Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Алдын.ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі қатысушылардың құқықтарының кепілдіктері ұғымы және кепілдіктер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз етудің кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Жедел.іздестіру қызметін атқару кезіндегі сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.4 Мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

3 Алдын.ала тергеу стадиясындағы прокурорлық қадағалаудың және сот бақылауының процессуалдық кепілдіктер ретіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Алдын.ала тергеу стадиясындағы прокурорлық қадағалауды жүзеге асырудың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Алдын.ала тергеу стадиясындағы сот бақылауының маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63

Қолданылған қайнар көздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71

Дипломдық жұмыс алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс-жүргізудегі конституциялық құқықтарын кепілдендіруге бағытталған. Зерттеу барысында, сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары және оның кепілдіктері, сонымен қатар, оларға қатысты кейбір тергеу әрекеттерін жүргізу барысында қолданылатын ережелер, сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс жүргізу заңымен бекітілген құқықтары, жедел-іздестіру шараларының іс жүргізудегі маңызы, мәжбүрлеу шаралары тәрізді институттар қарастырылады. Автор арқылы жүргізілген талдаудың нәтижесінде, сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарын кепілдендіру бағытында бірқатар ұсыныстар жасалды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиясында: «мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік өркениеттің құндылығы болып саналады» [1, б. 15] деп атап өтеді. Әрбір жыл сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның атқарар орны үлкен. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Бірақ заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану барысында оған қатысушылардың, соның ішінде сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Ол туралы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қ.А. Мами да өз сөзінде: «Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау – өзекті де, толғақты мәселелрдің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес, сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен бостандықтарын сақтау қажет.

1 Қазақстан Республикасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997-жылы Қазақстан Республикасы халқына жасаған жолдауы Қазақстан-2030.
2 Мами К.А. Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса: Мат-лы междунар.науч.- практ.конф. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
3 Анализ соблюдения прав человека и гражданина в ходе предварительного следствия и дознания: Доклад с соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан в 2004 году / Под общ.ред. Т.Д. Абишева. – Алматы: Lem, 2005. – 164 с.
4 Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2006-жылға арналған статистикалық есептері.
5 Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2007-жылдың 1- тоқсанына арналған статистикалық есептері.
6 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқыны жолдауы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында // Егеменді Қазақстан. 2 наурыз. 1998 ж.
7 Ожегов С.И. Словарь русского языка. Около 53 000 слов. – М.: 8-е стереотип, 1970. – 900 с.
8 Шуменова Р.Т. Система процессуальных гарантий обеспечения принципов уголовного судопроизводства. Дисс. на соск. к.ю.н. Алматы. – Алматы, 2003. – 164 с.
9 Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических вузов и факультетов. Под ред. К.Ф. Гуценко изд. 4-е перераб. и доп. – М: Зерцало, 2000. – 608 с.
10 Багаутдинов Ф.Н. Обеспечение публичных и личных интересов при расследовании преступлений. - М., 2004. – 167 с.
11 Куцова Э.Ф. Гарантии прав личности в советском уголовном процессе. - М., 1973, – 321 с.
12 Кондратов П.Е. Гарантии интересов права обвиняемого, как фактор, определяющий формирование и осуществление советской уголовной политики // Гарантии прав личности в социалистическом уголовном праве и процессе. - Ярославль, 1981, – 129 с.
13 Соя-Серко О.Я. Обеспечение прав подсудимого в судебной практике научной практическеский коментарий судебной практики за 1971 г. – М.: Юр. литература, 1972, - 232 с.
14 Уголовный процесс: Учеб. пособие для студ. Сред. Проф. Учеб. заведений / Н.И.Газетдинов, С.Я.Казанцев. – М.: Издательский центр «Академия», 2005. – 272 с.
15 Уголовный процесс. Учебник для вузов // Под общ. ред. д.ю.н., профессора Кобликова А.С. – М.: НОРМА, 2001. - 384 с.
16 Ахпанов А.Н., Насыров Г.Х. Арест в качестве меры пресечения: проблемы судебного контроля и санкционирования: Монография. – Алматы, 2005. – 183 с.
17 Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: Оқулық. – Алматы: Өлке, 2006. - 216 бет.
18 Канафин Д.К. Гарантии прав личности в уголовном судопроизводстве: Монография. – Алматы, 2005. – 168 с.
19 Кучуков К.М. Актуальные вопросы соблюдения конституционных прав и свобод граждан при производстве следственных действий // Соблюдение конституционных прав и свобод граждан в деятельности ОВД: материалы международной межведомственного научно-практической конференции. Ч. 2. – Алматы: ООНИ и РИР Академии МВД РК, 20003. – 632 с.
20 Оспанов С.Д. Уголовный процесс. – Алматы: НОРМА-К, 2003 – 204 с.
21 Толеубекова Б.Х. Қылмыстық іс жүргізу құқығы. - Алматы, 2000, 318 с.
22 Рустемова Г.Р. Теоретические проблемы борьбы с преступлениями в сфере медицинского обслуживания населения. Автореферат на соиск. д.ю.н. - Алматы, 2005. – 54 с.
23 Ханов Т.А. Обеспечение имущественных прав личности при применении мер принуждения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: Учебное пособие. – Караганда: КЮИ МВД РК им. Б.Бейсенова, 2006. – 172 с.
24 Тусупбеков Р.Т.Вступительное слово. Обеспечение конституционных прав граждан в досудебных стадиях уголовного процесса: Материалы международной научно-практической конференции, г.Астана, 26-27 августа 2005 года. – Алматы: Эдельвейс, 2006. – 296 с.
25 Кокорев Л.Д., Лукашевич В.З. Процессуальные гарантии прав и законных интересов личности в уголовном судопроизводстве // Вестник Ленинградского Университета, 1977 № 11 – 109-116 с.
26 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. М.: Юридическая литература, 1964. – 394 с.
27 Канафин Д.К. Гарантии прав // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса.Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
28 Шадрин В.С. Обеспечение прав личности при расследовании преступлений: - М.: Юрлитинформ, 2000. – 232 с.
29 Есенгельдин Е.Т. Сущность и задачи процессуального контроля осуществляемого начальником органа дознания. Магистрская диссертация. – Алматы, 2001. – 62 с.
30 Перлов И.Д. Право на защиту. – М.,: Знание, 1969. – 71 с.
31 Ким М.О. Тактика профессиональной защиты в уголовном процессе Кыргызской Республики. Дисс. на соиск. к.ю. н., - Бишкек, 2002. – 164 с.
32 Вступление председателя коллегии по уголовным делам Верховного Суда РК Р.Н.Юрченко “Проблемы применения уголовно-процессуального законодательства в ходе предварительного следствия и их влияние на соблюдение прав человека” // О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека. Под общ. ред.: Т.Д.Абищева, Г.М.Есиргеповой – Астана, 2005.- 166 с.
33 Ковалев Н. “Защита прав и свобод задержанного, подозреваеемого (обвиняемого) в уголовном процессе СНГ на досудебной стадии. Правовая реформа в Казахстане №2(15) 2002, 25 с.
34 Қылмыстық іс № 02390300/456, Рудненский гор. Суд
35 Сб. постановлений Пленума Верховного Суда КазССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2003 годы). – Алматы: Норма-К, 2003. – 367 с.
36 Қылмыстық іс № 04390300/45, Рудненский гор. Суд
37 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 204б.
38 Волков В., Подольный А. Как гарантировать квалифицированную юридическую помощь // Юридический журнал, № 3, 2000.
39 Бюллетень Следственного Департамента МВД РК. – Астана, № 2, 2005.
40 Жумабаев Е. Есть право на защиту и право – защищать // Юрист, № 8, 2006.
41 Адвокаттық қызмет туралы: 2004 жылдың 10-маусымына дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасы Заңының ресми мәтіні. – Алматы: Жеті-жарғы, 2004. - 52 б.
42 Дуккардт В прошлом – следователь, в настоящем – прокурор, в будущем, возможно, адвокат // Юрист №10(64), 2006.
43 Караманов С. Право на защиту о проблемных вопросах в обеспечении защиты конституционных прав граждан в уголовном процессе // Мир закона № 8, 2005.
44 Результаты мониторинга судебных разбирательств в Республике Казахстан 2005-2006 г.г. Отчет. – Алматы, 2007. – 151 с.
45 Информационный бюллетень Генеральной прокуратуры РК за 2004 года. - Астана,2004.
46 Пикалов И.А. Роль защитника в процессе доказывания на досудебных стадиях уголовного судопроизводства // Закон и Право, № 7, 2004.
47 Леви А.А., Игнатева М.В. Особенности предварительного расследования преступлений, осуществляемого с участием адвоката. – М.: Юрлитинформ, 2003. - 213 с.
48 Республика бюджетімен адвокаттар көрсеткен заң көмегіне төленетін төлем тәртібі. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені №11-2005
49 Аяганова А. О некоторых вопросах, связанных с обеспечением подозреваемых, обвиняемых квалифицированной юридической помощью // Заң және Заман, № 8, 2005.
50 Курдова А.В. Право малоимущих обвиняемых на защиту в уголовном процессе США // Государство и право. 1998. № 10.
51 Ярков В.Доступно ли гражданам наше правосудие ? // Российская юстиция, № 2, 1999.
