жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсiз экономикалық саясатты жүргiзуге мүмкiндiгi болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкiмет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкiн. Тiркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесiмсiздiктердi пайдалануы, ықтимал iрi алтын-валюта резервтерiнiң болуын талап етедi. 1998 жылы дүниежүзiлiк нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруi, тiркелген ұлттық валюта бағамының өзiнiң тiршiлiк етуге жарамсыздығын көрсеттi. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшiн алтын-валюта қорларының едәуiр мөлшерiн жоғалтты.
Үкiметтiң саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерiн көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттiк реттеу әлсiз болса да жиынтық кiрiстiң өсуiн ынталандыруды негiзге алған. Ақша-несие саясатының рөлi айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестiгiн қамтамасыз ету үшiн ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген едi.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара iс-қимыл жасауын қолдау мәселелерi ҰБ тарапынан тiкелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтiмдiлiгiн басқару қиындады, ашық нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмiлелерi, коммерциялық банктерге күндiк қарызбен “овернайт” несиелерiн беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бiрге, Үкiмет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздауымен күресудi маңыздырақ деп санап, тiркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуде едәуiр нәтижелерге қол жеткiздi.
Баланстағы тепе-теңсiздiк кезiнде орын алатын ұлттық валюта бағасының ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерiн тартпай-ақ түзету жасалады. Осы мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерiн қарызға алу, қосымша валюта мен алтын резервтерiн жасау қажет болмайды.
Еркiн айырбас режимiне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан кейiн, шетелдiк нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегiнде экспорт мөлшерiнiң қалпына келуiне және импорттың кемуiне, елге еркiн айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал еттi.

1. Тілеужанова М.А. «Макроэкономика» оқу құралы. Алматы: Экономика,2008 ж.
2. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. «Макроэкономика» оқу құралы. Москва: Дело и сервис, 2004 ж.
3. Бункина М.К., Семенова В.А. «Макроэкономика» оқу құралы. Москва: ДИС,1997 ж.
4. Гальперин В.М. «Макроэкономика» оқу құралы. Санк-Петербург: ГУЭФ, 1997 ж.
5. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банк» оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008 ж.
6. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы» оқу құралы. Алматы: Экономика, 1999 ж.
7. Зиябеков Б. «Несие қаржы рыногы қарама-қайшылыққа толы». Айқынапта № 92 (788), 24.05.2007 ж.
8. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті, 2000ж.
9. Сатиева К. «Ұлттық банк ақша-несие саясатын түземейінше, инфляция құрықталмайды». Айқын 8.06.2007 ж.
10. Исаев І. «Инфляцияға тек Ұлттық банк кінәлі емес, әйтсе де оның ақша ұсынысын реттеудегі рөлі әлсіреп барады». Айқынапта №107 (803), 14.06.2007 ж.
11. Шаяхметова К.О., Тлеубай Н. «Несиелік бақылау». Вестник КазНУ, серия экономическая №2 (48) 2005ж.
12. Бралина А.Г. «Коммерциялық банктердегі проблемалық несиелерді басқару». Вестник КазНУ, серия экономическая №2 (48) 2005ж.
13. Статистический ежегодник 2007 ж.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...2

1. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ- МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАМДАС
БӨЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні, түрлері және
мақсаты ... ... ... ..4
1.2 Ақша-несие саясатының
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6

2. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУ
ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .10
2.1 Ұлттық банктің ақша-несие саясатын реттеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ...10
2.2 Бағалы қағаздар
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 13
2.3 Ақша-несие саясатының инфляцияға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5

