Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселесі
Кіріспе
1. Негізгі бөлім:
1.1 Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселелері
1.2 Ұлттық этникалық мәдениет және ғаламдастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Негізгі бөлім:
1.1 Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселелері
1.2 Ұлттық этникалық мәдениет және ғаламдастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бітіру жұмысының тақырыбы «Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипат» деп аталады. Сол себепті, біз бұл кішігірім зерттеу жұмысымыздың аясында тақырыбымызды мейлінше ашып көрсетуге тырыстық.
Ақселеу Сейдімбек зерттеуші-ғалым болғанмен, жұмысының көп бөлігін баспасөзде өткізді. Сол себепті, қоғамда туындайтын әрбір жағдайға бей-жай қарай алмады. Негізгі тақырыбы қазақтың шежіресіне бойлау болғанмен, саяси, мәдени ауқымда өрбитін барша тақырыптарға бар зердесімен ден қойды. Оның қаламынан туындаған әрбір сөз қоғамда өз орнын тауып, құзырлы орындардың құлағына жетіп отырды. Ақселеу Сейдімбектің жазған шығармаларының барлығы қазақтың этнографиялық тарихына сүйреп апарады. Алайда, мерзімді баспасөз беттерінде де жиі-жиі мақалалары жарық көріп, ойындағысын оңай жеткізіп отырды. Әрдайым қазақ тарихының тамырына терең зерттеулік жұмыстар жасап, түркі тілдес халықтардың бір-бірімен сабақтастығы және ерекшелігі мен айырмашылығы жайында зерттеу еңбектерін жазып, оны газет беттерінде мақала етіп те жариялап жүрді. Зерттеу жұмыстарында ашып көрсете алмаған деректері мен дәйектерін публицистикада әсірелеп жеткізді. Онысы өте сәтті шықты десе де артық айтқандық емес. Жазушы-ғалымның публицистикасындағы осындай ерекшеліктерді де ашып көрсетуге бел будық.
Ұлттың ұлт екендігін танытатын жетекші бір фактор ол – мәденитеті екендігі бесенеден белгілі. Қай ұлт болсын өзінің мәдениетімен ғана дараланып, өзгешеленбек. Ұлт мәдениеті ділді, дінді, тілді түгел қамтуымен күрделі құрылым. Мәдениетіміздің өркендеуіне, ұлттық дүниетанымызды танытуға өлшеусіз үлес қосып жүрген ерен жүйріктерді тілге тиек етер болсақ, оның алғашқы қатарынан Ақселеу Сейдімбек ойып тұрып орын алатындығы белгілі. Оның мәдениетімізге сіңірген еңбегін газет бетінде жарияланған еңбектері арқылы тани аламыз. Біз соның барлығын бар білгенімізше бітіру жұмысымызда көрсетуге тырыстық.
Бітіру жұмысының тақырыбы – «Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипат» деп аталғандықтан, оның ұлттық сарында жазған дүниелері мен публицистикалық сарында жазылған мақалаларының қыры мен сырына үңіліп, мән-маңызына тоқталдық. Оларды жүйелеп, жіктедік. Таңдалған тақырып сол себептен де өзекті.
Зерттеу нысаны. Ақселеу Сейдімбектің басылым беттерінде әр жылдары жарық көрген публицистикалық материалдары. Этнограф-ғалымның жазған дүниелерінің мәдениет пен ғылым-білімнің өркендеуіне қосқан өлшеусіз үлесі мен ұлттық тақырыпта қозғаған сан түрлі мақалаларын сараптау.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудегі негізгі мақсатымыз – Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипаттағы материалдарын жүйелеп, оларды өзара байланыстыру арқылы ара салмағын анықтау. Яғни, еліміздің дамуына, көркеюіне тигізген оң ықпалын баспасөз қалай бақылап, баға беріп жатқандығына ғылыми тұрғыдан мән беру. Халыққа рухани нәр беретін этнограф-ғалымның көркем шығармаларын қайта саралап, оның бүгінгі күні қоғамға қаншалықты әсер ететіндігін анықтау. Жазушы-ғалымның өміршең дүниелерінің қалай туатындығына баса мән беріп, ізін басып келе жатқан болашақ зерттеушілерге қандай үлгі қалдыратындығы жайлы қозғау.
Ақселеу Сейдімбек зерттеуші-ғалым болғанмен, жұмысының көп бөлігін баспасөзде өткізді. Сол себепті, қоғамда туындайтын әрбір жағдайға бей-жай қарай алмады. Негізгі тақырыбы қазақтың шежіресіне бойлау болғанмен, саяси, мәдени ауқымда өрбитін барша тақырыптарға бар зердесімен ден қойды. Оның қаламынан туындаған әрбір сөз қоғамда өз орнын тауып, құзырлы орындардың құлағына жетіп отырды. Ақселеу Сейдімбектің жазған шығармаларының барлығы қазақтың этнографиялық тарихына сүйреп апарады. Алайда, мерзімді баспасөз беттерінде де жиі-жиі мақалалары жарық көріп, ойындағысын оңай жеткізіп отырды. Әрдайым қазақ тарихының тамырына терең зерттеулік жұмыстар жасап, түркі тілдес халықтардың бір-бірімен сабақтастығы және ерекшелігі мен айырмашылығы жайында зерттеу еңбектерін жазып, оны газет беттерінде мақала етіп те жариялап жүрді. Зерттеу жұмыстарында ашып көрсете алмаған деректері мен дәйектерін публицистикада әсірелеп жеткізді. Онысы өте сәтті шықты десе де артық айтқандық емес. Жазушы-ғалымның публицистикасындағы осындай ерекшеліктерді де ашып көрсетуге бел будық.
Ұлттың ұлт екендігін танытатын жетекші бір фактор ол – мәденитеті екендігі бесенеден белгілі. Қай ұлт болсын өзінің мәдениетімен ғана дараланып, өзгешеленбек. Ұлт мәдениеті ділді, дінді, тілді түгел қамтуымен күрделі құрылым. Мәдениетіміздің өркендеуіне, ұлттық дүниетанымызды танытуға өлшеусіз үлес қосып жүрген ерен жүйріктерді тілге тиек етер болсақ, оның алғашқы қатарынан Ақселеу Сейдімбек ойып тұрып орын алатындығы белгілі. Оның мәдениетімізге сіңірген еңбегін газет бетінде жарияланған еңбектері арқылы тани аламыз. Біз соның барлығын бар білгенімізше бітіру жұмысымызда көрсетуге тырыстық.
Бітіру жұмысының тақырыбы – «Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипат» деп аталғандықтан, оның ұлттық сарында жазған дүниелері мен публицистикалық сарында жазылған мақалаларының қыры мен сырына үңіліп, мән-маңызына тоқталдық. Оларды жүйелеп, жіктедік. Таңдалған тақырып сол себептен де өзекті.
Зерттеу нысаны. Ақселеу Сейдімбектің басылым беттерінде әр жылдары жарық көрген публицистикалық материалдары. Этнограф-ғалымның жазған дүниелерінің мәдениет пен ғылым-білімнің өркендеуіне қосқан өлшеусіз үлесі мен ұлттық тақырыпта қозғаған сан түрлі мақалаларын сараптау.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудегі негізгі мақсатымыз – Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипаттағы материалдарын жүйелеп, оларды өзара байланыстыру арқылы ара салмағын анықтау. Яғни, еліміздің дамуына, көркеюіне тигізген оң ықпалын баспасөз қалай бақылап, баға беріп жатқандығына ғылыми тұрғыдан мән беру. Халыққа рухани нәр беретін этнограф-ғалымның көркем шығармаларын қайта саралап, оның бүгінгі күні қоғамға қаншалықты әсер ететіндігін анықтау. Жазушы-ғалымның өміршең дүниелерінің қалай туатындығына баса мән беріп, ізін басып келе жатқан болашақ зерттеушілерге қандай үлгі қалдыратындығы жайлы қозғау.
1. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, Жазушы, 1989 жыл, 320 бет.
2. Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу тарихы. Алматы, «Білім», 2004 жыл, 365 бет.
3. Ақселеу Сейдімбек. Биографиялық көрсеткіш. Астана, «Күлтегін» баспасы, 2002 жыл. 94-бет.
4. Сейдімбек А. Ойтолғақ: жарияланбайтын жазбалар. — Алматы, Жалын, 1997 жыл, 272 бет.
5. Сейдімбек А. Ұлт басына төнген қатер. Ана тілі (№ 18), 1994 жыл, 8-бет.
6. Сейдімбек А. Ұлт мүддесі мәңгілік серігіміз. Ана тілі (№ 26), 1995 жыл, 1,5-беттер.
7. Сейдімбек А. Ұлттық идея. Қазақ әдебиеті (№ 51). 1997 жыл, 4-5-беттер.
8. Сейдімбек А. Ұлттық таным қайнары. Алматы Ақшамы (№ 128). 1998 жыл, 6-7-беттер.
9. Сейдімбек А. Ұлы сөзде ұят жоқ, Парасат (№ 2). 1996 жыл, 22-бет.
10. Сейдімбек А. Ұлттың ұлы мұраттары. Түркістан газеті (№ 22). 1996 жыл, 1,5-беттер.
11. Сейдімбек А. Ахмет Иассауи кешені. Егемен Қазақстан (№ 248). 1997 жыл, 6-7 беттер.
12. Сейдімбек А. Күй атаулары. Түркістан газеті (№ 11). 1997 жыл, 4-5 беттер.
13. Сейдімбек А. Қазақтың дәстүрлі тыйымдары. Дала мен қала (№ 25). 2003 жыл, 20-бет.
14. Сейдімбек А. Қазақстанның этноақпараттық өрісі тәуелсіздік талаптарына сай ма? Егемен Қазақстан (№ 9). 2005 жыл, 4-бет.
15. Тайшыбай З. Ақселеудің мұрағаттағы бейнесі. «abai.kz» интернет порталынан.
16. Сейдімбек А. Отаршылдықты жер жатсынады. Егемен Қазақстан (№ 233). 2002 жыл, 3-бет.
17. Сейдімбек А. Рухани бақыттың таусылмас көзі. Жас алаш, 1996 жыл.
18. Сейдімбек А. Қазақтар Астанаға «тарихи астанамды жасақтасам деп келеді». Астана хабары (№ 207-209), 2007 жыл, 7-бет.
19. Сариев Р. Ақселеу Сланұлының жеке қоры келешек ұрпаққа аманат. Егемен Қазақстан (№ 395), 2009 жыл, 6-бет.
20. Бельгер Г. Иделогия дегенді ұмыттық-ау ағайын!.. (немесе Ақселеу Сейдімбектің «Ұлттық идея» атты мақаласына орай). Қазақ әдебиеті (№ 34), 2003 жыл, 12-бет.
21. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Алматы. Санат, 1997 жыл, 463 бет.
22. Сейдімбек А. Қыр хикаялары, Алматы, Жалын, 1977 жыл, 156 бет.
23. Сейдімбек А. Тауға біткен жалбыз. Алматы, Жалын, 1979 жыл, 204 бет.
24. Сейдімбек А. Дәуір толғағының тұлғасы. Егемен Қазақстан (№ 208). 2002 жыл, 4-бет.
25. Сейдімбек А. Дәулескер. Парасат (№ 12). 1997 жыл, 8-9-беттер.
26. Тәж-мұрат М. Жоқшы ізбен келеді. Алты Алаш (№ 4). 2009 жыл, 4-5 беттер.
27. Қирабаев С.Менің Ақселеуім. Егемен Қазақстан (№ 335). 2009 жыл, 4-5 беттер.
2. Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу тарихы. Алматы, «Білім», 2004 жыл, 365 бет.
3. Ақселеу Сейдімбек. Биографиялық көрсеткіш. Астана, «Күлтегін» баспасы, 2002 жыл. 94-бет.
4. Сейдімбек А. Ойтолғақ: жарияланбайтын жазбалар. — Алматы, Жалын, 1997 жыл, 272 бет.
5. Сейдімбек А. Ұлт басына төнген қатер. Ана тілі (№ 18), 1994 жыл, 8-бет.
6. Сейдімбек А. Ұлт мүддесі мәңгілік серігіміз. Ана тілі (№ 26), 1995 жыл, 1,5-беттер.
7. Сейдімбек А. Ұлттық идея. Қазақ әдебиеті (№ 51). 1997 жыл, 4-5-беттер.
8. Сейдімбек А. Ұлттық таным қайнары. Алматы Ақшамы (№ 128). 1998 жыл, 6-7-беттер.
9. Сейдімбек А. Ұлы сөзде ұят жоқ, Парасат (№ 2). 1996 жыл, 22-бет.
10. Сейдімбек А. Ұлттың ұлы мұраттары. Түркістан газеті (№ 22). 1996 жыл, 1,5-беттер.
11. Сейдімбек А. Ахмет Иассауи кешені. Егемен Қазақстан (№ 248). 1997 жыл, 6-7 беттер.
12. Сейдімбек А. Күй атаулары. Түркістан газеті (№ 11). 1997 жыл, 4-5 беттер.
13. Сейдімбек А. Қазақтың дәстүрлі тыйымдары. Дала мен қала (№ 25). 2003 жыл, 20-бет.
14. Сейдімбек А. Қазақстанның этноақпараттық өрісі тәуелсіздік талаптарына сай ма? Егемен Қазақстан (№ 9). 2005 жыл, 4-бет.
15. Тайшыбай З. Ақселеудің мұрағаттағы бейнесі. «abai.kz» интернет порталынан.
16. Сейдімбек А. Отаршылдықты жер жатсынады. Егемен Қазақстан (№ 233). 2002 жыл, 3-бет.
17. Сейдімбек А. Рухани бақыттың таусылмас көзі. Жас алаш, 1996 жыл.
18. Сейдімбек А. Қазақтар Астанаға «тарихи астанамды жасақтасам деп келеді». Астана хабары (№ 207-209), 2007 жыл, 7-бет.
19. Сариев Р. Ақселеу Сланұлының жеке қоры келешек ұрпаққа аманат. Егемен Қазақстан (№ 395), 2009 жыл, 6-бет.
20. Бельгер Г. Иделогия дегенді ұмыттық-ау ағайын!.. (немесе Ақселеу Сейдімбектің «Ұлттық идея» атты мақаласына орай). Қазақ әдебиеті (№ 34), 2003 жыл, 12-бет.
21. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Алматы. Санат, 1997 жыл, 463 бет.
22. Сейдімбек А. Қыр хикаялары, Алматы, Жалын, 1977 жыл, 156 бет.
23. Сейдімбек А. Тауға біткен жалбыз. Алматы, Жалын, 1979 жыл, 204 бет.
24. Сейдімбек А. Дәуір толғағының тұлғасы. Егемен Қазақстан (№ 208). 2002 жыл, 4-бет.
25. Сейдімбек А. Дәулескер. Парасат (№ 12). 1997 жыл, 8-9-беттер.
26. Тәж-мұрат М. Жоқшы ізбен келеді. Алты Алаш (№ 4). 2009 жыл, 4-5 беттер.
27. Қирабаев С.Менің Ақселеуім. Егемен Қазақстан (№ 335). 2009 жыл, 4-5 беттер.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Журналистика факультеті
Мерзімді баспасөз кафедрасы
Жоғары оқу орнын бітіру
үшін қорғалатын бакалавриаттық
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Азамат Есбергенов
АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕКТІҢ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ СИПАТ
Ғылыми жетекшісі – ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Кәкен Хамзин
Ресми сарапшысы – ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Еркін Жаппас
Комиссия хатшысы – ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кафедра
меңгерушісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 09.06.2010 ж.
Алматы, 2010 жыл.
Мазмұны
Кіріспе
1. Негізгі бөлім:
1.1 Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселелері
1.2 Ұлттық этникалық мәдениет және ғаламдастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Реферат
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімімен қатар, сілтемеден тұрады. Негізігі бөлім
Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселелері, Ұлттық этникалық
мәдениет ғаламдастыру (жаһандану үрдісі мен ұлттық құндылық, мәдениет)
Ақселеудің еңбектерінде көрініс табуы атты екі тараудан тұрады.
Көлемі: 50 бет
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 27.
Жұмыстың өзектілігі: Ақселеу Сейдімбек зерттеуші-ғалым болғанмен,
жұмысының көп бөлігін баспасөзде өткізді. Сол себепті, қоғамда туындайтын
әрбір жағдайға бей-жай қарай алмады. Негізгі тақырыбы қазақтың шежіресіне
бойлау болғанмен, саяси, мәдени ауқымда өрбитін барша тақырыптарға бар
зердесімен ден қойды. Оның қаламынан туындаған әрбір сөз қоғамда өз орнын
тауып, құзырлы орындардың құлағына жетіп отырды. Ақселеу Сейдімбектің
жазған шығармаларының барлығы қазақтың этнографиялық тарихына сүйреп
апарады. Алайда, мерзімді баспасөз беттерінде де жиі-жиі мақалалары жарық
көріп, ойындағысын оңай жеткізіп отырды. Әрдайым қазақ тарихының тамырына
терең зерттеулік жұмыстар жасап, түркі тілдес халықтардың бір-бірімен
сабақтастығы және ерекшелігі мен айырмашылығы жайында зерттеу еңбектерін
жазып, оны газет беттерінде мақала етіп те жариялап жүрді. Зерттеу
жұмыстарында ашып көрсете алмаған деректері мен дәйектерін публицистикада
әсірелеп жеткізді. Онысы өте сәтті шықты десе де артық айтқандық емес.