52 Зникин В. Результаты ОРД в уголовном процессе // Законность Генерального Прокурора РФ, № 11, 2005.
53 Дегтярев Е.Е. Проблемы использования результатов оперативно-розыскной деятельности в уголовном судопроизводстве (теория и практика). Дисс. … к.ю.н. – Алматы, 1999. – 167 с.
54 Когамов М.Ч. Актуальные проблемы совершенствования расследования преступлений в Республике Казахстан. Дисс. на соиск. д.ю.н. – Алматы, 1997. – 262 с.
55 Шаймуханов А. Особенности развития теории ОРД // Заң және Заман. №6, 2005 – 48 б.
56 Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия. Краткий коментарий к УПК Республики Казахстан. – Алматы: Аян-Эдет, 1998. - 99 с.
57 Сурков К. Правовая политика в области ОРД // Юридический мир, № 6 (102), 2005. – 14 с.
58 Айнабеков Р.К.Процессуальные гаранти как конституционная основа соблюдения прав и защиты интересов лиц, вовлеченных в орбиту уголовного процесса. Магистерская диссертация. – Алматы, 2003. – 97 с.
59 Уголовный процесс: Курс лекций: Учеб.пособие для студентов юридических вузов и факультетов / Под общ. ред. В.И.Качалова, О.В.Качаловой. – М.: Омега-Л, 2004. – 408 с.
60 С.П. Ефимичев Уголовно-процессуальное принуждение и место мер пресечения в решении задач предварительного расследования // Уголовно-процессуальное принуждение и ответственность их место в решении задач предварительного расследования: Сб. науч. тр. / Редкол.: Ефимичев С.П. (отв. ред.) и др. – Волгоград: ВСШ МВД СССР, 1987. – 116 с.
61 Капсалямов К.Ж. Юридические гарантии обеспечения конституционных принципов судопроизводства в сфере уголовного процессуального принуждения. Дисс. ... к.ю.н. – Караганда, 1996. – 223 с.
62 Состояние преступности в Республике Казахстан и результаты работы ОВД за 1999 году. – Астана: МВД Республики Казахстан, 2000. – 56 с.
63 Капсалямов К.Ж. Уголовно-процессуальное принуждение: гарантии, принципы, реализация. – Астана: Фолиант, 2001. – 160 с.
64 Ханов Т.А. Правовые и организационные вопросы применения имущественных мер пресечения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. Дисс. ... к.ю.н. – Караганда. 1999. – 182 с.
65 Матымов Т.С. Процессуальное положение обвиняемого на предварительном следствии. Дисс. на соиск. ... к.ю.н. - Алматы, 2006. – 149 с.
66 Груненков И.А. Правовые значение сроков в уголовном процессе // ҚР ІІМ Академиясында «Жастар және ғылым» атты ғылыми-теориялық конференция материалдар тезисі. – Алматы, 2005. – 161 с.
67 Журсимбаев С.К. Выступления в ходе обсуждения. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
68 Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені №1 2006. - 75 б.
69 Богацкий Ф.А. Обеспечение прав подозреваемого при производстве предварительного расследования. Дисс. на соиск ... к.ю.н. – Калининград, 2006. - 223 с.
70 Приветственное слово Бахтыбаева И.Ж. // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004. – 138 с.
71 Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики РК в сфере уголовной юстиции. Научное издание. – Алматы: Жазушы, 2004, - 284 с.
72 Олейник В. Конституция – основа для поступательного развития правовой системы государства // Заң және Заман, №7, 2005.
73 Наумов А. О законодательном закреплении понятия прокурорского надзора за законностью в процессуальной деятельности органов дознания и предварительного следствия // Межотраслевые исследования, № 2, 2005.
74 Жукенов А.Т. Роль прокуратуры в обеспечении гарантии прав участников уголовного процесса// Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
75 ҚР Бас Прокурорының 04.01.2006 жылғы 1 бұйрығымен бекітілген, тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалауды ұйымдастыру туралы нұсқау.
76 Прокурорский надзор за следствием // Казахстанская правда от 17.02.2006.
77 Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау: Оқулық. Астана: «Әділет» Республикалық ғылыми-білім орталығы ЖШС, 2005 ж. – 396 бет.
78 Бакаев Д.М. Надзор прокуророра района за расследованием уголовных дел. – М.: Юрид. лит., 1979, - 112 с.
79 Законодательство о государственной службе в Республике Казахстан // Сост. Р.О.Подопригора. – Алматы: ЮРИСТ, 2004. – 191 с.
80 А.М. Русяев, А.П.Кругликов Роль прокурора в организации, осуществлении и обеспечении законности взаимодействия следоваиелей и органов дознания // Закон и право, № 12, 2004.
81 Бахтыбаев И.Ж. Переспективы исключения института доследования // Обеспечение конституционных прав в досудебных стадиях уголовного процесса: Материалы международной научно-практической конференции, г.Астана, 26-27 августа 2005 года – Алматы: Эдельвейс, 2006. – 296 с.
82 Сматлаев Б.М. Прокурордың қылмыстық істерді қосымша тергеу үшін қайтаруы – Қазақстан Республикасыныдағы алдын-ала тергеу заңдылығының кепілі. З.ғ.к. дисс. ... авторефераты. - Қарағанды, 2004. - 29 б.
83 Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 4.10.2005 жылғы №18-7-636-05 нұсқауы
84 Ахпанов А.Н. Реализация принципа состязательности на досудебных стадиях уголовного процесса. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
85 Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Құраст. З. Кенжалиев және т.б. – Алматы: Жеті-жарғы, 1996. – 208 бет.
86 Нарикбаев М. Судебная система РК: опыт и перспективы // Тураби, №5, 1999. – 227 б.
87 Шаухаров Қ. Алқабилер институты – сот реформасындағы соңғы жаңалықтың бастысы // Заң, № 2, 2007.
88 Токаев К. Приветственное слово. Материалы международной конференции «О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека» // Под общ. ред. Т.Д. Абишева, Г.М.Есиргеповой – Астана, 2005. – 166 б.
89 Қазақстан Республикасының құқықтық тұжырымдамасы 2002-жыл
90 Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауы.
91 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М.: Норма. 1997, - 126 с.
92 Юрченко В.И. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
93 Оспанов С.Д. Проблемы досудебного производства. Дисс. на соиск . д.ю.н. – Алматы, 2003. – 301 с.
94 Рогов И.И. Перспективы развития процессуального контроля в уголовном судопроизводстве в Республике Казахстан // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004. – 138 с.
95 Бахтыбаев И.Ж. Обеспечение законности в уголовном судопроизводстве // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. - Алматы: Киік, 2004 // Юридическая газета, № 39.
96 Комиссаров В.С. Заведующий кафедрой уголовного права МГУ им.Ломоносова // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003.- 122 с.
97 Спицын В.С. Заключение пол стражу некоторые итоги правоприменительной практики // Закон и право, № 1. 2004.
98 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан» // Казахстанская правда от 22.05.2007
99 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені. 8. 2005 ж.
100 Еркенов С.Е. Гарантии прав участников уголовного судопроизводства // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процессе. Материалы МНПК. Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
101 Генеральная Прокуратура РК Институт Генеральной прокуратуры РК им. С. Ескараева Сборник научных исследований в 1 полугодии 2005 года. под общ. ред.. Утибаева Г.К. - Алматы, 2005, - 71 с.
102 Зыкин В. Необходимо восстановить институт возврашения судом уголовных дел для дополнительного расследования // Законность, №8, 2005.
103 Баймухамбетов М.М., Гусейнов С.А., Кочетова Л.Г., Нурумов Д.И. Правовое положение подозреваемых и обвиняемых. Практикум для обучения персонала СИЗО и ИВС. - Алматы, 2004, ____ с.
104 Государственное право России. Курс лекций // Под ред. Кутафина О.Е.,Т.1. - М., 1993. 41 с.
105 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені 5-2005.
106 Уголовный процессуальный кодекс Россиской Федерации. М.;2004, б.230

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 101 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі қатысушылардың құқықтарының кепілдіктері
ұғымы және кепілдіктер жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 5

1.2 Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз етудің
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
... ... ... ..10
1.3 Жедел-іздестіру қызметін атқару кезіндегі сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.4 Мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

3 Алдын-ала тергеу стадиясындағы прокурорлық қадағалаудың және сот
бақылауының процессуалдық кепілдіктер ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Алдын-ала тергеу стадиясындағы прокурорлық қадағалауды жүзеге
асырудың өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..42
3.2 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сот бақылауының маңызы мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63

Қолданылған қайнар
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыс алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен
айыпталушының қылмыстық іс-жүргізудегі конституциялық құқықтарын
кепілдендіруге бағытталған. Зерттеу барысында, сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары және оның кепілдіктері, сонымен қатар, оларға
қатысты кейбір тергеу әрекеттерін жүргізу барысында қолданылатын ережелер,
сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс жүргізу заңымен бекітілген
құқықтары, жедел-іздестіру шараларының іс жүргізудегі маңызы, мәжбүрлеу
шаралары тәрізді институттар қарастырылады. Автор арқылы жүргізілген
талдаудың нәтижесінде, сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары
мен бостандықтарын кепілдендіру бағытында бірқатар ұсыныстар жасалды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-
2030 стратегиясында: мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен
азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде
кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік
өркениеттің құндылығы болып саналады [1, б. 15] деп атап өтеді. Әрбір жыл
сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар
аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның
атқарар орны үлкен. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты
реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Бірақ заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп
кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану
барысында оған қатысушылардың, соның ішінде сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Ол туралы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қ.А. Мами
да өз сөзінде: Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау –
өзекті де, толғақты мәселелрдің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының
шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы
демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан
зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес,
сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық
жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді [2, б. 15].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу кезіндегі конституция нормаларының
орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр, ол
тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу
органдарының конституциялық құқықтарын дұрыс сақтамауына себеп болып отыр.