КIРIСПЕ

Еңбек өнiмдiлiгiнiң төмен деңгейi, еңбекке қабiлеттi халықтың
көпшiлiгi жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнiмнiң басым көпшiлiгi бәсекеге
қабiлетсiз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткiзiлiмдерiнен едәуiр
тәуелдiлiгi және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгiленген
бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшiн ұлттық
ақшаның дүниежүзiлiк нарықтағы нақты құнын көрсетпеуiнен қолайсыз болады.
Үкiмет көпшiлiктi жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған
тәуелсiз экономикалық саясатты жүргiзуге мүмкiндiгi болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкiмет қаржы
қорларын жоғалтуы мүмкiн. Тiркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы
туындайтын үйлесiмсiздiктердi пайдалануы, ықтимал iрi алтын-валюта
резервтерiнiң болуын талап етедi. 1998 жылы дүниежүзiлiк нарықтағы және
Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт
өзгеруi, тiркелген ұлттық валюта бағамының өзiнiң тiршiлiк етуге
жарамсыздығын көрсеттi. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшiн алтын-валюта қорларының едәуiр мөлшерiн жоғалтты.
Үкiметтiң саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерiн
көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
болатын. Салықтық-бюджеттiк реттеу әлсiз болса да жиынтық кiрiстiң өсуiн
ынталандыруды негiзге алған. Ақша-несие саясатының рөлi айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестiгiн қамтамасыз ету үшiн ақша
ұсыныстарын реттеумен шектелген едi.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен
өзара iс-қимыл жасауын қолдау мәселелерi ҰБ тарапынан тiкелей реттеу
аясынан шығарылып, ақша нарығының өтiмдiлiгiн басқару қиындады, ашық
нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмiлелерi, коммерциялық банктерге
күндiк қарызбен “овернайт” несиелерiн беру сияқты классикалық операцияларды
жүзеге асыру қиындады.
Осымен бiрге, Үкiмет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның
құнсыздауымен күресудi маңыздырақ деп санап, тiркелген айырбастау бағамы
қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды
төмендетуде едәуiр нәтижелерге қол жеткiздi.
Баланстағы тепе-теңсiздiк кезiнде орын алатын ұлттық валюта бағасының
ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерiн тартпай-ақ түзету жасалады. Осы
мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерiн қарызға алу, қосымша
валюта мен алтын резервтерiн жасау қажет болмайды.
Еркiн айырбас режимiне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан
кейiн, шетелдiк нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегiнде
экспорт мөлшерiнiң қалпына келуiне және импорттың кемуiне, елге еркiн
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал еттi.
Еркiн өзгермелi ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкiмет елдiң
экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта
резервтерiне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпiнiне
тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк алды. [7; 129б]
Сонымен бiрге, Қазақстан экономикасында бiрқатар дағдарыстық жағдайлар
соңына дейiн әлi де жойылмай келедi. Экономиканың кейбiр салаларында
өндiрiстiң құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттiк кiрiстi
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттiк iшкi және сыртқы қарыздар
мөлшерi өсуi жалғасуда және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк
табалдырығының мағынасына жақындады, өндiрiстiк салаға берiлетiн несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етушi
субъектiлердiң инвестициялық белсендiлiгi тиiстi деңгейде емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеудi реттеу жөнiндегi шаралар бюджеттiк
шығындар мен салық салуды басқару жөнiндегi мемлекеттiк шаралармен тығыз
байланысты болу керектiгiн дәлелдейдi.
Жұмыстың тақырыбы “ ҚР ақша-несие саясаты”
Жұмыс ақша-несие саясатының мәнi мен қазiргi кезеңдегi оның даму
проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына мiндеттер белгiлендi:
➢ Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиеттi зерделеу және талдау:
➢ Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу әдiстерiн талдау;
➢ Ақша-несие саясатының негiзгi сипаттамалары мен өлшемдерiн зерделеу;
➢ Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жүргізу механизмін қарастыру;
➢ Ақша нарығындағы операцияларға және несиелік бақылауға талдау жасау;
➢ Ақша-несие саясатының инфляцияға әсерін қарастыру;
Ақша-несие саясаты жүйесiн қалыптастыру мен жұмыс iстеу мәселелерi
Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдармен тығыз байланыстырып
қаралған.

1. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ-МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ
1.1. Ақша-несие саясатының экономикалық мәні, түрлері және

мақсаттары

Ақша-несие - бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы
мөлшерлемесін өзгертуте,жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған
шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі
субъектісі - Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық
банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол
ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Ақша-несие саясатының екі түрі бар: ынталандырушы және тежеуші.
Ынталандырушы монетарлық саясат экономиканың төмендеу кезінде,
жұмыссыздықпен күресу және еңбек белсенділігін арттыру мақсатында
жүргізіледі.
Ынталандырушы саясат Ұлттық банк тарапынан ақша ұсынысын өсіру
шаралары арқылы жүзеге асырылады: Ол шаралар:
• міндетті резервтер нормасын төмендету;
• есептелген пайыз мөлшерлемесін төмендету;
• Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуы.
Тежеуші монетарлық саясат экономиканың өрлеу кезінде инфляцияны
төмендету және еңбек белсенділігін азайту мақсатында жүргізіледі.
Ұлттық банк тарапынан тежеуші монетарлық саясатты жүзеге асыру
барысында ақша ұсынысын азайту шаралары пайдаланылады. Ол шаралар:
• міндетті резервтер нормасын өсіру;
• есептелген пайыз мөлшерлемесін өсіру;
• Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуы.
LRAS
LRAS
SRAS
SRAS

Р
ү^ *ү

Ү1 Ү* Ү*

а) ынталандырушы б) тежеуші

Сурет 1. Монетарлық саясат түрлері. [1; 280б]

1(а)-суретте ақша ұсынысының өсуі жиынтық сұраныс қисығын АD1 қисығын
АD2-ге жылжытады, яғни жиынтық сұраныс өсті. Ү1 өнім көлемі Ү* әлеуетті
өнім көлемі деңгейіне өсті. Демек, рецессияны жойып, ресурстарды толық
жұмысбастылық деңгейінде пайдалануға мүмкіндік берілді.
1(б)-суретте ақша ұсынысының азаюы жиынтық сұраныс қисығын солға қарай
жылжытады, яғни жиынтық сұраныс қысқарады. Баға Р1 ден Р2-ге төмендейді, Ү1
өнім көлемі Ү* әлеуетті деңгейіне қарай жылжиды. Бұл шаралар инфляцияға
қарсы пайдаланылады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
болады:
1. рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2. экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемін кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты-инфляцияны төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады.
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу молшерлемесінің өзгерісі;
в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада, әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңіңде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық,
валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды ескере
отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде
қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады. Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-
несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
• қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі
деңгейін белгілеу;
• ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған
қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
• мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
• банктерге және үкіметке несие беру;
• валюталық нарықтағы басқыншылық;
• кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі. [1; 278-294]