Жазушы-ғалымның публицистикасындағы осындай ерекшеліктерді де ашып
көрсетуге бел будық.
Зерттеу нысанының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудегі негізгі
мақсатымыз – Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипаттағы
материалдарын жүйелеп, оларды өзара байланыстыру арқылы ара салмағын
анықтау. Яғни, еліміздің дамуына, көркеюіне тигізген оң ықпалын баспасөз
қалай бақылап, баға беріп жатқандығына ғылыми тұрғыдан мән беру. Халыққа
рухани нәр беретін этнограф-ғалымның көркем шығармаларын қайта саралап,
оның бүгінгі күні қоғамға қаншалықты әсер ететіндігін анықтау.
- Жазушы-ғалымның баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларының
қандай деңгейде көрініс тапқандығын ашып көрсету;
- Оның елге сіңірген еңбегін, мемлекетіміздің керегесі бекіп,
шаңырағын биіктетуге қосқан сансыз үлесін оның жазған дүниелері арқылы
сарапқа салу;
- Жеткен жетістіктері мен шыққан биіктерін өміршең дүниелері мен
айтқан пікірлері арқылы көрсету;
Глоссарий
Публицистика – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге
туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше
тармағы. Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки
көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады.
Ауызекі публицистика – адамзат баласының дамуының алғашқы дәуірлерінде
публицистиканың ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізілген түрін айтамыз.
Жазба публицистика – жазу, сызу пайда болғаннан кейін қолданысқа енген
публицистиканың бір тармағы.
Фельетон – публицистиканың бір саласы. Фельетон публицистикалық шығарма
болғандықтан, өз міндетінің ерекшеліктеріне байланысты, ең алдымен образ
арқылы толыға түседі. Сонымен қатар фельетон әлеуметтік құбылыстарға
социологиялық формада да талдау жасайды.
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бітіру жұмысының тақырыбы Ақселеу
Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипат деп аталады. Сол себепті,
біз бұл кішігірім зерттеу жұмысымыздың аясында тақырыбымызды мейлінше ашып
көрсетуге тырыстық.
Ақселеу Сейдімбек зерттеуші-ғалым болғанмен, жұмысының көп бөлігін
баспасөзде өткізді. Сол себепті, қоғамда туындайтын әрбір жағдайға бей-жай
қарай алмады. Негізгі тақырыбы қазақтың шежіресіне бойлау болғанмен, саяси,
мәдени ауқымда өрбитін барша тақырыптарға бар зердесімен ден қойды. Оның
қаламынан туындаған әрбір сөз қоғамда өз орнын тауып, құзырлы орындардың
құлағына жетіп отырды. Ақселеу Сейдімбектің жазған шығармаларының барлығы
қазақтың этнографиялық тарихына сүйреп апарады. Алайда, мерзімді баспасөз
беттерінде де жиі-жиі мақалалары жарық көріп, ойындағысын оңай жеткізіп
отырды. Әрдайым қазақ тарихының тамырына терең зерттеулік жұмыстар жасап,
түркі тілдес халықтардың бір-бірімен сабақтастығы және ерекшелігі мен
айырмашылығы жайында зерттеу еңбектерін жазып, оны газет беттерінде мақала
етіп те жариялап жүрді. Зерттеу жұмыстарында ашып көрсете алмаған деректері
мен дәйектерін публицистикада әсірелеп жеткізді. Онысы өте сәтті шықты десе
де артық айтқандық емес. Жазушы-ғалымның публицистикасындағы осындай
ерекшеліктерді де ашып көрсетуге бел будық.
Ұлттың ұлт екендігін танытатын жетекші бір фактор ол – мәденитеті
екендігі бесенеден белгілі. Қай ұлт болсын өзінің мәдениетімен ғана
дараланып, өзгешеленбек. Ұлт мәдениеті ділді, дінді, тілді түгел қамтуымен
күрделі құрылым. Мәдениетіміздің өркендеуіне, ұлттық дүниетанымызды
танытуға өлшеусіз үлес қосып жүрген ерен жүйріктерді тілге тиек етер
болсақ, оның алғашқы қатарынан Ақселеу Сейдімбек ойып тұрып орын алатындығы
белгілі. Оның мәдениетімізге сіңірген еңбегін газет бетінде жарияланған
еңбектері арқылы тани аламыз. Біз соның барлығын бар білгенімізше бітіру
жұмысымызда көрсетуге тырыстық.
Бітіру жұмысының тақырыбы – Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы
ұлттық сипат деп аталғандықтан, оның ұлттық сарында жазған дүниелері мен
публицистикалық сарында жазылған мақалаларының қыры мен сырына үңіліп, мән-
маңызына тоқталдық. Оларды жүйелеп, жіктедік. Таңдалған тақырып сол
себептен де өзекті.
Зерттеу нысаны. Ақселеу Сейдімбектің басылым беттерінде әр жылдары
жарық көрген публицистикалық материалдары. Этнограф-ғалымның жазған
дүниелерінің мәдениет пен ғылым-білімнің өркендеуіне қосқан өлшеусіз үлесі
мен ұлттық тақырыпта қозғаған сан түрлі мақалаларын сараптау.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудегі негізгі мақсатымыз – Ақселеу
Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипаттағы материалдарын жүйелеп,
оларды өзара байланыстыру арқылы ара салмағын анықтау. Яғни, еліміздің
дамуына, көркеюіне тигізген оң ықпалын баспасөз қалай бақылап, баға беріп
жатқандығына ғылыми тұрғыдан мән беру. Халыққа рухани нәр беретін этнограф-
ғалымның көркем шығармаларын қайта саралап, оның бүгінгі күні қоғамға
қаншалықты әсер ететіндігін анықтау. Жазушы-ғалымның өміршең дүниелерінің
қалай туатындығына баса мән беріп, ізін басып келе жатқан болашақ
зерттеушілерге қандай үлгі қалдыратындығы жайлы қозғау.
Зерттеудің міндеттері. Жоғарыда аталған мақсаттан мынадай міндеттер
келіп шығады:
- Жазушы-ғалымның баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларының
қандай деңгейде көрініс тапқандығын ашып көрсету;
- Оның елге сіңірген еңбегін, мемлекетіміздің керегесі бекіп,
шаңырағын биіктетуге қосқан сансыз үлесін оның жазған дүниелері арқылы
сарапқа салу;
- Жеткен жетістіктері мен шыққан биіктерін өміршең дүниелері мен
айтқан пікірлері арқылы көрсету;
- Жазушы-ғалымның қаламынан шыққан туындыларында немесе баспасөз
беттерінде жарық көрген сұхбаттарында замана тынысы мен дәуір шындығы қалай
сомдалғандығына және көркем дүниелеріндегі ұлт мүддесіне байланысты
жазылған дүниелеріне өз тарапымыздан әділ бағасын беру;
Жаңалықтары.
- Оның ғылыми-шығармашылық еңбегінің бедерлі тұстарын былайша атап
өтуге болады:
- Прозалық шығармалары арқылы ұлттық төлтумалылықты айғақтауға елеулі
үлес қосты;
- Бұрын жиналмаған да зерттелмеген қазақтың қара өлеңдері мен күй
аңыздарын алғаш рет рухани айналдылымға түсірді;
- Қазақстанда этнографиялық және этнологиялық ізденістердің жандануына
ықпал етті;
- Алғаш рет қазақ эпостарының насихатталуына мұрындық болды;
- Халық мұнарасы ретінде қазақтың эротикалық фольклорын жинап, оның
ғылыи басылымын алғаш рет жарыққа шығарды;
Тұжырымдары.
Замана лебімен дәуір шындығын беруде жазушы-ғалым рухы асқақ, өз
дегендерін айтып, қоғамның ащы шындығын жазуда ойлағандарын қағаз бетіне
түсіре алғандығына тарих куә. Ақселеу Сейдімбеков қолына қалам алғалы қазақ
әдебиетінің тамырына қан жүгіріп, жандана түскені белгілі. Газет бетінде
жарияланған мақалаларының қомақты бөлігі этнографиялық және этнологиялық
дерек көздерінен тұрады.
Осы бітіру жұмысында жазушы-ғалымның публицистикалық материалдары
талданып, дәйекті тұжырымдар жасалады. Өз пайымымыз бойынша жоғарыда
көрсетілген тараулар бойынша жұмыс жасап, үлкен ғылыми еңбек жүйесін
жасауға тырыстық.
Құрылымы.
Кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімімен қатар, сілтемеден тұрады.
І-тарау
ПУБЛИЦИСТ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЭТНОТАРИХ МӘСЕЛЕСІ
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яғни көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару — сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз
осылай шығарған сөз... деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов [1]. Демек,
публицистика да сөз өнерінің бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып,
қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшы,
ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы,
неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылды. Мұндай
мүмкіндіктерге жол ашқан ұлттық тұрғыда бірнеше рет қалам тербеген Ақселеу
Сейдімбек секілді тұлғалардың шығармалары болатын.
Сейдімбек Ақселеу Сланұлы 1942 жылы 12-желтоқсанда Қарағанды облысының
Жаңаарқа ауданындағы Байдала би ауылында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетін бітірген (1961-1968).
Жас алаш (бұрынғы Лениншіл жас), Орталық Қазақстан, Егемен
Қазақстан газеттерінде меншікті тілші, жауапты хатшы, бөлім меңгерушісі,
Зерде (бұрынғы Білім және еңбек) журналы мен Әлем альманағында бас
редактор болды. Дәл осы сәттерде Ақселеу Сейдімбектің публицистикада
көптеген жетістіктерге жетті деуге болады. Қоғамда болып жатқан әрбір
мәселелерге байланысты жазған мақалаларында өз ойын толықтай жеткізе білді.
Одан кейін М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында қолжазба
бөлімінің меңгерушісі, Ы.Алтынсарин атындағы Білім проблемалары
институтының директоры, Қазақ Білім академиясының тұңғыш президенті, ҚР
Президенттік Мәдени орталығы директорының ғылым жөніндегі орынбасары
қызметтерін атқарды. Содан соң өмірінің соңына дейін Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің профессоры болды. Ақселеу Сейдімбек өмірінің
денін негізінен ғылымға арнаған адам. Сол себепті көбіне ғылыми ізденісте,
шығармашылық ұстанымды алға тартты. Алайда, сол ғылыми ізденіспен бірге
газет-журнал беттерінде бірнеше очерктері, мақалалары жарыса жарық көрді.
А.Сейдімбек филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның
Еңбек сіңірген қайраткері, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан
Жазушылар одағы және Журналистер одағы сыйлықтарының лауреаты. Отызға тарта
көркем, ғылыми-көпшілік және монографиялық кітаптардың авторы. Оның
публицистикадан бөлек ғылыми-шығармашылық еңбегінің бедерлі тұстарын
былайша атап өтуге болады: прозалық шығармалары арқылы ұлттық
төлтумалылықты айғақтауға елеулі үлес қосты; бұрын жиналмаған да,
зерттелмеген қазақтың қара өлеңдері мен күй аңыздарын алғаш рет рухани
айналымға түсірді; Қазақстанда этнографиялық және этнологиялық
ізденістердің жандануына ықпал етті, көшпелілердің төлтума мәдениеті,
көшпелілер өркениеті сияқты санаттық (категориялық) ұғымдардың
айқындалуына және орнығынуына тегеурінді үлес қосты; қазақтың ауызша
тарихы деп айтуға лайық шежірелік деректерді кең көлемде пайдалана отырып,
тұңғыш рет қазақтың ру-тайпалық құрылымын толық қалпына саралап берді және
дәстүрлі қазақ қоғамының мемлекет жасақтау үлгісіне, құқықтық жүйесіне және
әлеуметтік-этникалық байланыстарына қатысты түбегейлі тың тұжырымдар
жасап, оны тегеурінді дәлелдермен орнықтыра алды; алғаш рет қазақ
эпостарының қара сөзбен насихатталуына мұрындық болды; алғаш рет Гомер
туындыларын қазақ оқырманына таныстырды; әртүрлі пікір-бағаға қарамастан
халық мұрасы ретінде қазақтың эротикалық фольклорын жинап, оның ғылыми
басылымын алғаш рет жарыққа шығарды; Қазақстан тарихын жеке тұлғалар арқылы
зерделеу идеясын ұсынып, оның нақтылы жүзеге асуына өзіндік үлес қоса
білді; қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін тұғыр ете отырып, Сарыарқа,
Дәурен-ай, Толғау (Ақтанбердінің толғауы) сияқты ұлт рухын көтеретін
тамаша әндер шоғырын дүниеге келтірді. Әсіресе, оның публицистикалық
еңбектері қазақ журналистикасын жаңа деңгейге көтерді деп кәміл сеніммен
айтуға болады. А.Сейдімбектің қай тақырыпта болмасын қаузап-қағып жазған
дүниелері үлкен проблемалық мақалаларға айналды. Көбіне қазақ ру шежіресіне
байланысты, этникалық қырымыздан толықтай танып білуге байланысты жазған
мақалалары ұзақ уақыт баспасөз беттерінде талқыға түсті. 1917-1990 жылдар
аралығындағы қазақ публцистикасының өсу, өркендеу жолдары зерттелді.
Кеңестік дәуірде газет-журналдардың көбеюімен бірге қазақ публицистикасының
өрісі кеңейіп, дамудын жаңа сатысына көшті. Бүл кезеңдегі публицистикаға
кеңестік кезеңнің саясаты, орыс публицистикасының дамуы ерекше әсер етті.
Соның нәтижесінде публицистикадағы пішіндік, жанрлык жаңашылдық белгілер
айқын көрініс бере бастады. Кеңестік дөуірдің 20-шы, 30-шы жылдарындағы
қазақ публицистикасы жаңа даму жолына түсті. Бұл кезенде Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарындағы саяси өзгерістер, экономикалық мәселелер, рухани
жайттар шығарма өзегіне айналды. Жетістіктер де, кемшіліктер де
публицистика айнасынан ақиқат керініс тапты. Бертін келе мұндай сыпаттағы
жазу үлгісі қалам ұстаған бірнеше жазушылардың, журналистердің машығына
айналды. Бұл кездегі публицистикалық шығармалардың авторлары жоғары
патетикалык, пафосты, шешен тілді, халық даналығын өз ойларына өзек етіп
қолданды. Тіпті, қазақтың әскери публицистикасы ауыз әдебиетінің бай
қазынасымен суарылып, тарихи аңыздардан, айтыстар мен мақал-мәтелдерден,
жыраулық поэзия үлгілері мен шешендік сөздерден тамыр тартты. Мұндай қазақ
баспасөзі үшін берілген жағымды жаңалықтың өркендеуіне үлесін қосқан
Ақселеу Сейдімбекті де айтып өтуге болады. Ойды қысқа және дөп жеткізуге
құрылған ғажайып публицистикалық шығармалар туды. Соғыс жылдарында қазақ
публицистикасына еніп үлгерген үндеу, памфлет, күнделік, хат, очерк,
мақала, публицистикалық қуаты бай өлеңдер бертін келе Ақселеу жазуынан да
көрініс тапты. Соғыстан кейінгі жылдары бүкіл ел халық шаруашылығын қайта
қалпына келтіру ісіне жұмылдырылды. 1945 жылы Республикалык, өлкелік жөне
облыстық газеттердің сапасын арттыру және көлемін ұлғайту туралы қаулы
қабылдануының баспасөзді, публицистиканы дамытуға әсер-ықпалы зор болды.
Соғыстан кейінгі жылдары республика газеттерінің мазмұны өзгерді, олар
жергілікті өмірді жан-жақты жазатын болды, экономика мен мәдениет
мәселелеріне баса назар аударылды. Газет беттерінде очерк пен фельетон,
баспасөзге шолу жанрлары жиі көрінді. Сөйтіп баспасөз өзінің жүмысын бейбіт
дәуірге бейімдеп қайта құра бастады. Сөз жоқ баспасөздің бейбіт өмірге
бейімделуімен бірге, қазақ публицистикасы да күнделікті еңбек ырғағының
айнасына айналды. Ақселеу Сейдімбектің публицистикалық бағыттағы
шығармаларына көп әсер еткен 60-70 жылдардағы баспасөз беттеріндегі
мақалалар болатын. 60, 70-ші жылдардағы қазақ публицистикасы шұрайлы тілмен
көркейе түсті. Бұл әсіресе сол кездері мол жазылған публицистикалық лепті
мақалалар мен көркем очерктерде көрініс тапты [2]. Осы кезең туралы сөз
еткенде, академик С.Қирабаев: "Қазақтың көркем әңгімелерімен жалғас,
көсемсөз, очерк, ой толғанысы, өмірді бейнелі жолмен тануға ұмтылған
публицистика да бұл дәуірде едәуір өркендеді", – деп атап көрсетті. Сол
Серік Қирабаев өзінің Менің Ақселеуім атты мақаласында біздің
тақырыбымызға арқау болған Ақселеу Сейдімбек туралы былай деп көсіледі.