Республикалық қылмыстық іс жүргізу заңында Конституцияда және халықараларық
құқықтық актілерде көрсетілген заң кепілдіктері негізге алынбаған.
Мысалы, азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылу оқиғасына
байланысты, 2000 жылы алдын-ала тергеу мен анықтау органдары
қызметкерлерінің үстінен 36 қылмыстық іс қозғалды, ал 2002 жылы 644
қызметкері, оның ішінде ІІО-нің 614 қызметкері тәртіптік жауапкершілікке
тартылды. Оның көпшілігі Жамбыл облысынан – 73, Алматы қаласы бойынша – 64.
Алматы облысы бойынша – 64, Қарағанды облысы – 79 және қалғаны басқа
облыстардан. Осы уақыт аралығында 32 қызметкерге қатысты қылмыстық іс
қозғалды. 2004 жылы ІІО-ның барлығы 253 қызметкері, оның ішінде 75
жетекшілері тәртіптік жауапкершілікке тартылды. Азаматтардың қылмыстық іс
жүргізу барысында конституциялық құқықтарының бұзылу фактісіне байланысты,
114 құқық қорғау органдары қызметкерлерінің үстінен 74 қылмыстық іс
қозғалды, оның ішінде 51 қылмыстық іс ізге түсу органдары қызметкерлерінің
азаматтарға қатысты күш қолданғаны үшін қозғалған. Жауап беруге
мәжбүрлегені үшін ІІО қызметкерленің үстінен 6 қылмыстық іс қозғалып, оның
3 сотқа жіберілді. Дәлелдемелерді бұрмалау жасау оқиғасына байланысты ІІО
қызметкерлері үстінен 21 іс қозғалған [3, б. 97-99]. Ал, 2006-жылы
конституциялық құқықтарды бұзғаны үшін құқық қорғау органдары
қызметкерлеріне қатысты 51 қылмыстық іс [4], ал 2007-жылдың алғашқы
тоқсанында 11 қылмыстық іс қозғалған [5].
Негізгі құқық бұзушылықтар, жауап алу барысында адвокаттардың
қатыспауы, күш қолдану әдістері арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық
істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының болмауы,
беттестірудің болмауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
2006 жылғы 1-ші наурызда Қазақстан халқына жасаған жолдауында, Қазақстан
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алу қажет –
деп көрсетті. Осы жолдауда көрсетілген алты бағыттың бірінде: Азаматтардың
Конституция мен еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету – құқық қорғау
органдарының міндеті. Олар үшін қай жерде және кім не айтады? дейтін
сұрақ туындамауға тиіс, есесіне, заңды бұзған екенсің – оның баптарына
сәйкес жауапқа тартыласың. Құқық қорғау органдарының осы ережені
орындамайтын басшысы өз лауазымында қалмауы керек [6] деп көрсетеді.
Сондықтан да, осы жоғарыда көрсетілген мәселелер, автордың осы
тақырыпты таңдауының негізгі себебі болып отыр. Ол, қылмыстық іс жүргізу
барысында оған қатысушылардың конституциялық кепілдіктерін толық
кепілдендіргенде ғана қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін толық және
тыңғылықты орындай аламыз деп көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары:
1. Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтары – азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан
туындайтын және қылмыстық іс жүргізудегі сезікті мен айыпталушының құқықтық
мәртебесімен анықталатын құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
2. Қылмыстық іс жүргізудің кепілдіктері – іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етуге, қылмыстық сот ісін дұрыс жүзеге
асыруға бағытталған барлық құралдар мен тәсілдер жиынтығы.
3. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау қағидасы орындалғанда ғана сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары толық кепілдендіріледі. Сондықтан
да, Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің баптарында
көрсетілген бірқатар тергеу іс-әрекеттерінің процессуальдық тәртібіне
толықтырулар мен өзгерістер енгізу қажет.
4. Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығының сақталуы үшін қорғаушы
және адвокаттар қызметін жақсарту аса қажет. Ол үшін мемлекет тарапынан
көрсетілетін материалдық көмекті арттыру шарт.
5. Жедел-іздестіру шаралары барысында алынған мәліметтерді қылмыстық
іс жүргізу барысында дәлелдемелер ретінде пайдалану үшін оның заңдылығын
толық тексеру керек.
6. Алдын-ала тергеу стадиясында мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында
сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарын кепілдендіруді жақсарту
үшін, Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі оларды
жүргізудің процессуальдық тәртібіне өзгерістер керек.
7. Прокурорлық қадағалау мен сот бақылауы алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарының басты
кепілі. Сондықтан да, прокурорлық қадағалау мен сот бақылауы институтын
жетілдіруде заңда өзгерістер қажет.

1 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері

1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі қатысушылардың құқықтарының кепілдіктері
ұғымы және кепілдіктер жүйесі

Конституциямен бекітілген адамдардың (сезікті мен айыпталушы)
құқықтары – қылмыстық іс жүргізу, заңында да толық түрде қорғалуы шарт. Ол
туралы, Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 15-бабының 1-бөлігінде:
Қылмыстық процесті жүргізу орган қылмыстық процеске қатысушы азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшін жағдай
жасауға, процеске қатысушылардың заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы
шаралар қолдануға міндетті - деп көрсетілген.
Оны іске асыру – заңмен бекітілген кепілдіктер арқылы жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасында Конституциясында да, адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі (12-бап) - деп
көрсетілген.
Кепілдік дегеніміз, француздың гарант деген сөзінен, аударғанда
басқару, қамтамасыз ету деген мағынаны береді, яғни істің табысты, қауіпсіз
болуын немесе әлдененің сақталуын қамтамасыз ететін жағдай [7, б. 184].
Яғни, кейбір құқықтың дұрыс орындалуына әсерін тигізетін жазбалар. Мысалы
еңбек етуге, білім алуға, еркін кәсіпкерлікті қамтамасыз ету үшін көмек
және т.б.[8, б.23]. Адам мен азаматтардың құқықтарының кепілдіктері жалпы
және арнайы (заң) болып бөлінеді. Жалпы кепілдіктерге: экономикалық, саяси,
идеологиялық, ұйымдастыру, заң кепілдіктері жатқызылса, ал, арнайы
кепілдіктер болып құқықтық нормалар жиынтығы табылады, осылардың көмегі
арқылы құқықтар мен бостандықтарының бұзылмауын алдын-алынады, бұзылған
құқықтардың орны толтырылады (мысалы, сот процессі барысында әрбір
қатысушының ар-ожданы қорғалады).
Қылмыстық іс жүргізу ғылымында әр уақытта іс жүргізу кепілдіктерінің
жалпы мәселелері мен тұлға құқықтарын кепілдендірудің ерекшеліктері
қызықтырып отырды. Сондықтан да, кепілдік ұғымы туралы құқық теориясында
заңгерлер арасында әр түрлі ойлар да айтылды. Мұндай ойлардың туындауына,
әр-түрлі процессуальдық кепілдіктердің қылмыстық іс жүргізуде тұлғалардың
мүдделерінің толық сақталуына мүмкіндік жасай алмауы - әсер етті. Өйткені,
кепілдіктердің кейбірі, жоғарыда аталып өткен және басқа да құқықтарды
тікелей түрде, ал екіншілері – тек жанама түрде ғана қамтамасыз ете алды.
Мысалы, бұлтартпау шараларын қолдану барысында, кепілдіктер сот ісін
жүргізудің мүдделерін ғана қамтамасыз ете алады, бірақ ол тұлғаның
құқықтарын толық қорғай алмайды, ал, сезіктінің жауап беруден бас тарту
құқығы – тұлғалардың құқықтарын толық қамтамасыз ете алуы мүмкін, бірақ сот
ісін жүргізуді жанама түрде ғана кепілдендіре алады.
Кейбір заңгерлер, қылмыстық сот ісін жүргізу кепілдіктері – бұл
қамтамасыз ету құралы [9, б. 31] деп көрсетсе, ал, заң әдебиеттерінде
кепілдік ұғымын:
– тұлғалардың өздеріне берілген құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыруды қамтамасыз ету шаралары;
– адам құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырылуын және толық түрде
қорғалуын қамтамасыз ететін шаралар мен құралдар ретінде қарастырылады
[10].
Айтылған ойлардың негізгісі ретінде: Қылмыстық сот ісін жүзеге
асыруға қатысушылардың құқықтарының қылмыстық іс жүргізу кепілдігі – бұл
қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың өздеріне берілген құқықтардың
жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған, өзінің нақты мазмұнына қарай
қылмыстық іс жүргізу заңының нормаларымен бекітілген әр түрлі құралдардың
жиынтығы ұғымын алуға болады.
Жалпы, қылмыстық-құқықтық кепілдік ұғымы қылмыстық іс жүргізу заңында
қай уақытта, ненің әсерінен пайда болды, бұл туралы ешкім нақты айтып бере
алмайды. Кейбір заңгерлер кепілдікті қылмыстық іс жүргізудегі
қатысушылардың міндеттері мен құқықтары деп түсінсе, ал, екіншілері оған
құқықтық нормаларды, қылмыстық іс жүргізудің қағидаларын, процессуалдық
нормалары, қылмыстық іс жүргізуді жатқызады. Заң ғылымындағы кепілдіктер
туралы айтылған ойлардың жеткіліксіздігі де сол, олар кепілдіктерді
біржақты ғана қарастыруға тырысады. Бірақ заң ғылымындағы кепілдіктерді
қоғамдық және жеке мүдделерді қамтамасыз етудің жалғыз құралымен ғана
қамтуға келмейді. Себебі, құралдар болып, қызметтегі пәннің барлық жүргізу
тәсілдері саналады, ал, тәсілдер қызметтің жүру әдістерін, тәртібін ғана
көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымында алғашқылардың бірі болып
Э.Ф. Куцова кепілдіктер ұғымына, оның затын, мақсатын, маңызын мазмұнын жан-
жақты аша білді. Ол, тұлғалардың құқықтары және заңды мүдделерінің
процессуальдық кепілдіктеріне: сот ісін жүргізуші мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалардың, оның ішінде соттардың, прокурордың, тергеушінің,
анықтаушының процессуальдық міндеттерін; қорғаушының құқықтары мен
міндеттерін; қылмыстық іс жүргізудегі қатысушылардың міндеттері мен
құқықтарын жатқызады [11, б. 127-128]. Ал, П.Н. Кондратев: кепілдіктерді
саяси маңыздылығына қарай, жалпыға бірдей сипатына қарай бөлуге тырысты. Ол
кепілдіктерге: іс жүргізуге қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін,
қылмыстық іс жүргізу нормасын, іс жүргізу санкцияларын жатқызады [12, б.64-
66]. Енді біреулері кепілдіктерді нормалармен байланыстырады. Мысалы,
О.Я.Соя – Серко: Сотталушының өз құқықтарын жүзеге асырудың заң кепілдігі
болып процессуалдық- норма танылады, осыны сақтау арқылы сот үкімі жүзеге
асырылады[13, б.184] – деп көрсетеді. Ал, Н.И.Газетдинов, С.Я.Казанцев:
Көптеген ғалымдар кепілдіктерді біржақты ғана қарастырады. Бірақ бұл дұрыс
емес. Себебі кепілдіктерді біржақты қарастыру, құқықтың сақталуына толық
кепілдендіре алмайды. Оларға құқықтық нормаларды, қағидаларды, іс жүргізу
институттарын, сот ісіне қатысушылардың құқықтарын, заңды тұлғалар мен
органдардың іс жүргізу міндеттерін, мемлекеттік органдар және қоғамдық
бірлестіктердің қызметін жатқызуға болады[14, б. 9] – дейді. А.С.Кобликов
болса: Қылмыстық іс жүргізу кепілдігі – бұл қылмыстық іс жүргізудің
міндеттерінің орындалуына, сот өкілеттігінің әділетті болуына жағдай
жасайтын заңмен бекітілген құралдар. Кең мағынада алғанда, оған барлық
процессуалдық іс әрекеттер, іс жүргізу қағидасы, жеке тергеу, сот іс
әрекеттері жатқызылады. Ал, тар мағынада алғанда, айыпталушы мен
жәбірленуші өзіндік орнымен ерекшелінеді[15, б. 10] – деп көрсетеді.
Сонымен қатар, Қазақстандық заңгерлер арасында да кепілдіктерге
қатысты бірқатар пікірлер қалыптасқан. Ол туралы А.Н.Ахпанов[16],
Е.Ерешов[17], Д.Қ.Канафин [18], Қ.М.Күчуков [19], С.Д.Оспанов [20],
Б.Х.Төлеубекова [21], Р.Т.Шуменова [22], Т.А.Ханов [23] және т.б. өз
еңбектерінде тоқталған.
Мысалы, Канафин Д.Қ.: Кепілдіктердің алар орны үлкен, олар барлық
қылмыстық сот ісінің жүргізілуін байланыстырып отырады. Көп ғылымдар
нысанды кепілдіктермен шатастырып отырады. Бірақ бұл дұрыс емес. Себебі іс
жүргізу нысаны кепілдендіреді, бірақ ол кепілдік болып табыла алмайды [18,
б. 38] – деп көрсетеді. Ал, Р.Т.. Шуменова: процессуальдық кепілдіктерге
сот ісін жүргізу қағидаларын жатқызуға болады. Олар құқықтық нормаларда
бекітіледі, сондықтан, процессуальдық нормалармен қатар процесссуальдық
кепілдіктер ретінде өзіндік мәні бар [22] - деп көрсетеді.
Айтылған ғылыми пікірлерді саралай келе, кепілдіктерге келесілерді
жатқызуға болады:
- құқық нормалары (Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу,
қылмыстық және басқа да құқықтар салалары);
- құқықтар және міндеттер;
- санкциялар;
- нысандар;
- іс жүргізу қағидалары.
Осылардың жиынтығы арқылы біз қылмыстық іс жүргізу барысында сезікті
мен айыпталушының құқықтарын толық кепілдендіре аламыз, олар жеке дара іс
жүргізудің мақсатын толық қамти алмайды.
Құқықтық нормаларға Конституцияда, ҚІЖК де және қылмыстық іс жүргізуді
реттейтін басқа да құқықтық актілерде бекітілген құралдар жатқызылады, ал
құралдарға қылмыстық сот жүргізудің міндеттерінің жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін барлық нормалар кіреді. Олардың ішінде негізгі орынды
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын нормалар алады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 40-бабында:
Республиканың Президенті халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі деп көрсетілген. Яғни, мемлекет
Президенті осы көрсетілген нормаға сай, сот және құқық қорғау органдары
қызметін және қылмыстық іс жүргізу барысында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын жақсарту үшін әр уақытта құқық қорғау органдарына
тапсырмалар беріп отырады [24] .
Қылмыстық іс жүргізу барысында нормалар іске қатысушылардың, оның
ішінде лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік органдардың, іске мүдделі
тұлғалардың қызметінің процессуальдық тәртібін реттейді. Қылмыстық істің
тергелу ретін, стадияларын, шарттарын бекітеді.
Әрине, өздігінен қылмыстық іс жүргізу құқығы нормалары барлық уақытта
іске қатысушылардың құқықтарын қамтамасыз ете алмайды. Тіпті озық,
демократиялық заңдардың өздері де өмірде қолданылмаса, алға қойған
мақсаттарын орындамайды. Егер заңдар өздігінен жүзеге асырылса, онда соттар
артық болар еді. Сондықтан, норма басқа кепілдіктермен байланысқа түсу
арқылы қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың құқықтарын кепілдендіреді.
Заңда, процессуальдық іс әрекеттердің дұрыс жүргізілуін нақты және дұрыс
бекіту керек. Мысалы, алдын ала тергеу стадиясында қылмыстық істі дұрыс
жүргізу үшін сезікті мен айыпталушыға қатысты қамау түріндегі бұлтартпау
шаралары қолданылады. Ал, аталған бұлтартпау шаралары тек прокурордың
санкциясымен, немесе соттың рұқсатымен ғана жүзеге асырылады.
Екіншіден, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың, оның ішінде сезікті
мен айыпталушының құқықтарын кепілдіктердің қатарына жатқызуға болады.
Мысалы сезіктіге заң бойынша қорғану құқығы берілген. Ол осы құқықты
пайдалана отырып, өзіне қорғаушы ала алады немесе өзіне не үшін күдік
келтірілгендігін білуге және өзіне қарсы қылмыстық іс қозғалғандығы туралы
қаулының көшірмесін ала алады.
Сонымен қатар, әрбір қатысушының құқықтары өзара тығыз байланыста бола
отырып бірін бірі кепілдендіре алады. Мысалы, қорғаушыға берілген
құқықтар, сезікті мен айыпталушының құқықтарын қорғайды. Қорғаушы қылмыстық
істерге қатыса отырып, іске қатысты барлық мәліметтерді ала алады,
жүргізілген тергеу іс әрекеттеріне қатысады, ол туралы сезіктімен және
айыпталушымен уақытысы шектелместен оңаша және құпия жолыға алады.
Аталған құқықтардың жүзеге асырылуы үшін және толық қорғалу үшін, іс
жүргізу органдарына міндет жүктей аламыз және ол іс жүргізу нормаларында
бекітілуі тиіс. Мысалы, іс жүргізу органдары қызметкерлері сезікті мен
айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз етуі қажет. Сондықтан, іс жүргізу
органдары қызметкерлеріне жүктелген міндеттерді де кепілдікке жатқызуға
болады. Себебі, қылмыстық іс жүргізуде қандай дұрыс норма болсын өздігінен
құқықтардың қорғалуын қамтамасыз ете алмайды, оған іс жүргізу қызметі өз
әсерін тигізеді. Заңның дұрыс жүзеге асырылуы және конституциялық
құқықтардың сақталуы үшін, сот ісін жүзеге асырушы тұлғалар: судьяға,
тергеушіге, прокурорға, анықтаушы және іске мүдделі басқа да қатысушыларға,
айыпталушыға, сезіктіге, азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге және
олардың өкілдері өз міндеттерін дұрыс орындауы тиіс.
Егер, қылмыстық іс жүргізу барысында процессуальдық міндеттер
орындалмаса немесе толық дәрежеде орындалмаса онда аталған құқықтар
бұзылады. Сондықтан да қылмыстық іс жүргізу құқығында міндеттерін
орындамағаны және толық орындамаса онда санкция және мәжбүрлеу шаралары
көрсетілген.
Конституциялық құқықтардың бұзылуы барысында мәжбүрлеу және санкцияны
қолдану құқықтардың сақталуына өз әсерін тигізеді.
Санкция дегеніміз – қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларын жүзеге
асырылудың заң кепілдіктері жүйесінің ерекше де, қажетті элементі.
Санкцияға қылмыстық іс жүргізуде қолданылатын: мамандарға салынатын
айыппұл, айыпталушыны, жәбірленушіні сот залынан шеттету және т.б.
Ал, сезікті мен айыпталушының заңсыз іс-әрекетін болдырмауды алдын-
алу, оларды жауапкершілікке тарту үшін мәжбүрлеу шаралары қолданылады.
Процессуалдық мәжбүрлеу шарасы болып негіздер болған кезде, заңды
тұлғалар мен мемлекеттік органдар арқылы, заңда көрсетілген тәртіппен
сезікті мен айыпталушының заңсыз іс-әрекеттерінің алдын алу мақсатында,
қылмыстық іс жүргізу заңымен көрсетілген мәжбүрлеу сипатында қолданылатын
іс жүргізу құралдары [25, б. 100] табылады. Мәжбүрлеу шаралары
дәлелдемелерді табу және бекіту үшін қолданылады [26, б. 2]. Сонымен қатар,
мәжбүрлеу шарасы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы заңының 7-бабының 3 бөлігіне
сәйкес, сезікті мен айыпталушыға бұлтартпау шарасын қолдануды қауіпсіздік
шарасына жатқызуға болады.
Сондықтан да, санкцияны және мәжбүрлеу шараларын тек заң шегінде ғана
қолдану қажет.
Ал, құқықтар мен міндеттер арнайы түрде қылмыстық іс жүргізу заңында
бекітілген нысанда жүзеге асырылады және орындалады. Сондықтан, іс жүргізу
органдары арасында процессуалдық нысанды сыйлауды қалыптастыру қажет. Ол
қылмыстық іс жүргізуде азаматтардың құқықтарының сақталуының кепілдіктері
болып табылады. Іс жүргізу нысандары қылмыстық іс жүргізу органдары
қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың құқықтарын жеткілікті түрде
қамтамасыз еткісі келмесе де, қорғаушы өз міндеттерін тыңғылықты сапалы
орындағысы келмесе де, оларға заңның дұрыс орындауын мәжбүрлейді [27,
б.71].
Алдын ала тергеуді жүзеге асыру барысында қағидалар сақталуы тиіс.
Себебі, қылмыстық іс жүргізудің қағидалардың барлық жүйесі қылмыстық іс
жүргізудің қатысушыларының құқықтары мен бостандықтарын кепілдендіреді [28,
б.22]. Мысалы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары заңдылық
қағидасымен тығыз байланысты. Заңдылық толық сақталғанда, азаматтардың
құқықтары да кепілдендіріледі.
Жоғарыда айтылған пікірлерді саралай келе келесідей қорытынды шығаруға
болады:
Жалпы, заңгерлерге қазірше заң (процессуальдық) кепілдіктердің
ұғымының нақты белгілерін ашуға мүмкіндік туған жоқ. Біздің
пікірімізше, процессуальдық кепілдіктерге бір жақты ғана түсінік беруге
алып келуге болмайды. Оларды жан-жақты қарастыру қажет. Осы арқылы,
қылмыстық сот ісін жүргізуде қоғамдық және жеке мүдделерді қамтамасыз
ететін құралдарды жетілдіре аламыз.
Қылмыстық іс жүргізудің кепілдіктері – іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етуге, қылмыстық сот ісін дұрыс жүзеге
асыруға бағытталған барлық құралдар мен тәсілдер жиынтығы.

1.2 Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығының кепілдігі
Қазақстан Республикасы Конституцияның 13-бабына сәйкес: әркімнің
құқық субъектісі ретінде танылуға құқығы бар және өзінің құқықтары мен
бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін
барлық тәсілдермен қорғауға хақылы”- делінген. Ал, ҚІЖК-не сәйкес, бұл
құқықты сезікті мен айыпталушы пайдалана алады. Себебі, қорғану құқығы –
сезікті мен айыпталушыға сезіктен немесе айыптаудан сақтануға, өзінің
қылмысқа қатысты еместігіне, жауаптылығын жеңілдетуге мүмкіндік береді.
Қылмыстық іс жүргізуде сезікті (айыпталушы) өздерінің қорғану құқығын
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 26-бабына сәйкес, жеке өзі немесе
қорғаушының, заңды өкілдің көмегі арқылы жүзеге асыра алады.
Сезікті, айыпталушы жеке өзі қорғану құқығын заңмен бекітілген
құқықтар жиынтығын пайдалана отырып жүзеге асырады. Жеке қорғану, қылмыстық
істе сезікті пайда болған, немесе оның айыпталушы ретінде жауапқа тартылған
кездерінен бастап, қылмыстық іс жүргізудің барлық стадияларында жүзеге
асырылады [29, б.7]. Сезікті мен айыпталушы жеке қорғану үшін заңға қайшы
келмейтін барлық құралдар мен тәсілдерді өзінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға және қорғануға дайындалу үшін жеткілікті уақыты мен
мүмкіндігі болуға; өзінің не үшін айыпталғандығын білуге және өзін
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесін ала алады.
Сонымен қатар, қорғану құқықтарын, өзінің қатысуымен жүргізілген әрбір
тергеу іс-әрекеттері барысында, қосымша құқықтарға ие болу арқылы жүзеге
асыра алады. Мысалы, сараптама тағайындау және оны жүргізу барысында ол
сарапшыны істен шеттетуге; сараптамаға сәйкес қосымша сұрақтар қоюға;
сараптама жүргізілуі барысында оған қатысуға және тағы басқа да іс-
әрекеттер жасауға құқылы.
Сезікті (айыпталушы) қорғану құқығын қылмыстық іс жүргізу органдары
қызметкерлеріне міндеттер жүктеу арқылы жүзеге асырады. Ол туралы Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 26-бабында: қылмыстық іс жүргізуші орган сезіктіге,
айыпталушыға, олардың құқықтарын түсіндіруге және айыптаудан заңмен тыйым
салынбаған барлық құралдармен қорғану мүмкіндігін қамтамасыз етуге, сондай-
ақ олардың жеке және мүліктік құқықтарын қорғауға шаралар қолдануға
міндетті - деп көрсетілген. Мысалы, алдын-ала тергеу органдары шығарған
қылмыстық істі қозғау туралы қаулыда оның шығарылған уақыты мен орны,
қылмысты кімнің жасағандығы, іс қозғаудың себептері мен негіздері, қаулы
кімге қатысты немесе қандай факт бойынша қозғалып отырғаны, белгілер
бойынша іс қозғалып отырған қылмыстық заңның бабы, сондай-ақ істің бұдан
былайғы бағыты көрсетіледі. Ол туралы өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған
адамға хабарланады (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 186-бабы). Ұстау
хаттамасында да, ұстау негіздері мен себептері, бұлтартпау шарасын қолдану
туралы қаулыда да оның негіздері мен себептері нақты көрсетіледі, құжаттар
сезіктіге міндетті түрде таныстырылуы тиіс. Аталған құжаттармен уақытылы
танысу арқылы сезікті өзінің конституцияда көрсетілген қорғану құқығын
дұрыс іске асыра алады.
Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу органдары әрбір жүргізілген
тергеу іс-әрекеттері барысында және барлық стадияларда аталған тұлғалардың
құқықтарын түсіндіруі қажет. Қылмыстық іс жүргізу органдары заңмен
шектелмеген тәсілдерді пайдалану арқылы айыптаудан қорғану мүмкіндігін
қамтамасыз етуге, сонымен қатар сезікті мен айыпталушының жеке және
мүліктік құқықтарын қорғау шараларын қолдануы міндетті. Жекелей алғанда,
заңға сәйкес, олар сезікті мен айыпталушыға іс жүргізу мәжбүрлеу шараларын
шектен тыс қолдануды болдырмауға әрекет жасайды; олардың қараусыз қалған
кәмелетке толмаған балаларына көмек қолын созуға; бас бостандығынан
айырылған тұлғалардың мүлкін немесе тұрғын-үйін қорғауға шаралар қолдануы
тиіс[30, б.72-73].
Сезікті, айыпталушы алдын-ала тергеу стадиясында анықтаушының,
тергеушінің, прокурордың іс-әрекеттеріне шағымдана алады (Қазақстан
Республикасы ҚІЖК 110-бабы). Бұл құқықтар айыптың дұрыс тағылуына және
айыпталушының жауапкершілігін жеңілдетуге және ұстау және бұлтартпау
шараларының дұрыс қолдануына өз әсерін тигізеді.
Екіншіден, сезікті мен айыпталушының қорғану құқығы қорғаушы арқылы
жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 70-бабының 1-тармағына сәйкес,
қорғаушы болып – заңда белгіленген тәртіппен сезіктілер мен
айыпталушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын және
оларға заң көмегін көрсететін адам саналады. Көрсетілген баптың 2-
тармағында сәйкес, адвокаттарға, айыпталушының жұбайына (зайыбына), жақын
туыстарына немесе заңды өкілдеріне, өз бірлестіктері мүшелерінің істері
бойынша кәсіподақтың және басқа да қоғамдық бірлестіктерінің өкілдеріне
қорғаушы ретінде жол беріледі.
Қорғаушы іске сезікті және айыпталушының өтінішімен ғана
қатыстырылады. Ал: сезікті, айыпталушы сотталушы кәмелет жасқа толмаса;
сезікті, айыпталушы, сотталушы дене немесе психологиялық кемістігінен
өзінің қорғану құқығын өз бетінше жүзеге асыра алмаса; сезікті, айыпталушы,
сотталушы, сот ісі жүргізілетін тілді білмесе; адам жазалау шарасы ретінде
он жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айырылу, өмір бойы бас
бостандығынан айырылу не өлім жазасы тағайындалуы мүмкін болатын қылмысты
жасағаны үшін айыпталса; айыпталушыға, сотталушыға бұлтартпау шарасы
ретінде қамауға алу қолданылса немесе ол мәжбүрлі түрде стационарлық сот-
психатриялық сараптамаға жіберілсе (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 70-
бабы) қорғаушының іске қатысуы міндетті болып табылады. Заңда көрсетілген
реттерде кәсіби заң көмегі тегін көрсетіледі (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 13-бабы).
Ол туралы Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары
Декларациясының 37-бабында да көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізу барысында қорғаушының сезікті мен айыпталушыны
қорғау мақсатында іске қатыстырылудағы қажеттілік сол, алдын ала тергеу
стадиясы тек айыпталушының іс-әрекетіндегі қылмыс құрамы мен белгілерін
анықтауға бағытталған. Осыған байланысты тергеуші істі қаншалықты
объективті тұрғыдан қарағанымен, айыпталушының кінәсін толық дәлелдеуге
тырысады, ал айыпталушының кінәсін жеңілдететін мән-жайларға көп көңіл
бөлінбейді.
Осындай жағдайларда, сезікті (айыпталушы) өзіне берілген құқықтарын
алдын ала тергеу стадиясында туындаған әртүрлі жағдайларға байланысты,
толық пайдалана алмайды, ол тек заң қорғаушы арқылы ғана жүзеге асырылады.
Қорғаушы қылмыстық іске тұлғаға айып тағылған уақыттан бастап, немесе
сезікті ретінде танылған уақыттан бастап жіберіледі. Қорғаушы іске қатысуға
рұқсат етілген сәттен бастап: сезіктімен және айыпталушымен олардың саны
мен ұзақтығы шектелместен оңаша және құпия жолығуға; айып тағылған кезде
қатысуға, сезіктіден немесе айыпталушыдан жауап алу кезінде, сондай-ақ
олардың қатысуымен немесе олардың өтініші бойынша жүргізілетін тергеу іс-
әрекеттеріне, сондай-ақ қорғаушының өз өтініші бойынша жүргізілетін тергеу
іс-әрекеттеріне қатысуға құқылы.
Бірақ қылмыстық іске қорғаушының жіберілуіне қатысты теорияда да,
тәжірибеде де мәселелер кездеседі. Мысалы, өзіне қатысты қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығарылған тұлға да сезікті болып табылады. Осы
мезеттен бастап, сезіктінің қорғану құқығы толық көлемде жүзеге асырылуы
тиіс. Бірақ қылмыстық іс жүргізу заңында сезіктіге қатысты қылмыстық іс
қозғалған кезде, оның қорғану құқығын қалай жүзеге асыра алатындығы туралы
хабарлаудың тәртібі қаралмаған. Сондықтан, бұл құқықты сезікті уақытылы
пайдаланбайды, ол тек Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 132-бабына сәйкес
ұсталынса немесе оған қатысты қамау түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылса
ғана өз құқықтарын толық пайдалана алады.
Біздің пікірімізше, аталғандай кемшіліктердің орнын толтыру үшін,
заңға міндетті түрде толықтырулар қажет.
Заңның тағы да кемшіліктерінің бірі, қорғаушының қылмыстық іске
жіберілуі алдын-ала тергеу стадиясында ғана жүзеге асырылады, ал қылмыстық
істі қозғау стадиясында қорғаушы қатыстырылмайды, себебі ол қылмыстық іс
жүргізуде ешқандай мәртебеге ие емес. Бірақ, қылмыстық іс қозғалғанға дейін
тергеуші арқылы сараптама және тексеру тәрізді тергеу іс-әрекеттерін
жүргізуге рұқсат етілген.
Осы туралы айтқан В.Д. Арсеньев, В.М. Савицкий, И.Н.Сарокатяннің
пікірімен келісуге болады. Олар: Тергеу іс-әрекеттерін қылмыстық істі
қозғау стадиясында қорғаушылардың болмауы салдарынан тұлғалардың құқықтары
мен заңды мүдделерінің елеулі түрде шектеуге әкеп соғады. Сондықтан да,
қорғаушыларды қылмыстық іске қылмыстық істі қозғау стадиясында жіберу қажет
[31, б. 133-135] – деп көрсетеді.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 74-бабы 2-бөлігіне
сәйкес, қорғаушы сезіктімен және айыпталушымен олардың саны мен ұзақтығы
шектелместен оңаша және құпия жолығуға; заңгерлік көмек көрсету үшін
қажетті заттарды, құжаттарды және мәліметтерді жинауға және ұсынуға болады.

Бірақ та, қылмыстық сот ісін жүргізуде жоғарыда көрсетілген ережелер
жиі бұзылуда. Егер сезіктіге, қамау түрінде бұлтартпау шаралары қолданылса,
оның айыпталушының өзара кездесу ұзақтығы жиі шектеледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Қылмыс жасаған сезікті мен айыпталушыларды қамауда
ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы заңына сәйкес, адвокат ұсталғандармен
және қамаудағылармен кездесуге заң кеңесінің ордерін көрсету арқылы рұқсат
етіледі (ҚР ҚІЖК 17-бабы). Бірақ тергеу изоляторларның әкімшілігі,
тергеушінің рұқсатынсыз қорғаушыны жібермейді. Себебі, қорғаушы өз
қорғауындағы адамға жолығу үшін міндетті түрде тергеушінің рұқсатын алу
керек. Ал, кейбір жағдайларда тергеушілер қорғаушыға сезіктімен
(айыпталушымен) кездесуіне рұқсат беруден бас тартатын да жайттар
кездесуде.
Сондықтан да, біздің пікірімізше, қорғаушының қылмыстық іске жіберу
туралы мәселені толық қарастырған дұрыс болады.
Бұдан бөлек, тәжірибеде қорғаушы ретінде іске сезіктінің
(айыпталушының) жақын туыстарының жіберілуі өте тиімсіз. Оның себебі туралы
Р.Н.Юрченко: Қазақстан Республикасы 70-бабының 2-тармағында көрсетілген
тұлғалардың (айыпталушының жұбайы, зайыбы, жақын туыстары, заңды өкілдері)
қорғаушы ретінде жіберілуі тиімсіз. Бұлар заң көмегін толық түрде көрсете
алмайды. Себебі көп жағдайда біріншіден бұл тұлғалардың кәсіби заң білімі
жоқ, екіншіден бұл тұлғалардың білімі аз, кейбірі тіптен сауатсыз болып
келеді. Заңда көрсетілген кемшіліктерді көптеген құқық қорғау органдары
қызметкері өз мақсаттарына пайдаланады Қазіргі кезде, қылмыстық істерге тек
осы тұлғалардың қатысуы көптеп кездеседі. Сондықтан да, сезіктінің,
айыпталушының құқықтары жиі бұзылып отыр, соттан қосымша тергеу жүргізуге
кері қайтқан қылмыстық істердің саны артуда. Осыдан, қылмыстық іс жүргізу
барысында міндетті түрде кәсіби қорғаушының қатысуы туындап отыр[32, б.37]
- деп көрсетеді. Осы көрсетілген тұлғалардың қылмыстық істерге қорғаушы
ретінде қатысуы, керісінше сезікті мен айыпталушының құқықтарының
қорғалуына кері әсерін тигізеді [33, б.15].
Бұл пікірге толық қосылуға болады, себебі алдын ала тергеу стадиясында
қылмыстық ізге түсу органдары сезікті мен айыпталушының мүдделерін қорғау
үшін қылмыстық істерге олардың жақын туысқандарын қорғаушы ретінде
жіберіледі. Бірақ, аталған қорғаушылардың ешқандай да да заң білімдері жоқ,
тіпті сауатсыз болып келеді. Олар керісінше сезікті мен айыпталушының дұрыс
қорғануына кері әсерін тигізеді.
Мысалы, 04.09.2002-жылы Қазақстан Республикасы ҚК-нің 175-бабының 2-
бөлігімен қылмыс жасады деген сезікпен кәмелет жасқа толмаған Н.ға қатысты
қылмыстық іс қозғалған. Алдын-ала тергеу стадиясында оның қорғаушысы
ретінде 69-жасқа толған Е. тағайындалды. Е-нің 5-сыныптық қана білімі бар,
өзі ауру, сауатсыз. Қылмыстық іс алдын ала тергеу нысанында аяқталып сотқа
жіберілген[34, б.38].
Осындай жеткіліксіздіктердің орнын толтыру мақсатында алғашқы рет,
6.12.2002 жылғы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Қаулысы
қабылданды. Аталған қаулының 4-тармағында: Қорғаушы ретінде, адвокат
немесе кәсіби заң білімдері, заң көмегін көрсете алатын қабілеті бар
Қазақстан Республикасы ҚІЖК 70-бабының 2-тармағында көрсетілген тұлғалар
(жұбайы, зайыбы, жақын туыстары, заңды өкілдері) жіберіледі. Егер сезікті,
айыпталушы, сотталушының қорғаушы ретінде алған тұлғасының кәсіби заң
көмегін көрсететіндей қабілеті болмаса, қылмыстық іс жүргізуді жүзеге
асырушы орган қорғаушы ретінде адвокаттың қатысуы туралы мәселені көтеруге
міндетті. Мұндай жағдайларда қорғаушы ретінде алынған тұлғалар, іске кәсіби
қорғаушымен бірге қатысуына болады[35,б.355.] - деп көрсетілген.
Бірақ, Қаулыда көрсетілген талаптар, Қазақстан Республикасы аумағының
көп бөлігінде қолданылмады. Оған Алматы қ., Қостанай облысы, Жамбыл облысы,
ОҚО ІІО-нде қылмыстық істермен танысу барысында көз жеткіздік.
Мысалы, 03.04.2004-жылы Қазақстан Республикасы ҚК-нің 259-бабымен Е.ге
қатысты қылмыстық іс қозғалған. Оның қорғаушысы ретінде қылмыстық іске 64-
жастағы әкесі жіберіледі. Бірақ тексеру барысында оның ешқандай да қорғауды
жүзеге асыруға мүмкіндігі жоқ екендігі анықталады [36, б.50].
Қаулыда көрсетілген ережелер, 30.12.2005-жылғы Қазақстан Республикасы
ҚІЖК-нде болған өзгерістерге сай толық заңдастырылды[37, б.199]. Аталған
өзгеріс, с 01.01.2009-жылдан кешіктірілмей қолданысқа ендірілуі қажет.
Бұл дұрыс шешім. Себебі, адвокаттың іс жүргізу барысында қатысуының
алар орны үлкен. Еуропа елдерінде де қылмыстық іс жүргізу барысында,
сезікті мен айыпталушының құқықтарының қорғау үшін, тек кәсіби білімі бар
мамандар немесе адвокаттар қатыстырылады. Бұл құқықтың сақталуына өз әсерін
тигізеді. Әйтпесе тәжірбиеде байқалғандай, қорғаушы да айыпталушының өзіне
ұқсайды[38, б.25].
Біздің пікірімізше, кәсіби емес қорғаушылардың адвокаттармен қылмыстық
істерге қатысуының өзі кейбір жағдайларда тергеуге үлкен көлемді өзекті
мәселелерді туғызады. Сондықтан да, сезікті мен айыпталушының құқықтарын
кәсіби тұрғыдан қорғауды алдын ала тергеу стадиясында тек адвокат қана
жүзеге асырады, сонымен қатар ол тергеудің құпиялылығын толық сақтай алады.
Сонымен қатар, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы аумағында
адвокаттардың қылмыстық істерге қатыстырылуына қатысты бірқатар мәселелер
де бар. Себебі, Қазақстан Республикасында көрсетіліп отырған заң көмегінің
сапасы мен көлемін бақылаудың тиімді жүйесі жоқ. Тәжірибе қызметінде
сезікті мен айыпталушының құқықтары адвокаттар тарапынан толық
қорғалынбайды.
Адвокаттардың өз қызметтерін толық орындамауындағы бірден-бір себеп –
адвокаттар алқасы жұмысын ұйымдастырудың жеткіліксіздігі.
Осындай мәселелерден шығу мақсатында, кейбір заңгерлер тарапынан,
Республикамыздағы аудандарында, кезекші заң кеңесін ұйымдастыру туралы және
ондағы адвокаттардың саны көрсетілген аумақтағы сезіктілердің санына қарай
белгілену қажет [39, б.155] деген ұсыныстар да түсті.
Бірақ, бұл ұсыныстар да мәселені толық шеше алмады, Себебі, адвокаттар
алқасындағы кезекшіліктің ұйымдастырылу деңгейі өте төмен. Әсіресе
адвокаттарды кешкі және демалыс уақыттары табу мүмкін емес. Осы себептен
де ұсталған сезіктілерге кәсіби көмек көрсетілмейді, ал қалалы жерлерде
ұсталған сезіктілердің үштен біріне тегін кәсіби заң көмегі аса қажет.
Осы мәселелер туралы Қазақстан Республикасы ІІМ тергеу Департаменті
бастығы Е.А.Кененбаев: Қылмыстық істерді қарау барысында, оны жүргізуші
орган Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 68, 69-баптарында көрсетілген
тұлғаларды заң көмегімен қамтамасыз етуге міндетті. Бірақ, іс жүргізу
барысында адам құқықтары өз деңгейінде, заңға сай қорғалмай отыр. Оған
Республикамызда орын алып отырған көптеген келеңсіздіктер кедергі болуда.
Адвокаттардың көмегі ақылы негізде жүргізілгендіктен, сезікті, айыпталушы
және олардың туыстары материалдық тұрғыдан ақыны төлейтіндей мүмкіндіктері
бола бермейді. Ал, мемлекеттен адвокаттарға бөлінетін қаражаттың аздығынан,
адвокаттар қылмыстық істерді жүргізуге қатысудан бас тартады. Кешкі
уақыттарда және демалыс күндері оларды табу мүмкін емес. Кейбір аумақтарды,
әсіресе аудандық, ауылдық жерлерде адвокаттар табылмайды, тіпті кейбір
жерлерде біреу, екеуден ғана кездеседі, олар қылмыстық істерге қатысуға
барлық уақыттарда мүмкіндіктері бола бермейді. Мысалы, Қазақстан
Республикасы көлеміндегі 5-ауданда адвокат мүлдем жоқ, ал 17-ауданда тек
бір адвокаттан ғана келеді. Бұл өз кезегінде қылмыстық істердің
мерзімдерінің сақталмауына және басқа да заң бұзушылықтардың болуына әкеп
соғып отыр[40, б.38]. Әсіресе ауылдық жерлерде, қалалық жерлерге қарағанда
адвокат саны 4-есе аз[41, б.52-53].
Әрбір қылмыстық және әкімшілік істер бойынша ізге түсуге тартылған
тұлғаларды қорғауда, адвокаттар жұмысын ұйымдастыру нақты да толық болуы
қажет, сонымен қатар, қатысушының конституциямен бекітілген кәсіби заң
көмегін алу құқығы кедергісіз және тұлға ұсыныс жасаған уақыттан бастап
қысқа мезет ішінде жүзеге асырылуы тиіс.
Біздің пікірімізше, адвокаттар кезекшілігімен байланысты сұрақтар,
алдын ала тергеу органдары жетекшілерімен келісіле отырып шешілуі тиіс.
Осыған байланысты бұл сұрақтар қаладаға (ауданда) тәулік барысында,
әкімшілік және қылмыстық іс жүргізу тәртібі бойынша ұсталынған тұлғалардың
орташа есебіне қарай қарастырылуы шарт.
Қолданыстағы Қазақстан Республикасы Адвокатура және адвокаттық қызмет
туралы – заңында да, адвокаттардың жергілікті құқық қорғау қызметі
органдарымен байланыс жасауы туралы ештеңе айтылмаған. Яғни, заң оларға
қылмыстық істерге қатысуы туралы нақты міндеттемелер жүктемейді[42.]. Бұған
себеп, отандық адвокатураның бүгінгі талаптарға сәйкес еместігі[43, б.41],
оның себебі, соңғы 10 жыл көлемінде адвокаттар қызметінде ешқандай ауқымды
өзгерістер болған жоқ[44, б.8].
Сондықтан, біздің пікірмізше аталған заңға, заң көмегін қажет ететін
тұлғаларға тәулік бойы заң көмегімен қамтамасыз ететін адвокаттар алқасы
жұмысын ұйымдастырудың тәртібі туралы ережені бекіту қажет. Осы мақсатта
адвокаттар кезекшілігін ұйымдастырумен байланысты сұрақтар, жергілікті
алдын ала тергеу органдары және сотпен келісілуі шарт.
Жоғарыда көрсетілген мәселелермен қатар, заң бойынша өзіне жүктелген
міндеттеріне немқұрайлы қарау және мүлдем орындамау, алдын-ала тергеуді
жүзеге асыратын тұлғалар арасында да, адвокаттар арасында да жиі кездесіп
отыр.
Мұндай мәселелердің туындауына, алдын ала тергеу және анықтауды жүзеге
асырушы тұлғалардың, басқалардың құқықтарын жеткіліксіз түрде түсіндіру
бағытында туындаған процессуальдық негилизмнің әсері үлкен. Мысалы, алдын
ала тергеу тергеу органдарының кейбір өкілдері сезікті мен айыпталушыға
психикалық тұрғыдан әсер ете отырып, тергеу барысында адвокаттың қажеті
жоқ, ең негізгі адвокат – бұл тергеуші деп сендіреді.
Тіпті, мұндай құқық бұзушылықтар, сот талқылау барысында да орын алып
отыр. Мысалы, 2005-2006-жылдары аралығында ЕҚЖҚЖҰ-ның Қазақстан
Республикасындағы сарапшылары сот талқылауы кезінде мониторинг өткізген. 75
сот отырысында адвокаттар болмаған. 53 рет адвокаттар соңғы сөз және үкім
шығару кезеңінде қатыспаған. 10 жағдайда адвокаттар арқылы Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 71-бабының талаптары толық сақталмаған және көптеген
басқа да құқық бұзушылықтар орын алған.
Біздің пікірімізше, мұндай құқықтық нигилизмді жоюда жетістікке жету
үшін, тек құқыққорғау органдары қызметкерлерінің санасын өзгерту және
кәсіби шеберлігін арттырғанда ғана қол жеткізуге болады.
Сонымен бірге, алдын ала тергеу стадиясында айыпталушының құқықтарын
толық кепілдендіру үшін, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 71-бабына сәйкес,
қылмыстық істерге адвокаттар қатыстырылмаса, онда алынған мәліметтерді сот
барысында жарамсыз деп тану қажет. Осындай жағдайларда, біз тергеуші мен
анықтаушыларға өз міндеттерін дұрыс атқаруға, сонымен қатар, сезікті мен
айыпталушыны заң көмегімен толық қамтамасыз етуге мүмкіндігіне ие бола
аламыз.
Заңға сәйкес, адвокаттардан, сезікті мен айыпталушының кез келген
уақытта бас тартуына құқығы бар. Қаражаттың жоқтығы қорғаушыдан бас тартуға
негізгі себеп болып табылмауы тиіс. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 73-
бабына сәйкес, қорғаушыдан бас тарту қорғаушылардың (адвокат) қатысуымен
ғана жүзеге асырылуы тиіс.
Бірақ тәжірибе барысында, тергеушілер, адвокаттың қатысуынсыз сезікті
мен айыпталушының өз қолдарымен жазылған, қорғаушыдан бас тарту туралы
арыздарды алғандығы туралы жайттар жиі кездесіп отыр. Бұл арыздарда
қорғаушыдан бас тарту сезікті мен айыпталушының материалдық жағдайларына
байланысты еместігі ғана айтылады, ал қорғаушыдан бас тартудың ең басты
себебі көрсетілмейді[45].
Мысалы, 24.10.2004 жылы Алматы қаласы Медеу АІІБ Қазақстан
Республикасы ҚК “б” тармақшасы 3 б. 175- бабы бойынша сезікті ретінде Ш-н,
Қазақстан Республикасы ҚІЖК нің 132-бабына сәйкес, қамауға алынған. Сол
күні Ш-ннен адвокаттың қатысуынсыз адвокаттан бас тарту туралы арыз
алынған. Содан кейін сезікті ретінде адвокаттың қатысуынсыз жауап алынған
және айғақтарды оқиға болған орнында тексеру тергеу әрекеті жүргізілген.
26.10.2004 жылы тергеуші Қ. арқылы қорғаушының қатысуы туралы қаулы
қабылданған, бірақ қорғаушы 27.10.2004 жылы Шадринмен өткізілген
беттестіруде қатыспаған. Осы күні Ш-нге ешқандай қорғаушысыз Қазақстан
Республикасы ҚК 175-бабының 3 тармағының б тармақшасы бойынша айып
тағылған және аудандық прокурордың санкциясы арқылы қамауға алынған[46,
б.137]. Яғни, заңның талаптары толық сақталып отырған жоқ. Себебі
қорғаушыдан бас тарту, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 102-бабы 6-бөлігіне
сәйкес, тергеушінің қаулысымен бекітілуі шарт.
Сондықтан да, заң бұзушылықтарды болдырмау үшін қорғаушыдан бас тарту
туралы жазбалар нақты жауап алу барысында бекітілінуі қажет және сезікті
мен айыпталушының материалдық жағдайына үлкен мән берген дұрыс. Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 73-бабына сәйкес, сезіктіге немесе айыпталушыға тегін
заң көмегін пайдалана-алатындығы туралы нақты түсіндіру шарт. Осы құқықтың
түсіндірілгені жайлы жауап алу хаттамасында тіркелгені дұрыс болар еді.
Кейбір жағдайларда, тергеуші қаншалықты сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтарын сақтауға тырысқанымен, оған мүмкіндік бола
бермейді.
Оған, тәжірибе барысында адвокаттардың өз міндеттерін толық орындамуы
себеп болуда, яғни, адвокаттар белгіленген уақытта тергеу іс-әрекеттеріне
қатысуға келмейді және кейбір жағдайларда сезіктінің материалдық жағдайының
төмендігінен оларды қорғаудан бас тартуда. Ал, материалдық жағдайдың
төмендігінен айыпталушының, сезіктінің өзінің таңдаған адвокатты алуға
толық мүмкіндігі бола бермейді, сондықтан, тергеушінің тапқан тегін
адвокатына келісім береді. Тегін адвокаттар дегеніміз - жаңадан ғана
адвокатура жұмысына келгендер, немесе жеткілікті клиенттері болмағандар,
немесе қорғауды жүзеге асыруға қабілетсіздер. Яғни, аталған адвокаттармен
ешкім қорғаушы ретінде делдалдық шарт құрғысы келмейді, сондықтан, олар
қаражат табу мақсатында, тергеушілер ұсынған кез-келген қылмыстық істерге
қатысуға мәжбүр. Ал, беделді адвокаттар ақысыз істерге қатысуға ешқандай
құлқы жоқ, бұл істер олардың жұмыстарына кедергілер жасайды. Сондықтан,
ақысын төлей алмайтын сезікті мен айыпталушыларды қорғауды, жоғарыда
көрсетілген тегін адвокаттар жүзеге асырады. Ал, олардың, істерге қатысып
отырғандығы болмаса, өз қорғауындағы тұлғаларды қорғауға ешқандай құлқы
жоқ. Яғни, қорғанушылар ешқандай да заңдық көмек ала алмайды [47, б.22].
Яғни, сезікті немесе қорғаушының материалдық жағдайы болмаса адвокаттар
қылмыстық істерден бас тартуға барлық күшін салады.
Біздің пікірімізше, аталған мәселелердің туындауына, тегін заң көмегін
көрсетуде қаржылық және ұйымдастырушылықта туындаған қиындықтар әсер етеді.
Себебі, адвокаттар арқылы көрсетілген заң көмегіне, және қорғаумен
байланысты шығындардың орнын толтыруда, республикалық бюджеттен бөлінген
қаражат мөлшерлері өте төмен. Бұл адвокаттардың өз міндеттерін толық
орындауына мүмкіндік бермейді. Себебі, адвокаттың іске қатысуы арқылы заң
көмегіне төленетін төлемнің мөлшері, Қазақстан Республикасының заңмен
бекітілгендей 121 ең төменгі есептік көрсеткішпен төленеді[48, б.47].
Тіпті, қолданыстағы Қазақстан Республикасы Бюджет туралы заңында
қылмыстық сот ісін жүргізуде, алдын ала тергеу органдарының, прокурордың,
соттың қорғаушы ретінде тартылған адвокаттарға төленетін қаржы туралы
қаралмаған. Ал, бұл қолданыстағы Қазақстан Республикасы Адвокатура және
адвокаттық қызмет туралы заңға қарама-қайшы болып табылады
Міне осындай мәселелер басқа да елдерде кездесіп отыр. Мысалы, осындай
қиындықтардан шығу үшін Литва елінде 28.03.2000 жылы Заң көмегін
мемлекеттік кепілдендіру туралы заңы қабылданды. Осы заңға сәйкес,
Шауляй және Вильнюс қалаларында мемлекеттік адвокаттық конторалар құрылған.
Халықаралық ұйымдар Шауляйстік адвокаттардың жұмысына жақсы баға беріп
отыр. Мұндай мемлекеттік адвокаттық конторалар басқа да жекелеген
адвокаттарға қарағанда жұмысты тиімді жүзеге асырып отыр [49, б.22]. Ал,
АҚШ және Германия қылмыстық іс жүргізу барысында оған қатысушылардың
құқықтарын мемлекет арқылы қорғауды жүзеге асырып отыр. АҚШ Конгрессі
кәсіби заң көмегін жүзеге асыру үшін жылына 400 млдр дол. аса қаржыны
бөлуде[50]. Бүгінгі таңда, Беларусия Республикасы және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.