1.2. Ақша-несие саясатының құралдары

Пайздық саясат ақша-несие саясаты құралдарының бірі болып табылады.
Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың инфляция
деңгейінің жалпы жағдайлырана және инфляциялық күтімдеріне байланысты
анықталатынортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлтық банк
өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру
мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданылады.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде қстап тұру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты- теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өнім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі.
Яғни, жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған
болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.
Қазақстандағы жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға
мүмкіндік беретін келесі бір факторға шетел валютасына деген шектен тыс
сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл
ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу
мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздықт
нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамымен
анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштер мен қарыздар бойынша
пайыздық мөлшерлемелер және бағалық қағаздар бойынша табыстылық арқылы
анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындағы қатынастың
бұзылуы ұлттық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді. [2;
Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздық
мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі
бойынша индикативті анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық
мөлшерлемелер өзара кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың
арасынан мыналарды көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әртүрлілігі, пайызды
төлеумен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру
мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің
өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық
банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді.
Ұлттық банкінің ноталы және қазыналық вексельдер бойынша табысы
Ұлттық банкінің банкаралық несие бойынша табысынан төмен болады. Бұл
мемелекеттік қазыналық міндеттемелер және Ұлттық банкінің ноталарының
пайызды және қарызды төлеу жағынан несиелерге қарағанда үлкен
сенімділігімен түсіндіріледі.
Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу
үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету
және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау
мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады. [4; 333б]
Ақша нарығындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін
несие көлемін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынща төлемсіздікті
төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін
қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін қол-
данады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру
қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликатор үрдісін
реттеу қызметтерін атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
Коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 10,5%-ды құрайды. Банктер
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасьгн төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің баламалы тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің нормативтерін орындау барысында корреспонденттік шоттағы
қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінен төмен болмауын сақтап
отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең
төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйьшуына тосқауыл болатындығын көрсетеді. [1; 285б]
Банк резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты резервтік талаптардың
мөлшерін азатып қана қоймай, сонымен қатар, резервтердің баламалы тәртібіне
ауысу мүмкіндігі пайда болады. Яғни, экономикалық нормативтерді орындайтын
банктердің корреспенденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті
талаптардан кем болмау керек.
Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды банктің
корреспонденттік шоты бойынша төлейді. Резервтер бойынша пайызды төлеу
резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында несиелер жіне тартылған
депозитер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемемсі арасындағы айырманы
азайту қажеттілігі туындайды.
Ақша-несие қатынастарын мұндай бақылау және реттеу механизмі ашық
нарықтағы операцияларға және есеп мөлшерлемелерінің өзгерісіне қарағанда
сирек пайдаланылады. [4; 335б]
Несиелік операциялар. Несиелеу және қаржыландыру операцияларына соңғы
жыЛдары Ұлттық банк қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне
жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші
деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау
мақсатында жүзеге асырылады. Бюджет тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие
беру бюджет саясаты аумағында, яғни Орталық банктің республикалық бюджетті
несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен несие беру және
кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауы қарастырылған жоқ. Ұлттық
банк несиелерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол
сияқты ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.[1; 288б]
Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті
арасындағы 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес Ұлттық банк
несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті несиелер Үкімет
белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін
коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар арқылы банктерге
берілетін несиелер.
Директивті несиелер айналасында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан
бұл несиелерді қайтару бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие Үкіметтің
кепілдемесі бойынша төленеді деп сенді, өйткені несиелер Қаржы министрлігі
және Эеономика министрлігінің рұқсаты арқылы несиелік қабілетіне
байланыссыз барлық шаруашылық органдарға берілді.
Сөйтіп, банк жүйесі апқылы төлем қабілеті жоқ кәсіопорындарға қысым
көрсетілді, олар банк несиесі есебінен бюджет дотациясын жасады, өйткені
несие қайтару жүгі Қаржы министрлігіне ауысты.
Төлемсіздікті шаруашылық есепке алу арқылы шешу, бір жағынан мәселені
шешсе, екінші жағынан кәсіпорындардың айналым қаражатарын жоғалтуға әсер
ететін факторды- бағалардың өсуін ынталандырды. Ақша-несие саясатының бұл
құралы өткен уақыттың еншңсңнде қалды. Оның орнын тұрақты түрде жұмыс
жасайтын клиринг алу керек және ол кәсіпорындардың қаржы тәртібін сақтаған
кезде ғана төлемсіздік мәселесін шешуге мүмкіндік береді. [3;
Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және
оны баламалы көздер арқылы жабу мүмкіндігімен анықталады. Қаншалықты бюджет
тапшылығы жоғары болса, соғұрлым несие эмиссиясының ықтималдылығы үлкен
болады да, ол инфляцияға ықпал етеді. Сөйтіп, үкімет оған балама
инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар
және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.
Ақша нарығындағы операциялар. Ақша нарығындағы операциялар-Орталық
банктің айналыстағы ақша жиынының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі
нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты
операцияларын білдіреді.
Мұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша массасының көлемін реттеу
мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары ретінде түсінуг
болады. Бұл айналыстағы, коммерциялық банктердің өтімділігіндегі және
несиелік салымдардағы ақша массасын реттеудің ең икемді әдісі. Мұның
мағынасы мынадай: Орталық банкінің ақша эмиссиясын тоқтату және банктердің
несиелік экспансиясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы қағаздарды сатып,
бұл, қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан бегілі бір
соманы есептеп шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді
ынталандыру үшін Орталық банк кері операциясын жүргізеді- бағалы қағаздарды
сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады. Осылармен
Орталық банк ашық нарықтағы операцияларымен банк жүйесінде өзінің
өтімділігін жоғарылату үшін жағымды жағдайлар жасайды немесе керісінше,
сонымен бірге айналыстағы ақша массасының көлемін реттейді. Егер бағалы
қағаздар Орталы банкпен алдын-ала дарланған бағам бойынша сатылса, онда
Ұлттық банк сатып алушыларды ынталаныру үшін және сонымен олардың несиелік
қабілетерін төмендетуүшін нарықтық бағамнан төмен бағаммен бекітеді. Бұл
біршама ақша жиынын, коммерциялық банктердің өтімділігі және несиелік
жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі
мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын
шектеуді білдіреді.
Орталық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып
алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп,
керісінше, банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында
Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің
резервтік шотына қайта аударады.
Осы айтылғанның барлығын Орталық банк коммерциялық банктердің несиелік
мүмкіндіктерін реттеу мақсатында жүргізеді. Егер Орталық банк алдында сатып
алған бағалы қағаздарын қайта сату көлемі жаңа партия көлемінен көп болса,
банктердің несие ресурстарының мөлшері шектеледі не керісінше рөл атқарады.
Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе
ақша-несие эмиссия көлемінің кеңеюіне байланысты жүйесіз жүргізеді.
[4; 289б]
Валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімдлікті қамтамасыз ету
саясаты. Ұлттық банкінің валюталық нарықтағы интервенциясы жалпыақша-несие
саясатының шегінде жүзеге асты. Ұлттық банкінің шеел валютасын сату, егер
ақша базасының өсімі басқа факторлардың әсерінен шетел активтерінен басқа
болатын жағдайда, көбінесе ақша массасының өсімін стерилизациялау жән
теңгенің айырбастау бағамын реттеу мәселелерін бір уақытта шешті. Бірақ,
кейбір айларда таза шетел активтерінің өсімі Үкіметке берілген таа несиелер
өсіміне қосарланды, сонда ақша базасының өсімінің төмендеуі, Ұлттық
банкінің екінші деңгейлі банктеріне беретін несиелерінің азаюы және Ұлттық
банктің ноталарын эмисиялау есебінен жүзегем асты. Осы кезеңдерде валюта
бағамның саясаты ақша массасын реттеу саясатымен қарама-қайшылықты жоюға
мүмкіндік беріп, бір уақытта, ақша массасына валюталық интервенцияларының
әсер ету тиімділігін төмендетеді. [4;337б]

2. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖҮРГІЗУ ҚҰРАЛДАРЫ
2.1. Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын ретеу механизмі.

Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Ұлттық банк
(эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің
негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың
нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі
бағалы қағаздарды алып-сатумен де айналысады.
Ұлттық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын
резервтерін сақтайды,коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер
арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Ұлттық банк халықаралық ақша
нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет
мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде
орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады,
коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады. Ұлттық
банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың
шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпалын
тигізеді. [1; 278б]
Ұлттық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультипликаторға әсер ету
арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк
операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем
қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз
етуді көздейді.
Ұлттық банк тарапынан тежеуші монетарлық саясатты жүзеге асыру
барысында ақша ұсынысын азайту шаралары пайдаланылады. Ол шаралар:
-міндетті резервтер нормасын өсіру;
-есептелген пайыз мөлшерлемесін өсіру;
-Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуы.
Қазақстан Ұлттық банкінің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы
қаржылық операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу
базасы ретінде қызмет етеді.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк
мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республкамыздағы ақша жиыныың шамасына
әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе қысқартуға
мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші деңгейдегі
банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау шегіндегі
негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банкінің маңызды қызметі- банктердің, жинақ және т.б. несиелік
мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады. ҚР
Ұлттық банк туралы және ҚР банктер және банктік қызмет туралы Заңдарына
сәйкес барлық мекемелер өз резервтерін Ұлттық банкіде сақтаулары тиіс,
олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық банктердің қызметін реттеу
және өтімділікті қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызы бар.
Ұлттық банк- коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық-несиелік
мекемелерді несиелеу қызметін атқарады. Шетелде орталық банктерді соңғы
сатыдағы несие беруші деп атайды. Олар- коммерциялық банктерден есеп
мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын
толтыру үшін несиелер береді. Әрине, бұл несиелер, сауда вексельдерімен,
мемлекеттік бағалы қағаздармен, немесе банктердің меншікті қарыздық
міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі тиіс. [10; 62б]

Ұлттық банктің құрылымы:

Сурет 2. ҚР Ұлттық банкінің құрылымы. [4; 323б]

Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудын басқа да
мәселелері ҚР Ұлттық банк туралы заңы және ҚР Ұлттық банк туралы ережесі
негізінде анықталады.Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк
төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма тоғыз адамнан
тұрады онын құрамына-Ұлттық банк төрағасы, оның төрт орынбасары, Парламент
пен Президенттін бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер кабинетінің екі
өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі. Басқарма
мынандай сұрақтарды шешеді:
• Мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
• Ұлттық банк шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік
актілерді бекітеді;
• Ұлттық банкінің банктермен және ҚР бюджетімен операциялар
бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді;
• ҚР валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді;
• Сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін
бекітеді;
• Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді.
Қазақстан Ұлттық банкінің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына
жатпайтын несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес
белгілейтін нарықық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның
негізінде сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық
банктің қысқа мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және
мемлекеттік қысқа мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері жыл бойына
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп
отырған. Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін
әлеуеттік ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын
арттыра түсті.

жыл аяғы

2004 2005 2006
Жалпы халықаралық резервтер, 9277 7069 19127
млн.доллар
соның ішінде:
Еркін айырастылымды шетелдік 8473 6084 17751
валютадағы активтер
Алтын 804 986 1376
Таза халықаралық резервтер 9273 7065 19123

Кесте 1. ҚР Ұлттық Банкінің халықаралық резервтері. [12; 351б]

ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ
мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге
асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін
пайдаланады.
Коммерциялық банктер Ұлттық банкке пайыз мөлшерлемесі есептелмейтін
салым ретінде ақшаны сақтайды. Бұл депозиттегі ақшаларының белгілі бір
бөлігі, мұны міндетті резервтер деп атайды. Әр мемлекетте ақшаны сақтау
формалары әр түрлі болады.
Міндетті резервтердің нормасы депозиттің көлемі мен белгілі бір пайыз
мөлшерлемесі арқылы тағайындалады. Олар салымның түрлеріне байланысты
бөлінеді. Мысалы, жедел салым талап етілген салымнан төмен болады.
Банктер артық резервтерді сақтайды-бұл міндетті резервтердің артық
сомасы өтімді құралдарға сұраныс өсетін төтенше жағдайларға пайдаланылады.
Несиелеу және қаржыландыру операцияларын соңғы жылдары Ұлттық банк
қызметінің алдағы уақыттырда классикалық қызметіне жақындауына байланысты
тиісті шаралар қолданды. Ұлттық банк несиелерін орналастыру аукциондар
арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде
жүзеге асырылады.
Ақша нарығындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін
несие көлемін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті
төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін
қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін
қолданады. [11; 64б]

2.2. Бағалы қағаздар нарығы

Бағалы қағаздар-ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші
түрі бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын
беретін құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік - нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға
жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым)
облигациялары және с.с. жатады.Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады. Зейнетақы қорларыныц облигациялары және жеке
зейнетақы облигациялары, оларға, біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет
істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік
облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке
бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар
шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің
облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйьмдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құкық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші-занды немесе жеке тұлғалар- оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға басқа мемлекеттердің
Орталык банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар
жатады. Соңгы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы
қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту
тенденциялары байқалуда. [5; 65б]

млн.теңге

атаулы нарықтық атаулы нарықтық атаулы нарықты
құнмен құнмен құнмен құнмен құнмен құнмен
2004 2005 2006
Барлық 693425 680269 512910 464482 962358 915813
мемлекеттік
бағалы
қағаздар
Қазына 231506 230471 298210 297209 378206 378206
міндеттемесі,
барлығы
МЕККАМ 22220 21185 35001 34000
МЕИКАМ 2797 2797 935 935 215 215
МАОКО 961 961
МЕОКАМ 205528 205528 226084 226084 244044 244044
МЕУКАМ 92113 92113
МОИКАМ 41834 41834
МЕУЖКАМ 36190 36190
ҚР Ұлттық банк407668 396121 161275 161000 535009 553103
ноталары
Еурооблигациял45500 45500 46893 44450
ар
Жергілікті 8751 8177 6532 6273 4693 4504
атқарушы
органдарының
МБҚ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.