– Ақселеумен бiз бiр топырақтың түлектерiмiз. Соғыстан кейiн мен
Алматыға оқуға кеткенде, ол бес жасар бала екен. Мен оның әкелерiн бiлетiн
едiм. Сейдiмбек балалары ағайынды бес жiгiт болатын. Солардың iшiндегi елге
танымал, Жаңарқа ауылдары көлемiнде шаруашылық басқару жұмыстарында көп
жүрген Аманбек ағай бүкiл елдiң қадiрлi жiгiттерiнiң бiрi болды. Елге
қайырымды, соғыс кезiнде жүдеушiлiк көрген жетiм-жесiрлерге қол ұшын көп
берген азамат едi. Екi iнiсi әскерге кетiп, үлкен ағасы елде қайтыс
болғанда, солардың жетiм балалары да Аманбектiң қолында тәрбиеленгенiн
еститiн едiм. Хасен деген кiшi iнiсi аяғы ауыратындықтан әскерге алынбай,
мұғалiм болып iстедi. Кейiн Жаңарқаның тәжiрибелi, үздiк ұстаздарының
санатына кiрдi, – дейді Серік Қирабаев [27].
Ақселеу аты жетпiсiншi жылдары газет-журнал беттерiнде көрiнiп, оның
әңгiмелерi мен очерктерi басыла бастаған тұста, сол кiсiлер есiме түсiп,
“Қайсысының баласы екен?” деп елең ете қалғаным да сондықтан. Ақселеудiң
“Лениншiл жас” газетiнiң Қарағанды облысындағы тiлшiсi болып iстейтiнiн де
газеттен бiлдiм. Сөйтiп жүрiп, Қарағандыға бiр барған сапарымда онымен
танысудың сәтi түстi. Ақселеу өзi сәлемдесе келiптi. Аманбек пен Хасеннiң
арасында Слан деген жiгiт болғанын, соның баласы екенiн, әкесi соғыстан
қайтпай, Аманбектiң қолында өскенiн айтты. Мен оның жазғандарын қадағалап
оқып жүргенiмдi, аяқ алысы ширақ журналист екендiгi жайындағы ойымды
жеткiздiм.
Шынында да, о бастан-ақ Ақселеу қаламынан шыққан дүниелердiң оқырмандарға
ерекше әсер етiп, қызықтырып оқытатын бөлек сипаттары байқалатын едi. Ел
өмiрiн терең зерттеп өскен, алыс ауылдарда малшы, аңшылар ортасында көп
болған жас таланттың көргендерiн қадағалап, зердесiне түюi, сол арқылы адам
мен оны қоршаған ортаның, дала табиғатының сырын ойшылдықпен,
сезiмталдықпен пайымдауы оны әдебиет әлемiне алып келген-дi. Жас кезiнде
көргендерiне кейiн журналистiк, үлкен газеттiң тiлшiсi болып жүрген кезде
таныған шындығы қосылып, оның қаламының қарымымен мөп-мөлдiр өмiр суреттерi
болып кiтапқа түстi. “Ақиық” (1972) атты алғашқы шағын кiтабын ол далада
мал бағып, оңаша жатқан адамдардың малға қоса аңшылықты кәсiп етуiн, осы
саладағы хикаяларын суреттеуге арнады. Суреттелетiн оқиғалардың ортасында
ең алдымен, адамды көрсетуге ұмтылды. Даланың малшылары Сыздық, Мұса,
Жәкендер өздерi бастан кешiп жатқан өмiр тiршiлiгiмен, iс-әрекетi, мiнез-
құлқымен жап-жақсы көрiнген кейiпкерлер. Оларды ортақтастыратын бiр мүдде –
аңшылық, бүркiт ұстап, оны қолға үйретiп, баптау, аңға қосу қызығы. Осы
оқиғалар легiнде бүркiт ұстаудың өзiндiк сырлары мен оны қолға үйретудiң
қиын жолын Ақселеудiң аса бiлгiрлiкпен суреттеп, танытуы ерекше назар
аудартады. Ол бүркiттердiң тұқымы, олардың өзара айырмасы мен мiнез-құлық
қалпын, аңға түсу әдiсiн бiлгiрлiкпен әңгiмелейдi.
Аңшылық, дала аңының сырын жетiк бiлуге ұмтылу, сол арқылы табиғат
сұлулығын тану – Ақселеу кейiпкерлерiнiң жан дүниесiн танытады. “Қазiргi
шақта тұғыр үстiндегi ақиық қыранды қаумалап тұрған мына төрт шал осынау
кең дүниеде құстан асқан сұлулық, мұнан өткен қызық, бұған жетер мағыналы
тiршiлiк бар дегенде еш иланбас едi” – дейдi жазушы.
Жазушының бұл өмiрдi жетiк бiлетiнi, сол ортаның, кәсiптiң өзiндiк тiлiн,
сөз саптау ерекшелiктерiн (“Келте сонар”, “Құс зар күйiнде екен”, “Тамағына
бола таңын көрмейдi”, “Дәлектi түлкi” т.б.) де меңгергендiгiнен көрiнедi.
Ол аңшылық кәсiптi ақтай сөйлейдi. Оны адамның көңiл құмарын қызықтаудың
заңды жолына санайды. “Дүние-мүлiктiң буына мас болып, көңiл құмарыңды
қызықтамай ғұмыр кешу адамға лайық па? – дейдi Мұса қарт. – Оған қанағат
етсе, ол адам ба? ... тiршiлiкте құлқынның жөнi бөлек, көңiлдiң жөнi бiр
бөлек. Айналаңа, төңiрегiңе, ортаңа әбестiгi жоқ әрекет еткiң келедi екен,
ол әрекеттен көңiл құмарың қанағат табады екен – ендеше оның несi айып?
Байлаудағы тоқтыдай бауыздауыңнан шыға тойғанға мәз болғың келмейдi екен,
әсем табиғаттан уаз кешiп, саятшылықты алданыш еткiң келедi екен – оны
қалайша айып санарсың”. Осы сөздерде Ақселеудiң өз танымы да жатқанын ендi,
ол жоқ кезде, бiлiп отырмыз[27, 9].
Осыдан бастап табиғатты тануға, оның тылсым сырларын аңдап, ғажайыптарын
түсiнуге ұмтылу Ақселеудiң шығармашылық өмiрiнiң негiзгi нысанасына
айналды. Ол табиғатты “дүние дидарындағы ең сұлу, ең қымбат, адам баласына
ең жақын, ең қатал, ең дана, ең әдiл” деген сөздермен сипаттады. “Жер
бетiндегi тiршiлiк атаулыны өз заңдылығына бағындырып, ұлы тұтастықта
қозғалысқа келтiрудегi табиғаттың құдiретiн” мойындады. Оның “қайталанбас
сұлулығын, таусылмайтын қызығын, мың сан жаратылысын, асқақтығы мен
өрлiгiн, шексiздiгiн, нәзiктiгiн” қайран қала жырлады. Адамды осы
табиғаттың қорғаушысы, қамқоршысы болуға шақырды. Сондықтан да табиғат
аясында жүрiп, өзi көзiмен көрген не бiр қызық та ғажайып жайларды
шығармаларына тақырып етiп алды. Мұндай шығармалар жазушының “Тауға бiткен
жалбыз” (1979) атты кiтабының негiзiн құрады.
“Күн ұзын байқамаппын, көз алдымда көлбеңдеген түлкiнiң ақша қармен
тоғысқан өрттей қызыл жоны, қобыз кеудесi, қиылған белi, жұмыр құйрығы,
тiптен сол ұлпа құйрықтың ұшындағы болмашы қараға дейiн мiнсiз сұлулық
құрайды екен. Қазiргi сәттегi еппен қозғалған нәзiк қимылының өзi суреттей
тартымды едi” деп суреттейдi жазушы түлкi сұлулығын осы еңбегiнде.
Ақселеу таныған дала табиғаты мен оны құрайтын айнала тiршiлiктiң сұлулығы
болашақ үлкен жазушы-ғалым көзқарасының қалыптасуына себеп болғаны даусыз.
Даланың аңдары, тiршiлiк құрайтын дүниелерiн былай қойғанның өзiнде, оның
адамдары да сол дала табиғатына ұқсап, дарқан да жомарт, сал да серi,
ержүрек батырлығымен, намысты қылықтарымен көзге түседi. “Қыр хикаялары”
(1977) атты кiтабында Ақселеу қыр адамдары өмiрiн табиғат аясында суреттей
отырып, даланың ұлдары мен қыздарына тән ерлiк пен iзгiлiк, сән-салтанат,
махаббатқа тұрақтылық, сезiмге адалдық сияқты адами қасиеттердi жазады.
Жазушы дала өмiрiн, ел iшiндегi әрқилы әңгiмелер мен аңыздарды жетiк
бiледi. Көпшiлiк сахналарда да, жеке адам тағдыры жайлы суреттеме,
баяндауларында да ол шындықты шынайы қалпынан жалтармай, бар болмысымен кең
жайып сап бейнелейдi. “Қыз ұзатқандағы” теңiне қосыла алмай, тағдырдың
кермесiне iлiккен жастар тағдыры, Абзал мен Ақбiлектiң өз жолдарын табуға
деген батыл қимылдары, “Аққыз” хикаятындағы базарлы, батыр жiгiт Наймантай
мен ел намысы мен қыз намысын қатар қорғаған Аққыз, “Күзеудегi” күнделiктi
тiршiлiгiн шайқамай жүрiп-ақ көңiл ауанына берiлген Ршыман – бәрi де сәттi
жасалған образдар.
Ақселеу шығармаларында пейзаждың атқаратын қызметi өте үлкен. Өйткенi, ол
адамды туған табиғатынан бөлмей, тұтас күйiнде суреттеуге құмар. Оның
адамдары, Қасым ақын айтқандай, “табиғат анасына тартып туады”. Қыран ұстап
баптаған қарттардың өзi сол қырандар сияқты елестейдi. Шыңына қыран ұя
салған таудың өзi Бүркiттi атанып, “зеңгiр көкке сұғына көтерiлiп, бұл
төңiректе айбарлы салқындықпен көзге ұрып тұрады. Ал, тақала келсеңiз, бiр-
бiрiне шаншыла сүйiнiскен жақпар-жақпар құз-қиялары арса-арса болып, ұңғыл-
шұңғылы молая, тылсым, жұмбақ суықтықпен үңiлгендей болады. Кейде ұшар басы
сұсты қаталдықта қара қошқылданып шырқау биiктен төнiп тұрған белгiсiз бiр
құбыжыққа да ұқсар едi”.
“Аққыз” хикаятында түнгi жорыққа аттанған жiгiттердi шығарып салған
жазғы түннiң қоңыржай күйiн жазушы: “Жер-дүние шырт тыныштыққа бөгiп мүлгiп
тұр. Айдың қорғалап туар мезгiлi-тiн. Аспан ашық, жұлдызды болғанымен, түн
түнегiнен жеңiлген әлсiз сәуле арқан бойынан арғыны көрсетпейдi. Тек
төңiректегi жал-жал төбелер, өркеш-өркеш биiктер ғана ирек жасап нобай
танытады. Олар да түнек пен тыныштыққа бой ұсынғандай, құр сүлдерiмен
меңiрейе қарайды” – деп суреттейдi.
Осындағы көркем тiл, көрiктi сурет оқырман сезiмiне әсер етiп, оларды
болашақ оқиғаларға дайындайтын сияқты. Ақселеудiң суреткерлiк қаламы түрлi
мiнездi адамдарды да, әр күйдегi табиғат сырын да тапқыр, ойлы өрбiтедi.
Осындай басы идеяға толы, көрген, таныған, түйгенi көп журналистiң
Алматыға келуi оның шығармашылық өмiрiне үлкен өзгерiс жасағанын Ақселеудiң
өзi де көп айтатын. Оның жазып жүргендерi көп болғанымен, кiтаптары
Алматыға келгеннен кейiн ғана басыла бастады. Оның қызметi ауысуына сол
кездегi партияның кадрларды iрiктеу, бiртiндеп өсiру принципi, оны адал
атқарған азаматтар көмектестi. Бұл бiр ескi басқару жүйесiнiң үйренетiн iсi
едi ғой. Бүгiнгiдей өз таныстарынан команда құрмай, бос орынға iскер
адамдарды iздейтiн.
Бiр күнi Қазақстан Компартиясы Орталық комитетiнiң үгiт-насихат бөлiмi
меңгерушiсiнiң баспасөз жөнiндегi орынбасары Әбдеш Қалмырзаев маған телефон
соқты. Амандық-саулық сұрасқаннан кейiн ол бiрден:
– Секе, бiр нәрсе ақылдасайын деп едiм. “Социалистiк Қазақстан” газетi
редакциясына, баяғы өзiңiз iстеп кеткен орынға (мен онда 1955-1958 жылдары
iстегем) ыңғайлы, әдебиет пен өнердi жақсы бiлетiн, қаламы жүйрiк адам
керек болып тұр. Сiз әдебиетшiлердi жақсы бiлесiз ғой, кiмдi атар едiңiз, –
дедi.
– Менiң ойыма бiрден Ақселеу түстi. Бiрақ оны атамай:
– Ондай адамды тек Алматыдан ғана iздейсiңдер ғой. Облыстардан iздесеңдер,
табуға болады, – дедiм.
– Жақсы жiгiт болса, алдырамыз. Үй алуына да көмектесемiз.
“Социалистiк Қазақстан” редакциясындағы әдебиет және өнер бөлiмiнiң
меңгерушiсi редакциялық коллегиясының мүшесi ретiнде Орталық комитеттiң
номенклатурасына кiретiн. Ал, Орталық комитеттiң номенклатуралық
қызметкерлердi облыстардан да шақырып алатын әдетi болатын. Сол ойыма
түстi. Мен Ақселеудiң атын атадым. Сол кездегi “Социалистiк Қазақстанның”
редакторы Сапар Байжанов та оны бiрден қолдай кетiптi. Сөйтiп, Ақселеу
Алматыға келдi, үй алды, шығармашылық ортаға араласып кеттi.
Бiрақ мен Ақселеудiң Алматыға ауысуына себепкер болғанымды оған айтқан
емеспiн. Ол оны кешiрек, бiраз жылдар өткеннен кейiн естiдi. Оны Әбдеш
айтып қойыпты. Үйге арсалаңдап жетiп келген Ақселеудiң:
– “Аға-ау, неге айтпағансыз? Қалай келгенiмдi өзiм де бiлмей жүр едiм.
Әбдештен естiдiм. Бұл бiр ұмытылмайтын мәселе болды. Егер мен Алматыға
келмесем, көп болса, облыс көлемiндегi танымал бiр журналист болып қалар
едiм ғой”, – деп ағынан жарылғаны бар. Осы сөздi Астанада өзiнiң алпыс
жылдық тойында да айтты.
Бұдан Ақселеуге “мен көмектестiм” деген ұғым тумауы керек. Ақселеудiң
ешкiмнiң сүйеуiне мұқтаж жiгiт болмағанын елдiң бәрi бiледi. Мен оны “әр
нәрсенiң бiр себебi бар” деген мағынада еске алып отырмын.
Ақселеудiң ел, жер тарихы мен этнологиясына байланысты iзденiстерi, шыққан
кiтаптары жайлы ұнамды пiкiрлер оны ғылымның осы саласында еңбек iстеуге
жiгерлендiрдi. Ол өзi жинап-терген деректердi ғылыми ой-пiкiрлерге сүйенiп,
сұрыптап жариялай бастады. Оның бұл жүйедегi алғашқы ой-бағамдарын “Күмбiр-
күмбiр күмбездер” (1981) кiтабынан көремiз.
Кiтап негiзiнен қазақ этнологиясы туралы болса да, автор онымен шектелiп
қалмайды. Ұлы даланың көне мұралары, шежiрелiк мәлiметтердiң маңызы, ел мен
жер тарихына байланысты атаулар, қазақтардың әдет-ғұрпы, салт-санасы туралы
ойлар, наурыз тойының дәстүрлiк сипаты, киiз үй және оның адамзат
баспаналары легiндегi орны мен ерекшелiктерi, күй-шежiре және оны
тудырушылар жайлы әңгiмелерде оқырман қызығушылығын туғызатын мәлiметтер
мол. Ұлы дала ғимараттары – Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл, Үстiрт бойындағы
ескерткiш мұралар жөнiнде әңгiмелейдi. Бұл тұрғыда “Күмбiр-күмбiр
күмбездер” – Ақселеудiң ғылымға ынтасын оятып, iзденiстерiн бiр жүйеге
бағыттаған кiтап.
1995 жылы Ақселеу “Көшпелiлер тарихы” атты жаңа еңбек жариялады. Бұл –
көшпелi түркi руларының осы күнге шейiн еуропалықтардың ұғынып келгенiндей,
жабайы халық емес, өзiндiк көшпелi мәдениетi, елдiк тұтас тарихы мен
дәстүрi бар ел болғандығын дәлелдеуге арналған. Еуразияның ұлы даласын
мекен еткен көшпелiлердiң елдiк тұтастығын көрсетуге автор түркi
халықтарына ортақ мұраларды (Қорқыт ата, Асан қайғы, “Қырымның қырық
батыры”, т.б. ноғайлы эпостары) тiлге тиек етедi. Елдiң өсiп-өркендеу жолын
сол даланы қоныс еткен сақ, ғұн, түркi, ұйғыр, хазар, бұлгар, қарахан
қағанаттары, Хорезмшах, Могол, Алтын орда, ұлы Темiр мемлекеттерi жайлы
әңгiме арқылы жалғастырып, қазақ хандығына әкеп тiрейдi. Мүмкiн, тарихи
жаңалығы аз болар, бiрақ автордың жаңалығы – осы құрылымдардың елдiк,
мекендiк, тiлдiк, салт-дәстүр тұтастығын көрсету арқылы көшпелiлер әлемi
деген ұғымды қалыптастыруда, олар жайындағы еуроцентристiк көзқарасқа қарсы
жауап беруiнде.
Осы екi кiтап кейiн автордың “Қазақ әлемi” (1997) деген үлкен зерттеуiне
негiз болды. Ақселеу онда көшпелiлер әлемiнiң, оның iшiндегi қазақ
этносының тарихы мен дамуы жолын, мәдениетiн, ұлттық құрылымын кеңiрек
қарастырады, халықнаманы танытатын дәстүрлiк, этнографиялық бiтiмiн талдап
көрсетедi, даладағы тарихи белгiлер мен табиғат сұлулығын құраған (өзi
“Сұлулық туралы сыр” деп атаған) ескерткiштер жайына тоқтайды.
“Социалистiк Қазақстан” газетiнде 7 жылдай қызмет iстеген Ақселеу 1983 жылы
“Бiлiм және еңбек” журналына редактор болып ауысты. Жастарға арналған
ғылыми-көпшiлiк мәлiметтер тарататын журнал Ақселеудiң күйттеп жүрген
iстерiн жалғастыруға тым қолайлы едi. Ол дала тарихы мен этнографиясына
қатысты, жалпы қазақ елiнiң ұлттық проблемаларын көтеретiн материалдарды
көп жариялады. Ұлт рухы бойына сiңген авторларды көптеп тартты. Олардың
жазғандары жас оқырмандар бойында ұлттық сезiм, намыс, азаматтық сезiмдердi
оятуға қызмет ете бастағаны да жасырын емес едi. Кеңес өкiметi мен
коммунистiк идеологияның күштi кезiнде мұндай жұмыстарды жасқанбай атқару
қауiптi де болатын. Мемлекеттiк қауiпсiздiк органдары оны көрмей өте
алмады. Жастар журналы бетiнде жарияланып жатқан “ұлтшылдық” материалдар
жайлы дабыл қағылды. Солардың ыңғайымен Қазақстан комсомолының Орталық
комитетi Ақселеудi редакторлықтан босатты. Оның құйрығына қоңырау байланып,
қайда, қандай жұмысқа баруы жабық бақылауда болды.
1987 жылы Ақселеу Қазақ ССР академиясының Әдебиет және өнер институтына
осындай жағдайда келген едi. Ақселеудi жұмысқа қабылдауға пейiл танытқан
институт директоры Ш.Елеукеновке бiр күнi мемлекеттiк қауiпсiздiк
комитетiнiң бiр қызметкерi келiп, оның бақылауда жүргендiгiн айтып, жауапты
жұмысқа алуды бөгей тұруды ұсыныпты. Ақселеу аға лаборант болып орналасты.
Көп кешiкпей, институттың директоры қызметiне мен келдiм де, бұл
сорақылықты бiрден түзедiм. Маған ақыл айтып ешкiм келе қойған жоқ.
Коммунистiк партия идеологиясының әлсiрей бастаған тұсы ғой. Оның үстiне
Алаш қайраткерлерi мен оның әдебиетiн ақтап алу туралы мәселе көтерiлдi.
Өзбекәлi Жәнiбеков (идеология жөнiндегi хатшы) бастаған идеолог жiгiттердiң
барлығы дерлiк (iшiнде Мырзатай Жолдасбеков бар) бұл жөнiндегi ұсыныстарды
қолдап шықты. Осындай жағдайда Ақселеудiң “ұлтшылдығымен” шұғылдануға
ешкiмнiң мұршасы келмей қалды. Ол кiшi ғылыми қызметкер, аға ғылыми
қызметкер, бас ғылыми қызметкер мiндеттерiн атқарып, қолжазба орталығының
бөлiм меңгерушiсi қызметiне көтерiлдi. Ғылыми жұмысқа төселiп, оның iшкi
қыр-сырын түсiндi. Кандидаттық диссертация дайындады. Оның “Қара өлең –
қазақтың дәстүрлi халықтық лирикасының көне жанры” атты зерттеуi өлеңнiң
ескi түрi есебiнде кезiнде Шоқан Уәлихановтың назарын аударған мәселеге
арналды. Диссертация ретiнде қорғалғаннан кейiн ол “Мың бiр маржан” (1989)
деген атпен басылып шықты.
Ақселеудiң кандидаттық диссертациясы қазақ халық поэзиясының теориялық
мәселелерiн көтеруде де маңызды, байсалды зерттеу болды. Онда қара өлеңнiң
жанрлық ерекшелiктерi, көркемдiк сипаты, бiтiм құрылысы, қалыптасу жолдары,
қоғамдық-әлеуметтiк қызметi жан-жақты әрi терең талдауға түстi. Тек бiр
жанрмен шектелмей, ол жалпы халық поэзиясы туралы, оның ғылымдық тұтас
сипаты жайында қызықты ойлар айтты.
Осыдан қолы босағаннан кейiн ғана Ақселеу өзi көп жылдар жинаған қазақтың
күй аңыздары туралы мәлiметтерiн тiрiлтуге кiрiстi. Оның алғашқы нұсқасы
“Күй-шежiре” деген атпен 1992 жылы жарияланды. Онда негiзiнен күй
аңыздарының текстологиясы қаралды. Кейiн ол күй аңыздарының құрылымын,
жанрлық ерекшелiктерiн қамтитын кең көлемдегi зерттеу жасады. Зерттеудiң
бұл бөлiгi “Күй -шежiренiң” екiншi кiтабын (1997) құрады. Сөйтiп, 1997 жылы
Ақселеу филология ғылымдарының докторы атағына диссертация қорғады. Соңғы
зерттеуiн бiрiктiрiп, толықтырып 2002 жылы “Қазақтың күй өнерi” атты үлкен
еңбек жариялады.
“Қазақтың күй өнерi” кiтабының “Сауға” деп аталатын сөзбасында Ақселеу
былай дейдi:
“Тарих көшiнiң ұлы шеруiнде әр ұрпақтың өзiне ғана тиесiлi мiндетi болады.
Ол мiндеттi тек сол ұрпақ қана келiстiрiп атқара алуға тиiстi. Себебi, кез
келген ұрпақ – өзi ғұмыр кешкен кезең үшiн өткен мен болашақ арасының жанды
көпiрi. Оның тал бойында өзiне дейiнгi сан ғасырдың жүгi бар. Сол жүктiң
сабақты жiбiне дейiн қалдырмай, болашаққа қол жалғау – жер басып жүрген
тiрiлердiң ең киелi мiндетi”.
Осы ғибратты сөзде Ақселеу өз ұрпағының тарих алдындағы ұлы мұратын
баяндаған едi. Сондықтан “ұлтты өлтiрiп алмау үшiн” төлтума мәдениеттiң
асылдарын терiп, болашақ ұрпаққа жеткiзу жолында жан аямай тер төккен.
Ғалымның “Қазақтың күй өнерi” мен “Қазақтың ауызша тарихы” деп аталатын
соңғы зерттеулерi осыны айғақтайды.
70-жылдардың бас кезiнде Қарағандыда қызмет iстейтiн Ақселеудiң Алматыға
келген бiр сапарында маған соққаны бар. Сонда ол қазақтың күй өнерiнiң тууы
жайлы аңыздарды жинап жүргендiгiн, содан кандидаттық диссертация дайындау
ойында барын айтқан едi. Әрбiр аңыздың сол аттас күйлердiң тууына негiз
болғанын, оларды жоғалтып алмай, сол күйiнде сақтаудың қажеттiгiн қызыға
әңгiмеледi. Мен оған түсiнiстiкпен қарадым. Мен қызмет iстеп жүрген
Қазақтың Абай атындағы мемлекеттiк педагогикалық институтының ректоры атына
арыз жазып, ғылыми атаққа iзденушi ретiнде тiркеудi сұрау керектiгiн
түсiндiрдiм. Қоса жiберiлуге тиiс құжаттар тiзiмiн бердiм. Бiрақ Ақселеу
бұл уәдесiн орындаған жоқ. Еркiн жүрiп-тұрып, ойындағысын кең толғап айта
алатын журналист-тiлшiнiң қызметiн қызықтап кеткенiн байқадым. Ғылыми атақ
алу, ғылым кандидаты болудың ондай мамандық иесi үшiн қажеттiгi жоғы да рас
едi. Кейiннен ол “Социалистiк Қазақстан” газетiнде, “Бiлiм және еңбек”
журналында жауапты қызметтер атқарған кезде де ғылымның қажеттiгiн сезiне
қойған жоқ. Одан соңғы жұмыссыз жүрген күндерiнде ғана “ғалымның хаты
өлмейтiнiн”, басқа лауазымның бәрi де өткiншi екендiгiн аңғарған сияқты.
Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институтына лаборант
болып орналасудың өзi оған ғылым босағасынан iшке аттап өтумен бiрдей едi.
Сонда жүрiп ғылымның дәмiн татты. Ғылыми атағына лайық лауазымы да, қызметi
де өстi. Сөйтiп, ол қазақтың фольклортанушы ғалымдарының сапына қосылды.
Ақселеудiң халық әдебиетiн зерттеушiлiк еңбегiне қоса, онда ұлттық дәстүр
мен халықтық мәдениет үлгiлерiн көп қарастырған, оны ұқыпты зерттеген
адамға тән айрықша бiр мәдениеттанушылық сипат бар едi. Ол өзiн тек
фольклортанушы ғана деп ұқққан емес, кең мағынасында ұлт мұрасының
зерттеушiсi, мәдениеттанушы деп есептедi. Бұл оның кейiнгi еңбектерiнде де
кең көрiндi. Ақселеу шығармашылығының осы ерекшелiгi ең алғаш “Бiлiм және
еңбек” журналында жариялаған көптеген мақалалары (“Торғайдың бойы тұнған
шежiре”, “Бесқаладан Таразға дейiн”, “Жыр – семсер”, “Өнер академиясы”,
“Көненiң көзi”, “Сөз қадiрi” т.б.) мен “Күмбiр-күмбiр күмбездер” атты
кiтабында, тағы басқа баспасөз беттерiнде жарияланған еңбектерiнде
байқалған едi. Өзiнiң бүкiл өмiрiн арнаған “Қазақтың күй аңызы” осы
үлгiдегi алғашқы тұтас зерттеу болып туды.
“Қазақтың күй өнерiнiң” тарихнамасын автор тым әрiден бастайды. Ән мен күй
жанрларының салалануын ол қазақ этнонимiнiң тарих сахнасына шығуынан
бұрынғы дәуiрге жатқызады. Оны бүкiл түркi халықтарына ортақ Қорқыт (IХғ.),
Кетбұға (ХII-ХIIIғ.), Сары Салтық (ХIII-ХIVғ.), Асан Қайғы (ХVғ.), Қазтуған
(ХVғ.) сияқты тарихи тұлғалардың музыкалық мұрасын бүгiнгi күнге жеткiзiп,
иемденiп отырған бiрден-бiр халық қазақтар болғанымен дәлелдейдi. Бүгiн
қазақта бес мыңдай ән, бес мыңдай күй мұрасы тiркеуге алынса, олардың
тақырыптық мазмұнында екi жарым мың жылдық тарихи оқиғалар мен шежiрелер,
аңыздар қамтылған екен. Тарихпен осындай бiте қайнасып жатқан қазақ
музыкасы өмiр шындығына қоса, адам сезiмi мен көңiл күйiнiң шалымдылығымен,
әуездiк-әуендiк тiлiнiң орамдылығымен баурайды. Қазақтың фольклоры,
поэзиясы, қол өнерi сияқты, философиялық, эстетикалық ой-өресi де музыкалық
туындыларда бiртiндеп байып, биiктеп отырған. Мұны Ақселеу жалпы түркiлiк
мәдениеттiң жарқын көрiнiстерiнiң бiрi деп қарайды. “Этнос атаулыны адамзат
мәдениетiне қосқан үлесiмен ғана парақтау қажет болса, онда қазақ халқының
мағұрлана бетке ұстары, ең алдымен, музыкасы болуға тиiс” – дейдi ол.
“Күй аңыздары” – Ақселеу еңбегiнiң негiзгi нысанасы. Өйткенi, бұл музыкадан
гөрi фольклорға, әдебиетке жақын, күйдiң тууына себеп болған жағдайларды,
оның туу процесiн таныта алатын аңыз-әңгiмелер. Осы күнге дейiн музыкалық
фольклордың өзiн ғана сөз етiп, оның филологиялық сыңарын сөз етпей келген
болсақ, Ақселеу соның орнын толтыра зерттейдi. Әнмен, күймен бiте қайнасып
жатқан өлең, жыр, толғау, аңыз, әңгiме сияқты көптеген жанрларды еске
алады. Бұларсыз музыкалық фольклордың және онымен шендесiп жатқан күй
аңыздарының ерекшелiктерi туралы ой өрбуi мүмкiн емес.
Күй аңыздарының даму кезеңдерiн қарастырғанда, Ақселеу Ә.Марғұлан ұсынған
дәуiрлеу принципiн пайдаланады. Олар: 1) ең байырғы заман; 2) оғыз-қыпшақ
заманы; 3) тарихи дәуiрлер (ХIII-ХIV) немесе қазақ даласында Жошы ұлысының
iрге тебуi; 4) Жоңғармен екi ғасырға созылған күрес кезеңi; 5) феодалдық
қайшылықтарға қарсы күрес кезеңi. Тек Ә.Марғұлан қолданған соңғы атауды
зерттеушi “Ресей отаршылдығына қарсы қазақтардың азаттық жолындағы күресi
кезеңi” деп алады. Осылардың әрқайсысы тудырған күй аңыздарын талдап
қоймай, зерттеушi сол дәуiрлердегi рухани таным мәселелерiне қатысты мол
ойлар айтады.
Осындай талдаулардан соң автор өзi жинаған күй аңыздардың мол текстiн
ұсынған. Олар әр дәуiрде туған күйлер мен күйшiлер туралы мәлiметтермен
бiрге берiлген. Аңыз, күй (нотасымен) авторлар туралы деректер мол
мәлiметтердi қамтиды.
Тұтастай алғанда, Ақселеудiң бұл еңбегi қазақтың ұлттық мұрасының өмiршең
бiр саласына арналып, сол арқылы автордың өз ұлты мен оның өнерiн сүйген
жүрек сезiмiн айғақтайды.
Ақселеудiң осы үлгiдегi екiншi бiр үлкен еңбегi “Қазақтың ауызша тарихы”
(2008) атты зерттеуi. Бұл қазақтың тарихи-этнографиялық, шежiрешiлдiк
дәстүрiне негiздеп, халық тарихын ауызша сақтаған елдiң рухани биiк
мәдениетiн зерттеуге арналған туынды. Қазақтардың этникалық өмiрбаянын
терең зерттеп, ол туралы көп мәлiметтер жинаған автор көнекөз қарттардың
әңгiмелерiне, рулардың шежiрелерiне сүйенiп, ұлттық сана мен елдiң, жердiң
тарихы туралы жан-жақты таным-түсiнiк қалыптастыруға ұмтылады. Оның
негiзiнде өз ұлтына деген патриоттық сезiм, шежiрелер арқылы бойға сiңген
“қарға тамырлы қазақтың” өзара туыстығы, “әкенiң баласы болмай, адамның
баласы болуға” тәрбиеленген өнегесi жатыр.
2002 жылы Ақселеудiң “Қазақтың төл шежiресi” деп аталатын бiр беттiк плакат
– шежiресi шыққаны есiмде. Ол түп-тамыры сақ, скиф, түркi, қазақ болып
басталатын алып бәйтерек үлгiсiнде сызылып, қазақ ру-тайпалары бәйтеректiң
дiңiнен өрбiген бiр ұлттың тұтастығын бейнелеген көрнекi құрал сияқты едi.
Оның идеясында қазақтың этномәдени тұтастығын көрсету көзделген.
Ақселеудiң этнографиялық зерттеулерi негiзiнен ауызша тарихқа арналған.
Ауызша тарих әлi толық халық тарихының өзi емес, ел жадында сақталған
нұсқасы ғой. Ақселеу оны сол толық тарихты жасауға қажет деректердiң мол
көзi ретiнде ұсынады. Оны көзi қарақты, көкiрегi ояу қазаққа жеткiзiп,
жоғалтпай, кейiнгi ұрпаққа тапсырып кетудi көздейдi және оны автор
толығымен орындаған. Оны оқыған адам қазақтың кеше ғана өткен тұрмыс-
тiршiлiгiнiң ортасында туып, кең далада табиғат аясында, қазақы болмыстың
тәрбиесiнде өскен жiгiттiң көргенi мен түйгенiн, ол туралы пайымдауларын
толығынан түсiне қабылдайды. Оның көңiлi таза, сезiмi ұшқыр, қиялы кең.
Сондықтан ол өзi көргендерi арқылы бүкiл қазақтың болмысын, әдет-салтын
суреттеуге тырысады. Оны кешегi заман тарихының толық суретi деп тану да
қиын. Өйткенi, көп нәрселер жоғалып кеттi. Ал, оның сақталып қалған
белгiлерiн тап басып таныған жазушы ниетiнде қапы жоқ. Ол төгiле жазып,
өткендi қызықтыра еске алып, бүгiнгi ұрпаққа ұлтының тарихы мен табиғаты
жайында сыр шертедi. Ақселеудiң тiлiнде де қазақтың қайнаған ортасынан
шыққан байлық мол кездеседi. Ғылымдық мәселелердiң өзiн түсiнiктi етiп
баяндап, этнография мен этнология терминдерiнiң қазақша нұсқаларын жасады.
Ақселеуден қалған әдеби-мәдени және ғылымдық мұра бұл аталған еңбектермен
шектелмейдi. Оның әдеби шығармалары iрiктелiп, 2002 жылы “Атамұра”
баспасынан “Айқыз” деген атпен басылды. Журналистiк қызметi кезiнде
жазғандарынан құрастырылған “Кенiш” (1979), “Серпер” (1981) деген жинақтары
бар. Әдебиет және оны зерттеу мәселелерiн қозғайтын кейбiр ойлары “Сонар”
(1989), “Ой толғақ” (1997) атты кiтаптарына кiрдi. Үлкен зерттеулерге
дайындалып жүрген кездерде “Қазақтың әйгiлi күйшiлерi” (1992), “Балталы-
Бағаналы ел аман бол” (1993) атты кiтаптар шығарды. Астанада Еуразия
университетiнде ол “Ел тұтқа” деген қазақ тарихының көрнектi тұлғалары
жайлы кiтап жазуға қатысты. Осыларды қоссақ, Ақселеу мұрасы толыға, ұлғая
түседi. Оны түгендеу, терең талдау – болашақтың iсi.
Тәуелсiздiк жылдары Ақселеу көптеген ғылыми-ұйымдастыру жұмыстарына
қатысып, көп нәрсеге ақыл кеңесiн қосты. Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң
Бiлiм проблемалары институтын (1997-1998), Қазақтың Бiлiм академиясын (1998-
1999) басқарды. 2000 жылы Еуразия университетiне ауысып, сонда орнықты.
Университетте лекция оқу, студенттермен бетпе-бет тiлдесу – маманды
өсiретiн биiк кәсiп қой. Ғылыми-зерттеу институтында iстейтiн ғалымдардың
бәрi лектор бола алмайды. Олар ылғи ғылымның бiр проблемасымен ғана
шұғылданып, соған үйренiп қалады. Ал лектор болу үшiн кең эрудиция, жан-
жақты бiлгiрлiк, көп оқу, көп iздену керек. Осы жағдай Ақселеудi
ысылдырғанын мен соңғы жылдары жиi байқайтын едiм. Ол өз мамандығының қай
мәселесiне салсаң да, iркiлмейтiн, көсiп айтатын, шешен, алғыр, үлкен ұстаз
дәрежесiне көтерiлген лектор болып қалыптасып едi. Және осы ұстаздығын,
бiлгiрлiгiн, шешендiгiн басқа орталарда да танытып үлгердi. Сөйтiп,
халықтың, кең аудиторияның мойындауына ие болды. Ол өнердiң барлық саласына
қатысты ақыл-кеңесiн қосты. Елдiң онымен жылап қоштасуының сыры да осында
деп бiлемiн.
Ол туыстыққа, жолдастық-достыққа адал, мейiрiмдi, көңiлi кең азамат едi.
Достары да, сыйластары да көп болды. Өзiмен араласпаса да, еңбектерiн оқып,
оған құрметпен қараған көп азаматтар оны шығарысуға келгенiн көрдiк.
Ол Астанасын сүйдi. Оған өз еркiмен барып, оның мәртебесiн көтеруге қызмет
iстедi. Алматыға қайтып келiп, бiр ғылыми мекемелерге бастық болу идеясы
туған кезде де оған бұрылмағанын көрдiм. Мен де айтып едiм: “Секе-ау, елге
таянып барып қалдым. Орнықтым. Ендi жылы орнымды суытпай-ақ қойғаным дұрыс
шығар. Астана өсiп келедi” – дедi. Қайта менi Астанаға келуге үгiттейтiн.
Менiң Еуразия университетiнiң ғылыми бағдарламасына қатысқан бiр тұсымда:
“бұл келудiң басы ғой” деп қуанып, тiлек қосқаны бар. Қайтыс боларының
алдында ғана университетте жеңгесiн (Әлия Бейсенова) кездестiрiп әңгiмеге
тартып, айналшақтап көп тұрғанын, кетiп қалып, қайта келiп, тағы да
сөйлескенiн естiп едiм. Қоштасып жүр екен ғой, жарықтық!
Ақселеуiм менiң! Дәл елiң тәуелсiздiк алып, өзiң жаныңды сала қорғаған
ұлтыңның көтерiлуiне қажет бiр тұсыңда кетiп қалдың-ау! Не айтайын, Құдай
алдыңнан жарылқасын! Сенен қалған еңбек өлмейдi. Ол – халқыңа, оның
келешегiне, ұрпаққа арналған еңбектер.
Десек те, 60-шы, 70-ші жылдарда жарық көрген шығармалардағы әсіре
қызыл, жасанды суреттеу, асыра мақтау, мадақтау, жалаң ұраншылдык сияқты
заман туғызған кемшіліктер де болды. 80-ші жылдары қазақ публицистикасының
дамуында зерттеушілік, тарихи-танымдык бағыт анық орнықты. Дәл осы бағытта
тынбай жұмыс жасағандардың бірі Ақселеу Сейдімбек болатын. Тұтас ізденіс
негізінде, журналистік зерттеулер нәтижесінде тарих қойнауында жасырын
жатқан деректердің беті ашыла бастады. Кеңестік дәуірде қазақ
публицистикасы тектік, түрлік, жанрлық, стильдік тұрғыдан қалыптасып
дамыды. Публицистиканың өз алдына дербес теориясы да жасалды. Осы
өзгерістерге орыс публицистикасының теориясы мен төжірибесі орасан зор
ықпал етті. Егер алғашқы газет "Туркістан уалаятаның газеті" бетінде
ақпараттық жанрлардағы публицистика қалыптаскан болса, "Дала уалаятының
газеті", "Айқап", "Қазақстан", "Қазақ", "Ұран", "Алаш", "Сарыарқа", "Абай",
"Ақжол", "Шолпан", "Таң" басылымдарының бетінде талдамалы жанрлардағы
публицистика қалыптасты [3]. Ал кеңестік дәуірде публицистиканың бай
жанрлық палитрасы көрініс тауып, өркендеді.
Қазақ публицистикасының кеңестік дәуірдегі даму жолындағы негізгі
бағыттарды біз талдап-таразылаған жарияланымдардың мазмұндық және түрлік
жағынан біртұтас бірлікте қарастыра отырып айқындауға тырыстык,. Олар:
қоғамдық-саяси, көркемдік, сыншылдық-сатиралык, поэтикалық-философиялык,
ұлттық, психологиялық-көркемдік, проблемалық-аналитикалық, зерттеушілік,
тарихи-танымдық бағыт болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистика факультеті
Мерзімді баспасөз кафедрасы
Жоғары оқу орнын бітіру
үшін қорғалатын бакалавриаттық
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Азамат Есбергенов
АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕКТІҢ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ СИПАТ
Ғылыми жетекшісі – ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Кәкен Хамзин
Ресми сарапшысы – ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Еркін Жаппас
Комиссия хатшысы – ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кафедра
меңгерушісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 09.06.2010 ж.
Алматы, 2010 жыл.
Мазмұны
Кіріспе
1. Негізгі бөлім:
1.1 Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселелері
1.2 Ұлттық этникалық мәдениет және ғаламдастыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Реферат
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімімен қатар, сілтемеден тұрады. Негізігі бөлім
Публицист шығармаларындағы этнотарих мәселелері, Ұлттық этникалық
мәдениет ғаламдастыру (жаһандану үрдісі мен ұлттық құндылық, мәдениет)
Ақселеудің еңбектерінде көрініс табуы атты екі тараудан тұрады.
Көлемі: 50 бет
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 27.
Жұмыстың өзектілігі: Ақселеу Сейдімбек зерттеуші-ғалым болғанмен,
жұмысының көп бөлігін баспасөзде өткізді. Сол себепті, қоғамда туындайтын
әрбір жағдайға бей-жай қарай алмады. Негізгі тақырыбы қазақтың шежіресіне
бойлау болғанмен, саяси, мәдени ауқымда өрбитін барша тақырыптарға бар
зердесімен ден қойды. Оның қаламынан туындаған әрбір сөз қоғамда өз орнын
тауып, құзырлы орындардың құлағына жетіп отырды. Ақселеу Сейдімбектің
жазған шығармаларының барлығы қазақтың этнографиялық тарихына сүйреп
апарады. Алайда, мерзімді баспасөз беттерінде де жиі-жиі мақалалары жарық
көріп, ойындағысын оңай жеткізіп отырды. Әрдайым қазақ тарихының тамырына
терең зерттеулік жұмыстар жасап, түркі тілдес халықтардың бір-бірімен
сабақтастығы және ерекшелігі мен айырмашылығы жайында зерттеу еңбектерін
жазып, оны газет беттерінде мақала етіп те жариялап жүрді. Зерттеу
жұмыстарында ашып көрсете алмаған деректері мен дәйектерін публицистикада
әсірелеп жеткізді. Онысы өте сәтті шықты десе де артық айтқандық емес.
Жазушы-ғалымның публицистикасындағы осындай ерекшеліктерді де ашып
көрсетуге бел будық.
Зерттеу нысанының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудегі негізгі
мақсатымыз – Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипаттағы
материалдарын жүйелеп, оларды өзара байланыстыру арқылы ара салмағын
анықтау. Яғни, еліміздің дамуына, көркеюіне тигізген оң ықпалын баспасөз
қалай бақылап, баға беріп жатқандығына ғылыми тұрғыдан мән беру. Халыққа
рухани нәр беретін этнограф-ғалымның көркем шығармаларын қайта саралап,
оның бүгінгі күні қоғамға қаншалықты әсер ететіндігін анықтау.
- Жазушы-ғалымның баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларының
қандай деңгейде көрініс тапқандығын ашып көрсету;
- Оның елге сіңірген еңбегін, мемлекетіміздің керегесі бекіп,
шаңырағын биіктетуге қосқан сансыз үлесін оның жазған дүниелері арқылы
сарапқа салу;
- Жеткен жетістіктері мен шыққан биіктерін өміршең дүниелері мен
айтқан пікірлері арқылы көрсету;
Глоссарий
Публицистика – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге
туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше
тармағы. Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки
көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады.
Ауызекі публицистика – адамзат баласының дамуының алғашқы дәуірлерінде
публицистиканың ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізілген түрін айтамыз.
Жазба публицистика – жазу, сызу пайда болғаннан кейін қолданысқа енген
публицистиканың бір тармағы.
Фельетон – публицистиканың бір саласы. Фельетон публицистикалық шығарма
болғандықтан, өз міндетінің ерекшеліктеріне байланысты, ең алдымен образ
арқылы толыға түседі. Сонымен қатар фельетон әлеуметтік құбылыстарға
социологиялық формада да талдау жасайды.
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бітіру жұмысының тақырыбы Ақселеу
Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипат деп аталады. Сол себепті,
біз бұл кішігірім зерттеу жұмысымыздың аясында тақырыбымызды мейлінше ашып
көрсетуге тырыстық.
Ақселеу Сейдімбек зерттеуші-ғалым болғанмен, жұмысының көп бөлігін
баспасөзде өткізді. Сол себепті, қоғамда туындайтын әрбір жағдайға бей-жай
қарай алмады. Негізгі тақырыбы қазақтың шежіресіне бойлау болғанмен, саяси,
мәдени ауқымда өрбитін барша тақырыптарға бар зердесімен ден қойды. Оның
қаламынан туындаған әрбір сөз қоғамда өз орнын тауып, құзырлы орындардың
құлағына жетіп отырды. Ақселеу Сейдімбектің жазған шығармаларының барлығы
қазақтың этнографиялық тарихына сүйреп апарады. Алайда, мерзімді баспасөз
беттерінде де жиі-жиі мақалалары жарық көріп, ойындағысын оңай жеткізіп
отырды. Әрдайым қазақ тарихының тамырына терең зерттеулік жұмыстар жасап,
түркі тілдес халықтардың бір-бірімен сабақтастығы және ерекшелігі мен
айырмашылығы жайында зерттеу еңбектерін жазып, оны газет беттерінде мақала
етіп те жариялап жүрді. Зерттеу жұмыстарында ашып көрсете алмаған деректері
мен дәйектерін публицистикада әсірелеп жеткізді. Онысы өте сәтті шықты десе
де артық айтқандық емес. Жазушы-ғалымның публицистикасындағы осындай
ерекшеліктерді де ашып көрсетуге бел будық.
Ұлттың ұлт екендігін танытатын жетекші бір фактор ол – мәденитеті
екендігі бесенеден белгілі. Қай ұлт болсын өзінің мәдениетімен ғана
дараланып, өзгешеленбек. Ұлт мәдениеті ділді, дінді, тілді түгел қамтуымен
күрделі құрылым. Мәдениетіміздің өркендеуіне, ұлттық дүниетанымызды
танытуға өлшеусіз үлес қосып жүрген ерен жүйріктерді тілге тиек етер
болсақ, оның алғашқы қатарынан Ақселеу Сейдімбек ойып тұрып орын алатындығы
белгілі. Оның мәдениетімізге сіңірген еңбегін газет бетінде жарияланған
еңбектері арқылы тани аламыз. Біз соның барлығын бар білгенімізше бітіру
жұмысымызда көрсетуге тырыстық.
Бітіру жұмысының тақырыбы – Ақселеу Сейдімбектің публицистикасындағы
ұлттық сипат деп аталғандықтан, оның ұлттық сарында жазған дүниелері мен
публицистикалық сарында жазылған мақалаларының қыры мен сырына үңіліп, мән-
маңызына тоқталдық. Оларды жүйелеп, жіктедік. Таңдалған тақырып сол
себептен де өзекті.
Зерттеу нысаны. Ақселеу Сейдімбектің басылым беттерінде әр жылдары
жарық көрген публицистикалық материалдары. Этнограф-ғалымның жазған
дүниелерінің мәдениет пен ғылым-білімнің өркендеуіне қосқан өлшеусіз үлесі
мен ұлттық тақырыпта қозғаған сан түрлі мақалаларын сараптау.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеудегі негізгі мақсатымыз – Ақселеу
Сейдімбектің публицистикасындағы ұлттық сипаттағы материалдарын жүйелеп,
оларды өзара байланыстыру арқылы ара салмағын анықтау. Яғни, еліміздің
дамуына, көркеюіне тигізген оң ықпалын баспасөз қалай бақылап, баға беріп
жатқандығына ғылыми тұрғыдан мән беру. Халыққа рухани нәр беретін этнограф-
ғалымның көркем шығармаларын қайта саралап, оның бүгінгі күні қоғамға
қаншалықты әсер ететіндігін анықтау. Жазушы-ғалымның өміршең дүниелерінің
қалай туатындығына баса мән беріп, ізін басып келе жатқан болашақ
зерттеушілерге қандай үлгі қалдыратындығы жайлы қозғау.
Зерттеудің міндеттері. Жоғарыда аталған мақсаттан мынадай міндеттер
келіп шығады:
- Жазушы-ғалымның баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларының
қандай деңгейде көрініс тапқандығын ашып көрсету;
- Оның елге сіңірген еңбегін, мемлекетіміздің керегесі бекіп,
шаңырағын биіктетуге қосқан сансыз үлесін оның жазған дүниелері арқылы
сарапқа салу;
- Жеткен жетістіктері мен шыққан биіктерін өміршең дүниелері мен
айтқан пікірлері арқылы көрсету;
- Жазушы-ғалымның қаламынан шыққан туындыларында немесе баспасөз
беттерінде жарық көрген сұхбаттарында замана тынысы мен дәуір шындығы қалай
сомдалғандығына және көркем дүниелеріндегі ұлт мүддесіне байланысты
жазылған дүниелеріне өз тарапымыздан әділ бағасын беру;
Жаңалықтары.
- Оның ғылыми-шығармашылық еңбегінің бедерлі тұстарын былайша атап
өтуге болады:
- Прозалық шығармалары арқылы ұлттық төлтумалылықты айғақтауға елеулі
үлес қосты;
- Бұрын жиналмаған да зерттелмеген қазақтың қара өлеңдері мен күй
аңыздарын алғаш рет рухани айналдылымға түсірді;
- Қазақстанда этнографиялық және этнологиялық ізденістердің жандануына
ықпал етті;
- Алғаш рет қазақ эпостарының насихатталуына мұрындық болды;
- Халық мұнарасы ретінде қазақтың эротикалық фольклорын жинап, оның
ғылыи басылымын алғаш рет жарыққа шығарды;
Тұжырымдары.
Замана лебімен дәуір шындығын беруде жазушы-ғалым рухы асқақ, өз
дегендерін айтып, қоғамның ащы шындығын жазуда ойлағандарын қағаз бетіне
түсіре алғандығына тарих куә. Ақселеу Сейдімбеков қолына қалам алғалы қазақ
әдебиетінің тамырына қан жүгіріп, жандана түскені белгілі. Газет бетінде
жарияланған мақалаларының қомақты бөлігі этнографиялық және этнологиялық
дерек көздерінен тұрады.
Осы бітіру жұмысында жазушы-ғалымның публицистикалық материалдары
талданып, дәйекті тұжырымдар жасалады. Өз пайымымыз бойынша жоғарыда
көрсетілген тараулар бойынша жұмыс жасап, үлкен ғылыми еңбек жүйесін
жасауға тырыстық.
Құрылымы.
Кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімімен қатар, сілтемеден тұрады.
І-тарау
ПУБЛИЦИСТ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЭТНОТАРИХ МӘСЕЛЕСІ
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яғни көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару — сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз
осылай шығарған сөз... деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов [1]. Демек,
публицистика да сөз өнерінің бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып,
қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшы,
ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы,
неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне жол ашылды. Мұндай
мүмкіндіктерге жол ашқан ұлттық тұрғыда бірнеше рет қалам тербеген Ақселеу
Сейдімбек секілді тұлғалардың шығармалары болатын.
Сейдімбек Ақселеу Сланұлы 1942 жылы 12-желтоқсанда Қарағанды облысының
Жаңаарқа ауданындағы Байдала би ауылында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетін бітірген (1961-1968).
Жас алаш (бұрынғы Лениншіл жас), Орталық Қазақстан, Егемен
Қазақстан газеттерінде меншікті тілші, жауапты хатшы, бөлім меңгерушісі,
Зерде (бұрынғы Білім және еңбек) журналы мен Әлем альманағында бас
редактор болды. Дәл осы сәттерде Ақселеу Сейдімбектің публицистикада
көптеген жетістіктерге жетті деуге болады. Қоғамда болып жатқан әрбір
мәселелерге байланысты жазған мақалаларында өз ойын толықтай жеткізе білді.
Одан кейін М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында қолжазба
бөлімінің меңгерушісі, Ы.Алтынсарин атындағы Білім проблемалары
институтының директоры, Қазақ Білім академиясының тұңғыш президенті, ҚР
Президенттік Мәдени орталығы директорының ғылым жөніндегі орынбасары
қызметтерін атқарды. Содан соң өмірінің соңына дейін Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің профессоры болды. Ақселеу Сейдімбек өмірінің
денін негізінен ғылымға арнаған адам. Сол себепті көбіне ғылыми ізденісте,
шығармашылық ұстанымды алға тартты. Алайда, сол ғылыми ізденіспен бірге
газет-журнал беттерінде бірнеше очерктері, мақалалары жарыса жарық көрді.
А.Сейдімбек филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның
Еңбек сіңірген қайраткері, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан
Жазушылар одағы және Журналистер одағы сыйлықтарының лауреаты. Отызға тарта
көркем, ғылыми-көпшілік және монографиялық кітаптардың авторы. Оның
публицистикадан бөлек ғылыми-шығармашылық еңбегінің бедерлі тұстарын
былайша атап өтуге болады: прозалық шығармалары арқылы ұлттық
төлтумалылықты айғақтауға елеулі үлес қосты; бұрын жиналмаған да,
зерттелмеген қазақтың қара өлеңдері мен күй аңыздарын алғаш рет рухани
айналымға түсірді; Қазақстанда этнографиялық және этнологиялық
ізденістердің жандануына ықпал етті, көшпелілердің төлтума мәдениеті,
көшпелілер өркениеті сияқты санаттық (категориялық) ұғымдардың
айқындалуына және орнығынуына тегеурінді үлес қосты; қазақтың ауызша
тарихы деп айтуға лайық шежірелік деректерді кең көлемде пайдалана отырып,
тұңғыш рет қазақтың ру-тайпалық құрылымын толық қалпына саралап берді және
дәстүрлі қазақ қоғамының мемлекет жасақтау үлгісіне, құқықтық жүйесіне және
әлеуметтік-этникалық байланыстарына қатысты түбегейлі тың тұжырымдар
жасап, оны тегеурінді дәлелдермен орнықтыра алды; алғаш рет қазақ
эпостарының қара сөзбен насихатталуына мұрындық болды; алғаш рет Гомер
туындыларын қазақ оқырманына таныстырды; әртүрлі пікір-бағаға қарамастан
халық мұрасы ретінде қазақтың эротикалық фольклорын жинап, оның ғылыми
басылымын алғаш рет жарыққа шығарды; Қазақстан тарихын жеке тұлғалар арқылы
зерделеу идеясын ұсынып, оның нақтылы жүзеге асуына өзіндік үлес қоса
білді; қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін тұғыр ете отырып, Сарыарқа,
Дәурен-ай, Толғау (Ақтанбердінің толғауы) сияқты ұлт рухын көтеретін
тамаша әндер шоғырын дүниеге келтірді. Әсіресе, оның публицистикалық
еңбектері қазақ журналистикасын жаңа деңгейге көтерді деп кәміл сеніммен
айтуға болады. А.Сейдімбектің қай тақырыпта болмасын қаузап-қағып жазған
дүниелері үлкен проблемалық мақалаларға айналды. Көбіне қазақ ру шежіресіне
байланысты, этникалық қырымыздан толықтай танып білуге байланысты жазған
мақалалары ұзақ уақыт баспасөз беттерінде талқыға түсті. 1917-1990 жылдар
аралығындағы қазақ публцистикасының өсу, өркендеу жолдары зерттелді.
Кеңестік дәуірде газет-журналдардың көбеюімен бірге қазақ публицистикасының
өрісі кеңейіп, дамудын жаңа сатысына көшті. Бүл кезеңдегі публицистикаға
кеңестік кезеңнің саясаты, орыс публицистикасының дамуы ерекше әсер етті.
Соның нәтижесінде публицистикадағы пішіндік, жанрлык жаңашылдық белгілер
айқын көрініс бере бастады. Кеңестік дөуірдің 20-шы, 30-шы жылдарындағы
қазақ публицистикасы жаңа даму жолына түсті. Бұл кезенде Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарындағы саяси өзгерістер, экономикалық мәселелер, рухани
жайттар шығарма өзегіне айналды. Жетістіктер де, кемшіліктер де
публицистика айнасынан ақиқат керініс тапты. Бертін келе мұндай сыпаттағы
жазу үлгісі қалам ұстаған бірнеше жазушылардың, журналистердің машығына
айналды. Бұл кездегі публицистикалық шығармалардың авторлары жоғары
патетикалык, пафосты, шешен тілді, халық даналығын өз ойларына өзек етіп
қолданды. Тіпті, қазақтың әскери публицистикасы ауыз әдебиетінің бай
қазынасымен суарылып, тарихи аңыздардан, айтыстар мен мақал-мәтелдерден,
жыраулық поэзия үлгілері мен шешендік сөздерден тамыр тартты. Мұндай қазақ
баспасөзі үшін берілген жағымды жаңалықтың өркендеуіне үлесін қосқан
Ақселеу Сейдімбекті де айтып өтуге болады. Ойды қысқа және дөп жеткізуге
құрылған ғажайып публицистикалық шығармалар туды. Соғыс жылдарында қазақ
публицистикасына еніп үлгерген үндеу, памфлет, күнделік, хат, очерк,
мақала, публицистикалық қуаты бай өлеңдер бертін келе Ақселеу жазуынан да
көрініс тапты. Соғыстан кейінгі жылдары бүкіл ел халық шаруашылығын қайта
қалпына келтіру ісіне жұмылдырылды. 1945 жылы Республикалык, өлкелік жөне
облыстық газеттердің сапасын арттыру және көлемін ұлғайту туралы қаулы
қабылдануының баспасөзді, публицистиканы дамытуға әсер-ықпалы зор болды.
Соғыстан кейінгі жылдары республика газеттерінің мазмұны өзгерді, олар
жергілікті өмірді жан-жақты жазатын болды, экономика мен мәдениет
мәселелеріне баса назар аударылды. Газет беттерінде очерк пен фельетон,
баспасөзге шолу жанрлары жиі көрінді. Сөйтіп баспасөз өзінің жүмысын бейбіт
дәуірге бейімдеп қайта құра бастады. Сөз жоқ баспасөздің бейбіт өмірге
бейімделуімен бірге, қазақ публицистикасы да күнделікті еңбек ырғағының
айнасына айналды. Ақселеу Сейдімбектің публицистикалық бағыттағы
шығармаларына көп әсер еткен 60-70 жылдардағы баспасөз беттеріндегі
мақалалар болатын. 60, 70-ші жылдардағы қазақ публицистикасы шұрайлы тілмен
көркейе түсті. Бұл әсіресе сол кездері мол жазылған публицистикалық лепті
мақалалар мен көркем очерктерде көрініс тапты [2]. Осы кезең туралы сөз
еткенде, академик С.Қирабаев: "Қазақтың көркем әңгімелерімен жалғас,
көсемсөз, очерк, ой толғанысы, өмірді бейнелі жолмен тануға ұмтылған
публицистика да бұл дәуірде едәуір өркендеді", – деп атап көрсетті. Сол
Серік Қирабаев өзінің Менің Ақселеуім атты мақаласында біздің
тақырыбымызға арқау болған Ақселеу Сейдімбек туралы былай деп көсіледі.
– Ақселеумен бiз бiр топырақтың түлектерiмiз. Соғыстан кейiн мен
Алматыға оқуға кеткенде, ол бес жасар бала екен. Мен оның әкелерiн бiлетiн
едiм. Сейдiмбек балалары ағайынды бес жiгiт болатын. Солардың iшiндегi елге
танымал, Жаңарқа ауылдары көлемiнде шаруашылық басқару жұмыстарында көп
жүрген Аманбек ағай бүкiл елдiң қадiрлi жiгiттерiнiң бiрi болды. Елге
қайырымды, соғыс кезiнде жүдеушiлiк көрген жетiм-жесiрлерге қол ұшын көп
берген азамат едi. Екi iнiсi әскерге кетiп, үлкен ағасы елде қайтыс
болғанда, солардың жетiм балалары да Аманбектiң қолында тәрбиеленгенiн
еститiн едiм. Хасен деген кiшi iнiсi аяғы ауыратындықтан әскерге алынбай,
мұғалiм болып iстедi. Кейiн Жаңарқаның тәжiрибелi, үздiк ұстаздарының
санатына кiрдi, – дейді Серік Қирабаев [27].
Ақселеу аты жетпiсiншi жылдары газет-журнал беттерiнде көрiнiп, оның
әңгiмелерi мен очерктерi басыла бастаған тұста, сол кiсiлер есiме түсiп,
“Қайсысының баласы екен?” деп елең ете қалғаным да сондықтан. Ақселеудiң
“Лениншiл жас” газетiнiң Қарағанды облысындағы тiлшiсi болып iстейтiнiн де
газеттен бiлдiм. Сөйтiп жүрiп, Қарағандыға бiр барған сапарымда онымен
танысудың сәтi түстi. Ақселеу өзi сәлемдесе келiптi. Аманбек пен Хасеннiң
арасында Слан деген жiгiт болғанын, соның баласы екенiн, әкесi соғыстан
қайтпай, Аманбектiң қолында өскенiн айтты. Мен оның жазғандарын қадағалап
оқып жүргенiмдi, аяқ алысы ширақ журналист екендiгi жайындағы ойымды
жеткiздiм.
Шынында да, о бастан-ақ Ақселеу қаламынан шыққан дүниелердiң оқырмандарға
ерекше әсер етiп, қызықтырып оқытатын бөлек сипаттары байқалатын едi. Ел
өмiрiн терең зерттеп өскен, алыс ауылдарда малшы, аңшылар ортасында көп
болған жас таланттың көргендерiн қадағалап, зердесiне түюi, сол арқылы адам
мен оны қоршаған ортаның, дала табиғатының сырын ойшылдықпен,
сезiмталдықпен пайымдауы оны әдебиет әлемiне алып келген-дi. Жас кезiнде
көргендерiне кейiн журналистiк, үлкен газеттiң тiлшiсi болып жүрген кезде
таныған шындығы қосылып, оның қаламының қарымымен мөп-мөлдiр өмiр суреттерi
болып кiтапқа түстi. “Ақиық” (1972) атты алғашқы шағын кiтабын ол далада
мал бағып, оңаша жатқан адамдардың малға қоса аңшылықты кәсiп етуiн, осы
саладағы хикаяларын суреттеуге арнады. Суреттелетiн оқиғалардың ортасында
ең алдымен, адамды көрсетуге ұмтылды. Даланың малшылары Сыздық, Мұса,
Жәкендер өздерi бастан кешiп жатқан өмiр тiршiлiгiмен, iс-әрекетi, мiнез-
құлқымен жап-жақсы көрiнген кейiпкерлер. Оларды ортақтастыратын бiр мүдде –
аңшылық, бүркiт ұстап, оны қолға үйретiп, баптау, аңға қосу қызығы. Осы
оқиғалар легiнде бүркiт ұстаудың өзiндiк сырлары мен оны қолға үйретудiң
қиын жолын Ақселеудiң аса бiлгiрлiкпен суреттеп, танытуы ерекше назар
аудартады. Ол бүркiттердiң тұқымы, олардың өзара айырмасы мен мiнез-құлық
қалпын, аңға түсу әдiсiн бiлгiрлiкпен әңгiмелейдi.
Аңшылық, дала аңының сырын жетiк бiлуге ұмтылу, сол арқылы табиғат
сұлулығын тану – Ақселеу кейiпкерлерiнiң жан дүниесiн танытады. “Қазiргi
шақта тұғыр үстiндегi ақиық қыранды қаумалап тұрған мына төрт шал осынау
кең дүниеде құстан асқан сұлулық, мұнан өткен қызық, бұған жетер мағыналы
тiршiлiк бар дегенде еш иланбас едi” – дейдi жазушы.
Жазушының бұл өмiрдi жетiк бiлетiнi, сол ортаның, кәсiптiң өзiндiк тiлiн,
сөз саптау ерекшелiктерiн (“Келте сонар”, “Құс зар күйiнде екен”, “Тамағына
бола таңын көрмейдi”, “Дәлектi түлкi” т.б.) де меңгергендiгiнен көрiнедi.
Ол аңшылық кәсiптi ақтай сөйлейдi. Оны адамның көңiл құмарын қызықтаудың
заңды жолына санайды. “Дүние-мүлiктiң буына мас болып, көңiл құмарыңды
қызықтамай ғұмыр кешу адамға лайық па? – дейдi Мұса қарт. – Оған қанағат
етсе, ол адам ба? ... тiршiлiкте құлқынның жөнi бөлек, көңiлдiң жөнi бiр
бөлек. Айналаңа, төңiрегiңе, ортаңа әбестiгi жоқ әрекет еткiң келедi екен,
ол әрекеттен көңiл құмарың қанағат табады екен – ендеше оның несi айып?
Байлаудағы тоқтыдай бауыздауыңнан шыға тойғанға мәз болғың келмейдi екен,
әсем табиғаттан уаз кешiп, саятшылықты алданыш еткiң келедi екен – оны
қалайша айып санарсың”. Осы сөздерде Ақселеудiң өз танымы да жатқанын ендi,
ол жоқ кезде, бiлiп отырмыз[27, 9].
Осыдан бастап табиғатты тануға, оның тылсым сырларын аңдап, ғажайыптарын
түсiнуге ұмтылу Ақселеудiң шығармашылық өмiрiнiң негiзгi нысанасына
айналды. Ол табиғатты “дүние дидарындағы ең сұлу, ең қымбат, адам баласына
ең жақын, ең қатал, ең дана, ең әдiл” деген сөздермен сипаттады. “Жер
бетiндегi тiршiлiк атаулыны өз заңдылығына бағындырып, ұлы тұтастықта
қозғалысқа келтiрудегi табиғаттың құдiретiн” мойындады. Оның “қайталанбас
сұлулығын, таусылмайтын қызығын, мың сан жаратылысын, асқақтығы мен
өрлiгiн, шексiздiгiн, нәзiктiгiн” қайран қала жырлады. Адамды осы
табиғаттың қорғаушысы, қамқоршысы болуға шақырды. Сондықтан да табиғат
аясында жүрiп, өзi көзiмен көрген не бiр қызық та ғажайып жайларды
шығармаларына тақырып етiп алды. Мұндай шығармалар жазушының “Тауға бiткен
жалбыз” (1979) атты кiтабының негiзiн құрады.
“Күн ұзын байқамаппын, көз алдымда көлбеңдеген түлкiнiң ақша қармен
тоғысқан өрттей қызыл жоны, қобыз кеудесi, қиылған белi, жұмыр құйрығы,
тiптен сол ұлпа құйрықтың ұшындағы болмашы қараға дейiн мiнсiз сұлулық
құрайды екен. Қазiргi сәттегi еппен қозғалған нәзiк қимылының өзi суреттей
тартымды едi” деп суреттейдi жазушы түлкi сұлулығын осы еңбегiнде.
Ақселеу таныған дала табиғаты мен оны құрайтын айнала тiршiлiктiң сұлулығы
болашақ үлкен жазушы-ғалым көзқарасының қалыптасуына себеп болғаны даусыз.
Даланың аңдары, тiршiлiк құрайтын дүниелерiн былай қойғанның өзiнде, оның
адамдары да сол дала табиғатына ұқсап, дарқан да жомарт, сал да серi,
ержүрек батырлығымен, намысты қылықтарымен көзге түседi. “Қыр хикаялары”
(1977) атты кiтабында Ақселеу қыр адамдары өмiрiн табиғат аясында суреттей
отырып, даланың ұлдары мен қыздарына тән ерлiк пен iзгiлiк, сән-салтанат,
махаббатқа тұрақтылық, сезiмге адалдық сияқты адами қасиеттердi жазады.
Жазушы дала өмiрiн, ел iшiндегi әрқилы әңгiмелер мен аңыздарды жетiк
бiледi. Көпшiлiк сахналарда да, жеке адам тағдыры жайлы суреттеме,
баяндауларында да ол шындықты шынайы қалпынан жалтармай, бар болмысымен кең
жайып сап бейнелейдi. “Қыз ұзатқандағы” теңiне қосыла алмай, тағдырдың
кермесiне iлiккен жастар тағдыры, Абзал мен Ақбiлектiң өз жолдарын табуға
деген батыл қимылдары, “Аққыз” хикаятындағы базарлы, батыр жiгiт Наймантай
мен ел намысы мен қыз намысын қатар қорғаған Аққыз, “Күзеудегi” күнделiктi
тiршiлiгiн шайқамай жүрiп-ақ көңiл ауанына берiлген Ршыман – бәрi де сәттi
жасалған образдар.
Ақселеу шығармаларында пейзаждың атқаратын қызметi өте үлкен. Өйткенi, ол
адамды туған табиғатынан бөлмей, тұтас күйiнде суреттеуге құмар. Оның
адамдары, Қасым ақын айтқандай, “табиғат анасына тартып туады”. Қыран ұстап
баптаған қарттардың өзi сол қырандар сияқты елестейдi. Шыңына қыран ұя
салған таудың өзi Бүркiттi атанып, “зеңгiр көкке сұғына көтерiлiп, бұл
төңiректе айбарлы салқындықпен көзге ұрып тұрады. Ал, тақала келсеңiз, бiр-
бiрiне шаншыла сүйiнiскен жақпар-жақпар құз-қиялары арса-арса болып, ұңғыл-
шұңғылы молая, тылсым, жұмбақ суықтықпен үңiлгендей болады. Кейде ұшар басы
сұсты қаталдықта қара қошқылданып шырқау биiктен төнiп тұрған белгiсiз бiр
құбыжыққа да ұқсар едi”.
“Аққыз” хикаятында түнгi жорыққа аттанған жiгiттердi шығарып салған
жазғы түннiң қоңыржай күйiн жазушы: “Жер-дүние шырт тыныштыққа бөгiп мүлгiп
тұр. Айдың қорғалап туар мезгiлi-тiн. Аспан ашық, жұлдызды болғанымен, түн
түнегiнен жеңiлген әлсiз сәуле арқан бойынан арғыны көрсетпейдi. Тек
төңiректегi жал-жал төбелер, өркеш-өркеш биiктер ғана ирек жасап нобай
танытады. Олар да түнек пен тыныштыққа бой ұсынғандай, құр сүлдерiмен
меңiрейе қарайды” – деп суреттейдi.
Осындағы көркем тiл, көрiктi сурет оқырман сезiмiне әсер етiп, оларды
болашақ оқиғаларға дайындайтын сияқты. Ақселеудiң суреткерлiк қаламы түрлi
мiнездi адамдарды да, әр күйдегi табиғат сырын да тапқыр, ойлы өрбiтедi.
Осындай басы идеяға толы, көрген, таныған, түйгенi көп журналистiң
Алматыға келуi оның шығармашылық өмiрiне үлкен өзгерiс жасағанын Ақселеудiң
өзi де көп айтатын. Оның жазып жүргендерi көп болғанымен, кiтаптары
Алматыға келгеннен кейiн ғана басыла бастады. Оның қызметi ауысуына сол
кездегi партияның кадрларды iрiктеу, бiртiндеп өсiру принципi, оны адал
атқарған азаматтар көмектестi. Бұл бiр ескi басқару жүйесiнiң үйренетiн iсi
едi ғой. Бүгiнгiдей өз таныстарынан команда құрмай, бос орынға iскер
адамдарды iздейтiн.
Бiр күнi Қазақстан Компартиясы Орталық комитетiнiң үгiт-насихат бөлiмi
меңгерушiсiнiң баспасөз жөнiндегi орынбасары Әбдеш Қалмырзаев маған телефон
соқты. Амандық-саулық сұрасқаннан кейiн ол бiрден:
– Секе, бiр нәрсе ақылдасайын деп едiм. “Социалистiк Қазақстан” газетi
редакциясына, баяғы өзiңiз iстеп кеткен орынға (мен онда 1955-1958 жылдары
iстегем) ыңғайлы, әдебиет пен өнердi жақсы бiлетiн, қаламы жүйрiк адам
керек болып тұр. Сiз әдебиетшiлердi жақсы бiлесiз ғой, кiмдi атар едiңiз, –
дедi.
– Менiң ойыма бiрден Ақселеу түстi. Бiрақ оны атамай:
– Ондай адамды тек Алматыдан ғана iздейсiңдер ғой. Облыстардан iздесеңдер,
табуға болады, – дедiм.
– Жақсы жiгiт болса, алдырамыз. Үй алуына да көмектесемiз.
“Социалистiк Қазақстан” редакциясындағы әдебиет және өнер бөлiмiнiң
меңгерушiсi редакциялық коллегиясының мүшесi ретiнде Орталық комитеттiң
номенклатурасына кiретiн. Ал, Орталық комитеттiң номенклатуралық
қызметкерлердi облыстардан да шақырып алатын әдетi болатын. Сол ойыма
түстi. Мен Ақселеудiң атын атадым. Сол кездегi “Социалистiк Қазақстанның”
редакторы Сапар Байжанов та оны бiрден қолдай кетiптi. Сөйтiп, Ақселеу
Алматыға келдi, үй алды, шығармашылық ортаға араласып кеттi.
Бiрақ мен Ақселеудiң Алматыға ауысуына себепкер болғанымды оған айтқан
емеспiн. Ол оны кешiрек, бiраз жылдар өткеннен кейiн естiдi. Оны Әбдеш
айтып қойыпты. Үйге арсалаңдап жетiп келген Ақселеудiң:
– “Аға-ау, неге айтпағансыз? Қалай келгенiмдi өзiм де бiлмей жүр едiм.
Әбдештен естiдiм. Бұл бiр ұмытылмайтын мәселе болды. Егер мен Алматыға
келмесем, көп болса, облыс көлемiндегi танымал бiр журналист болып қалар
едiм ғой”, – деп ағынан жарылғаны бар. Осы сөздi Астанада өзiнiң алпыс
жылдық тойында да айтты.
Бұдан Ақселеуге “мен көмектестiм” деген ұғым тумауы керек. Ақселеудiң
ешкiмнiң сүйеуiне мұқтаж жiгiт болмағанын елдiң бәрi бiледi. Мен оны “әр
нәрсенiң бiр себебi бар” деген мағынада еске алып отырмын.
Ақселеудiң ел, жер тарихы мен этнологиясына байланысты iзденiстерi, шыққан
кiтаптары жайлы ұнамды пiкiрлер оны ғылымның осы саласында еңбек iстеуге
жiгерлендiрдi. Ол өзi жинап-терген деректердi ғылыми ой-пiкiрлерге сүйенiп,
сұрыптап жариялай бастады. Оның бұл жүйедегi алғашқы ой-бағамдарын “Күмбiр-
күмбiр күмбездер” (1981) кiтабынан көремiз.
Кiтап негiзiнен қазақ этнологиясы туралы болса да, автор онымен шектелiп
қалмайды. Ұлы даланың көне мұралары, шежiрелiк мәлiметтердiң маңызы, ел мен
жер тарихына байланысты атаулар, қазақтардың әдет-ғұрпы, салт-санасы туралы
ойлар, наурыз тойының дәстүрлiк сипаты, киiз үй және оның адамзат
баспаналары легiндегi орны мен ерекшелiктерi, күй-шежiре және оны
тудырушылар жайлы әңгiмелерде оқырман қызығушылығын туғызатын мәлiметтер
мол. Ұлы дала ғимараттары – Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл, Үстiрт бойындағы
ескерткiш мұралар жөнiнде әңгiмелейдi. Бұл тұрғыда “Күмбiр-күмбiр
күмбездер” – Ақселеудiң ғылымға ынтасын оятып, iзденiстерiн бiр жүйеге
бағыттаған кiтап.
1995 жылы Ақселеу “Көшпелiлер тарихы” атты жаңа еңбек жариялады. Бұл –
көшпелi түркi руларының осы күнге шейiн еуропалықтардың ұғынып келгенiндей,
жабайы халық емес, өзiндiк көшпелi мәдениетi, елдiк тұтас тарихы мен
дәстүрi бар ел болғандығын дәлелдеуге арналған. Еуразияның ұлы даласын
мекен еткен көшпелiлердiң елдiк тұтастығын көрсетуге автор түркi
халықтарына ортақ мұраларды (Қорқыт ата, Асан қайғы, “Қырымның қырық
батыры”, т.б. ноғайлы эпостары) тiлге тиек етедi. Елдiң өсiп-өркендеу жолын
сол даланы қоныс еткен сақ, ғұн, түркi, ұйғыр, хазар, бұлгар, қарахан
қағанаттары, Хорезмшах, Могол, Алтын орда, ұлы Темiр мемлекеттерi жайлы
әңгiме арқылы жалғастырып, қазақ хандығына әкеп тiрейдi. Мүмкiн, тарихи
жаңалығы аз болар, бiрақ автордың жаңалығы – осы құрылымдардың елдiк,
мекендiк, тiлдiк, салт-дәстүр тұтастығын көрсету арқылы көшпелiлер әлемi
деген ұғымды қалыптастыруда, олар жайындағы еуроцентристiк көзқарасқа қарсы
жауап беруiнде.
Осы екi кiтап кейiн автордың “Қазақ әлемi” (1997) деген үлкен зерттеуiне
негiз болды. Ақселеу онда көшпелiлер әлемiнiң, оның iшiндегi қазақ
этносының тарихы мен дамуы жолын, мәдениетiн, ұлттық құрылымын кеңiрек
қарастырады, халықнаманы танытатын дәстүрлiк, этнографиялық бiтiмiн талдап
көрсетедi, даладағы тарихи белгiлер мен табиғат сұлулығын құраған (өзi
“Сұлулық туралы сыр” деп атаған) ескерткiштер жайына тоқтайды.
“Социалистiк Қазақстан” газетiнде 7 жылдай қызмет iстеген Ақселеу 1983 жылы
“Бiлiм және еңбек” журналына редактор болып ауысты. Жастарға арналған
ғылыми-көпшiлiк мәлiметтер тарататын журнал Ақселеудiң күйттеп жүрген
iстерiн жалғастыруға тым қолайлы едi. Ол дала тарихы мен этнографиясына
қатысты, жалпы қазақ елiнiң ұлттық проблемаларын көтеретiн материалдарды
көп жариялады. Ұлт рухы бойына сiңген авторларды көптеп тартты. Олардың
жазғандары жас оқырмандар бойында ұлттық сезiм, намыс, азаматтық сезiмдердi
оятуға қызмет ете бастағаны да жасырын емес едi. Кеңес өкiметi мен
коммунистiк идеологияның күштi кезiнде мұндай жұмыстарды жасқанбай атқару
қауiптi де болатын. Мемлекеттiк қауiпсiздiк органдары оны көрмей өте
алмады. Жастар журналы бетiнде жарияланып жатқан “ұлтшылдық” материалдар
жайлы дабыл қағылды. Солардың ыңғайымен Қазақстан комсомолының Орталық
комитетi Ақселеудi редакторлықтан босатты. Оның құйрығына қоңырау байланып,
қайда, қандай жұмысқа баруы жабық бақылауда болды.
1987 жылы Ақселеу Қазақ ССР академиясының Әдебиет және өнер институтына
осындай жағдайда келген едi. Ақселеудi жұмысқа қабылдауға пейiл танытқан
институт директоры Ш.Елеукеновке бiр күнi мемлекеттiк қауiпсiздiк
комитетiнiң бiр қызметкерi келiп, оның бақылауда жүргендiгiн айтып, жауапты
жұмысқа алуды бөгей тұруды ұсыныпты. Ақселеу аға лаборант болып орналасты.
Көп кешiкпей, институттың директоры қызметiне мен келдiм де, бұл
сорақылықты бiрден түзедiм. Маған ақыл айтып ешкiм келе қойған жоқ.
Коммунистiк партия идеологиясының әлсiрей бастаған тұсы ғой. Оның үстiне
Алаш қайраткерлерi мен оның әдебиетiн ақтап алу туралы мәселе көтерiлдi.
Өзбекәлi Жәнiбеков (идеология жөнiндегi хатшы) бастаған идеолог жiгiттердiң
барлығы дерлiк (iшiнде Мырзатай Жолдасбеков бар) бұл жөнiндегi ұсыныстарды
қолдап шықты. Осындай жағдайда Ақселеудiң “ұлтшылдығымен” шұғылдануға
ешкiмнiң мұршасы келмей қалды. Ол кiшi ғылыми қызметкер, аға ғылыми
қызметкер, бас ғылыми қызметкер мiндеттерiн атқарып, қолжазба орталығының
бөлiм меңгерушiсi қызметiне көтерiлдi. Ғылыми жұмысқа төселiп, оның iшкi
қыр-сырын түсiндi. Кандидаттық диссертация дайындады. Оның “Қара өлең –
қазақтың дәстүрлi халықтық лирикасының көне жанры” атты зерттеуi өлеңнiң
ескi түрi есебiнде кезiнде Шоқан Уәлихановтың назарын аударған мәселеге
арналды. Диссертация ретiнде қорғалғаннан кейiн ол “Мың бiр маржан” (1989)
деген атпен басылып шықты.
Ақселеудiң кандидаттық диссертациясы қазақ халық поэзиясының теориялық
мәселелерiн көтеруде де маңызды, байсалды зерттеу болды. Онда қара өлеңнiң
жанрлық ерекшелiктерi, көркемдiк сипаты, бiтiм құрылысы, қалыптасу жолдары,
қоғамдық-әлеуметтiк қызметi жан-жақты әрi терең талдауға түстi. Тек бiр
жанрмен шектелмей, ол жалпы халық поэзиясы туралы, оның ғылымдық тұтас
сипаты жайында қызықты ойлар айтты.
Осыдан қолы босағаннан кейiн ғана Ақселеу өзi көп жылдар жинаған қазақтың
күй аңыздары туралы мәлiметтерiн тiрiлтуге кiрiстi. Оның алғашқы нұсқасы
“Күй-шежiре” деген атпен 1992 жылы жарияланды. Онда негiзiнен күй
аңыздарының текстологиясы қаралды. Кейiн ол күй аңыздарының құрылымын,
жанрлық ерекшелiктерiн қамтитын кең көлемдегi зерттеу жасады. Зерттеудiң
бұл бөлiгi “Күй -шежiренiң” екiншi кiтабын (1997) құрады. Сөйтiп, 1997 жылы
Ақселеу филология ғылымдарының докторы атағына диссертация қорғады. Соңғы
зерттеуiн бiрiктiрiп, толықтырып 2002 жылы “Қазақтың күй өнерi” атты үлкен
еңбек жариялады.
“Қазақтың күй өнерi” кiтабының “Сауға” деп аталатын сөзбасында Ақселеу
былай дейдi:
“Тарих көшiнiң ұлы шеруiнде әр ұрпақтың өзiне ғана тиесiлi мiндетi болады.
Ол мiндеттi тек сол ұрпақ қана келiстiрiп атқара алуға тиiстi. Себебi, кез
келген ұрпақ – өзi ғұмыр кешкен кезең үшiн өткен мен болашақ арасының жанды
көпiрi. Оның тал бойында өзiне дейiнгi сан ғасырдың жүгi бар. Сол жүктiң
сабақты жiбiне дейiн қалдырмай, болашаққа қол жалғау – жер басып жүрген
тiрiлердiң ең киелi мiндетi”.
Осы ғибратты сөзде Ақселеу өз ұрпағының тарих алдындағы ұлы мұратын
баяндаған едi. Сондықтан “ұлтты өлтiрiп алмау үшiн” төлтума мәдениеттiң
асылдарын терiп, болашақ ұрпаққа жеткiзу жолында жан аямай тер төккен.
Ғалымның “Қазақтың күй өнерi” мен “Қазақтың ауызша тарихы” деп аталатын
соңғы зерттеулерi осыны айғақтайды.
70-жылдардың бас кезiнде Қарағандыда қызмет iстейтiн Ақселеудiң Алматыға
келген бiр сапарында маған соққаны бар. Сонда ол қазақтың күй өнерiнiң тууы
жайлы аңыздарды жинап жүргендiгiн, содан кандидаттық диссертация дайындау
ойында барын айтқан едi. Әрбiр аңыздың сол аттас күйлердiң тууына негiз
болғанын, оларды жоғалтып алмай, сол күйiнде сақтаудың қажеттiгiн қызыға
әңгiмеледi. Мен оған түсiнiстiкпен қарадым. Мен қызмет iстеп жүрген
Қазақтың Абай атындағы мемлекеттiк педагогикалық институтының ректоры атына
арыз жазып, ғылыми атаққа iзденушi ретiнде тiркеудi сұрау керектiгiн
түсiндiрдiм. Қоса жiберiлуге тиiс құжаттар тiзiмiн бердiм. Бiрақ Ақселеу
бұл уәдесiн орындаған жоқ. Еркiн жүрiп-тұрып, ойындағысын кең толғап айта
алатын журналист-тiлшiнiң қызметiн қызықтап кеткенiн байқадым. Ғылыми атақ
алу, ғылым кандидаты болудың ондай мамандық иесi үшiн қажеттiгi жоғы да рас
едi. Кейiннен ол “Социалистiк Қазақстан” газетiнде, “Бiлiм және еңбек”
журналында жауапты қызметтер атқарған кезде де ғылымның қажеттiгiн сезiне
қойған жоқ. Одан соңғы жұмыссыз жүрген күндерiнде ғана “ғалымның хаты
өлмейтiнiн”, басқа лауазымның бәрi де өткiншi екендiгiн аңғарған сияқты.
Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институтына лаборант
болып орналасудың өзi оған ғылым босағасынан iшке аттап өтумен бiрдей едi.
Сонда жүрiп ғылымның дәмiн татты. Ғылыми атағына лайық лауазымы да, қызметi
де өстi. Сөйтiп, ол қазақтың фольклортанушы ғалымдарының сапына қосылды.
Ақселеудiң халық әдебиетiн зерттеушiлiк еңбегiне қоса, онда ұлттық дәстүр
мен халықтық мәдениет үлгiлерiн көп қарастырған, оны ұқыпты зерттеген
адамға тән айрықша бiр мәдениеттанушылық сипат бар едi. Ол өзiн тек
фольклортанушы ғана деп ұқққан емес, кең мағынасында ұлт мұрасының
зерттеушiсi, мәдениеттанушы деп есептедi. Бұл оның кейiнгi еңбектерiнде де
кең көрiндi. Ақселеу шығармашылығының осы ерекшелiгi ең алғаш “Бiлiм және
еңбек” журналында жариялаған көптеген мақалалары (“Торғайдың бойы тұнған
шежiре”, “Бесқаладан Таразға дейiн”, “Жыр – семсер”, “Өнер академиясы”,
“Көненiң көзi”, “Сөз қадiрi” т.б.) мен “Күмбiр-күмбiр күмбездер” атты
кiтабында, тағы басқа баспасөз беттерiнде жарияланған еңбектерiнде
байқалған едi. Өзiнiң бүкiл өмiрiн арнаған “Қазақтың күй аңызы” осы
үлгiдегi алғашқы тұтас зерттеу болып туды.
“Қазақтың күй өнерiнiң” тарихнамасын автор тым әрiден бастайды. Ән мен күй
жанрларының салалануын ол қазақ этнонимiнiң тарих сахнасына шығуынан
бұрынғы дәуiрге жатқызады. Оны бүкiл түркi халықтарына ортақ Қорқыт (IХғ.),
Кетбұға (ХII-ХIIIғ.), Сары Салтық (ХIII-ХIVғ.), Асан Қайғы (ХVғ.), Қазтуған
(ХVғ.) сияқты тарихи тұлғалардың музыкалық мұрасын бүгiнгi күнге жеткiзiп,
иемденiп отырған бiрден-бiр халық қазақтар болғанымен дәлелдейдi. Бүгiн
қазақта бес мыңдай ән, бес мыңдай күй мұрасы тiркеуге алынса, олардың
тақырыптық мазмұнында екi жарым мың жылдық тарихи оқиғалар мен шежiрелер,
аңыздар қамтылған екен. Тарихпен осындай бiте қайнасып жатқан қазақ
музыкасы өмiр шындығына қоса, адам сезiмi мен көңiл күйiнiң шалымдылығымен,
әуездiк-әуендiк тiлiнiң орамдылығымен баурайды. Қазақтың фольклоры,
поэзиясы, қол өнерi сияқты, философиялық, эстетикалық ой-өресi де музыкалық
туындыларда бiртiндеп байып, биiктеп отырған. Мұны Ақселеу жалпы түркiлiк
мәдениеттiң жарқын көрiнiстерiнiң бiрi деп қарайды. “Этнос атаулыны адамзат
мәдениетiне қосқан үлесiмен ғана парақтау қажет болса, онда қазақ халқының
мағұрлана бетке ұстары, ең алдымен, музыкасы болуға тиiс” – дейдi ол.
“Күй аңыздары” – Ақселеу еңбегiнiң негiзгi нысанасы. Өйткенi, бұл музыкадан
гөрi фольклорға, әдебиетке жақын, күйдiң тууына себеп болған жағдайларды,
оның туу процесiн таныта алатын аңыз-әңгiмелер. Осы күнге дейiн музыкалық
фольклордың өзiн ғана сөз етiп, оның филологиялық сыңарын сөз етпей келген
болсақ, Ақселеу соның орнын толтыра зерттейдi. Әнмен, күймен бiте қайнасып
жатқан өлең, жыр, толғау, аңыз, әңгiме сияқты көптеген жанрларды еске
алады. Бұларсыз музыкалық фольклордың және онымен шендесiп жатқан күй
аңыздарының ерекшелiктерi туралы ой өрбуi мүмкiн емес.
Күй аңыздарының даму кезеңдерiн қарастырғанда, Ақселеу Ә.Марғұлан ұсынған
дәуiрлеу принципiн пайдаланады. Олар: 1) ең байырғы заман; 2) оғыз-қыпшақ
заманы; 3) тарихи дәуiрлер (ХIII-ХIV) немесе қазақ даласында Жошы ұлысының
iрге тебуi; 4) Жоңғармен екi ғасырға созылған күрес кезеңi; 5) феодалдық
қайшылықтарға қарсы күрес кезеңi. Тек Ә.Марғұлан қолданған соңғы атауды
зерттеушi “Ресей отаршылдығына қарсы қазақтардың азаттық жолындағы күресi
кезеңi” деп алады. Осылардың әрқайсысы тудырған күй аңыздарын талдап
қоймай, зерттеушi сол дәуiрлердегi рухани таным мәселелерiне қатысты мол
ойлар айтады.
Осындай талдаулардан соң автор өзi жинаған күй аңыздардың мол текстiн
ұсынған. Олар әр дәуiрде туған күйлер мен күйшiлер туралы мәлiметтермен
бiрге берiлген. Аңыз, күй (нотасымен) авторлар туралы деректер мол
мәлiметтердi қамтиды.
Тұтастай алғанда, Ақселеудiң бұл еңбегi қазақтың ұлттық мұрасының өмiршең
бiр саласына арналып, сол арқылы автордың өз ұлты мен оның өнерiн сүйген
жүрек сезiмiн айғақтайды.
Ақселеудiң осы үлгiдегi екiншi бiр үлкен еңбегi “Қазақтың ауызша тарихы”
(2008) атты зерттеуi. Бұл қазақтың тарихи-этнографиялық, шежiрешiлдiк
дәстүрiне негiздеп, халық тарихын ауызша сақтаған елдiң рухани биiк
мәдениетiн зерттеуге арналған туынды. Қазақтардың этникалық өмiрбаянын
терең зерттеп, ол туралы көп мәлiметтер жинаған автор көнекөз қарттардың
әңгiмелерiне, рулардың шежiрелерiне сүйенiп, ұлттық сана мен елдiң, жердiң
тарихы туралы жан-жақты таным-түсiнiк қалыптастыруға ұмтылады. Оның
негiзiнде өз ұлтына деген патриоттық сезiм, шежiрелер арқылы бойға сiңген
“қарға тамырлы қазақтың” өзара туыстығы, “әкенiң баласы болмай, адамның
баласы болуға” тәрбиеленген өнегесi жатыр.
2002 жылы Ақселеудiң “Қазақтың төл шежiресi” деп аталатын бiр беттiк плакат
– шежiресi шыққаны есiмде. Ол түп-тамыры сақ, скиф, түркi, қазақ болып
басталатын алып бәйтерек үлгiсiнде сызылып, қазақ ру-тайпалары бәйтеректiң
дiңiнен өрбiген бiр ұлттың тұтастығын бейнелеген көрнекi құрал сияқты едi.
Оның идеясында қазақтың этномәдени тұтастығын көрсету көзделген.
Ақселеудiң этнографиялық зерттеулерi негiзiнен ауызша тарихқа арналған.
Ауызша тарих әлi толық халық тарихының өзi емес, ел жадында сақталған
нұсқасы ғой. Ақселеу оны сол толық тарихты жасауға қажет деректердiң мол
көзi ретiнде ұсынады. Оны көзi қарақты, көкiрегi ояу қазаққа жеткiзiп,
жоғалтпай, кейiнгi ұрпаққа тапсырып кетудi көздейдi және оны автор
толығымен орындаған. Оны оқыған адам қазақтың кеше ғана өткен тұрмыс-
тiршiлiгiнiң ортасында туып, кең далада табиғат аясында, қазақы болмыстың
тәрбиесiнде өскен жiгiттiң көргенi мен түйгенiн, ол туралы пайымдауларын
толығынан түсiне қабылдайды. Оның көңiлi таза, сезiмi ұшқыр, қиялы кең.
Сондықтан ол өзi көргендерi арқылы бүкiл қазақтың болмысын, әдет-салтын
суреттеуге тырысады. Оны кешегi заман тарихының толық суретi деп тану да
қиын. Өйткенi, көп нәрселер жоғалып кеттi. Ал, оның сақталып қалған
белгiлерiн тап басып таныған жазушы ниетiнде қапы жоқ. Ол төгiле жазып,
өткендi қызықтыра еске алып, бүгiнгi ұрпаққа ұлтының тарихы мен табиғаты
жайында сыр шертедi. Ақселеудiң тiлiнде де қазақтың қайнаған ортасынан
шыққан байлық мол кездеседi. Ғылымдық мәселелердiң өзiн түсiнiктi етiп
баяндап, этнография мен этнология терминдерiнiң қазақша нұсқаларын жасады.
Ақселеуден қалған әдеби-мәдени және ғылымдық мұра бұл аталған еңбектермен
шектелмейдi. Оның әдеби шығармалары iрiктелiп, 2002 жылы “Атамұра”
баспасынан “Айқыз” деген атпен басылды. Журналистiк қызметi кезiнде
жазғандарынан құрастырылған “Кенiш” (1979), “Серпер” (1981) деген жинақтары
бар. Әдебиет және оны зерттеу мәселелерiн қозғайтын кейбiр ойлары “Сонар”
(1989), “Ой толғақ” (1997) атты кiтаптарына кiрдi. Үлкен зерттеулерге
дайындалып жүрген кездерде “Қазақтың әйгiлi күйшiлерi” (1992), “Балталы-
Бағаналы ел аман бол” (1993) атты кiтаптар шығарды. Астанада Еуразия
университетiнде ол “Ел тұтқа” деген қазақ тарихының көрнектi тұлғалары
жайлы кiтап жазуға қатысты. Осыларды қоссақ, Ақселеу мұрасы толыға, ұлғая
түседi. Оны түгендеу, терең талдау – болашақтың iсi.
Тәуелсiздiк жылдары Ақселеу көптеген ғылыми-ұйымдастыру жұмыстарына
қатысып, көп нәрсеге ақыл кеңесiн қосты. Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң
Бiлiм проблемалары институтын (1997-1998), Қазақтың Бiлiм академиясын (1998-
1999) басқарды. 2000 жылы Еуразия университетiне ауысып, сонда орнықты.
Университетте лекция оқу, студенттермен бетпе-бет тiлдесу – маманды
өсiретiн биiк кәсiп қой. Ғылыми-зерттеу институтында iстейтiн ғалымдардың
бәрi лектор бола алмайды. Олар ылғи ғылымның бiр проблемасымен ғана
шұғылданып, соған үйренiп қалады. Ал лектор болу үшiн кең эрудиция, жан-
жақты бiлгiрлiк, көп оқу, көп iздену керек. Осы жағдай Ақселеудi
ысылдырғанын мен соңғы жылдары жиi байқайтын едiм. Ол өз мамандығының қай
мәселесiне салсаң да, iркiлмейтiн, көсiп айтатын, шешен, алғыр, үлкен ұстаз
дәрежесiне көтерiлген лектор болып қалыптасып едi. Және осы ұстаздығын,
бiлгiрлiгiн, шешендiгiн басқа орталарда да танытып үлгердi. Сөйтiп,
халықтың, кең аудиторияның мойындауына ие болды. Ол өнердiң барлық саласына
қатысты ақыл-кеңесiн қосты. Елдiң онымен жылап қоштасуының сыры да осында
деп бiлемiн.
Ол туыстыққа, жолдастық-достыққа адал, мейiрiмдi, көңiлi кең азамат едi.
Достары да, сыйластары да көп болды. Өзiмен араласпаса да, еңбектерiн оқып,
оған құрметпен қараған көп азаматтар оны шығарысуға келгенiн көрдiк.
Ол Астанасын сүйдi. Оған өз еркiмен барып, оның мәртебесiн көтеруге қызмет
iстедi. Алматыға қайтып келiп, бiр ғылыми мекемелерге бастық болу идеясы
туған кезде де оған бұрылмағанын көрдiм. Мен де айтып едiм: “Секе-ау, елге
таянып барып қалдым. Орнықтым. Ендi жылы орнымды суытпай-ақ қойғаным дұрыс
шығар. Астана өсiп келедi” – дедi. Қайта менi Астанаға келуге үгiттейтiн.
Менiң Еуразия университетiнiң ғылыми бағдарламасына қатысқан бiр тұсымда:
“бұл келудiң басы ғой” деп қуанып, тiлек қосқаны бар. Қайтыс боларының
алдында ғана университетте жеңгесiн (Әлия Бейсенова) кездестiрiп әңгiмеге
тартып, айналшақтап көп тұрғанын, кетiп қалып, қайта келiп, тағы да
сөйлескенiн естiп едiм. Қоштасып жүр екен ғой, жарықтық!
Ақселеуiм менiң! Дәл елiң тәуелсiздiк алып, өзiң жаныңды сала қорғаған
ұлтыңның көтерiлуiне қажет бiр тұсыңда кетiп қалдың-ау! Не айтайын, Құдай
алдыңнан жарылқасын! Сенен қалған еңбек өлмейдi. Ол – халқыңа, оның
келешегiне, ұрпаққа арналған еңбектер.
Десек те, 60-шы, 70-ші жылдарда жарық көрген шығармалардағы әсіре
қызыл, жасанды суреттеу, асыра мақтау, мадақтау, жалаң ұраншылдык сияқты
заман туғызған кемшіліктер де болды. 80-ші жылдары қазақ публицистикасының
дамуында зерттеушілік, тарихи-танымдык бағыт анық орнықты. Дәл осы бағытта
тынбай жұмыс жасағандардың бірі Ақселеу Сейдімбек болатын. Тұтас ізденіс
негізінде, журналистік зерттеулер нәтижесінде тарих қойнауында жасырын
жатқан деректердің беті ашыла бастады. Кеңестік дәуірде қазақ
публицистикасы тектік, түрлік, жанрлық, стильдік тұрғыдан қалыптасып
дамыды. Публицистиканың өз алдына дербес теориясы да жасалды. Осы
өзгерістерге орыс публицистикасының теориясы мен төжірибесі орасан зор
ықпал етті. Егер алғашқы газет "Туркістан уалаятаның газеті" бетінде
ақпараттық жанрлардағы публицистика қалыптаскан болса, "Дала уалаятының
газеті", "Айқап", "Қазақстан", "Қазақ", "Ұран", "Алаш", "Сарыарқа", "Абай",
"Ақжол", "Шолпан", "Таң" басылымдарының бетінде талдамалы жанрлардағы
публицистика қалыптасты [3]. Ал кеңестік дәуірде публицистиканың бай
жанрлық палитрасы көрініс тауып, өркендеді.
Қазақ публицистикасының кеңестік дәуірдегі даму жолындағы негізгі
бағыттарды біз талдап-таразылаған жарияланымдардың мазмұндық және түрлік
жағынан біртұтас бірлікте қарастыра отырып айқындауға тырыстык,. Олар:
қоғамдық-саяси, көркемдік, сыншылдық-сатиралык, поэтикалық-философиялык,
ұлттық, психологиялық-көркемдік, проблемалық-аналитикалық, зерттеушілік,
тарихи-танымдық бағыт болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz