Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету
КІРІСПЕ 5.7
1 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ 8.22
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі «айыпталушы» ұғымы және оның
алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
1.2 Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ САТЫСЫНДА
ҚОРҒАУ 23.47
2.1 Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету (құқықтық
және психологиялық аспектілер)
2.2 Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың
жүзеге асыруы
2.3 Қорғаушы мен айыпталушы қорғауды жүзеге асыру барысында өзара
қатынасы және қорғаушының қылмыстық іс бойынша позиция
қалыптастыруы
ҚОРЫТЫНДЫ 48.51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52.53
ҚОСЫМША 54.55
1 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ 8.22
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі «айыпталушы» ұғымы және оның
алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
1.2 Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ САТЫСЫНДА
ҚОРҒАУ 23.47
2.1 Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету (құқықтық
және психологиялық аспектілер)
2.2 Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың
жүзеге асыруы
2.3 Қорғаушы мен айыпталушы қорғауды жүзеге асыру барысында өзара
қатынасы және қорғаушының қылмыстық іс бойынша позиция
қалыптастыруы
ҚОРЫТЫНДЫ 48.51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52.53
ҚОСЫМША 54.55
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыста айыпталушының Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі (олардың құқықтыры мен мүдделерін қорғауға құқығы және т.б.) және аталған субъектінің құқықтыры мен мүдделерін қамтамасыз етудегі адвокат-қорғаушының рөлі зерттелінген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет орнату үшін азаматтардың құқықтарына, бостандығына және заңды мүдделеріне кепілдіктерді күшейту керек. Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету және тараптардың бәсекелестігі және тең құқықылығы қағидасын дамыту қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында күшті кәсіби қорғаудың болуын талап етеді. Қазіргі кезде адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізуге қатысу мүмкіндігі көбейді.
Бұл зерттеу жұмысындағы адвокат-қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарды зерделеудің маңыздылығы сонда, біз айыпталушының құқықтары мен заңды мүдделерін ойдағыдай қорғаудың адвокаттың қорғалушымен психологиялық байланыс орнатып, өзара әрекеттің дұрыс стратегиясын таңдай алу қабілетіне, қылмыстық іс бойынша ортақ позиция ұстанып, оны іске асыруда мақсатты әрекеттер істей алу шеберлігіне байланысты екендігін дәлелдейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде С.Л. Ария, К.К. Арсеньев, М.О. Баев, Б.Т. Безлепкин, А.Д. Бойков, Е.В. Васьковский, Д.П. Ватман, Л.В. Владимиров, А.А Власов, Е.П. Данилов, Н.И. Капинус, Е.Г. Тарло, Н.М. Кипнис, А.Ф. Кони, В.Л. Кудрявцев, В.Ю. Львова, П.А. Лупинская, Е.А. Матвиенко, В.В. Мельник, Г.М. Резник, В.П. Рыжаков, А.Ф. Романенков, И.Д. Перлов, И.Л. Петрухин, Н.Н. Полянский, Е.В. Семеняко, Б.Саломов, И.Л. Трунов және тағы басқа революцияға дейінгі, Кеңестік кезеңдегі және бүгінгі Ресей ғалымдарымен зерттелінген.
Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов, Е.О. Алауханов, К. Беков,
Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А. Джанабаев, А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов, М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К. Құсайынов, Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев, Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С. Нұралиева, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел, А.Ж. Тукеев, С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету құқықтық институтын зерттеу және соның нәтижесінде осы институтты жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі бар ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесін зерделеу;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет орнату үшін азаматтардың құқықтарына, бостандығына және заңды мүдделеріне кепілдіктерді күшейту керек. Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету және тараптардың бәсекелестігі және тең құқықылығы қағидасын дамыту қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында күшті кәсіби қорғаудың болуын талап етеді. Қазіргі кезде адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізуге қатысу мүмкіндігі көбейді.
Бұл зерттеу жұмысындағы адвокат-қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарды зерделеудің маңыздылығы сонда, біз айыпталушының құқықтары мен заңды мүдделерін ойдағыдай қорғаудың адвокаттың қорғалушымен психологиялық байланыс орнатып, өзара әрекеттің дұрыс стратегиясын таңдай алу қабілетіне, қылмыстық іс бойынша ортақ позиция ұстанып, оны іске асыруда мақсатты әрекеттер істей алу шеберлігіне байланысты екендігін дәлелдейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде С.Л. Ария, К.К. Арсеньев, М.О. Баев, Б.Т. Безлепкин, А.Д. Бойков, Е.В. Васьковский, Д.П. Ватман, Л.В. Владимиров, А.А Власов, Е.П. Данилов, Н.И. Капинус, Е.Г. Тарло, Н.М. Кипнис, А.Ф. Кони, В.Л. Кудрявцев, В.Ю. Львова, П.А. Лупинская, Е.А. Матвиенко, В.В. Мельник, Г.М. Резник, В.П. Рыжаков, А.Ф. Романенков, И.Д. Перлов, И.Л. Петрухин, Н.Н. Полянский, Е.В. Семеняко, Б.Саломов, И.Л. Трунов және тағы басқа революцияға дейінгі, Кеңестік кезеңдегі және бүгінгі Ресей ғалымдарымен зерттелінген.
Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов, Е.О. Алауханов, К. Беков,
Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А. Джанабаев, А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов, М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К. Құсайынов, Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев, Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С. Нұралиева, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел, А.Ж. Тукеев, С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов, Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету құқықтық институтын зерттеу және соның нәтижесінде осы институтты жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі бар ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесін зерделеу;
1 Карнеева Л.М. Подозреваемый в советском уголовном процессе // Социалистическая законность. - 1959. - № 4. – С. 26.
2 Ильясов Р.Х. Судебная практика Верховного Суда Российской Федерации в обеспечении прав личности в уголовном процессе: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - М., 1998. – 150 с.
3 Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. – Алматы, 1997. – 277 с.
4 Строгович М.С. Природа советского уголовного процесса и принцип состязательности. - М., 1970. – 296 с.
5 Ларин А.М., Мельникова Э. Уголовный процесс России: Лекции-очерки. - М., 1997. – 470 с.
6 Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан / Ред. Когамов М.Ч. - Алматы: Жеты-Жаргы, 2008. – 870 с.
7 Ахпанов А.Н. Обеспечение прав и законных интересов личности при применении органами дознания мер процессуального принуждения: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 140 с.
8 Солтанович А.В. Право подозреваемого на защиту в уголовном процессе Республики Беларусь: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – Минск, 1992. – 160 с.
9 Дорохов В.Я. Процессуальные решения на стадии возбуждения уголовного дела. - М.: МВШ МВД СССР, 1984. – 345 с.
10 Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия по УПК РК.
– Алматы, 1998. – 355 с.
11 Оспанов С.Д. Реформа уголовного процесса в Республике Казахстан: некоторые итоги и перспектавы (проблемы досудебного производства). - Алматы: АЭиП, 2002. – 380 с.
12 Ларин А.М. Доказывание и предпроцессуальная деятельность защитника //Адвокатура и современность. - М., 1997. - № 2. – С. 4.
13 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М., 1997. – 297 с.
14 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. В 2-х т. Т. 1.
- СПб., 1996. - 350 с.
15 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: Учебное пособие. – Костанай: Костанайский печатный двор, 2008. – 256 с.
16 Юридическая конфликтология: Учебник / Ред. Кудрявцев В.Н. - М., 1995. – 315 с.
17 Ямпольский А.П. Психологические основы формирования следственного мастерства. – Волгоград, 1980. – 288 с.
18 Шишков М.Л. Участники процесса на предварительном следствии.
– Рига, 1988. - 360 с.
19 Корнуков В.М. Теоретические и правовые основы положения личности в уголовном судопроизводстве. - Харьков, 1987. – 296 с.
20 Нуржаубаева К.И. Соблюдение законности и организация прокурорского надзора при возбуждении дела, отказе в нем и прекращении производства по уголовному делу: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Алматы, 2002. – 148 с.
21 Филонов Л.Б. Психологические способы изучения личности подозреваемого и обвиняемого. - М., 1983. – 295 с.
22 Хасан В.И. О понятийной схеме и особенностях конфликта в деятельности по расследованию преступления // Проблемы психологии следственной деятельности. - Красноярск, 1986. – 305 с.
23 Пастухов М.И. Реабилитация невиновных: основы правового института: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.02. – Минск, 1993. – 150 с.
24 Сотников Н.И. Отказ в возбуждении уголовного дела. - Караганда, 1997. – 271 с.
25 Гаврилов С.Н. Адвокат в уголовном процессе. - М., 1996. – 256 с.
26 Лобанов А.П. Правоотношения адвоката-защитника со следователем и лицом, производящим дознание. - Тверь, 1993. – 288 с.
27 Нормативное постановление № 26 «О практике применения уголовно-процессуального законодательства, регулирующего право на защиту» от 06.12.2002 года // Юридическая газета. – Алматы, 21.12.2002. – С. 2.
28 Синайский Э.Д. Развитие этических основ в деятельности адвокатуры. - М.: МГУ, 1970. – 291 с.
29 Канафин Д.К. Адвокат в уголовном процессе // Правовая реформа.
– Алматы, 2005. - № 4. – С. 14.
30 Мейірбекова Г.Б. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 184-б.
31 Рыжаков А.П. Краткий курс уголовного процесса (по УПК РФ 2001 года): Учебное пособие. - Тула: ПБЮЛ И.В. Рыжакова, 2002. – 254 с.
32 Кручинин Ю.С. Участие адвоката-защитника в уголовно-процессуальном доказывании: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Ижевск, 1997. – 150 с.
33 Лужин Л.М. Адвокат в уголовном деле. - М., 1997. – 275 с.
34 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
35 Закон Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 года // Сб. нормативно-правовых актов правоохранительной системы. - Алматы: НОРМА-К, 2008. – 480 с.
36 Адаменко В.Д. Советское уголовно-процессуальное представитель-ство. - Томск, 1978. – 315 с.
ҚОСЫМША
1 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
1 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
2 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
3 Божко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. - Минск: МВШ МВД СССР, 1969. – 291 с.
4 Щерба С.П., Сәрсенбаев Т.Е., Зайцев О.А. Дәрменсіз жәбірленушіге қатысты алдын ала тергеу жүргізу: Оқулық құрал. – Қарағанды, 2002. – 139 б.
5 Биятов Т.К. Процессуальные проблемы совершенствования деятельности органов дознания в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Алматы: АВСШ ГСК РК, 1996. – 311 с.
6 Андреев Ю.Я. Право на защиту в стадии предания обвиняемого суду: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Харьков, 1989. – 153 с.
7 Бодало А.А. Восприятие человека человеком. - Л.: ЛГУ, 1990. – 277 с.
8 Болтаев А.К. Формирование понятия о другом человеке, как личности. - Л., 1992. – 285 с.
9 Юридическая психология / Ред. Джекебаев У.С. - Алматы: КазГЮУ, 2004. – 380 с.
10 Скрипкина Т.П. Сущность и содержание человеческого общения и иных форм контакта в уголовном процессе. - М., 1993. – 287 с.
11 Алауханов Е.О., Ағыбаев А.Н. Алдын ала тергеудің аяқталуы.
– Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 136 б.
12 Синайский Э.Д. Развитие этических основ в деятельности адвокатуры. - М.: МГУ, 1970. – 291 с.
13 анафин Д.К. Адвокат в уголовном процессе // Правовая реформа.
– Алматы, 2005. - № 4. – С. 14.
14 Мейірбекова Г.Б. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 184-б.
15 Рыжаков А.П. Краткий курс уголовного процесса (по УПК РФ 2001 года): Учебное пособие. - Тула: ПБЮЛ И.В. Рыжакова, 2002. – 254 с.
16 Кручинин Ю.С. Участие адвоката-защитника в уголовно-процессуальном доказывании: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Ижевск, 1997. – 150 с.
17 Лужин Л.М. Адвокат в уголовном деле. - М., 1997. – 275 с.
18 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
19 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
20 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
21 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
2 Ильясов Р.Х. Судебная практика Верховного Суда Российской Федерации в обеспечении прав личности в уголовном процессе: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - М., 1998. – 150 с.
3 Тыныбеков С.Т. Принцип обеспечения права подозреваемого и обвиняемого на защиту в уголовном процессе. – Алматы, 1997. – 277 с.
4 Строгович М.С. Природа советского уголовного процесса и принцип состязательности. - М., 1970. – 296 с.
5 Ларин А.М., Мельникова Э. Уголовный процесс России: Лекции-очерки. - М., 1997. – 470 с.
6 Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан / Ред. Когамов М.Ч. - Алматы: Жеты-Жаргы, 2008. – 870 с.
7 Ахпанов А.Н. Обеспечение прав и законных интересов личности при применении органами дознания мер процессуального принуждения: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 140 с.
8 Солтанович А.В. Право подозреваемого на защиту в уголовном процессе Республики Беларусь: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. – Минск, 1992. – 160 с.
9 Дорохов В.Я. Процессуальные решения на стадии возбуждения уголовного дела. - М.: МВШ МВД СССР, 1984. – 345 с.
10 Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия по УПК РК.
– Алматы, 1998. – 355 с.
11 Оспанов С.Д. Реформа уголовного процесса в Республике Казахстан: некоторые итоги и перспектавы (проблемы досудебного производства). - Алматы: АЭиП, 2002. – 380 с.
12 Ларин А.М. Доказывание и предпроцессуальная деятельность защитника //Адвокатура и современность. - М., 1997. - № 2. – С. 4.
13 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М., 1997. – 297 с.
14 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. В 2-х т. Т. 1.
- СПб., 1996. - 350 с.
15 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: Учебное пособие. – Костанай: Костанайский печатный двор, 2008. – 256 с.
16 Юридическая конфликтология: Учебник / Ред. Кудрявцев В.Н. - М., 1995. – 315 с.
17 Ямпольский А.П. Психологические основы формирования следственного мастерства. – Волгоград, 1980. – 288 с.
18 Шишков М.Л. Участники процесса на предварительном следствии.
– Рига, 1988. - 360 с.
19 Корнуков В.М. Теоретические и правовые основы положения личности в уголовном судопроизводстве. - Харьков, 1987. – 296 с.
20 Нуржаубаева К.И. Соблюдение законности и организация прокурорского надзора при возбуждении дела, отказе в нем и прекращении производства по уголовному делу: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Алматы, 2002. – 148 с.
21 Филонов Л.Б. Психологические способы изучения личности подозреваемого и обвиняемого. - М., 1983. – 295 с.
22 Хасан В.И. О понятийной схеме и особенностях конфликта в деятельности по расследованию преступления // Проблемы психологии следственной деятельности. - Красноярск, 1986. – 305 с.
23 Пастухов М.И. Реабилитация невиновных: основы правового института: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.02. – Минск, 1993. – 150 с.
24 Сотников Н.И. Отказ в возбуждении уголовного дела. - Караганда, 1997. – 271 с.
25 Гаврилов С.Н. Адвокат в уголовном процессе. - М., 1996. – 256 с.
26 Лобанов А.П. Правоотношения адвоката-защитника со следователем и лицом, производящим дознание. - Тверь, 1993. – 288 с.
27 Нормативное постановление № 26 «О практике применения уголовно-процессуального законодательства, регулирующего право на защиту» от 06.12.2002 года // Юридическая газета. – Алматы, 21.12.2002. – С. 2.
28 Синайский Э.Д. Развитие этических основ в деятельности адвокатуры. - М.: МГУ, 1970. – 291 с.
29 Канафин Д.К. Адвокат в уголовном процессе // Правовая реформа.
– Алматы, 2005. - № 4. – С. 14.
30 Мейірбекова Г.Б. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 184-б.
31 Рыжаков А.П. Краткий курс уголовного процесса (по УПК РФ 2001 года): Учебное пособие. - Тула: ПБЮЛ И.В. Рыжакова, 2002. – 254 с.
32 Кручинин Ю.С. Участие адвоката-защитника в уголовно-процессуальном доказывании: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Ижевск, 1997. – 150 с.
33 Лужин Л.М. Адвокат в уголовном деле. - М., 1997. – 275 с.
34 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
35 Закон Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 года // Сб. нормативно-правовых актов правоохранительной системы. - Алматы: НОРМА-К, 2008. – 480 с.
36 Адаменко В.Д. Советское уголовно-процессуальное представитель-ство. - Томск, 1978. – 315 с.
ҚОСЫМША
1 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
1 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
2 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
3 Божко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. - Минск: МВШ МВД СССР, 1969. – 291 с.
4 Щерба С.П., Сәрсенбаев Т.Е., Зайцев О.А. Дәрменсіз жәбірленушіге қатысты алдын ала тергеу жүргізу: Оқулық құрал. – Қарағанды, 2002. – 139 б.
5 Биятов Т.К. Процессуальные проблемы совершенствования деятельности органов дознания в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Алматы: АВСШ ГСК РК, 1996. – 311 с.
6 Андреев Ю.Я. Право на защиту в стадии предания обвиняемого суду: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Харьков, 1989. – 153 с.
7 Бодало А.А. Восприятие человека человеком. - Л.: ЛГУ, 1990. – 277 с.
8 Болтаев А.К. Формирование понятия о другом человеке, как личности. - Л., 1992. – 285 с.
9 Юридическая психология / Ред. Джекебаев У.С. - Алматы: КазГЮУ, 2004. – 380 с.
10 Скрипкина Т.П. Сущность и содержание человеческого общения и иных форм контакта в уголовном процессе. - М., 1993. – 287 с.
11 Алауханов Е.О., Ағыбаев А.Н. Алдын ала тергеудің аяқталуы.
– Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 136 б.
12 Синайский Э.Д. Развитие этических основ в деятельности адвокатуры. - М.: МГУ, 1970. – 291 с.
13 анафин Д.К. Адвокат в уголовном процессе // Правовая реформа.
– Алматы, 2005. - № 4. – С. 14.
14 Мейірбекова Г.Б. Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет: Оқу құралы. – Алматы, 2007. – 184-б.
15 Рыжаков А.П. Краткий курс уголовного процесса (по УПК РФ 2001 года): Учебное пособие. - Тула: ПБЮЛ И.В. Рыжакова, 2002. – 254 с.
16 Кручинин Ю.С. Участие адвоката-защитника в уголовно-процессуальном доказывании: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Ижевск, 1997. – 150 с.
17 Лужин Л.М. Адвокат в уголовном деле. - М., 1997. – 275 с.
18 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
19 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
20 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
21 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету
Орындаған 3 курс студенті ______________ Ермаханова Г.Б.
Ғылыми жетекшісі, з.ғ.д.
профессор ______________
Алауханов Е.О.
Норма бақылаушы,
з.ғ.д, доцент ______________
Шарипов Ш.М.
Кафедра меңгерушісінің
з.ғ.д., проф. ______________
Алауханов Е.О.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алматы, 2010
РЕФЕРАТ
Түйін сөздер. Диплом жұмысында келесідей түйін сөздер кездседі:
Қылмыстық іс жүргізу кезіндегі айыпталушының алдын ала тергеу сатысында іс
жүргізу кезіндегі жағдайы; Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы;
Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың жүзеге асыруы;
және т.б.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, екі
бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
Көлемі. Жұмыстың көлемі 54 бет.
Диплом жұмысын жазуда тақырыпты таңдауға бірнеше себептер тоқтату салды.
Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасызм ету тақырыбын таңдау қазіргі
кездегі айыпталушылардың құқықтық жағдайларының күрт бұзылуы және оларға
мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқанкөмек ерекше орын алып отыр.
Жұмыс мазмұны “Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушы ұғымы және оның
алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы”, “Айыпталушының
қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы”, “Айыпталушының қорғануға құқығын
қамтамасыз ету (құқықтық және психологиялық аспектілер)”, “Айыпталушыны
алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың жүзеге асыруы”, “Қорғаушы мен
айыпталушы қорғауды жүзеге асыру барысында өзара қатынасы және қорғаушының
қылмыстық іс бойынша позиция қалыптастыруы”-деген тақырыптардан тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі айыпталушының
қорғану құқығын қамтамасыз ету құқықтық институтын зерттеу және соның
нәтижесінде осы институтты жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда
пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі
бар ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
мәртебесін зерделеу;
- айыпталушының құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін
қорғаудағы адвокат-қорғаушының атқаратын рөлін анықтау;
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының
құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін қоғауға бағыталған
қызметін арттыруға бағытталған ұсыныстар даярлау;
- қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарының құқықтық
сипатын анықтау.
Зерттеу объектісі және пәні. Адвокат-қорғаушының айыпталушыға білікті
заң көмегін көрсету барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады, қылмыстық іс жүргізу нормаларының жиынтығы
зерттеудің пәні болады.
ГЛОССАРИЙ
1.Адвокат- адвокаттар алқасының мүшесі. Жоғары заң білімі, екі жылдан
кем емес заң мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметті
жүеге асыру құқығына лицензия алған адам.
2.Айыптау үкімі- қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамға айыптау
шарасын тағайындайтын және айыптау тұжырымдамасы жазылған сот актісі.
3.Аралық сот- жоғары сыныпта заңгер-кәсіпкерлер құратын сенім соты.
Мемлекеттен және кәсіпкерлік құрылымнан толық тәуелсіз орган. Екі немесе
бірнеше шаруашылқ субьектілері арасында дау туындағанда, аралық сотқа
жүгіну пайда болады.
4.Карцер- бекітілген тәртіпте қасақана жол берген адамды, қамауда
ұстауға арналған бір орындық қапас.
Кассация; шағым- 1. Тәртіпке сәйкес, заңды күшіне енбеген сот
шешіміне, үкіміне жоғары тұрған сотта шағым беру және наразылық білдіру.
2. Іске қосымша ұсынылған материалдар бойынша, заңды күшіне
енбеген сот шешімі мен үкімнің заңдылығын мен негізділігін жоғары тұрған
соттың тексеруі.
3. Төменгі сатыдағы соттың заңдарды немесе сотта іс жүргізу тәртібін
бұзу себебі бойынша, жоғары тұрған соттың, төменгі сатыдағы сот шешімін
қайта қарауы, күшін жоюы.
5.Қлмыс санаттары- қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер, сипатына
және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға,
ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға
бөлінеді.
6.Кодекс- 1.Өзіне дейін әрекет еткен заңнаманы (мысалы,азаматтық
кодекс,қылмыстық кодекс және т.б.) қайта қарау негізінде, әлдебір құқық
саласының нормалары жазылған бірыңғай жүйелендірілген заңнамалық акт.
2.Тәртіп,норма,сенімдердің (мысалы,моральдық кодекс,шахмат кодексі)
жиынтығы.
7.Құрбанның арандатуы- жекелеген адамдардың түткі болуымен ақыр соңы
ауыр зардаптарға апарып соғатын әрекеттерге душар ететін айдап салушылық.
Жәбірленуші тарапынан болған буырқанған мінез-құлқымен қылмыстық қол
сұғушылыққа жағдай жасау түрі.
8.Сезікті- қылмыстық іс жүргізуде- тергеуші,анықтаушы қылмыс жасады
деп күмән келтіргендігін хабарлап,соған байланысты ҚР ҚІЖК-інде белгіленген
негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау
жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған
адам.
9.Этнократия- ұжымдық құқық пен ұлттық мүдделердің, жеке құқықтар мен
адамдар мүддесінен озықтылығы, үстемдікпен ықпал ету.
10.Этикет- тәрбиелеумен сіңірілген әдет,дағды. Тұрақтанған, өзін-өзі
ұстаудың қабылданған тәртібі. Қатынаса білу пішімі (мысалы, дипломатиялық
этикет, сарй ішкі этикеті, сөйлеу этикеті).
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5-7
1 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ 8-
22
1. Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушы ұғымы және оның
алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
2. Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ САТЫСЫНДА
ҚОРҒАУ
23-47
2.1 Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету (құқықтық
және психологиялық аспектілер)
2. Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың
жүзеге асыруы
3. Қорғаушы мен айыпталушы қорғауды жүзеге асыру барысында өзара
қатынасы және қорғаушының қылмыстық іс бойынша позиция
қалыптастыруы
Қорытынды
48-51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 52-
53
ҚОСЫМША
54-55
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыста айыпталушының
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі
(олардың құқықтыры мен мүдделерін қорғауға құқығы және т.б.) және аталған
субъектінің құқықтыры мен мүдделерін қамтамасыз етудегі адвокат-
қорғаушының рөлі зерттелінген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық
мемлекет орнату үшін азаматтардың құқықтарына, бостандығына және заңды
мүдделеріне кепілдіктерді күшейту керек. Айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету және тараптардың бәсекелестігі және тең құқықылығы қағидасын
дамыту қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында күшті кәсіби қорғаудың
болуын талап етеді. Қазіргі кезде адвокат-қорғаушының қылмыстық іс
жүргізуге қатысу мүмкіндігі көбейді.
Бұл зерттеу жұмысындағы адвокат-қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара
қатынастарды зерделеудің маңыздылығы сонда, біз айыпталушының құқықтары мен
заңды мүдделерін ойдағыдай қорғаудың адвокаттың қорғалушымен психологиялық
байланыс орнатып, өзара әрекеттің дұрыс стратегиясын таңдай алу қабілетіне,
қылмыстық іс бойынша ортақ позиция ұстанып, оны іске асыруда мақсатты
әрекеттер істей алу шеберлігіне байланысты екендігін дәлелдейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде С.Л. Ария, К.К. Арсеньев,
М.О. Баев, Б.Т. Безлепкин, А.Д. Бойков, Е.В. Васьковский, Д.П. Ватман, Л.В.
Владимиров, А.А Власов, Е.П. Данилов, Н.И. Капинус, Е.Г. Тарло, Н.М.
Кипнис, А.Ф. Кони, В.Л. Кудрявцев, В.Ю. Львова, П.А. Лупинская, Е.А.
Матвиенко, В.В. Мельник, Г.М. Резник, В.П. Рыжаков, А.Ф. Романенков, И.Д.
Перлов, И.Л. Петрухин, Н.Н. Полянский, Е.В. Семеняко, Б.Саломов, И.Л.
Трунов және тағы басқа революцияға дейінгі, Кеңестік кезеңдегі және бүгінгі
Ресей ғалымдарымен зерттелінген.
Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов, Е.О. Алауханов, К. Беков,
Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А. Джанабаев, А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов,
М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К. Құсайынов, Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев,
Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С. Нұралиева, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев,
Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел, А.Ж. Тукеев, С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов,
Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа ғалымдардың еңбегінен көрініс
тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі айыпталушының
қорғану құқығын қамтамасыз ету құқықтық институтын зерттеу және соның
нәтижесінде осы институтты жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда
пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі
бар ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
мәртебесін зерделеу;
- айыпталушының құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін
қорғаудағы адвокат-қорғаушының атқаратын рөлін анықтау;
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының
құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін қоғауға бағыталған
қызметін арттыруға бағытталған ұсыныстар даярлау;
- айыпталушының құқықтық мәртебелерін зерделеу;
- қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарының құқықтық
сипатын анықтау.
Зерттеу объектісі және пәні. Адвокат-қорғаушының айыпталушыға білікті
заң көмегін көрсету барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету жөніндегі қылмыстық іс
жүргізу қызметінің мәні мен мазмұны және де айыпталушыны қорғау жөніндегі
адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізу қызметінің мәні мен мазмұны, сол
қызметті реттейтін конституциялық және қылмыстық іс жүргізу нормаларының
жиынтығы зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығына осы проблеманы зерттеудегі тәсілдің өзін
жатқызуға болады. Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету
проблемасының ғылыми негізінде адам құқығының, бостандығының және заңды
мүдделерінің басымдығы, әлеуметтік маңыздылығы мен құндылығы, олардың
мемлекеттік және қоғамдық құндылықтармен арақатынасы жатыр, бұлар Қазақстан
Республикасының Конституциясында көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыста адвокат-қорғаушы мен айыпталушы арасындағы өзара
қатынасты, олардың әрқайсысының іс жүргізудегі жағдайына және оларға
берілген құқықтар мен міндеттерге сүйеніп, соттағы қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы бұл адамдардың психологиялық ерекшеліктері мен күйін ескеріп,
қылмыстық іс жүргізу тұрғысынан зерттеуге талпыныс жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Қылмыстық қудалау органдарының (осы органдарының лауазымды
тұлғаларының) кінәсімен ақтау дәлелдемелерді жинау барысында қылмыстық іс
жүргізу заңнамасының талаптары бұзылған жағдайда, қорғаушы жақ мұндай
дәлелдемелерді пайдалана алмайды (дәлелдемелер ретінде рұқсат ету
ережелерінің асиметрияланғаны), себебі, заң талаптары бұзылып алынған
дәлелдемелердің заңи күші болмайды, бұл жағдайда процесуалды нысан
бұзылады, ал ҚІЖК 116 бабына сәйкес ондай деректер дәлелдемелер ретінде
рұқсат етілмейді.
2. Қылмыстық іс жүргізудегі тараптардың бәсекелестігі мен тең
құқықтылығы қағидасы бұзылмас үшін және айыпталушы мен айыпталушының
құқықтырынын шектелуіне және бұзылуына жол бермес үшін ҚІЖК 102 баптың 4
бөлімінің редакциясын, қазіргісінен, келесідегідейге өзгерту керек:
Өтініш мәлімделгеннен кейін, оның қабылдануы, қаралуы және тікелей
шешілуі міндетті болып табылады
3. Қылмыстық іс жүргізуде адвокат-қорғаушы дәлелдемелерді жинау
субъектісіне жатпайды. Адвокат-қорғаушының жинаған материалдар, тек
қылмыстық іс жүргізу органдарынын лауазымды тұлғаларының тиісті бағасын
алғаннан кейін ғана дәлелдемелер бола алады. Яғни, ол материалдар
тергеушімен, анықтаушымен, прокурормен іс бойынша маңызы бар мән-жайларды
анықтау үшін пайдасы бар деп танылса, онда аталған лауазымды тұлғалар,
адвокат-қорғаушымен жиналған материалдарды қылмыстық іске дәлелдемелер
ретінде қосу туралы қаулы шығарулары тиіс.
4. Алдын-ала тергеу біткеннен кейін адвокат-қорғаушы өзінің қорғау
қорытындысын дайындау керектігін ұсынамыз. Қорғау қорытындыснда адвокат-
қорғаушының, қылмыстық іс бойынша айыпталушыні, айыпталушыны және
сотталушыны қорғауға бағытталған барлық материалдар бекітілуі тиіс.
5. Айыпталушының мүліктік жағынан дәрменсіздігі себебімен, адвокат
жалдауға мүмкіншілгі болмаған жағдайда, тергеуші, анықтаушы, прокурор,
оларға адвокатты тағайындайды (әрине, егер де заң бойынша адвокаттын
қатысуы міндетті болса (ҚІЖК 71 бабы)). Біз айыпталушынің, айыпталушының,
сотталушының от басының орта жан басына шаққандығы, адвокаттың
тағайындалғанға дейін соңғы үш айдын табысы туралы анықтамамен қылмыстық
істі тергеу барысында расталуы тиіс – деп есептйміз. Бұл шара тағайындалған
адвокаттардың еңбек ақысын мемлекет есебіннен негізсіз төленгеніне жол
бермеді.
6. Қылмыстық іс жүргізуге тағайындау тәртібімен қатысатын адвокат-
қорғаушылардың тәжірибесінде, өз еңбектеріне алуға тиіс ақысын уақытылы алу
үшін, біз ондай адвокатардың еңбек ақысын арнайы қорларда жиналатын
қаражаттан жүзеге асыру керектігін ұсынамыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мазмұнынан, кіріспеден, үш бөлімнен, бес
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушы ұғымы және оның алдын ала
тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
Қазақстанда адвокатура саласы бойынша ғылыми еңбектер өте аз. Олар:
E.O. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Л.Ш. Берсугурова, Е.И. Каиржанов, М.Ч.
Қоғамов, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, С.Т. Тыныбеков және басқалары
қылмыстық іс жүргізу оқулықтары республика ғылымында негізгі орын алады.
Қылмысты тергеу процесінде тергеуші күдік тудыратын көптеген адамдарға
қатысты болжамдарды тексереді, бірақ олардың қылмыстық іс бойынша
айыпталушы деп санасақ, ол тергеу процесін күрделендіреді, дәлелсіз
қылмыстық жауапқа тартылғандардың құқықтарының бұзылуына алып келеді.
Л.М. Карнееваның пікірінше, адамға қатысты оны айыпталушы деп тануға
негіз болатындай мәліметтер жинақталып, бірақ олар адамды айыпталушы деп
тануға жеткіліксіз болса, онда ол айыпталушы болып қалады және оның істегі
бұл жағдайы мына құжаттардан көрініс табады:
- нақты адамға қарсы қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда;
- айып тағылғанға дейін айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын таңдау
туралы қаулыда (ҚІЖК-нің 142-бабы);
- айыпталушыны ұстау хаттамасында;
- тергеудегі қылмысқа байланысты оның жеке өмірінен деректер алу
мақсатында айыпталушыға сұрақтар қойылғандығы көрінетін хаттамада [1, 26-
б.].
Қылмыс жасады деп күдік тудырғанмен, ешқандай іс жүргізу әрекеттерін
жасауға алып келмеген, тергеушінің күдігі өзіне кейін мәлім болған адамға
ешқандай зардап болмайды, ол қылмыстық іс бойынша айыпталушы деп танылмайды
[2, 65-б.].
Автордың ойынша, болжамдағы айыпкер айыпталушы деп танылу үшін тергеуші
оны процеске тартып, оған қатысты айыпталушы айтуы керек, ал процеске тарту
дегеніміз адамды ұстап, айып тағылғанға дейін оған бұлтартпау шарасын
қолдану ғана емес, оның мүлкіне тыйым салу, салыстырмалы зерттеу жүргізу
үшін одан үлгі алу, оның кім екендігін анықтау, оның пәтерін тінту, сот-
медицина сараптамасына жіберу, айыпталушы ретінде шақыртып алып жауап алу.
Бірақ кейбіреулер айыпталушы ұғымына кең түсініктеме бергенге қарсы,
себебі одан көптеген азаматтардың құқықтарының бұзылуы және олар жеткілікті
дәлел болмаса да айыпталушылар қатарына ілінуі мүмкін [3, 43-б.].
М.С. Строговичтің пікірінше, айыпталушы ретінде іске тартылмаған,
бірақ сол адамның қылмыс жасағандығын көрсететін, бірақ оны іске айыпталушы
ретінде тартуға жеткіліксіз бірқатар деректер болғандықтан істі тергеу
кезінде оған қатысты белгілі бір іс жүргізу шаралары қолданылатын
айыпталушы деп танылады [4, 11-б.].
Қазіргі қолданыстағы заң да айыпталушы ұғымына кең түсініктеме беру
жолына түспеген.
ҚР ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп
күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы Кодексте белгіленген
негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау
жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған
адам айыпталушы болып танылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы ретінде айыпталушыні дұрыс анықтаудың
практикалық маңызы зор.
Бір жағынан, тергеушіде нақты қылмысты істеген осы-ау деп күдіктенетін
адаммен тікелей жұмыс істеп, тергеу амалдарын жүргізуге мүмкіндігі болады,
яғни сол кезден бастап қылмыстық қудалау басталады – тергеуші мен прокурор
белгілі бір адамның қылмыс жасағаны туралы тұжырымды жасайды, негіздейді
және қорғайды [5, 67-б.].
Екінші жағынан, қылмыстық істе өз мүдделерін қорғауы үшін белгілі бір
құқық берілген негізгі қатысушылардың бірі пайда болады, себебі қылмыстық
қудалау басталған бойда құқық қорғау органдары қылмыстық сот ісін жүргізуге
тартқан адамның қорғану құқығы туындайды.
Айыпталушының пайда болуының негізінде, бірінші кезекте, нақты адамның
қылмыс жасағандығы туралы болжам жатыр.
Бірақ тергеушіде туындаған күдік адамды қылмыстық іс бойынша айыпталушы
деп тануға ешқандай заңдық негіз бермеді және ол болжам сол адамға қатысты
мәжбүрлеу шараларында көрініс таппайынша, айыпталушыға ешқандай құқықтық
салдар әкелмейді.
Бұрын аталып өткендей, заң бойынша ондай салдарларға қылмыс жасады
деген күдікпен қылмыстық іс қозғау, қылмыс жасады деген күдікпен адамды
ұстау және айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану жатады (ҚІЖК-
нің 68-бабы) [6, 63-64-бб.].
Қылмыстық істе айыпталушының пайда болуының бірінші жағдайы – нақты
адамға қатысты қылмыстық істің қозғалуы, адамның айыпталушы ретінде
ұсталуы, ол мынадай жағдайларда ғана орын алады:
1) белгілі бір адамның қылмыс жасағаны туралы күдік;
2) бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жаза тағайындалуы
мүмкін қылмыстың белгілері.
Айыпталушының өзі жасалған қылмыстың субъектісі болуы мүмкін-ау деген
адамға сілтейтін тексерілген деректерге негізделуі тиіс.
Сондықтан да айыпталушы ретінде ұстау үшін ҚР ҚІЖК-нің 132-бабында
көрсетілген мына негіздердің кемінде біреуі болуға тиіс:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін
ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы
ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133-
бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын
үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында
ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе
аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде;
5) адамның қылмыс жасағандығына сезіктенуге негіз беретін өзге де
деректер болған кезде ол адам жасырынуға әрекет жасаған не оның
тұрақты тұратын жері болмаған немесе айыпталушының жеке басы
анықталмаған жағдайларда.
Сонымен, заң шығарушы айыпталушыны қорғауда бірінші орынға айыпталушыға
қолданған құқық шектеудің алғашқы себебін, қылмыс жасады деген айыпталушы
емес, сол құқық шектеудің өзін қояды.
Адамды айыпталушы деп тану үшін адамға қылмыс жасады деп күдік
келтіретіндей дәлелдемелердің, ұстауды немесе бұлтартпау шараларын
қолданудың заңда көзделген негіздері мен жағдайлары болуы керек және де
адамды айыпталушы жағдайына қоятын іс жүргізу актісі қажет.
Қолданыстағы заңға сәйкес ондай актілерге ұстау хаттамасы мен қылмыстық
іс қозғау туралы қаулы жатады, ал бұдан байқайтынымыз, отандық қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында адамды айыпталушы деп танудың бірыңғай тәртібі жоқ, әр
түрлі бұлтартпау шаралары бар (ұстау және бұлтартпау шарасы), оларды
қолданған жағдайда адам бірден қылмыстық іс бойынша айыпталушы болып шыға
келеді.
Заң әдебиетінде Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына процесте айыпталушы тұлғасының пайда болу тәртібі мен
жағдайларына, айыпталушы ұғымын нақты анықтауға қатысты өзгертулер енгізу
қажеттігі жайында әр түрлі пікірлер айтылуда, ол қылмыстық іс жүргізуге
адам құқығын да, құқық қорғау органдары қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс жүргізуге тартқан адамның қорғану құқығын да қамтамасыз етеді
[7, 78-б.].
Адамды айыпталушы деп танудың ортақ тәртібін заңда белгілеу керектігін
көптеген авторлар дәлелдеп отыр.
Адамның жасалған қылмысқа қатысы бар екендігі туралы қолда бар
дәлелдемелер негізінде оны айыпталушы деп тану туралы қаулы шығарылған адам
айыпталушы болып табылады дейді А.В. Солтанович. Ондай қаулы, - дейді
ол, - айыпталушыны ұстағанда, оған бұлтартпау шарасын қолданғанда, нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғалғанда, кінәсін мойындап өзі келгенде
шығарылады және адамға көрсетілген бұлтартпау шараларын қолданардың алдында
шығарылады [8, 67-68-бб.].
Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда қылмыс жасады деп аталған адам
куәгер де, айыпталушы да бола алмайды. Ол – айыпталушы адам, себебі ондай
адам қылмыс жасады деген күдік тудырады дейді В.Я. Дорохов [9, 77-б.].
Сонымен қатар ол заңнамаға өзгерту енгізіп, істе айыпталушының пайда болу
жағдайын белгілеу керек деген ұсыныс айтады.
Көптеген заңгерлер өзіне қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
шыққан адамдарға да айыпталушы мәртебесін беруге қарсы. Біз де оны
құптаймыз [10, 32-б.].
С.Ф. Бычкова, А.Я. Гинзбург және М.Ч. Қоғамовтардың айтуынша, қылмыстық
іс қозғау туралы қаулыдағы қылмыс жасады деген күдік адамды айыпталушы деп
тануға негіз бола алмайды.
Егер В.Я. Дорохов және қолдаушылар айтқан пікірлермен келіссек, онда
қылмыстық іс жүргізуге айыпталушының пайда болуы тек субъективтік факторға
– тергеушінің ғана емес, оған қылмыстық іс қозғау үшін материалдар
жібергендердің де пікіріне толықтай байланысты болар еді дейді С. Оспанов
[11, 11-б.].
А. Лариннің пікірінше, қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда аталған
адамды айыпталушыға жатқызу дұрыс емес, онда мынадай кемшіліктер бар:
1) адамның іс жүргізудегі жағдайы қылмыстық іс қозғау туралы қаулының
редакциясына тәуелді болып қалады;
2) тергеуші айыпталушыға оның құқықтарын қашан және қандай жағдайда
түсіндіріп, ол құқықтардың жүзеге асырылуын қалай қамтамасыз етеді, ол жағы
анық емес;
3) егер қылмыс оқиғасының болғандығы теріске шығарылмаса, қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы іс біржола шешілгенше күшін сақтайды,ал белгілі бір
адамның қылмыс жасағандығы туралы алғашқы болжау қылмыстық іс қозғау туралы
қаулыда аталған адамдарға еш қатысы жоқ адамдардың кінәлі екендігі туралы
болжаумен қатар жүреді [12, 4-б.].
Біздің ойымызша, айыпталушы деп тану туралы қаулыны заңмен бекітудің
теорияда да, практикада да негізі жоқ. Себебі, көп жағдайларда қылмыстық іс
ондағы адамдар арқылы емес, факты бойынша қозғалады. Тергеуші (анықтаушы)
бірінші кезекте адамның (адамдардың) жасалған қылмыстық әрекетке қатысы бар
екендігін растайтын нақты деректер жинақтырады. Сонан соң айып тағу келеді.
Қылмыстық іс қағаздарын жүргізгенде оны әр түрлі формальды құжаттармен
толтыра берудің қажеті жоқ.
Қылмыстық іс қозғау әрқашан да бірдей қылмыстық жауапкершілік алып
келмейді, іс кейде анықтаушы, кейде анықтаушы емес негіздерде қысқаруы
мүмкін (ҚІЖК-нің 37-38-баптары).
Адамның қылмыстық іс қозғалған кезден бастап айыпталушы болып қалуы
қылмыстық іс жүргізуге жиі кездеседі.
Қылмыстардың кейбір құрамдары бойынша, нақты айыпталушыны көрсетпей
қылмыстық іс қозғау туралы қаулыны баяндау мүмкін емес. Бұлар, мысалы, ҚК-
тің 136-бабында (балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға
арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтару), ҚК-тің 358-бабында (бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу), ҚК-тің 373-
бабында (қашқындық) және басқа да баптарда көзделген қылмыстық істер.
Қылмысты кейде тергеушіге бұрыннан белгілі адамдардың ғана жасауы
мүмкін. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс жасалған қылмысқа қатысты да, оны
жасаған адамдарға қатысты да бір уақытта қозғалады, яғни тергеуші нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығарады.
Сонымен қатар, қылмыстық істерді зерделеу көрсетіп отырғандай, нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғалған 194 жағдайда бұл адамдарға ұстау да,
айып тағылғанға дейінгі бұлтартпау шарасы да қолданылмаған, яғни қылмыстық
іс бойынша айып тағылғанға дейін куәгер ретінде сұралғанмен, олардың 42-сі
айыпталушы деп танылмаған.
Заңгерлердің көпшілігі қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда қылмыс жасады
деп күдік айту адамды айыпталушы деп тануға негіз болмайды деген пікір
айтады [13, 21-22-бб.]. Біз бұл пікірді толықтай қолдай алмаймыз.
Нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы ол адамға құқық
қорғау органдарының қылмыс жасады деп күдік келтіретінін көрсетеді, ал оны
айыпталушы деп танымау оның ресми құжатта көрсетілген күдіктен өзін қорғап
қалу мүмкіндігінен айырады.
Жасыратыны жоқ, нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
шыққаннан кейін ол істің жүргізілуін өз қолына алған адамның алғашқы
әрекеті сол құжатта көрсетілген адамға қарсы бағытталады. Тергеуші алдын
ала тергеу барысында адамнан айыпталушы ретінде жауап алады, бұл ретте ол
айыпталушыға бұлтартпау шарасын қолдануға немесе оны ұстауға негіз болмауы
да мүмкін.
Сонымен қатар, айыпталушыға оның құқығын жариялау қажеттігі де
туындайды. Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда айыпталушының құқықтары
туралы айтып кету мүмкін емес, себебі оны шақыртып алып, оған құқықтарын
түсіндіріп айту керек. Сондықтан да бұл жерде нақты адамға қатысты
қылмыстық іс қозғау туралы жалғыз қаулымен шектеліп қалуға болмайды, адамды
айыпталушы жағдайына қоятын іс жүргізу актісін шығару керек. Қылмыстық
қудалау органдарының практикасына айыпталушының (айыпталушының) құқықтарын
ҚІЖК-нің 68-69-баптарының тәртібінде түсіндіріп беру туралы хаттама жасауды
енгізу керектігін осымен түсіндіруге болады.
Қылмыс жасады деп күдік тудырған адамды ұстаған немесе айып тағылғанға
дейін оған бұлтартпау шарасы қолданылған жағдайда ұстау хаттамасы,
қылмыстық іс қозғау туралы және оны жүргізуді өзіне алу туралы қаулы және
ҚІЖК-нің 142-бабы тәртібінде бұлтартпау шараларын таңдау туралы қаулы істе
айыпталушының пайда болғандығын көрсететін актілерге жатады.
Сонымен, айыпталушы ретінде тануға негіз болатын деректер жеткіліксіз,
бірақ:
1) қылмыс жасады деген күдікпен ұстауға;
2) қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығаруға;
3) айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдануға
болатын адам қылмыстық іс бойынша айыпталушы деп танылады.
Айыпталушы қылмыстық іс жүргізудегі айрықша тұлға, ол сот ісінің
жүргізілуіне уақытша қатысады. Себебі ол қылмыс жасады деп айыпталмайды, ал
оның қылмысты жасауы мүмкін деген айыпталушы тергеуші (анықтаушы) дәлелдеп
растауы керек.
ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес істе айыпталушы қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс қозғау, оған ұстау және айып тағылғанға дейін бұлтартпау
шарасы сияқты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларын қолдану
нәтижесінде пайда болады.
Адамды құқықтан айыру жағынан жазаға барабар шараларды қолдану үшін
берік негіз керек дейді И.Я. Фойницкий [14, 22-б.].
Адамды қылмыс жасады деген күдікпен процеске тарту ол үшін қолайсыз
зардаптарға алып келеді. Оның қалыпты өмір салты бұзылады, егер оған
қатысты ұстау немесе айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолданылса, ол
қоғамнан, жақын адамдарынан қол үзіп қалады. Оқшаулау кәсіпкерлік қызметпен
айналысып жүрген адамға материалдық залал келтіреді, оның иесіз қалған
мүліктерінің бүлінуі де мүмкін.
А.А. Ескендировтың зерттеулеріне қарағанда, кәмелетке толмағандарды
қамауда ұстау олардың даму процесіне теріс әсер ететін көрінеді. Олардың
әлі қатая қоймаған ағзасы қылмыстық іс жүргізу сипатындағы жазалау
шараларының күшті психологиялық ықпалын толық сезінеді екен. Мемлекет пен
жасөспірім өздерін бір-біріне қарсы қояды. Қамауға алынған, қауіпті құқық
бұзушылар қатарына жататын жеткіншектердің көпшілігі қапаста (СИЗО) қысқа
уақыт отырғанның өзінде қоғам үшін аса қауіптілік танытпайтын өз
құрбыларына теріс ықпалын тигізіп үлгереді, режимді, тәртіпті бұзуға
итермелейді, кейін қоғамға қауіпті әрекеттер жасауға тартады.
Колониялардың қылмыстық салт-дәстүрді берік ұстап жүргендерінің көбісі
сот үкімі бойынша СИЗО-дан әкелінгендер екенін практика көрсетіп отыр [15,
42-б.].
Айыпталушыға психологиялық салмақ түседі. Оның әуел бастан өзгеретін
психологиялық күйлеріне мыналар жатады:
- алдағы болатын өмір жағдайына ағзаны алдын ала бейімдеу;
- бола қалуы мүмкін теріс жағдайдан үрейлену (қылмыс жасады деп
ресми айыптау);
- күткенінің белгісіздігінен қорқу;
- тірлік жоспарларының бұзылуымен байланысты фрустрация [16, 90-
б.].
Бұл қиындықтар мен уайымдардың барлығы қылмыстық істің мән-жайына қарай
айып әлі тағыла қоймаған адамның мойнына түседі, себебі фактылар әлі
айқындалмаған, жинақталмаған және қажетті дәлелдемелер тексерілмеген [17,
73-б.].
Жоғарыда айтылғандарға сүйеніп және қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның құқығын, оның бостандыққа, қадір-
қасиетіне қол сұғылмауына конституциялық құқығын (ҚР Конституциясының 17-
бабы), жеке өміріне қол сұғылмауын, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуын
қамтамасыз етудің керектігін ескеріп, заң шығарушы айыпталушының қылмыстық
істе ұстау, қылмыстық іс қозғау немесе адамға айып тағылғанға дейін
бұлтартпау шарасын қолдану нәтижесінде пайда болатындығына сәйкес адамның
айыпталушы ретінде болуының қысқа мерзімді уақытын белгіледі.
Заң қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын бұл тұлғаға қатысты
бұлтартпау шараларының ең көп мерзімін белгіледі. Қылмыс жасады деп күдік
тудырған адамды ұстау мерзімі 72 сағаттан аспайды, ал айыпталушыге
бұлтартпау шарасын қолдану айрықша жағдайларда ғана болады және бұл ретте
ҚІЖК-нің 142-бабына сәйкес айыпталушыға айып бұлтартпау шарасы қолданылған
кезден бастап 10 тәулік мерзімнен кешіктірілмей тағылуға тиіс.
Бұл көрсетілген мерзімдер адамның айыпталушы жағдайында болу мерзіміне
жата ма? Көптеген заңгерлер ұстау және бұлтартпау шараларын қолдану
мерзімдері адамның айыпталушы жағдайында болу мерзіміне жатады дейді [18,
45-б.].
Бұл мерзімдер адамның айыпталушы жағдайында болу мерзімі емес, тек
оған қатысты ұстаудың және бұлтартпау шараларының күшінде болу мерзімі, ал
адамның ондай жағдайда болу мерзімін шектеу кейбір жағдайларда қылмыстық
сот ісін жүргізуге үлкен кедергі келтіреді дейді кейбіреулер [19, 45-б.].
Қылмыстық істе айыпталушының пайда болуын заң шығарушы оған қатысты
ұстау және бұлтартпау шарасы сияқты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу
шараларын қолданумен байланыстыратындықтан бұл шаралар бұзылған немесе
мерзімі өткен жағдайда адам айыпталушы болудан қалады, себебі оның мұндай
жағдайда болу шарты орындалмайды.
Сонымен айыпталушыға қатысты қылмыстық істі тергеу 10 тәулікпен
шектеледі, бұл айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын қолданудың жол
берілген ең көп мерзімі. Егер бұлтартпау шарасын қолданғанда адам ҚІЖК-нің
142-бабына сәйкес ұсталса, онда да ұстау мерзімі 10 тәуліктік мерзімге
кіреді. Осы мерзімде тергеуші айыпталушыға айып тағып, оны айыпталушы
жағдайына көшіруі керек, немесе оған қатысты қылмыстық іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шараларын бұзып, айыпталушыны қылмыстық іске қатысудан босатады.
Бірақ ескеретін бір жағдай, тергеушінің қылмыстық іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шараларын бұзу туралы шешімі, яғни айыпталушыны қылмыстық істен
босату туралы шешімі әр түрлі негіздерде қабылдануы мүмкін.
Біріншіден, жасалған қылмысқа адамның қатысы бар деп қылмыстық істі
тергеу барысында тергеуші бұл қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу
шараларының қажеті жоқ деген тұжырымға келуі мүмкін, себебі ол адам қылмыс
жасады деген күдік расталмайды. Ал айыпталушы бұл жағдайда бірден қылмыстық
қудалаудан босатылады.
Екіншіден, егер бұлтартпау шарасын қолдану мерзімі өтсе, ал тергеуші
айыпталушыні айыпталушы деп танымаса, онда оны айыпталушы деп процеске
тартуға негіз сақталған күнде де ол айыпталушы болудан қалады.
Бұл жағдайда тергеуші адамды процестен босатуға мәжбүр болады, себебі
заңға сәйкес, егер айыпталушыға 10 тәулік ішінде айып тағылмаса, оған
қатысты бұлтартпау шаралары күшін жояды.
Сонымен қатар қылмыс жасады деген күдікпен адам ұсталған жағдайда егер
ұстаудың заңда белгіленген 72 сағаттық мерзімі ішінде тергеушіден
айыпталушыні босату туралы немесе оған бұлтартпау шараларын қолдану туралы
қаулы түспесе немесе адамға айып тағу туралы шешім қабылданбаса, онда
ұсталғандарды ұстау орнының (ИВС) бастығы бұл адамды босатады, ол жайында
хаттама жасап, ұсталғанды босату туралы хабарды тергеушіге жібереді.
Кейде тергеушінің айыпталушыға айып тағу немесе оған қатысты қылмыстық
іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларының күшін жою үшін қажетті барлық
деректерді жинастырып үлгермеуі мүмкін, бірақ айыпталушы ондай болудан
ресми түрде босатылғанның өзінде тергеуші оның жасалған қылмысқа қатысы бар
екендігі жайында деректер жинастыруды жалғастыра береді.
Біздің пікірімізше, айыпталушыны қылмыстық қудалау ұстаудың немесе
бұлтартпау шарасының мерзімі өтуі себепті ол айыпталушы болудан қалғаннан
кейін де жалғасады.
Сонымен қатар өзіне қатысты қолданылған ұстаудың немесе бұлтартпау
шарасының мерзімі өткендіктен айыпталушы болмай қалған адам, кейін қылмыс
жасады деп айыптауға негіз табылған жағдайда іс бойынша айыпталушы деп
танылады [20, 76-б.].
Мерзімнің өтуіне байланысты айыпталушыға қатысты бұл шаралардың күшін
жою оларды қолдануға негіз болған мән-жайларды жоққа шығармайды, қылмыс
жасады деген күдік жойылмайды.
Құқықтық тұрғыдан алғанда, мерзімнің өткендігіне байланысты ұстаудың
немесе бұлтартпау шарасының күші жойылған бойда адам процестен шығарылады.
Бірақ психологиялық тұрғыдан алғанда адам өзін айыпталушымін деп ары қарай
да санайды, себебі тергеушінің бұл мәжбүрлеу шараларының күшін жою туралы
шешімі айыпталушының кінәсіз екендігі анықталғандығының емес, мәжбүрлеу
шаралары мерзімінің өткендігінінің салдары, яғни тергеуші ондай шешім
қабылдауға мәжбүр болады [21, 44-45-бб.].
Әрине айыпталушыні процеске тартумен байланысты қақтығыс оны қылмыстық
істен шығарумен тынады, себебі тергеуші мен айыпталушы арасындағы өзара
әрекеттестік қақтығысқа айналу үшін тараптардың бір-біріне қарсы тұру
фактысы керек. Қақтығыстың тынуын шешім табылғандық деп теріс ұғыну бар.
Өзара әрекеттестіктен оған қатысушылардың тым болмаса біреуі шығып қалса да
шешімі табылмаған қақтығыстың да тынуы мүмкін дейді В.И. Хасан [22, 54-
б.].
Қылмыстық істі тергеу барысында тергеушінің сол қылмыстық іс бойынша
айыпталушы болған, бірақ қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларының
мерзімі өтуіне байланысты ондай болудан қалған адамнан жауап алуға тура
келеді. Көбіне ондай адам, процестен шығарылғанына қарамастан, одан күдік
алынбаса да, істе куәгер ретінде өтеді.
Ондай адамдардан жауап алу, біздің пікірімізше, былай өтуге тиіс:
1) ондай адамға оның өзін немесе жақын адамдарын әшкерелеуге
бағытталған сұрақтарға жауап бермеуге құқы бар екендігі
міндетті түрде түсіндіріледі (ҚІЖК-нің 27-бабы);
2) ондай адам жауап беруден бас тартқаны үшін қылмыстық
жауапкершілік туралы ескертілмейді (ҚК-нің 352-бабы);
3) жауап беру үшін тергеушіге келгенде оның өз адвокатымен келуіне
құқығы бар екендігі түсіндіріледі.
Жауап алғанға дейін бұл түсініктемелердің берілгендігі сұралатынның
және тергеушінің қолдарымен расталады.
Бұл шаралар қажет, себебі қылмыстық істе айыпталушынің пайда болуын
ұстаумен немесе айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолданумен
байланыстырудан адам мәжбүрлеу шаралары күшін жойған немесе ұстаудың
мерзімі өткен жағдайда қылмыстық іс жүргізумен және қылмыстық
жауапкершіліктен босатылып қана қоймайды, айыпталушыга процеске қатысушы
ретінде өз мүддесін қорғауы үшін тергеуші берген құқықтан да айырылады
(мысалы, жауап беруден бас тартқандық үшін қылмыстық жауапкершіліктен
қорықпау және т.б.).
Қылмыс жасады деп күдік тудырған адамды процеске тартқан жағдайлардың
барлығында (ұстау, айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану, сондай-
ақ қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығару) адамның айыпталушы жағдайында
болу мерзімі 10 тәуліктен аспауы тиіс, осы уақыт ішінде тергеуші мына
шешімдердің біреуін қабылдайды:
- егер қылмыстық іс бойынша адамды айыпталушы ретінде тарту үшін
жеткілікті дәлелдемелер жинақталса, айыпталушыға айып тағылады;
- қылмыс жасағандығы туралы күдік расталынбаса, айыпталушыны
процестен шығарып тастайды.
Айыпталушының сондай жағдайда болу мерзімі өтіп кеткендіктен ол
айыпталушы болудан қалса, тергеуші жоғарыда көрсетілген шешімнің ешқайсысын
шығара алмайды, себебі ол жинастырған дәлелдемелер айыпталушыға айып тағу
үшін жеткіліксіз және оның жасалған қылмыста кінәсіз екендігін де
көрсетпейді, сондықтан да адамды айыпталушы ретінде процеске тартқан негіз
сақталады.
Сол себепті айыпталушы жағдайында болу мерзімі өтіп кеткендіктен ондай
болмай қалған адамнан жауап алу тәртібі туралы бұрын жасалған ұсыныс
қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның құқығының сақталуына кепілдік
ретінде іс жүзіндегі айыпталушыға да, айыпталушыні айыпты деп тану немесе
оған қолданылған мәжбүрлеу шараларының күшін жою туралы негізсіз шешім
қабылдаудан құтқаратындықтан тергеушіге де тиімді.
Кейбір авторлардың пікірінше, егер айыпталушының жағдайына кінәсіз
адамның қойылғанына тергеушінің немесе анықтаушының көзі жетсе, олар
айыпталушыны ақтау туралы дәлелді қаулы шығаруға тиіс, ал оның көшірмесі
ақталатынға қол қойдырып беріледі, себебі ол жайындағы тұжырым қылмыстық
істегі маңызды мәселенің шешімі болып табылады, ол өзінше бөлек іс жүргізу
құжатында баяндалады [23, 23-б.].
Кейбіреулер ҚР ҚІЖК-нің қылмыстық істі қысқартуға негіздер көрсетілген
тиісті бабын адамның күдік тудырған қылмысқа қатысы жоқтығы сияқты
қылмыстық істің қысқаруына алып келетін ақтаушы негізбен толықтыруды
ұсынады [24, 83-б.].
Біз бұл пікірді қолдамаймыз, ол айыпталушының тергеліп жатқан қылмысқа
қатысы жоқ екендігі анықталған жағдайда тергеуші оны оған қолданылған
мәжбүрлеу шарасын (ұстау, бұлтартпау шарасын) бұзу арқылы немесе ақтаушы
мән-жайлар бойынша қылмыстық істі қысқарту туралы дәлелді қаулы шығарып,
процестен алып тастайды.
1.2 Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы
Айыпталушының қорғануға құқығы оның өз қорғануын өзінің жүзеге асыруына
мүмкіндік берумен шектелмейді, олай болған жағдайда қорғау айыпталушының
жеке басының қасиеттеріне, оны қабілетіне, көңіл-күйіне және де қылмыс
жасады деп айып тағудан адам психикасын жарақаттайтын фактілерге едәуір
байланысты болады.
Қылмысты тергеу процесі айыпталушы ретінде жауапқа тартылған адамның
жағдайының қиындығымен ғана емес, этикалық және психикалық сипаттағы
қиындықтармен де байланысты, себебі адам қиын мәселеге тап болады (айғақтар
беру, көргендерді, бастан кешкендерді қайта жаңғырту, басқа адамдарға баға
беру және т.б.), оларды орындауда қоғамдық сипат бар, ал кейбір жағдайларда
ол жеке басқа қауіп төндіруі мүмкін.
Мұндай баламаның болуы айыпталушының өз қорғануын өзінің жүзеге
асыруына ықпал етпей, оның әрекетін тежемей қоймайды. Сондықтан да
айыпталушының қорғаушы көмегін пайдалану құқығы оның іс жүргізу
құқықтарының ішінде маңызды орын алады.
Айыпталушыда қорғаушы болу құқығы дегеніміз оның қорғаушыдан тиісті
қорғау функцияларының орындалуын, өзіне көмек көрсету үшін оның барлық
заңды құралдарды пайдалануын талап ете алуы. Ол қорғаудың ойдағыдай болуы
үшін қорғаушыға үлкен жауапкершілік артады. Сондықтан да тек бір адам –
айыпталушының адвокат-қорғаушысы ғана жүзеге асырады.
Біздіңше, іс жүргізудің кезінде айыпталушыны қорғауды тек кәсіби
адвокат қана жүзеге асыруға тиіс. Бұл пікір заң шығарушының айыпталушыға
білікті заң көмегіне кепілдік беретіндігіне негізделген, сондықтан да
заңгер емес адам бұл санатқа жатпайды. Бірақ заң білімінің болуы білікті
қорғауға кепілдік бола алмайды, бұл жерде қорғауды жүзеге асыратын адамда
атқарылатын функцияның сапасына деген жауапкершілік болуға тиіс. Бұл
жауапкершілік корпоративтік сипаттағы нормалармен қамтамасыз етіледі, ал
оларды сақтау корпорация мүшелерінің міндетіне жатады. Ондай корпорация деп
адвокаттар алқасын айтуға болады, ол өзіне мүше қабылдағанда заңгерлерге
белгілі бір кәсіби және біліктілік талаптар қояды.
Қорғаушыны өзі таңдайтын айыпталушының конституциялық құқығына келетін
болсақ, С.М. Гавриловтың пікірімен келісуге болады, ол қылмыстық іс
жүргізутегі қорғау іс жүргізу функцияларын толығырақ бөлісуі, қылмыстық іс
жүргізутің дұрыс жүруін қамтамасыз ететін құрал ретінде айыпталушының
мүддесі үшін ғана емес, әділ соттың өзінің мүддесі үшін де керек. Сондықтан
да қорғаушыны өз бетімен таңдау құқығы айыпталушының қалауынша кез келген
адамды таңдау құқығын білдірмейді дейді [25, 34-б.].
Айыпталушының алдын ала тергеуде қорғаушы алу құқығы оның өз құқықтарын
қылмыстық іс жүргізудің сол сатысында толығырақ іске асыруға, істің күрделі
құқықтық және нақты мәселелерін білуге, өз позициясын дұрыс анықтауға
мүмкіндік береді.
Айып тағылған кезден іске қатыса бастаған қорғаушы алдын ала тергеу
барысында тағылған айыптың негізсіз екенін дәлелдеп, қылмыстық істің
жүргізілуін қысқартуы, немесе тағылған айыпты жеңілдетуге қайта сараланып,
қолданылған бұлтартпас шарасын өзгертуі мүмкін.
Егер қорғауды заңды, әділ жүргізсе қорғаушы тергеу үшін еш кедергі
болмайды, себебі оның іске қатысуы тергеушінің іс бойынша тексерілген,
дәлелді тұжырым жасауына және егер мүмкін болса, жіберген қателіктерін
түзетуге көмектеседі.
Айыпталушының қандай да бір себептермен өзі сенетін адвокаттан заң
көмегін алу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін заң шығарушы қорғаушыны арнайы
шақыру принципін заңда бекіткен. Бұл жағдайда айыталушы өз ісін жүргізуді
сеніп тапсыруға болатын адвокатты шақыртады, онымен уағдаласып заң
консультациясымен келісім жасалған.
Қорғаушыны айыпталушының келісімімен немесе тапсыруымен оның заңды
өкілі немесе басқа адамдар да шақыра алады. Әрине, қорғаушының
кандидатурасына байланысты айыпталушы мен оның өкілдері, туыс-жақындары,
басқа да адамдар арасында келіспеушілік тууы мүмкін, олар айыпталушы ол
маңда отырғандықтан өзара қорғаушы кандидатурасын талқылай алмайды, деген
дәлел айтуы мүмкін. Содықтан да, қорғаушыны шақыратын адам қамауда отырған
айыпталушымен жолығысып, адвокат туралы мәселені талқылаулары керек.
Біздің ойымызша, айыпталушының туған-туыстары, жақындары қамауда
отырған айыпталушының тапсырмасы болмаса да қорғаушы шақыруға құқылы,
себебі айыпталушы ондай адвокаттан кез келген уақытта бас тартып, өзі
қалаған қорғаушыны шақыра алады.
Қорғаушының алдын ала тергеуге қатысушының тиімділігін арттыруға
қорғауды қабылдау кезін анықтаудың септігі зор. Істі жүргізуді тапсыру – ол
заң консультациясы мен іс жүргізу үшін адвокат бөлуді сұраған клиент
арасындағы келісім, ол тіркеу карточкасында жазылып, ордермен ресімделеді.
Іске адвокаттың қатысуын болдырмайтын мән-жайлар шеңбері ҚІЖК-нің 97-
бабында қатаң шектелген, адвокат мына жағдайларда:
1) егер ол бұрын іске судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы, сот
отырысының хатшысы, сот приставы, куә, сарапшы, маман, аудармашы
немесе куәгер ретінде қатысса;
2) егер ол істі тергеуге немесе соттың қарауына қатысқан немесе қатысатын
лауазымды адаммен туыстық қатынаста болса;
3) егер ол қорғаушымен немесе сенім білдірушімен қарама-қарсы мүдделері
бар адамға заңгерлік көмек көрсетіп жүрсе немесе бұрын көмек көрсеткен
болса, сонымен бірге мұндай адамдармен туыстық қатынаста болса;
4) егер заңның күшімен немесе соттың шешімімен қорғаушы немесе өкіл
болуға оның құқығы жоқ болса іске қатыса алмайды.
Айыпталушы істің жүргізілуінің кез келген тұсында қорғаушыдан бас
тартуға құқылы. Оның себебін айыпталушы жариялауға міндетті емес.
Айыпталушы қорғаушыдан мүлде бас тартып өзін өзі қорғауы немесе бір
қорғаушының басқамен ауыстырылуы мүмкін. Бас тарту мәжбүрлі болуға тиіс
емес, яғни адвокаттың тергеушіге немесе сотқа келмеуінен не адвокатқа
төлейтін қаражаттың жоқтығынан болмауға тиіс.
Адвокаттан бас тартудың себептері әр түрлі болады:
- тағайындалған адвокатты танымау;
- қорғаушы ретінде басқа адамды қалау;
- сол адвокатқа сенбеу.
Әрине, мұндай жағдайларда тергеу органдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету
Орындаған 3 курс студенті ______________ Ермаханова Г.Б.
Ғылыми жетекшісі, з.ғ.д.
профессор ______________
Алауханов Е.О.
Норма бақылаушы,
з.ғ.д, доцент ______________
Шарипов Ш.М.
Кафедра меңгерушісінің
з.ғ.д., проф. ______________
Алауханов Е.О.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алматы, 2010
РЕФЕРАТ
Түйін сөздер. Диплом жұмысында келесідей түйін сөздер кездседі:
Қылмыстық іс жүргізу кезіндегі айыпталушының алдын ала тергеу сатысында іс
жүргізу кезіндегі жағдайы; Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы;
Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың жүзеге асыруы;
және т.б.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, екі
бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
Көлемі. Жұмыстың көлемі 54 бет.
Диплом жұмысын жазуда тақырыпты таңдауға бірнеше себептер тоқтату салды.
Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасызм ету тақырыбын таңдау қазіргі
кездегі айыпталушылардың құқықтық жағдайларының күрт бұзылуы және оларға
мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқанкөмек ерекше орын алып отыр.
Жұмыс мазмұны “Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушы ұғымы және оның
алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы”, “Айыпталушының
қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы”, “Айыпталушының қорғануға құқығын
қамтамасыз ету (құқықтық және психологиялық аспектілер)”, “Айыпталушыны
алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың жүзеге асыруы”, “Қорғаушы мен
айыпталушы қорғауды жүзеге асыру барысында өзара қатынасы және қорғаушының
қылмыстық іс бойынша позиция қалыптастыруы”-деген тақырыптардан тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі айыпталушының
қорғану құқығын қамтамасыз ету құқықтық институтын зерттеу және соның
нәтижесінде осы институтты жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда
пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі
бар ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
мәртебесін зерделеу;
- айыпталушының құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін
қорғаудағы адвокат-қорғаушының атқаратын рөлін анықтау;
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының
құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін қоғауға бағыталған
қызметін арттыруға бағытталған ұсыныстар даярлау;
- қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарының құқықтық
сипатын анықтау.
Зерттеу объектісі және пәні. Адвокат-қорғаушының айыпталушыға білікті
заң көмегін көрсету барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады, қылмыстық іс жүргізу нормаларының жиынтығы
зерттеудің пәні болады.
ГЛОССАРИЙ
1.Адвокат- адвокаттар алқасының мүшесі. Жоғары заң білімі, екі жылдан
кем емес заң мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметті
жүеге асыру құқығына лицензия алған адам.
2.Айыптау үкімі- қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамға айыптау
шарасын тағайындайтын және айыптау тұжырымдамасы жазылған сот актісі.
3.Аралық сот- жоғары сыныпта заңгер-кәсіпкерлер құратын сенім соты.
Мемлекеттен және кәсіпкерлік құрылымнан толық тәуелсіз орган. Екі немесе
бірнеше шаруашылқ субьектілері арасында дау туындағанда, аралық сотқа
жүгіну пайда болады.
4.Карцер- бекітілген тәртіпте қасақана жол берген адамды, қамауда
ұстауға арналған бір орындық қапас.
Кассация; шағым- 1. Тәртіпке сәйкес, заңды күшіне енбеген сот
шешіміне, үкіміне жоғары тұрған сотта шағым беру және наразылық білдіру.
2. Іске қосымша ұсынылған материалдар бойынша, заңды күшіне
енбеген сот шешімі мен үкімнің заңдылығын мен негізділігін жоғары тұрған
соттың тексеруі.
3. Төменгі сатыдағы соттың заңдарды немесе сотта іс жүргізу тәртібін
бұзу себебі бойынша, жоғары тұрған соттың, төменгі сатыдағы сот шешімін
қайта қарауы, күшін жоюы.
5.Қлмыс санаттары- қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер, сипатына
және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға,
ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға
бөлінеді.
6.Кодекс- 1.Өзіне дейін әрекет еткен заңнаманы (мысалы,азаматтық
кодекс,қылмыстық кодекс және т.б.) қайта қарау негізінде, әлдебір құқық
саласының нормалары жазылған бірыңғай жүйелендірілген заңнамалық акт.
2.Тәртіп,норма,сенімдердің (мысалы,моральдық кодекс,шахмат кодексі)
жиынтығы.
7.Құрбанның арандатуы- жекелеген адамдардың түткі болуымен ақыр соңы
ауыр зардаптарға апарып соғатын әрекеттерге душар ететін айдап салушылық.
Жәбірленуші тарапынан болған буырқанған мінез-құлқымен қылмыстық қол
сұғушылыққа жағдай жасау түрі.
8.Сезікті- қылмыстық іс жүргізуде- тергеуші,анықтаушы қылмыс жасады
деп күмән келтіргендігін хабарлап,соған байланысты ҚР ҚІЖК-інде белгіленген
негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау
жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған
адам.
9.Этнократия- ұжымдық құқық пен ұлттық мүдделердің, жеке құқықтар мен
адамдар мүддесінен озықтылығы, үстемдікпен ықпал ету.
10.Этикет- тәрбиелеумен сіңірілген әдет,дағды. Тұрақтанған, өзін-өзі
ұстаудың қабылданған тәртібі. Қатынаса білу пішімі (мысалы, дипломатиялық
этикет, сарй ішкі этикеті, сөйлеу этикеті).
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5-7
1 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ 8-
22
1. Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушы ұғымы және оның
алдын ала тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
2. Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы
2 АЙЫПТАЛУШЫНЫ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУ САТЫСЫНДА
ҚОРҒАУ
23-47
2.1 Айыпталушының қорғануға құқығын қамтамасыз ету (құқықтық
және психологиялық аспектілер)
2. Айыпталушыны алдын ала тергеу кезінде қорғауды адвокаттың
жүзеге асыруы
3. Қорғаушы мен айыпталушы қорғауды жүзеге асыру барысында өзара
қатынасы және қорғаушының қылмыстық іс бойынша позиция
қалыптастыруы
Қорытынды
48-51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 52-
53
ҚОСЫМША
54-55
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыста айыпталушының
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық мәртебесі
(олардың құқықтыры мен мүдделерін қорғауға құқығы және т.б.) және аталған
субъектінің құқықтыры мен мүдделерін қамтамасыз етудегі адвокат-
қорғаушының рөлі зерттелінген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық
мемлекет орнату үшін азаматтардың құқықтарына, бостандығына және заңды
мүдделеріне кепілдіктерді күшейту керек. Айыпталушының қорғану құқығын
қамтамасыз ету және тараптардың бәсекелестігі және тең құқықылығы қағидасын
дамыту қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында күшті кәсіби қорғаудың
болуын талап етеді. Қазіргі кезде адвокат-қорғаушының қылмыстық іс
жүргізуге қатысу мүмкіндігі көбейді.
Бұл зерттеу жұмысындағы адвокат-қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара
қатынастарды зерделеудің маңыздылығы сонда, біз айыпталушының құқықтары мен
заңды мүдделерін ойдағыдай қорғаудың адвокаттың қорғалушымен психологиялық
байланыс орнатып, өзара әрекеттің дұрыс стратегиясын таңдай алу қабілетіне,
қылмыстық іс бойынша ортақ позиция ұстанып, оны іске асыруда мақсатты
әрекеттер істей алу шеберлігіне байланысты екендігін дәлелдейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде С.Л. Ария, К.К. Арсеньев,
М.О. Баев, Б.Т. Безлепкин, А.Д. Бойков, Е.В. Васьковский, Д.П. Ватман, Л.В.
Владимиров, А.А Власов, Е.П. Данилов, Н.И. Капинус, Е.Г. Тарло, Н.М.
Кипнис, А.Ф. Кони, В.Л. Кудрявцев, В.Ю. Львова, П.А. Лупинская, Е.А.
Матвиенко, В.В. Мельник, Г.М. Резник, В.П. Рыжаков, А.Ф. Романенков, И.Д.
Перлов, И.Л. Петрухин, Н.Н. Полянский, Е.В. Семеняко, Б.Саломов, И.Л.
Трунов және тағы басқа революцияға дейінгі, Кеңестік кезеңдегі және бүгінгі
Ресей ғалымдарымен зерттелінген.
Қазақстанда мұндай тақырып А.Н. Ахпанов, Е.О. Алауханов, К. Беков,
Л.Ш. Берсүгірова, Т.К. Биятов, М.А. Джанабаев, А.А. Исаев, К.Ж. Капсалямов,
М.Ч.Қоғамов, Д.Н. Канафин, Ш.К. Құсайынов, Е.Я. Лопушной, С.С. Молдабаев,
Г.М. Нам, К.И. Нұржаубаева, А.С. Нұралиева, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев,
Б.Х. Төлеубекова, А.К. Түгел, А.Ж. Тукеев, С.Т. Тыныбеков, Ш.М. Шарипов,
Б.К. Шынарбаев, Р.Н. Юрченко және тағы басқа ғалымдардың еңбегінен көрініс
тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі айыпталушының
қорғану құқығын қамтамасыз ету құқықтық институтын зерттеу және соның
нәтижесінде осы институтты жетілдіруге және аталған тұлғаларды қорғауда
пайдаланатын құралдар мен тәсілдерді жетілдіруге бағытталған ғылыми негізі
бар ұсыныстар даярлау мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
мәртебесін зерделеу;
- айыпталушының құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін
қорғаудағы адвокат-қорғаушының атқаратын рөлін анықтау;
- адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушының
құқықытарын, бостандықтарын және мүдделерін қоғауға бағыталған
қызметін арттыруға бағытталған ұсыныстар даярлау;
- айыпталушының құқықтық мәртебелерін зерделеу;
- қорғаушы мен қорғалушы арасындағы өзара қатынастарының құқықтық
сипатын анықтау.
Зерттеу объектісі және пәні. Адвокат-қорғаушының айыпталушыға білікті
заң көмегін көрсету барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету жөніндегі қылмыстық іс
жүргізу қызметінің мәні мен мазмұны және де айыпталушыны қорғау жөніндегі
адвокат-қорғаушының қылмыстық іс жүргізу қызметінің мәні мен мазмұны, сол
қызметті реттейтін конституциялық және қылмыстық іс жүргізу нормаларының
жиынтығы зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығына осы проблеманы зерттеудегі тәсілдің өзін
жатқызуға болады. Айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету
проблемасының ғылыми негізінде адам құқығының, бостандығының және заңды
мүдделерінің басымдығы, әлеуметтік маңыздылығы мен құндылығы, олардың
мемлекеттік және қоғамдық құндылықтармен арақатынасы жатыр, бұлар Қазақстан
Республикасының Конституциясында көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыста адвокат-қорғаушы мен айыпталушы арасындағы өзара
қатынасты, олардың әрқайсысының іс жүргізудегі жағдайына және оларға
берілген құқықтар мен міндеттерге сүйеніп, соттағы қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы бұл адамдардың психологиялық ерекшеліктері мен күйін ескеріп,
қылмыстық іс жүргізу тұрғысынан зерттеуге талпыныс жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Қылмыстық қудалау органдарының (осы органдарының лауазымды
тұлғаларының) кінәсімен ақтау дәлелдемелерді жинау барысында қылмыстық іс
жүргізу заңнамасының талаптары бұзылған жағдайда, қорғаушы жақ мұндай
дәлелдемелерді пайдалана алмайды (дәлелдемелер ретінде рұқсат ету
ережелерінің асиметрияланғаны), себебі, заң талаптары бұзылып алынған
дәлелдемелердің заңи күші болмайды, бұл жағдайда процесуалды нысан
бұзылады, ал ҚІЖК 116 бабына сәйкес ондай деректер дәлелдемелер ретінде
рұқсат етілмейді.
2. Қылмыстық іс жүргізудегі тараптардың бәсекелестігі мен тең
құқықтылығы қағидасы бұзылмас үшін және айыпталушы мен айыпталушының
құқықтырынын шектелуіне және бұзылуына жол бермес үшін ҚІЖК 102 баптың 4
бөлімінің редакциясын, қазіргісінен, келесідегідейге өзгерту керек:
Өтініш мәлімделгеннен кейін, оның қабылдануы, қаралуы және тікелей
шешілуі міндетті болып табылады
3. Қылмыстық іс жүргізуде адвокат-қорғаушы дәлелдемелерді жинау
субъектісіне жатпайды. Адвокат-қорғаушының жинаған материалдар, тек
қылмыстық іс жүргізу органдарынын лауазымды тұлғаларының тиісті бағасын
алғаннан кейін ғана дәлелдемелер бола алады. Яғни, ол материалдар
тергеушімен, анықтаушымен, прокурормен іс бойынша маңызы бар мән-жайларды
анықтау үшін пайдасы бар деп танылса, онда аталған лауазымды тұлғалар,
адвокат-қорғаушымен жиналған материалдарды қылмыстық іске дәлелдемелер
ретінде қосу туралы қаулы шығарулары тиіс.
4. Алдын-ала тергеу біткеннен кейін адвокат-қорғаушы өзінің қорғау
қорытындысын дайындау керектігін ұсынамыз. Қорғау қорытындыснда адвокат-
қорғаушының, қылмыстық іс бойынша айыпталушыні, айыпталушыны және
сотталушыны қорғауға бағытталған барлық материалдар бекітілуі тиіс.
5. Айыпталушының мүліктік жағынан дәрменсіздігі себебімен, адвокат
жалдауға мүмкіншілгі болмаған жағдайда, тергеуші, анықтаушы, прокурор,
оларға адвокатты тағайындайды (әрине, егер де заң бойынша адвокаттын
қатысуы міндетті болса (ҚІЖК 71 бабы)). Біз айыпталушынің, айыпталушының,
сотталушының от басының орта жан басына шаққандығы, адвокаттың
тағайындалғанға дейін соңғы үш айдын табысы туралы анықтамамен қылмыстық
істі тергеу барысында расталуы тиіс – деп есептйміз. Бұл шара тағайындалған
адвокаттардың еңбек ақысын мемлекет есебіннен негізсіз төленгеніне жол
бермеді.
6. Қылмыстық іс жүргізуге тағайындау тәртібімен қатысатын адвокат-
қорғаушылардың тәжірибесінде, өз еңбектеріне алуға тиіс ақысын уақытылы алу
үшін, біз ондай адвокатардың еңбек ақысын арнайы қорларда жиналатын
қаражаттан жүзеге асыру керектігін ұсынамыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мазмұнынан, кіріспеден, үш бөлімнен, бес
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МӘРТЕБЕСІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі айыпталушы ұғымы және оның алдын ала
тергеу сатысында іс жүргізу кезіндегі жағдайы
Қазақстанда адвокатура саласы бойынша ғылыми еңбектер өте аз. Олар:
E.O. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Л.Ш. Берсугурова, Е.И. Каиржанов, М.Ч.
Қоғамов, С.Д. Оспанов, Т.Е. Сәрсенбаев, С.Т. Тыныбеков және басқалары
қылмыстық іс жүргізу оқулықтары республика ғылымында негізгі орын алады.
Қылмысты тергеу процесінде тергеуші күдік тудыратын көптеген адамдарға
қатысты болжамдарды тексереді, бірақ олардың қылмыстық іс бойынша
айыпталушы деп санасақ, ол тергеу процесін күрделендіреді, дәлелсіз
қылмыстық жауапқа тартылғандардың құқықтарының бұзылуына алып келеді.
Л.М. Карнееваның пікірінше, адамға қатысты оны айыпталушы деп тануға
негіз болатындай мәліметтер жинақталып, бірақ олар адамды айыпталушы деп
тануға жеткіліксіз болса, онда ол айыпталушы болып қалады және оның істегі
бұл жағдайы мына құжаттардан көрініс табады:
- нақты адамға қарсы қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда;
- айып тағылғанға дейін айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын таңдау
туралы қаулыда (ҚІЖК-нің 142-бабы);
- айыпталушыны ұстау хаттамасында;
- тергеудегі қылмысқа байланысты оның жеке өмірінен деректер алу
мақсатында айыпталушыға сұрақтар қойылғандығы көрінетін хаттамада [1, 26-
б.].
Қылмыс жасады деп күдік тудырғанмен, ешқандай іс жүргізу әрекеттерін
жасауға алып келмеген, тергеушінің күдігі өзіне кейін мәлім болған адамға
ешқандай зардап болмайды, ол қылмыстық іс бойынша айыпталушы деп танылмайды
[2, 65-б.].
Автордың ойынша, болжамдағы айыпкер айыпталушы деп танылу үшін тергеуші
оны процеске тартып, оған қатысты айыпталушы айтуы керек, ал процеске тарту
дегеніміз адамды ұстап, айып тағылғанға дейін оған бұлтартпау шарасын
қолдану ғана емес, оның мүлкіне тыйым салу, салыстырмалы зерттеу жүргізу
үшін одан үлгі алу, оның кім екендігін анықтау, оның пәтерін тінту, сот-
медицина сараптамасына жіберу, айыпталушы ретінде шақыртып алып жауап алу.
Бірақ кейбіреулер айыпталушы ұғымына кең түсініктеме бергенге қарсы,
себебі одан көптеген азаматтардың құқықтарының бұзылуы және олар жеткілікті
дәлел болмаса да айыпталушылар қатарына ілінуі мүмкін [3, 43-б.].
М.С. Строговичтің пікірінше, айыпталушы ретінде іске тартылмаған,
бірақ сол адамның қылмыс жасағандығын көрсететін, бірақ оны іске айыпталушы
ретінде тартуға жеткіліксіз бірқатар деректер болғандықтан істі тергеу
кезінде оған қатысты белгілі бір іс жүргізу шаралары қолданылатын
айыпталушы деп танылады [4, 11-б.].
Қазіргі қолданыстағы заң да айыпталушы ұғымына кең түсініктеме беру
жолына түспеген.
ҚР ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп
күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы Кодексте белгіленген
негіздерде және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау
жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған
адам айыпталушы болып танылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы ретінде айыпталушыні дұрыс анықтаудың
практикалық маңызы зор.
Бір жағынан, тергеушіде нақты қылмысты істеген осы-ау деп күдіктенетін
адаммен тікелей жұмыс істеп, тергеу амалдарын жүргізуге мүмкіндігі болады,
яғни сол кезден бастап қылмыстық қудалау басталады – тергеуші мен прокурор
белгілі бір адамның қылмыс жасағаны туралы тұжырымды жасайды, негіздейді
және қорғайды [5, 67-б.].
Екінші жағынан, қылмыстық істе өз мүдделерін қорғауы үшін белгілі бір
құқық берілген негізгі қатысушылардың бірі пайда болады, себебі қылмыстық
қудалау басталған бойда құқық қорғау органдары қылмыстық сот ісін жүргізуге
тартқан адамның қорғану құқығы туындайды.
Айыпталушының пайда болуының негізінде, бірінші кезекте, нақты адамның
қылмыс жасағандығы туралы болжам жатыр.
Бірақ тергеушіде туындаған күдік адамды қылмыстық іс бойынша айыпталушы
деп тануға ешқандай заңдық негіз бермеді және ол болжам сол адамға қатысты
мәжбүрлеу шараларында көрініс таппайынша, айыпталушыға ешқандай құқықтық
салдар әкелмейді.
Бұрын аталып өткендей, заң бойынша ондай салдарларға қылмыс жасады
деген күдікпен қылмыстық іс қозғау, қылмыс жасады деген күдікпен адамды
ұстау және айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану жатады (ҚІЖК-
нің 68-бабы) [6, 63-64-бб.].
Қылмыстық істе айыпталушының пайда болуының бірінші жағдайы – нақты
адамға қатысты қылмыстық істің қозғалуы, адамның айыпталушы ретінде
ұсталуы, ол мынадай жағдайларда ғана орын алады:
1) белгілі бір адамның қылмыс жасағаны туралы күдік;
2) бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жаза тағайындалуы
мүмкін қылмыстың белгілері.
Айыпталушының өзі жасалған қылмыстың субъектісі болуы мүмкін-ау деген
адамға сілтейтін тексерілген деректерге негізделуі тиіс.
Сондықтан да айыпталушы ретінде ұстау үшін ҚР ҚІЖК-нің 132-бабында
көрсетілген мына негіздердің кемінде біреуі болуға тиіс:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін
ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы
ретінде ол адамды тура көрсетсе не ол адам осы Кодекстің 133-
бабында көзделген тәртіппен ұсталса;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын
үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында
ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе
аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде;
5) адамның қылмыс жасағандығына сезіктенуге негіз беретін өзге де
деректер болған кезде ол адам жасырынуға әрекет жасаған не оның
тұрақты тұратын жері болмаған немесе айыпталушының жеке басы
анықталмаған жағдайларда.
Сонымен, заң шығарушы айыпталушыны қорғауда бірінші орынға айыпталушыға
қолданған құқық шектеудің алғашқы себебін, қылмыс жасады деген айыпталушы
емес, сол құқық шектеудің өзін қояды.
Адамды айыпталушы деп тану үшін адамға қылмыс жасады деп күдік
келтіретіндей дәлелдемелердің, ұстауды немесе бұлтартпау шараларын
қолданудың заңда көзделген негіздері мен жағдайлары болуы керек және де
адамды айыпталушы жағдайына қоятын іс жүргізу актісі қажет.
Қолданыстағы заңға сәйкес ондай актілерге ұстау хаттамасы мен қылмыстық
іс қозғау туралы қаулы жатады, ал бұдан байқайтынымыз, отандық қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында адамды айыпталушы деп танудың бірыңғай тәртібі жоқ, әр
түрлі бұлтартпау шаралары бар (ұстау және бұлтартпау шарасы), оларды
қолданған жағдайда адам бірден қылмыстық іс бойынша айыпталушы болып шыға
келеді.
Заң әдебиетінде Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына процесте айыпталушы тұлғасының пайда болу тәртібі мен
жағдайларына, айыпталушы ұғымын нақты анықтауға қатысты өзгертулер енгізу
қажеттігі жайында әр түрлі пікірлер айтылуда, ол қылмыстық іс жүргізуге
адам құқығын да, құқық қорғау органдары қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс жүргізуге тартқан адамның қорғану құқығын да қамтамасыз етеді
[7, 78-б.].
Адамды айыпталушы деп танудың ортақ тәртібін заңда белгілеу керектігін
көптеген авторлар дәлелдеп отыр.
Адамның жасалған қылмысқа қатысы бар екендігі туралы қолда бар
дәлелдемелер негізінде оны айыпталушы деп тану туралы қаулы шығарылған адам
айыпталушы болып табылады дейді А.В. Солтанович. Ондай қаулы, - дейді
ол, - айыпталушыны ұстағанда, оған бұлтартпау шарасын қолданғанда, нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғалғанда, кінәсін мойындап өзі келгенде
шығарылады және адамға көрсетілген бұлтартпау шараларын қолданардың алдында
шығарылады [8, 67-68-бб.].
Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда қылмыс жасады деп аталған адам
куәгер де, айыпталушы да бола алмайды. Ол – айыпталушы адам, себебі ондай
адам қылмыс жасады деген күдік тудырады дейді В.Я. Дорохов [9, 77-б.].
Сонымен қатар ол заңнамаға өзгерту енгізіп, істе айыпталушының пайда болу
жағдайын белгілеу керек деген ұсыныс айтады.
Көптеген заңгерлер өзіне қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
шыққан адамдарға да айыпталушы мәртебесін беруге қарсы. Біз де оны
құптаймыз [10, 32-б.].
С.Ф. Бычкова, А.Я. Гинзбург және М.Ч. Қоғамовтардың айтуынша, қылмыстық
іс қозғау туралы қаулыдағы қылмыс жасады деген күдік адамды айыпталушы деп
тануға негіз бола алмайды.
Егер В.Я. Дорохов және қолдаушылар айтқан пікірлермен келіссек, онда
қылмыстық іс жүргізуге айыпталушының пайда болуы тек субъективтік факторға
– тергеушінің ғана емес, оған қылмыстық іс қозғау үшін материалдар
жібергендердің де пікіріне толықтай байланысты болар еді дейді С. Оспанов
[11, 11-б.].
А. Лариннің пікірінше, қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда аталған
адамды айыпталушыға жатқызу дұрыс емес, онда мынадай кемшіліктер бар:
1) адамның іс жүргізудегі жағдайы қылмыстық іс қозғау туралы қаулының
редакциясына тәуелді болып қалады;
2) тергеуші айыпталушыға оның құқықтарын қашан және қандай жағдайда
түсіндіріп, ол құқықтардың жүзеге асырылуын қалай қамтамасыз етеді, ол жағы
анық емес;
3) егер қылмыс оқиғасының болғандығы теріске шығарылмаса, қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы іс біржола шешілгенше күшін сақтайды,ал белгілі бір
адамның қылмыс жасағандығы туралы алғашқы болжау қылмыстық іс қозғау туралы
қаулыда аталған адамдарға еш қатысы жоқ адамдардың кінәлі екендігі туралы
болжаумен қатар жүреді [12, 4-б.].
Біздің ойымызша, айыпталушы деп тану туралы қаулыны заңмен бекітудің
теорияда да, практикада да негізі жоқ. Себебі, көп жағдайларда қылмыстық іс
ондағы адамдар арқылы емес, факты бойынша қозғалады. Тергеуші (анықтаушы)
бірінші кезекте адамның (адамдардың) жасалған қылмыстық әрекетке қатысы бар
екендігін растайтын нақты деректер жинақтырады. Сонан соң айып тағу келеді.
Қылмыстық іс қағаздарын жүргізгенде оны әр түрлі формальды құжаттармен
толтыра берудің қажеті жоқ.
Қылмыстық іс қозғау әрқашан да бірдей қылмыстық жауапкершілік алып
келмейді, іс кейде анықтаушы, кейде анықтаушы емес негіздерде қысқаруы
мүмкін (ҚІЖК-нің 37-38-баптары).
Адамның қылмыстық іс қозғалған кезден бастап айыпталушы болып қалуы
қылмыстық іс жүргізуге жиі кездеседі.
Қылмыстардың кейбір құрамдары бойынша, нақты айыпталушыны көрсетпей
қылмыстық іс қозғау туралы қаулыны баяндау мүмкін емес. Бұлар, мысалы, ҚК-
тің 136-бабында (балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға
арналған қаражатты төлеуден әдейі жалтару), ҚК-тің 358-бабында (бас
бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу), ҚК-тің 373-
бабында (қашқындық) және басқа да баптарда көзделген қылмыстық істер.
Қылмысты кейде тергеушіге бұрыннан белгілі адамдардың ғана жасауы
мүмкін. Мұндай жағдайларда қылмыстық іс жасалған қылмысқа қатысты да, оны
жасаған адамдарға қатысты да бір уақытта қозғалады, яғни тергеуші нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығарады.
Сонымен қатар, қылмыстық істерді зерделеу көрсетіп отырғандай, нақты
адамға қатысты қылмыстық іс қозғалған 194 жағдайда бұл адамдарға ұстау да,
айып тағылғанға дейінгі бұлтартпау шарасы да қолданылмаған, яғни қылмыстық
іс бойынша айып тағылғанға дейін куәгер ретінде сұралғанмен, олардың 42-сі
айыпталушы деп танылмаған.
Заңгерлердің көпшілігі қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда қылмыс жасады
деп күдік айту адамды айыпталушы деп тануға негіз болмайды деген пікір
айтады [13, 21-22-бб.]. Біз бұл пікірді толықтай қолдай алмаймыз.
Нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы ол адамға құқық
қорғау органдарының қылмыс жасады деп күдік келтіретінін көрсетеді, ал оны
айыпталушы деп танымау оның ресми құжатта көрсетілген күдіктен өзін қорғап
қалу мүмкіндігінен айырады.
Жасыратыны жоқ, нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
шыққаннан кейін ол істің жүргізілуін өз қолына алған адамның алғашқы
әрекеті сол құжатта көрсетілген адамға қарсы бағытталады. Тергеуші алдын
ала тергеу барысында адамнан айыпталушы ретінде жауап алады, бұл ретте ол
айыпталушыға бұлтартпау шарасын қолдануға немесе оны ұстауға негіз болмауы
да мүмкін.
Сонымен қатар, айыпталушыға оның құқығын жариялау қажеттігі де
туындайды. Қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда айыпталушының құқықтары
туралы айтып кету мүмкін емес, себебі оны шақыртып алып, оған құқықтарын
түсіндіріп айту керек. Сондықтан да бұл жерде нақты адамға қатысты
қылмыстық іс қозғау туралы жалғыз қаулымен шектеліп қалуға болмайды, адамды
айыпталушы жағдайына қоятын іс жүргізу актісін шығару керек. Қылмыстық
қудалау органдарының практикасына айыпталушының (айыпталушының) құқықтарын
ҚІЖК-нің 68-69-баптарының тәртібінде түсіндіріп беру туралы хаттама жасауды
енгізу керектігін осымен түсіндіруге болады.
Қылмыс жасады деп күдік тудырған адамды ұстаған немесе айып тағылғанға
дейін оған бұлтартпау шарасы қолданылған жағдайда ұстау хаттамасы,
қылмыстық іс қозғау туралы және оны жүргізуді өзіне алу туралы қаулы және
ҚІЖК-нің 142-бабы тәртібінде бұлтартпау шараларын таңдау туралы қаулы істе
айыпталушының пайда болғандығын көрсететін актілерге жатады.
Сонымен, айыпталушы ретінде тануға негіз болатын деректер жеткіліксіз,
бірақ:
1) қылмыс жасады деген күдікпен ұстауға;
2) қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығаруға;
3) айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдануға
болатын адам қылмыстық іс бойынша айыпталушы деп танылады.
Айыпталушы қылмыстық іс жүргізудегі айрықша тұлға, ол сот ісінің
жүргізілуіне уақытша қатысады. Себебі ол қылмыс жасады деп айыпталмайды, ал
оның қылмысты жасауы мүмкін деген айыпталушы тергеуші (анықтаушы) дәлелдеп
растауы керек.
ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес істе айыпталушы қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс қозғау, оған ұстау және айып тағылғанға дейін бұлтартпау
шарасы сияқты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларын қолдану
нәтижесінде пайда болады.
Адамды құқықтан айыру жағынан жазаға барабар шараларды қолдану үшін
берік негіз керек дейді И.Я. Фойницкий [14, 22-б.].
Адамды қылмыс жасады деген күдікпен процеске тарту ол үшін қолайсыз
зардаптарға алып келеді. Оның қалыпты өмір салты бұзылады, егер оған
қатысты ұстау немесе айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолданылса, ол
қоғамнан, жақын адамдарынан қол үзіп қалады. Оқшаулау кәсіпкерлік қызметпен
айналысып жүрген адамға материалдық залал келтіреді, оның иесіз қалған
мүліктерінің бүлінуі де мүмкін.
А.А. Ескендировтың зерттеулеріне қарағанда, кәмелетке толмағандарды
қамауда ұстау олардың даму процесіне теріс әсер ететін көрінеді. Олардың
әлі қатая қоймаған ағзасы қылмыстық іс жүргізу сипатындағы жазалау
шараларының күшті психологиялық ықпалын толық сезінеді екен. Мемлекет пен
жасөспірім өздерін бір-біріне қарсы қояды. Қамауға алынған, қауіпті құқық
бұзушылар қатарына жататын жеткіншектердің көпшілігі қапаста (СИЗО) қысқа
уақыт отырғанның өзінде қоғам үшін аса қауіптілік танытпайтын өз
құрбыларына теріс ықпалын тигізіп үлгереді, режимді, тәртіпті бұзуға
итермелейді, кейін қоғамға қауіпті әрекеттер жасауға тартады.
Колониялардың қылмыстық салт-дәстүрді берік ұстап жүргендерінің көбісі
сот үкімі бойынша СИЗО-дан әкелінгендер екенін практика көрсетіп отыр [15,
42-б.].
Айыпталушыға психологиялық салмақ түседі. Оның әуел бастан өзгеретін
психологиялық күйлеріне мыналар жатады:
- алдағы болатын өмір жағдайына ағзаны алдын ала бейімдеу;
- бола қалуы мүмкін теріс жағдайдан үрейлену (қылмыс жасады деп
ресми айыптау);
- күткенінің белгісіздігінен қорқу;
- тірлік жоспарларының бұзылуымен байланысты фрустрация [16, 90-
б.].
Бұл қиындықтар мен уайымдардың барлығы қылмыстық істің мән-жайына қарай
айып әлі тағыла қоймаған адамның мойнына түседі, себебі фактылар әлі
айқындалмаған, жинақталмаған және қажетті дәлелдемелер тексерілмеген [17,
73-б.].
Жоғарыда айтылғандарға сүйеніп және қылмыс жасады деген күдікпен
қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның құқығын, оның бостандыққа, қадір-
қасиетіне қол сұғылмауына конституциялық құқығын (ҚР Конституциясының 17-
бабы), жеке өміріне қол сұғылмауын, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуын
қамтамасыз етудің керектігін ескеріп, заң шығарушы айыпталушының қылмыстық
істе ұстау, қылмыстық іс қозғау немесе адамға айып тағылғанға дейін
бұлтартпау шарасын қолдану нәтижесінде пайда болатындығына сәйкес адамның
айыпталушы ретінде болуының қысқа мерзімді уақытын белгіледі.
Заң қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын бұл тұлғаға қатысты
бұлтартпау шараларының ең көп мерзімін белгіледі. Қылмыс жасады деп күдік
тудырған адамды ұстау мерзімі 72 сағаттан аспайды, ал айыпталушыге
бұлтартпау шарасын қолдану айрықша жағдайларда ғана болады және бұл ретте
ҚІЖК-нің 142-бабына сәйкес айыпталушыға айып бұлтартпау шарасы қолданылған
кезден бастап 10 тәулік мерзімнен кешіктірілмей тағылуға тиіс.
Бұл көрсетілген мерзімдер адамның айыпталушы жағдайында болу мерзіміне
жата ма? Көптеген заңгерлер ұстау және бұлтартпау шараларын қолдану
мерзімдері адамның айыпталушы жағдайында болу мерзіміне жатады дейді [18,
45-б.].
Бұл мерзімдер адамның айыпталушы жағдайында болу мерзімі емес, тек
оған қатысты ұстаудың және бұлтартпау шараларының күшінде болу мерзімі, ал
адамның ондай жағдайда болу мерзімін шектеу кейбір жағдайларда қылмыстық
сот ісін жүргізуге үлкен кедергі келтіреді дейді кейбіреулер [19, 45-б.].
Қылмыстық істе айыпталушының пайда болуын заң шығарушы оған қатысты
ұстау және бұлтартпау шарасы сияқты қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу
шараларын қолданумен байланыстыратындықтан бұл шаралар бұзылған немесе
мерзімі өткен жағдайда адам айыпталушы болудан қалады, себебі оның мұндай
жағдайда болу шарты орындалмайды.
Сонымен айыпталушыға қатысты қылмыстық істі тергеу 10 тәулікпен
шектеледі, бұл айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын қолданудың жол
берілген ең көп мерзімі. Егер бұлтартпау шарасын қолданғанда адам ҚІЖК-нің
142-бабына сәйкес ұсталса, онда да ұстау мерзімі 10 тәуліктік мерзімге
кіреді. Осы мерзімде тергеуші айыпталушыға айып тағып, оны айыпталушы
жағдайына көшіруі керек, немесе оған қатысты қылмыстық іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шараларын бұзып, айыпталушыны қылмыстық іске қатысудан босатады.
Бірақ ескеретін бір жағдай, тергеушінің қылмыстық іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шараларын бұзу туралы шешімі, яғни айыпталушыны қылмыстық істен
босату туралы шешімі әр түрлі негіздерде қабылдануы мүмкін.
Біріншіден, жасалған қылмысқа адамның қатысы бар деп қылмыстық істі
тергеу барысында тергеуші бұл қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу
шараларының қажеті жоқ деген тұжырымға келуі мүмкін, себебі ол адам қылмыс
жасады деген күдік расталмайды. Ал айыпталушы бұл жағдайда бірден қылмыстық
қудалаудан босатылады.
Екіншіден, егер бұлтартпау шарасын қолдану мерзімі өтсе, ал тергеуші
айыпталушыні айыпталушы деп танымаса, онда оны айыпталушы деп процеске
тартуға негіз сақталған күнде де ол айыпталушы болудан қалады.
Бұл жағдайда тергеуші адамды процестен босатуға мәжбүр болады, себебі
заңға сәйкес, егер айыпталушыға 10 тәулік ішінде айып тағылмаса, оған
қатысты бұлтартпау шаралары күшін жояды.
Сонымен қатар қылмыс жасады деген күдікпен адам ұсталған жағдайда егер
ұстаудың заңда белгіленген 72 сағаттық мерзімі ішінде тергеушіден
айыпталушыні босату туралы немесе оған бұлтартпау шараларын қолдану туралы
қаулы түспесе немесе адамға айып тағу туралы шешім қабылданбаса, онда
ұсталғандарды ұстау орнының (ИВС) бастығы бұл адамды босатады, ол жайында
хаттама жасап, ұсталғанды босату туралы хабарды тергеушіге жібереді.
Кейде тергеушінің айыпталушыға айып тағу немесе оған қатысты қылмыстық
іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларының күшін жою үшін қажетті барлық
деректерді жинастырып үлгермеуі мүмкін, бірақ айыпталушы ондай болудан
ресми түрде босатылғанның өзінде тергеуші оның жасалған қылмысқа қатысы бар
екендігі жайында деректер жинастыруды жалғастыра береді.
Біздің пікірімізше, айыпталушыны қылмыстық қудалау ұстаудың немесе
бұлтартпау шарасының мерзімі өтуі себепті ол айыпталушы болудан қалғаннан
кейін де жалғасады.
Сонымен қатар өзіне қатысты қолданылған ұстаудың немесе бұлтартпау
шарасының мерзімі өткендіктен айыпталушы болмай қалған адам, кейін қылмыс
жасады деп айыптауға негіз табылған жағдайда іс бойынша айыпталушы деп
танылады [20, 76-б.].
Мерзімнің өтуіне байланысты айыпталушыға қатысты бұл шаралардың күшін
жою оларды қолдануға негіз болған мән-жайларды жоққа шығармайды, қылмыс
жасады деген күдік жойылмайды.
Құқықтық тұрғыдан алғанда, мерзімнің өткендігіне байланысты ұстаудың
немесе бұлтартпау шарасының күші жойылған бойда адам процестен шығарылады.
Бірақ психологиялық тұрғыдан алғанда адам өзін айыпталушымін деп ары қарай
да санайды, себебі тергеушінің бұл мәжбүрлеу шараларының күшін жою туралы
шешімі айыпталушының кінәсіз екендігі анықталғандығының емес, мәжбүрлеу
шаралары мерзімінің өткендігінінің салдары, яғни тергеуші ондай шешім
қабылдауға мәжбүр болады [21, 44-45-бб.].
Әрине айыпталушыні процеске тартумен байланысты қақтығыс оны қылмыстық
істен шығарумен тынады, себебі тергеуші мен айыпталушы арасындағы өзара
әрекеттестік қақтығысқа айналу үшін тараптардың бір-біріне қарсы тұру
фактысы керек. Қақтығыстың тынуын шешім табылғандық деп теріс ұғыну бар.
Өзара әрекеттестіктен оған қатысушылардың тым болмаса біреуі шығып қалса да
шешімі табылмаған қақтығыстың да тынуы мүмкін дейді В.И. Хасан [22, 54-
б.].
Қылмыстық істі тергеу барысында тергеушінің сол қылмыстық іс бойынша
айыпталушы болған, бірақ қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларының
мерзімі өтуіне байланысты ондай болудан қалған адамнан жауап алуға тура
келеді. Көбіне ондай адам, процестен шығарылғанына қарамастан, одан күдік
алынбаса да, істе куәгер ретінде өтеді.
Ондай адамдардан жауап алу, біздің пікірімізше, былай өтуге тиіс:
1) ондай адамға оның өзін немесе жақын адамдарын әшкерелеуге
бағытталған сұрақтарға жауап бермеуге құқы бар екендігі
міндетті түрде түсіндіріледі (ҚІЖК-нің 27-бабы);
2) ондай адам жауап беруден бас тартқаны үшін қылмыстық
жауапкершілік туралы ескертілмейді (ҚК-нің 352-бабы);
3) жауап беру үшін тергеушіге келгенде оның өз адвокатымен келуіне
құқығы бар екендігі түсіндіріледі.
Жауап алғанға дейін бұл түсініктемелердің берілгендігі сұралатынның
және тергеушінің қолдарымен расталады.
Бұл шаралар қажет, себебі қылмыстық істе айыпталушынің пайда болуын
ұстаумен немесе айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолданумен
байланыстырудан адам мәжбүрлеу шаралары күшін жойған немесе ұстаудың
мерзімі өткен жағдайда қылмыстық іс жүргізумен және қылмыстық
жауапкершіліктен босатылып қана қоймайды, айыпталушыга процеске қатысушы
ретінде өз мүддесін қорғауы үшін тергеуші берген құқықтан да айырылады
(мысалы, жауап беруден бас тартқандық үшін қылмыстық жауапкершіліктен
қорықпау және т.б.).
Қылмыс жасады деп күдік тудырған адамды процеске тартқан жағдайлардың
барлығында (ұстау, айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасын қолдану, сондай-
ақ қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығару) адамның айыпталушы жағдайында
болу мерзімі 10 тәуліктен аспауы тиіс, осы уақыт ішінде тергеуші мына
шешімдердің біреуін қабылдайды:
- егер қылмыстық іс бойынша адамды айыпталушы ретінде тарту үшін
жеткілікті дәлелдемелер жинақталса, айыпталушыға айып тағылады;
- қылмыс жасағандығы туралы күдік расталынбаса, айыпталушыны
процестен шығарып тастайды.
Айыпталушының сондай жағдайда болу мерзімі өтіп кеткендіктен ол
айыпталушы болудан қалса, тергеуші жоғарыда көрсетілген шешімнің ешқайсысын
шығара алмайды, себебі ол жинастырған дәлелдемелер айыпталушыға айып тағу
үшін жеткіліксіз және оның жасалған қылмыста кінәсіз екендігін де
көрсетпейді, сондықтан да адамды айыпталушы ретінде процеске тартқан негіз
сақталады.
Сол себепті айыпталушы жағдайында болу мерзімі өтіп кеткендіктен ондай
болмай қалған адамнан жауап алу тәртібі туралы бұрын жасалған ұсыныс
қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның құқығының сақталуына кепілдік
ретінде іс жүзіндегі айыпталушыға да, айыпталушыні айыпты деп тану немесе
оған қолданылған мәжбүрлеу шараларының күшін жою туралы негізсіз шешім
қабылдаудан құтқаратындықтан тергеушіге де тиімді.
Кейбір авторлардың пікірінше, егер айыпталушының жағдайына кінәсіз
адамның қойылғанына тергеушінің немесе анықтаушының көзі жетсе, олар
айыпталушыны ақтау туралы дәлелді қаулы шығаруға тиіс, ал оның көшірмесі
ақталатынға қол қойдырып беріледі, себебі ол жайындағы тұжырым қылмыстық
істегі маңызды мәселенің шешімі болып табылады, ол өзінше бөлек іс жүргізу
құжатында баяндалады [23, 23-б.].
Кейбіреулер ҚР ҚІЖК-нің қылмыстық істі қысқартуға негіздер көрсетілген
тиісті бабын адамның күдік тудырған қылмысқа қатысы жоқтығы сияқты
қылмыстық істің қысқаруына алып келетін ақтаушы негізбен толықтыруды
ұсынады [24, 83-б.].
Біз бұл пікірді қолдамаймыз, ол айыпталушының тергеліп жатқан қылмысқа
қатысы жоқ екендігі анықталған жағдайда тергеуші оны оған қолданылған
мәжбүрлеу шарасын (ұстау, бұлтартпау шарасын) бұзу арқылы немесе ақтаушы
мән-жайлар бойынша қылмыстық істі қысқарту туралы дәлелді қаулы шығарып,
процестен алып тастайды.
1.2 Айыпталушының қорғаушымен қамтамасыз ету құқығы
Айыпталушының қорғануға құқығы оның өз қорғануын өзінің жүзеге асыруына
мүмкіндік берумен шектелмейді, олай болған жағдайда қорғау айыпталушының
жеке басының қасиеттеріне, оны қабілетіне, көңіл-күйіне және де қылмыс
жасады деп айып тағудан адам психикасын жарақаттайтын фактілерге едәуір
байланысты болады.
Қылмысты тергеу процесі айыпталушы ретінде жауапқа тартылған адамның
жағдайының қиындығымен ғана емес, этикалық және психикалық сипаттағы
қиындықтармен де байланысты, себебі адам қиын мәселеге тап болады (айғақтар
беру, көргендерді, бастан кешкендерді қайта жаңғырту, басқа адамдарға баға
беру және т.б.), оларды орындауда қоғамдық сипат бар, ал кейбір жағдайларда
ол жеке басқа қауіп төндіруі мүмкін.
Мұндай баламаның болуы айыпталушының өз қорғануын өзінің жүзеге
асыруына ықпал етпей, оның әрекетін тежемей қоймайды. Сондықтан да
айыпталушының қорғаушы көмегін пайдалану құқығы оның іс жүргізу
құқықтарының ішінде маңызды орын алады.
Айыпталушыда қорғаушы болу құқығы дегеніміз оның қорғаушыдан тиісті
қорғау функцияларының орындалуын, өзіне көмек көрсету үшін оның барлық
заңды құралдарды пайдалануын талап ете алуы. Ол қорғаудың ойдағыдай болуы
үшін қорғаушыға үлкен жауапкершілік артады. Сондықтан да тек бір адам –
айыпталушының адвокат-қорғаушысы ғана жүзеге асырады.
Біздіңше, іс жүргізудің кезінде айыпталушыны қорғауды тек кәсіби
адвокат қана жүзеге асыруға тиіс. Бұл пікір заң шығарушының айыпталушыға
білікті заң көмегіне кепілдік беретіндігіне негізделген, сондықтан да
заңгер емес адам бұл санатқа жатпайды. Бірақ заң білімінің болуы білікті
қорғауға кепілдік бола алмайды, бұл жерде қорғауды жүзеге асыратын адамда
атқарылатын функцияның сапасына деген жауапкершілік болуға тиіс. Бұл
жауапкершілік корпоративтік сипаттағы нормалармен қамтамасыз етіледі, ал
оларды сақтау корпорация мүшелерінің міндетіне жатады. Ондай корпорация деп
адвокаттар алқасын айтуға болады, ол өзіне мүше қабылдағанда заңгерлерге
белгілі бір кәсіби және біліктілік талаптар қояды.
Қорғаушыны өзі таңдайтын айыпталушының конституциялық құқығына келетін
болсақ, С.М. Гавриловтың пікірімен келісуге болады, ол қылмыстық іс
жүргізутегі қорғау іс жүргізу функцияларын толығырақ бөлісуі, қылмыстық іс
жүргізутің дұрыс жүруін қамтамасыз ететін құрал ретінде айыпталушының
мүддесі үшін ғана емес, әділ соттың өзінің мүддесі үшін де керек. Сондықтан
да қорғаушыны өз бетімен таңдау құқығы айыпталушының қалауынша кез келген
адамды таңдау құқығын білдірмейді дейді [25, 34-б.].
Айыпталушының алдын ала тергеуде қорғаушы алу құқығы оның өз құқықтарын
қылмыстық іс жүргізудің сол сатысында толығырақ іске асыруға, істің күрделі
құқықтық және нақты мәселелерін білуге, өз позициясын дұрыс анықтауға
мүмкіндік береді.
Айып тағылған кезден іске қатыса бастаған қорғаушы алдын ала тергеу
барысында тағылған айыптың негізсіз екенін дәлелдеп, қылмыстық істің
жүргізілуін қысқартуы, немесе тағылған айыпты жеңілдетуге қайта сараланып,
қолданылған бұлтартпас шарасын өзгертуі мүмкін.
Егер қорғауды заңды, әділ жүргізсе қорғаушы тергеу үшін еш кедергі
болмайды, себебі оның іске қатысуы тергеушінің іс бойынша тексерілген,
дәлелді тұжырым жасауына және егер мүмкін болса, жіберген қателіктерін
түзетуге көмектеседі.
Айыпталушының қандай да бір себептермен өзі сенетін адвокаттан заң
көмегін алу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін заң шығарушы қорғаушыны арнайы
шақыру принципін заңда бекіткен. Бұл жағдайда айыталушы өз ісін жүргізуді
сеніп тапсыруға болатын адвокатты шақыртады, онымен уағдаласып заң
консультациясымен келісім жасалған.
Қорғаушыны айыпталушының келісімімен немесе тапсыруымен оның заңды
өкілі немесе басқа адамдар да шақыра алады. Әрине, қорғаушының
кандидатурасына байланысты айыпталушы мен оның өкілдері, туыс-жақындары,
басқа да адамдар арасында келіспеушілік тууы мүмкін, олар айыпталушы ол
маңда отырғандықтан өзара қорғаушы кандидатурасын талқылай алмайды, деген
дәлел айтуы мүмкін. Содықтан да, қорғаушыны шақыратын адам қамауда отырған
айыпталушымен жолығысып, адвокат туралы мәселені талқылаулары керек.
Біздің ойымызша, айыпталушының туған-туыстары, жақындары қамауда
отырған айыпталушының тапсырмасы болмаса да қорғаушы шақыруға құқылы,
себебі айыпталушы ондай адвокаттан кез келген уақытта бас тартып, өзі
қалаған қорғаушыны шақыра алады.
Қорғаушының алдын ала тергеуге қатысушының тиімділігін арттыруға
қорғауды қабылдау кезін анықтаудың септігі зор. Істі жүргізуді тапсыру – ол
заң консультациясы мен іс жүргізу үшін адвокат бөлуді сұраған клиент
арасындағы келісім, ол тіркеу карточкасында жазылып, ордермен ресімделеді.
Іске адвокаттың қатысуын болдырмайтын мән-жайлар шеңбері ҚІЖК-нің 97-
бабында қатаң шектелген, адвокат мына жағдайларда:
1) егер ол бұрын іске судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы, сот
отырысының хатшысы, сот приставы, куә, сарапшы, маман, аудармашы
немесе куәгер ретінде қатысса;
2) егер ол істі тергеуге немесе соттың қарауына қатысқан немесе қатысатын
лауазымды адаммен туыстық қатынаста болса;
3) егер ол қорғаушымен немесе сенім білдірушімен қарама-қарсы мүдделері
бар адамға заңгерлік көмек көрсетіп жүрсе немесе бұрын көмек көрсеткен
болса, сонымен бірге мұндай адамдармен туыстық қатынаста болса;
4) егер заңның күшімен немесе соттың шешімімен қорғаушы немесе өкіл
болуға оның құқығы жоқ болса іске қатыса алмайды.
Айыпталушы істің жүргізілуінің кез келген тұсында қорғаушыдан бас
тартуға құқылы. Оның себебін айыпталушы жариялауға міндетті емес.
Айыпталушы қорғаушыдан мүлде бас тартып өзін өзі қорғауы немесе бір
қорғаушының басқамен ауыстырылуы мүмкін. Бас тарту мәжбүрлі болуға тиіс
емес, яғни адвокаттың тергеушіге немесе сотқа келмеуінен не адвокатқа
төлейтін қаражаттың жоқтығынан болмауға тиіс.
Адвокаттан бас тартудың себептері әр түрлі болады:
- тағайындалған адвокатты танымау;
- қорғаушы ретінде басқа адамды қалау;
- сол адвокатқа сенбеу.
Әрине, мұндай жағдайларда тергеу органдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz