Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің рөлі
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І бөлім. Ұлттық банктің құрылымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Ұлттық банкі, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары, меншікті қаражаттары мен пайдасы . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары . . . . . . . . . . .
ІІ бөлім. Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің қызметі . . .
2.1. Ақша айналысын басқару . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Ақша.несие саясатының құралдары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Ұлттық банк . банктердің банкі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу . . . . . . . . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І бөлім. Ұлттық банктің құрылымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Ұлттық банкі, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары, меншікті қаражаттары мен пайдасы . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары . . . . . . . . . . .
ІІ бөлім. Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің қызметі . . .
2.1. Ақша айналысын басқару . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Ақша.несие саясатының құралдары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Ұлттық банк . банктердің банкі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу . . . . . . . . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Қайта құру кезеңіне дейін “ақша айналымы” мен “ақша айналысы” ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойы латын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма қол және қолма-қолсыз ақша қозғалысы тұрғын-дардың (халықтың) ақшалай табыстарының бөлінуін қарас-тырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. қолма-қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиын-тығығымен қамтамасыз етілсе, қолма-қолсыз рубль-бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайына ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгілі болған.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы- ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі- тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке төлемдер аудару үщін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі-қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулар- ды қолма-қол ақшаны қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақ-стандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. қолма-қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиын-тығығымен қамтамасыз етілсе, қолма-қолсыз рубль-бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайына ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгілі болған.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы- ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі- тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке төлемдер аудару үщін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі-қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулар- ды қолма-қол ақшаны қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақ-стандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті.
Нормативтик құжаттар мен заңдар
1. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралың ҚР заңы. 29.06.1998ж.
2. «Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесің ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 179 қаулысы. 25.04.2000 ж.
3. «Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулықң ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 266 қаулысы. 02.06.2000ж.
Әдебиеттер
1. Сейтқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер”. Оқулық-Алматы: Экономика, 2001
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, Алматы, 2004ж.
3. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1999.
4. Финансы. Денежное обращение. Кредит/Под ред. Дробозиной Л.А. М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
5. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2001ж.
6. Ақша, несие, банктер. / Ғ.С.Сейітқасымов. Алматы: Экономика, 2001.
7. Құлпыбаев С. “Қаржы” Оқу құралы-Алматы: Мерей, 2000
8. Кошенова Б.А. “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары”. Оқу құралы- Алматы: Экономика, 2000
9. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. “ Қаржы “ Оқулық-Алматы: 2005
10. Қаржы менеджменті Оқу құралы Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Алматы 2002
1. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралың ҚР заңы. 29.06.1998ж.
2. «Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесің ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 179 қаулысы. 25.04.2000 ж.
3. «Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулықң ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 266 қаулысы. 02.06.2000ж.
Әдебиеттер
1. Сейтқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банктер”. Оқулық-Алматы: Экономика, 2001
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, Алматы, 2004ж.
3. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. — М.: Финансы и статистика, 1999.
4. Финансы. Денежное обращение. Кредит/Под ред. Дробозиной Л.А. М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
5. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2001ж.
6. Ақша, несие, банктер. / Ғ.С.Сейітқасымов. Алматы: Экономика, 2001.
7. Құлпыбаев С. “Қаржы” Оқу құралы-Алматы: Мерей, 2000
8. Кошенова Б.А. “Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары”. Оқу құралы- Алматы: Экономика, 2000
9. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. “ Қаржы “ Оқулық-Алматы: 2005
10. Қаржы менеджменті Оқу құралы Р.Ә. Әмірқанов, А.Қ. Тұрғұлова Алматы 2002
Тақырыбы: Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің рөлі
Жоспары:
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І бөлім. Ұлттық банктің құрылымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
1.1. Ұлттық банкі, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
меншікті қаражаттары мен пайдасы . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары . . . . . . . . . . .
ІІ бөлім. Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің қызметі . . .
2.1. Ақша айналысын басқару . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
2.2. Ақша-несие саясатының құралдары . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
2.3. Ұлттық банк – банктердің банкі . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
2.4. Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу . . . . . . . . . . .
. .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
Кіріспе
Қайта құру кезеңіне дейін “ақша айналымы” мен “ақша айналысы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойы латын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма қол
және қолма-қолсыз ақша қозғалысы тұрғын-дардың (халықтың) ақшалай
табыстарының бөлінуін қарас-тырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. қолма-қол рубль
тұтыну заттары және қызметтер жиын-тығығымен қамтамасыз етілсе, қолма-
қолсыз рубль-бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етіледі.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайына
ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында
қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны
белгілі болған.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы
процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде
қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің
арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы- ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі- тауар өндірісі мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс
бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні
түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке
төлемдер аудару үщін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін
қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі-қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысулар- ды қолма-қол ақшаны қолданылуын шектеу, есеп
айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақ-стандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма- қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына
республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұд процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-
зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, т.б.
көмегімен жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан
бөлуге болмайды.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналысында қолма-қолдан қолма- қолсыз ақшаға (және керісінше)
өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскеннен соң оның есеп
айырсу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз
жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
болып бөлінеді. Сондай-ақ:
- өнімді өндіру және сату процесін, яғни туарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
- тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
- ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз,
несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.
Сонымен елдегі ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банкі ролі өте зор
бұл тақырып қазіргі таңда өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ұлттық банкі
Қазақстан Республикасының орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық
банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан
Республикасының мүддесін кездейді. Ұлттық банк - бұл эмиссиялық,
резервтік, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау
жасау құқығына ие, "банктердің банкі" рөлін атқарады, сондай-ақ ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралың Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Осы жұмыста Ұлттық банкінің елдегі ақша айналысын реттеу қызметіне
қатысты атқаратын міндеттерін ашып талдау.
- Ақша эмиссиясы.
- Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша эмиссиясын реттеу.
- Ақша массасының көрсеткіштері.
- Ақша-несие саясатының мақсаттары.
- Дисконттық немесе есеп саясаты.
- Міндетті резервтер нормасы.
- Ашық нарыктағы операциялар.
а) коммерциялық банктердің резервтерін сақтандыру;
ә) коммерциялық банктерді несиелеу;
б) жалпы ұлттық деңгейдегі қолма-қолсыз есеп айырысулар;
в) банктердің жұмысын бақылау және қадағалау.
І-бөлім. Ақша айналысы, заңы, ақша массасы және ақша жүйесі
1.1. Ақша айналысының сипаттамасы және оның заңы
Ақша айналысы — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар
өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың
арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамның еңбек бөлінісінің
тереңдеуіне және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен
байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі.
Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамның
өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-
қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және
жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-
қолсыз ақшалар айналысы кіреді.
Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет
етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір бөлігін орталық
банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене
бөлігі (10 %-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне
тиеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы — қолма-қолсыз ақшалар айналымынын
ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар — чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс сферасынан екінші біріне
өтіп отыруынан байқалады. Айталық қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байңалады.
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы, яғни ақша
айналысының заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан барлық қоғамдық
формацияға тән болып келеді. Құн формаларының дамуына талдау жасай отырып,
К. Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс қызметін
атқаруға қажетті ақша саны, сатылатын тауарлар бағасы ақша айналысының
жылдамдығына қатынасын білдіреді. Ақша айналысының заңы айналыстағы жүрген
тауарлар массасы мен олардың бағасының деңгейі мен ақша айналысының
жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелділікті бейнелейді.
Ақша айналысының заңы — тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
санын (Ата) анықтайды.
Ата =ТбсАас
мұндағы: Тбс-Тауарлар бағаларының сомасы
Аас-Ақша айналымының сомасы
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атқаруымен
байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Ақ=Стб+Нтб+Мтс+Өтс Аос
мұндағы Ақ — айналысқа қажетті ақша саны;
Стб — сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб. — несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс — міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы; г
Өтс — өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос — айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа
саны.
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
шарттарына тәуелді болып келетін әр алуан факторлар ықпал етеді. Оның
біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ
шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін қызметтер
бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
• несиенің даму дәрежесі, себебі қаншалықты тауарлардың басым бөлігі
несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет етіледі;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген
қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста
қазынаға кетіп, ал егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа
қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай екі фактордың
өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік
және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы ақша көлемі,
шаруашылыққа қажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның құнсыздануына, яғни
ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне, яғни инфляцияға жол
береді.
1.2. Ақша массасы және ақша базасы
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы
мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті және
шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының
жиынтығы.
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық
өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге
байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай
көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атайды.
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша
массасын анықтау барысында мынадай ақша агрегаттары қолданылады:
• Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен
монеталарды) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды камтиды;
• М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі
мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;
• МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі
жинақ салымдарын құрайды;
• М4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі
депозиттік сертификаттардан тұрады.
АҚШ-та ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегаты, Жапония мен
Германияда — үш, Англия мен Францияда — екеу, Ресейде үш ақша агрегаттары
пайдаланылады.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің
баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына
айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы
(жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар
кеңесінің № 2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау
әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды
жіктеу туралы ережесінең сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) — бұл міндеттемелерге жататын
резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай формуламен
есептеледі:
MB = СІС + RR + DCB,
мұндағы СІС — айналыстағы нақты ақшалар; :
RR — міндетті резервтер;
DCB — екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
қаражаттары.
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие
статистикасын жасау және талдауда қолданылып жүрген ақша базасы мен
белгіленуі МЗ — ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша
агрегаттары жатады:
• МО (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
• Ml = МО + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі
аудармалы депозиттері;
• М2 = Ml + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды
тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
• МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың
шетел валютасындағы басқа да депозиттері. Мұндағы,
• Аудармалы депозиттер — 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы
құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жирокепілдіктің
көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады.
Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
• Басқа депозиттер — негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін ғана
алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда
біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға
жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа
депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен
депозиттерді қамтиды.
1.3 Ақша жүйесі және оның эволюциясы
Әр елдің тарихы қалыптасқан және тиісті заңмен бекітілген ақша
айналымын ұйымдастыру нысанын ақша жүйесі деп түсіну керек. Негізінде ақша
жүйесі көпшілік елдерде 16-17 ғасырларда қалыптасты, ал қайсыбір елдерде,
ақша жүйесінің кейбір элементтері бұрынырақ кездескен. Металл ақша
айналатын ақша металын, оның бірлігін анықтау, монета соғу және эмиссия
тәртіптері ақша жүйесінің элементтері болып табылған. Осы кезеңде әр елде,
жалпыға балама ретінде және ақша айналымның базасы болып, қандай металл
қолдануына байланысты, ақша жүйесінің екі түрі қалыптасты:
Биметалды ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл болып екі метал:
алтын және күміс қолданылған. Бірақ, неғұрлым жоғары құндылығының
салдарынан және тасымалдауға қолайлылығына байланысты алтын ақша
атқарымдарын орындауға көбірек бейімделген болғандықтан ол бара-бара күміс
монеталарды ығыстырып, ІХ-ғасырдың аяғына қарай ең басым валюталық металл
болып қалды.
Монометалдық ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл ретінде бірақ
металл шықты (алтын). Сонымен қатар айналымда алтынға айырбастала алатын
басқа да құнның өкілдері жүре алатын болды. Бұлар: банкноттар, қазына
билеттері, ұсақ монеталар.
Алтын монометалдық ақша жүйесінің үш түрі болды:
алтын - монеталық стандарт. Бұл стандартта алтын ақшаның барлық
атқарымдарын орындайды. Алтын монеталармен қатар айналымда көрсетулі
құнымен алтынға айырбастала алатын алтынның белгілері жүретін болды;
алтын — құйма стандарты. Бұл стандарт бойынша банкноттар (ақша
билеттері) алтын құймаға айырбастала алады;
алтын — девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің банкноттарын
(ақша билеттерін) басқа елдің алтынға айырбастала алатын валютасына
ауыстыруға болатын.
Бұл жерде айта кететін маңызды нәрсе - алтын монометалдық ақша
жүйесінің дәл осы түрі кейін 1922 ж. құрылған халықаралық валюталық
жүйесінің негізі болды. Бұл жүйе 1976 жылға дейін СДР1 мен ауыстырылғанға
дейін жұмыс істеді. Оның үстіне алтын-девиздік стандарт экономика жағынан
әлсіз елдердің, неғұрлым экономикасы күшті елдерден тәуелділігін баянды
етті.
Өткен ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарының басында дүние жүзінде
айырбасталмайтын несие ақша жүйесі қалыптасты. Бұл жүйенің табиғаты қағаз
ақшаға жақын және жалпыға бірдей экономикалық заңның, еңбекті және айналым
шығындарын үнемдеу талаптарына дәлдеу келетін.
Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі
түрлі ақша жүйесі қалыптасты. Оның біреуі шаруашылық жүргізудің әкімшілік-
тарату жүйесіне сәйкес болса, екіншісі нарық экономикасына сәйкес келеді.
СДР - арнаулы өзара қарыз құқықтары 1969 жылы ұйымдастырылған ұжымдық
валюта.
1.4. Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден құралады. Оның
ішінде:
Елдің ақша бірлігінің аты. Бұл элемент, әр елдің өмір сүре бастаған
кезінде пайда болатын мемлекеттік атрибут, және оның сыртқы түрі, не ішкі
мазмұны өзгерсе де аты өзгермейді. Мысалы, кезінде күміс те, алтын да
доллар болды. Енді қағаз доллар да бар. Бірақ, ол американың америка
болғанынан бері Ұлттық ақша бірлігі болып келеді.
Ресейде ХVІІІ-ғасырда, кейбір княздықтарда қолданылған күміс құймалар
"рубль" деп аталған. Кейінірек, Петр І-дің тұсында, ол Ресей мемлекетінің
Ұлттық ақша бірлігі болып жарияланған. Содан бері талай ақша реформалары
болып жатса да, оның сыртқы түрі де, ішкі мазмұны да өзгергенмен аты
өзгерген жоқ.
Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында
шығарылған ақша "Теңге" Ұлттық ақша бірлігі болып, сол жылдың 13-
желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген
заңмен бекітілді. Енді ол, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы.
Қазақстанның ақша бірлігінің — теңгең деп аталауы, менің ойымша, оның
тарихымен тығыз байланысты болуға тиіс. Айталық, таяуда жарық көрген
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: Алғаш
рет Ақ ғұндар б.з. І ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-
руни) жазуы бар теңгелер (б.з. V—VІ ғ.) жасап, сауда айналымына кіргізген.
Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек
жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізу өмір қажеттілігі
деп тым ерте қолға алған. 68 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған,
ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір
сүрген тайпалардың қола теңгелері VІ — VІІІ ғасырдың жартысына дейінгі
аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан
бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайы
шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі
теңгелер жасалған. Біріншісі — сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан
бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы түрінде түркілердің
тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнелеген.
Екіншісі — үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Б.з.
704 — 766 жж. Таразда құйылған теңгелерде Түргеш қағанаты теңгесің немесе
Түркінің көк ханының теңгелерің деген жазулар болған. Бұл тайпалық
дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын
куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы Масудбек реформасы ақша айналымында
жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем
тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78 — 81% күміс ақшалар айналымға
кіргізілді. 1321 ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесінң айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы — 8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесің
Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек
хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек, Қызыр ханның атынан шығарылған
Алтын Орда теңгелері Түркістан, Жетісу, Еділ жағалауларына дейін
қолданылыста болған. Бұдан кейін 1428 ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы
Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында белгілі болды. 16 ғ.
Отырардың мыс теңгелері және Иасының (Түркістанның) күміс теңгелері
Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16
ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың басында Қазақ хандығының атымен өндірілген
мыс ақшалар болған. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде
болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын
біріктіруде үлкен міндет атқардың.
Қорыта айтқанда, содан бері үш ғасырды артқа салып, еліміз егемендік
алғаннан кейін 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның жаңа ақшасы — теңге қайта
айналымға шығып отыр. Сол теңгенің шыққанына биыл 11 жыл толды. Соңғы
уақыттары теңге ТМД мемлекеттерінің ішінде біршама тұрақты валютаға айналып
отыр.
Эмиссия тетігі. Ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан шығарып
алудың тәртібі эмиссия тетігі деп аталады. Қазақстанда ол тәртіп мынандай:
а) қолма-қол емес ақшаның айналымға шығару және оны айналымнан шығарып
алу, екінші дәрежелі банктерге жүктелген. Олар несие берген кезде айналымда
қолма-қол емес ақша пайда болады да, ал несиені қайтарып алғанда ақша
айналымынан шығарылған болып есептеледі;
б) қолма-қол ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан шығарып алу
Ұлттық банкке және оның бөлімшелеріне жүктелген (облыстық бөлімшелер мен
есеп кассалық орталықтары - РКЦ).
— Айналымдағы ақша жинағының құрылысы. Бұл ұғым екі түсініктен тұрады.
Бір жағынан, қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақшаның ара қатынасы
қаралады. Дүниежүзілік экономикада бұл көрсеткіш 13 болып, қолма-қол емес
ақшаның пайдасына шешілген. Екінші жағынан, банктік билеттер мен қазына
билеттерінің ара қатынасы қаралады. Бұл көрсеткіш Кеңес Одағының тұсында
12 болатын, яғни, егер айналымға 100 мың сом шығарылса, оның жартысы
банкілік (10, 25, 50, 100 сомдық) билеттер, жартысы қазына билеттерінен
тұратын (1, 3, 5, сомдық).
— Ақша мен несиені реттеу тетігі. Бұл ақша-несие мәселелерін реттеудің
әдісі. Қандай орган мұнымен шұғылданады, оның міндеттері, құқықтары қандай
және оның алдына қандай мақсат қойылады. т.с.с.
— Ақшаның құнын белгілеу тәртібі. Бұл, осы елдің ақшасының, басқа
елдердің ақшаларымен ара қатынасын анықтау жүйесі, яғни, Ұлттық ақшаның
(валютаның) бағамын белгілеу. Қазіргі жағдайда Ұлттық валютаның бағамын
анықтайтын екі режим (тәртіптеме) қолданылады: валюталық бағамды бекіту
және еркін жүзетін бағам. Валюталық бағамды бекіту режимінде ертеректе
(1976 жылға дейін), оның бағамы алтынмен салыстырғандағы құнымен тең
болатын. КСРО- да бұл тәртіп соңғы жылдарға дейін сақталды. Оны тек, 1992
жылы Ресей Үкіметі жойды. Осыдан кейінгі жылдарда, Ұлттық валютаның
бағамын, оның сатып алуға жарамдылығы мен басқа елдердің валюталарына
ұсыным мен сұранымға байланысты анықталатын болды. Бір ескеретін жағдай,
бұл режимде Орталық банк (Ұлттық банк) басқыншылық әдістерін пайдаланып, өз
валютасының бағамын толтырады. Қазақстан 1999 жылдың 5 сәуірінен бастап осы
режимнен бастап валюта бағамының еркін жүзу режимін енгізді. Бұл режимде
валютаның (теңгенің) бағамы ұсыным мен сұранымға байланысты валюта
нарығында анықталады.
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста: 100, 50,
20, 10, 5, 2 және 1 долларлық банк билеттері; 100 долларлық қазыналық
билеттер; 1 долларлық, 50, 20, 10, 1 центтік күміс-мыс және мыс-никельдік
монеталар жүреді. Ұлыбританияда айналыста: 50, 20, 10, 5 және 1 фунт
стерлинг банкноттар, 1 фунт стерлинг, 50, 10, 5, 2 пенсалық монеталар, 1
және 12 пенилер, сондай-ақ жаңа 10 және 5 пенсалардың құнына тең келетін 2
және 1 шиллингтер де бар. Ал Қазақстанның бүгінгі ақша айналысында: 10000,
5000, 2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік банктік
билеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік металл монеталармен бірге 500
теңгелік алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған монеталар, алғашқыда көлемі
64x100 мм су тамғылы қағазға басылған 50, 20, 10, 5, 2 және 1 тиындар,
кейіннен олардың орнына осы номиналдарда металл тиындар шығарылды. Бірақ
бүгінгі күні 1 теңгеге дейінгі тиын монеталар айналыстан алынған, сондай-ақ
100 теңгеге дейінгі номиналдағы банкноталар (қағаз түріндегі) айналыста
жүрмейді, олардың орнында металлдан жасалған монеталар қолданылыста жүр.
Қазыналық билеттер айналымда жоқ.
Эмиссиондық жүйе — бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша
шығаруын білдіреді. Мысалға, АҚШ-та банкноттарды айналысқа шығарумен
Федералды резервті жүйе, Ресейде — РФ Орталық банкі, ал Қазақстанда ҚР
Ұлттық банкі айналысады. Ұлттық банктің қарамағында еліміздің банкнота
жасайтын — Банкнота фабрикасы (Алматыда) мен монета жасайтын — Монета
сарайы (Өскеменде) бар.
ІІ бөлім. Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің қызметі
2.1. Ақша айналысын басқару
Ұлттық банк - заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банкінің
эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма-қолсыз эквивалент алу
формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі - теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың
номиналдық құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноталар мен
монеталардық көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс. Валютаны
өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің кұқы бар. Ұлттық
валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау құқығы Қазақстан
Республикасынын Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен
қатар, операциялык кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардын, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-кол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шьғарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі
себептерінің бірі - кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп
айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине,
жағымсыз кұбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің
кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың
үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банкідегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін
қажет потенциалын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы
келесідей: 100 ақша бірлігіндегі депозит үшін міндетті резерв 15 ақша
бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банкі арқылы қарызға берілуі
мүмкін. Сонда айналымдағы ақша массасы: 100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл
- сомасы 85 ақша бірлігі болатын жаңа ақшаның құрылуын білдіреді. Осы
жолмен құрылған ақшалар өз кезегінде өздері акша эмиссиясының себебі бола
алатын басқа депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни ақша
мультипликативті көбеюі орын алады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы
сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Акша базасы - бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
колма-қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер
- бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие
корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттерінің бөлігі
(бұл Ұлттық банкінің келісімі бойынша тек қана қаржылык тұрақты банктермен
қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкіндегі корреспонденттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол акшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелінетін ақша мулътипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарының көзі
болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес
салмағына байланысты болады.
Бұл - айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс (болғанда)
орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының
интенсивтілігі олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді,
мультипликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк
жүйесі арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық
банк арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция
деңгейіне әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Экономикадағы ақшалардың айналыс жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді
депозиттердің және ұзақ мерзімді инвестициялык несие салымдарының өсуін
көрсетеді, бұл тек қана, жалпы экономиканың тұрақылығын және ұлттық
валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін. Керісінше, ақша айналысының
жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген сенімнің көрсеткіші болып, ақша
массасындағы қолма-қол ақша үлесінің өсуіменен, ұзақ мерзімді жинақтардың
төменгі үлес салмағымен, шаруашылық субъектерінің ұлттық валютасын сенімді
активтерге аударуменен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация денгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды.
Монетаризация деңгейі 1989 жылы Францияда - 68,5%, Германида
- 64,5%, Ұлыбританияда - 89,1%, АҚШ-та - 77,5%, Жапонияда -
116,7% болды, Қазақстанда 1995 жылы монетаризация деңгейі 12%-ға жуық
болды, бұл әрине жеткіліксіз.
2.2. Ақша-несие саясатының құралдары
Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып табылады.
Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың инфляция
деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне байланысты
анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк
өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру
мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап түру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі.
Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған
болашақта емес, қысқа уакыт аралығында беруі керек.
Қазақстандағы жоғары қарқынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І бөлім. Ұлттық банктің құрылымы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
1.1. Ұлттық банкі, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
меншікті қаражаттары мен пайдасы . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары . . . . . . . . . . .
ІІ бөлім. Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің қызметі . . .
2.1. Ақша айналысын басқару . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
2.2. Ақша-несие саясатының құралдары . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
2.3. Ұлттық банк – банктердің банкі . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
2.4. Банктік қызметті қадағалау және оны реттеу . . . . . . . . . . .
. .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
Кіріспе
Қайта құру кезеңіне дейін “ақша айналымы” мен “ақша айналысы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойы латын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма қол
және қолма-қолсыз ақша қозғалысы тұрғын-дардың (халықтың) ақшалай
табыстарының бөлінуін қарас-тырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. қолма-қол рубль
тұтыну заттары және қызметтер жиын-тығығымен қамтамасыз етілсе, қолма-
қолсыз рубль-бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етіледі.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайына
ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында
қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны
белгілі болған.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы
процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде
қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің
арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы- ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі- тауар өндірісі мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс
бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшін қолданылуы мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні
түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке
төлемдер аудару үщін, банктен қарыз алу үшін және т.б. мақсаттар үшін
қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі-қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар
арасындағы есеп айырысулар- ды қолма-қол ақшаны қолданылуын шектеу, есеп
айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақ-стандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жж. қолма- қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына
республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұд процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-
зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, т.б.
көмегімен жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан
бөлуге болмайды.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналысында қолма-қолдан қолма- қолсыз ақшаға (және керісінше)
өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскеннен соң оның есеп
айырсу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз
жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
болып бөлінеді. Сондай-ақ:
- өнімді өндіру және сату процесін, яғни туарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
- тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
- ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз,
несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.
Сонымен елдегі ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банкі ролі өте зор
бұл тақырып қазіргі таңда өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ұлттық банкі
Қазақстан Республикасының орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық
банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан
Республикасының мүддесін кездейді. Ұлттық банк - бұл эмиссиялық,
резервтік, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау
жасау құқығына ие, "банктердің банкі" рөлін атқарады, сондай-ақ ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралың Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Осы жұмыста Ұлттық банкінің елдегі ақша айналысын реттеу қызметіне
қатысты атқаратын міндеттерін ашып талдау.
- Ақша эмиссиясы.
- Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша эмиссиясын реттеу.
- Ақша массасының көрсеткіштері.
- Ақша-несие саясатының мақсаттары.
- Дисконттық немесе есеп саясаты.
- Міндетті резервтер нормасы.
- Ашық нарыктағы операциялар.
а) коммерциялық банктердің резервтерін сақтандыру;
ә) коммерциялық банктерді несиелеу;
б) жалпы ұлттық деңгейдегі қолма-қолсыз есеп айырысулар;
в) банктердің жұмысын бақылау және қадағалау.
І-бөлім. Ақша айналысы, заңы, ақша массасы және ақша жүйесі
1.1. Ақша айналысының сипаттамасы және оның заңы
Ақша айналысы — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар
өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың
арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамның еңбек бөлінісінің
тереңдеуіне және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен
байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі.
Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамның
өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-
қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және
жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-
қолсыз ақшалар айналысы кіреді.
Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет
етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір бөлігін орталық
банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене
бөлігі (10 %-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне
тиеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы — қолма-қолсыз ақшалар айналымынын
ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар — чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс сферасынан екінші біріне
өтіп отыруынан байқалады. Айталық қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байңалады.
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы, яғни ақша
айналысының заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан барлық қоғамдық
формацияға тән болып келеді. Құн формаларының дамуына талдау жасай отырып,
К. Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс қызметін
атқаруға қажетті ақша саны, сатылатын тауарлар бағасы ақша айналысының
жылдамдығына қатынасын білдіреді. Ақша айналысының заңы айналыстағы жүрген
тауарлар массасы мен олардың бағасының деңгейі мен ақша айналысының
жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелділікті бейнелейді.
Ақша айналысының заңы — тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
санын (Ата) анықтайды.
Ата =ТбсАас
мұндағы: Тбс-Тауарлар бағаларының сомасы
Аас-Ақша айналымының сомасы
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атқаруымен
байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Ақ=Стб+Нтб+Мтс+Өтс Аос
мұндағы Ақ — айналысқа қажетті ақша саны;
Стб — сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб. — несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс — міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы; г
Өтс — өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос — айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа
саны.
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
шарттарына тәуелді болып келетін әр алуан факторлар ықпал етеді. Оның
біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ
шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін қызметтер
бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
• несиенің даму дәрежесі, себебі қаншалықты тауарлардың басым бөлігі
несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет етіледі;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген
қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста
қазынаға кетіп, ал егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа
қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай екі фактордың
өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік
және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы ақша көлемі,
шаруашылыққа қажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның құнсыздануына, яғни
ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне, яғни инфляцияға жол
береді.
1.2. Ақша массасы және ақша базасы
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы
мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті және
шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының
жиынтығы.
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық
өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге
байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай
көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атайды.
Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша
массасын анықтау барысында мынадай ақша агрегаттары қолданылады:
• Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен
монеталарды) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды камтиды;
• М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі
мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;
• МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі
жинақ салымдарын құрайды;
• М4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі
депозиттік сертификаттардан тұрады.
АҚШ-та ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегаты, Жапония мен
Германияда — үш, Англия мен Францияда — екеу, Ресейде үш ақша агрегаттары
пайдаланылады.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің
баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына
айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы
(жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар
кеңесінің № 2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау
әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды
жіктеу туралы ережесінең сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) — бұл міндеттемелерге жататын
резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай формуламен
есептеледі:
MB = СІС + RR + DCB,
мұндағы СІС — айналыстағы нақты ақшалар; :
RR — міндетті резервтер;
DCB — екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
қаражаттары.
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие
статистикасын жасау және талдауда қолданылып жүрген ақша базасы мен
белгіленуі МЗ — ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша
агрегаттары жатады:
• МО (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
• Ml = МО + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі
аудармалы депозиттері;
• М2 = Ml + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды
тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
• МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың
шетел валютасындағы басқа да депозиттері. Мұндағы,
• Аудармалы депозиттер — 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы
құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жирокепілдіктің
көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады.
Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
• Басқа депозиттер — негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін ғана
алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда
біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға
жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа
депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен
депозиттерді қамтиды.
1.3 Ақша жүйесі және оның эволюциясы
Әр елдің тарихы қалыптасқан және тиісті заңмен бекітілген ақша
айналымын ұйымдастыру нысанын ақша жүйесі деп түсіну керек. Негізінде ақша
жүйесі көпшілік елдерде 16-17 ғасырларда қалыптасты, ал қайсыбір елдерде,
ақша жүйесінің кейбір элементтері бұрынырақ кездескен. Металл ақша
айналатын ақша металын, оның бірлігін анықтау, монета соғу және эмиссия
тәртіптері ақша жүйесінің элементтері болып табылған. Осы кезеңде әр елде,
жалпыға балама ретінде және ақша айналымның базасы болып, қандай металл
қолдануына байланысты, ақша жүйесінің екі түрі қалыптасты:
Биметалды ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл болып екі метал:
алтын және күміс қолданылған. Бірақ, неғұрлым жоғары құндылығының
салдарынан және тасымалдауға қолайлылығына байланысты алтын ақша
атқарымдарын орындауға көбірек бейімделген болғандықтан ол бара-бара күміс
монеталарды ығыстырып, ІХ-ғасырдың аяғына қарай ең басым валюталық металл
болып қалды.
Монометалдық ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл ретінде бірақ
металл шықты (алтын). Сонымен қатар айналымда алтынға айырбастала алатын
басқа да құнның өкілдері жүре алатын болды. Бұлар: банкноттар, қазына
билеттері, ұсақ монеталар.
Алтын монометалдық ақша жүйесінің үш түрі болды:
алтын - монеталық стандарт. Бұл стандартта алтын ақшаның барлық
атқарымдарын орындайды. Алтын монеталармен қатар айналымда көрсетулі
құнымен алтынға айырбастала алатын алтынның белгілері жүретін болды;
алтын — құйма стандарты. Бұл стандарт бойынша банкноттар (ақша
билеттері) алтын құймаға айырбастала алады;
алтын — девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің банкноттарын
(ақша билеттерін) басқа елдің алтынға айырбастала алатын валютасына
ауыстыруға болатын.
Бұл жерде айта кететін маңызды нәрсе - алтын монометалдық ақша
жүйесінің дәл осы түрі кейін 1922 ж. құрылған халықаралық валюталық
жүйесінің негізі болды. Бұл жүйе 1976 жылға дейін СДР1 мен ауыстырылғанға
дейін жұмыс істеді. Оның үстіне алтын-девиздік стандарт экономика жағынан
әлсіз елдердің, неғұрлым экономикасы күшті елдерден тәуелділігін баянды
етті.
Өткен ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарының басында дүние жүзінде
айырбасталмайтын несие ақша жүйесі қалыптасты. Бұл жүйенің табиғаты қағаз
ақшаға жақын және жалпыға бірдей экономикалық заңның, еңбекті және айналым
шығындарын үнемдеу талаптарына дәлдеу келетін.
Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі
түрлі ақша жүйесі қалыптасты. Оның біреуі шаруашылық жүргізудің әкімшілік-
тарату жүйесіне сәйкес болса, екіншісі нарық экономикасына сәйкес келеді.
СДР - арнаулы өзара қарыз құқықтары 1969 жылы ұйымдастырылған ұжымдық
валюта.
1.4. Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден құралады. Оның
ішінде:
Елдің ақша бірлігінің аты. Бұл элемент, әр елдің өмір сүре бастаған
кезінде пайда болатын мемлекеттік атрибут, және оның сыртқы түрі, не ішкі
мазмұны өзгерсе де аты өзгермейді. Мысалы, кезінде күміс те, алтын да
доллар болды. Енді қағаз доллар да бар. Бірақ, ол американың америка
болғанынан бері Ұлттық ақша бірлігі болып келеді.
Ресейде ХVІІІ-ғасырда, кейбір княздықтарда қолданылған күміс құймалар
"рубль" деп аталған. Кейінірек, Петр І-дің тұсында, ол Ресей мемлекетінің
Ұлттық ақша бірлігі болып жарияланған. Содан бері талай ақша реформалары
болып жатса да, оның сыртқы түрі де, ішкі мазмұны да өзгергенмен аты
өзгерген жоқ.
Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында
шығарылған ақша "Теңге" Ұлттық ақша бірлігі болып, сол жылдың 13-
желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген
заңмен бекітілді. Енді ол, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы.
Қазақстанның ақша бірлігінің — теңгең деп аталауы, менің ойымша, оның
тарихымен тығыз байланысты болуға тиіс. Айталық, таяуда жарық көрген
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: Алғаш
рет Ақ ғұндар б.з. І ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-
руни) жазуы бар теңгелер (б.з. V—VІ ғ.) жасап, сауда айналымына кіргізген.
Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек
жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізу өмір қажеттілігі
деп тым ерте қолға алған. 68 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған,
ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір
сүрген тайпалардың қола теңгелері VІ — VІІІ ғасырдың жартысына дейінгі
аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан
бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайы
шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі
теңгелер жасалған. Біріншісі — сәл ұмтылып, секіргелі тұрған арыстан
бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы түрінде түркілердің
тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз) бейнелеген.
Екіншісі — үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Б.з.
704 — 766 жж. Таразда құйылған теңгелерде Түргеш қағанаты теңгесің немесе
Түркінің көк ханының теңгелерің деген жазулар болған. Бұл тайпалық
дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын
куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы Масудбек реформасы ақша айналымында
жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем
тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78 — 81% күміс ақшалар айналымға
кіргізілді. 1321 ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесінң айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы — 8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесің
Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек
хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Наурызбек, Қызыр ханның атынан шығарылған
Алтын Орда теңгелері Түркістан, Жетісу, Еділ жағалауларына дейін
қолданылыста болған. Бұдан кейін 1428 ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы
Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында белгілі болды. 16 ғ.
Отырардың мыс теңгелері және Иасының (Түркістанның) күміс теңгелері
Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16
ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың басында Қазақ хандығының атымен өндірілген
мыс ақшалар болған. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде
болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын
біріктіруде үлкен міндет атқардың.
Қорыта айтқанда, содан бері үш ғасырды артқа салып, еліміз егемендік
алғаннан кейін 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның жаңа ақшасы — теңге қайта
айналымға шығып отыр. Сол теңгенің шыққанына биыл 11 жыл толды. Соңғы
уақыттары теңге ТМД мемлекеттерінің ішінде біршама тұрақты валютаға айналып
отыр.
Эмиссия тетігі. Ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан шығарып
алудың тәртібі эмиссия тетігі деп аталады. Қазақстанда ол тәртіп мынандай:
а) қолма-қол емес ақшаның айналымға шығару және оны айналымнан шығарып
алу, екінші дәрежелі банктерге жүктелген. Олар несие берген кезде айналымда
қолма-қол емес ақша пайда болады да, ал несиені қайтарып алғанда ақша
айналымынан шығарылған болып есептеледі;
б) қолма-қол ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан шығарып алу
Ұлттық банкке және оның бөлімшелеріне жүктелген (облыстық бөлімшелер мен
есеп кассалық орталықтары - РКЦ).
— Айналымдағы ақша жинағының құрылысы. Бұл ұғым екі түсініктен тұрады.
Бір жағынан, қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақшаның ара қатынасы
қаралады. Дүниежүзілік экономикада бұл көрсеткіш 13 болып, қолма-қол емес
ақшаның пайдасына шешілген. Екінші жағынан, банктік билеттер мен қазына
билеттерінің ара қатынасы қаралады. Бұл көрсеткіш Кеңес Одағының тұсында
12 болатын, яғни, егер айналымға 100 мың сом шығарылса, оның жартысы
банкілік (10, 25, 50, 100 сомдық) билеттер, жартысы қазына билеттерінен
тұратын (1, 3, 5, сомдық).
— Ақша мен несиені реттеу тетігі. Бұл ақша-несие мәселелерін реттеудің
әдісі. Қандай орган мұнымен шұғылданады, оның міндеттері, құқықтары қандай
және оның алдына қандай мақсат қойылады. т.с.с.
— Ақшаның құнын белгілеу тәртібі. Бұл, осы елдің ақшасының, басқа
елдердің ақшаларымен ара қатынасын анықтау жүйесі, яғни, Ұлттық ақшаның
(валютаның) бағамын белгілеу. Қазіргі жағдайда Ұлттық валютаның бағамын
анықтайтын екі режим (тәртіптеме) қолданылады: валюталық бағамды бекіту
және еркін жүзетін бағам. Валюталық бағамды бекіту режимінде ертеректе
(1976 жылға дейін), оның бағамы алтынмен салыстырғандағы құнымен тең
болатын. КСРО- да бұл тәртіп соңғы жылдарға дейін сақталды. Оны тек, 1992
жылы Ресей Үкіметі жойды. Осыдан кейінгі жылдарда, Ұлттық валютаның
бағамын, оның сатып алуға жарамдылығы мен басқа елдердің валюталарына
ұсыным мен сұранымға байланысты анықталатын болды. Бір ескеретін жағдай,
бұл режимде Орталық банк (Ұлттық банк) басқыншылық әдістерін пайдаланып, өз
валютасының бағамын толтырады. Қазақстан 1999 жылдың 5 сәуірінен бастап осы
режимнен бастап валюта бағамының еркін жүзу режимін енгізді. Бұл режимде
валютаның (теңгенің) бағамы ұсыным мен сұранымға байланысты валюта
нарығында анықталады.
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста: 100, 50,
20, 10, 5, 2 және 1 долларлық банк билеттері; 100 долларлық қазыналық
билеттер; 1 долларлық, 50, 20, 10, 1 центтік күміс-мыс және мыс-никельдік
монеталар жүреді. Ұлыбританияда айналыста: 50, 20, 10, 5 және 1 фунт
стерлинг банкноттар, 1 фунт стерлинг, 50, 10, 5, 2 пенсалық монеталар, 1
және 12 пенилер, сондай-ақ жаңа 10 және 5 пенсалардың құнына тең келетін 2
және 1 шиллингтер де бар. Ал Қазақстанның бүгінгі ақша айналысында: 10000,
5000, 2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік банктік
билеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік металл монеталармен бірге 500
теңгелік алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған монеталар, алғашқыда көлемі
64x100 мм су тамғылы қағазға басылған 50, 20, 10, 5, 2 және 1 тиындар,
кейіннен олардың орнына осы номиналдарда металл тиындар шығарылды. Бірақ
бүгінгі күні 1 теңгеге дейінгі тиын монеталар айналыстан алынған, сондай-ақ
100 теңгеге дейінгі номиналдағы банкноталар (қағаз түріндегі) айналыста
жүрмейді, олардың орнында металлдан жасалған монеталар қолданылыста жүр.
Қазыналық билеттер айналымда жоқ.
Эмиссиондық жүйе — бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша
шығаруын білдіреді. Мысалға, АҚШ-та банкноттарды айналысқа шығарумен
Федералды резервті жүйе, Ресейде — РФ Орталық банкі, ал Қазақстанда ҚР
Ұлттық банкі айналысады. Ұлттық банктің қарамағында еліміздің банкнота
жасайтын — Банкнота фабрикасы (Алматыда) мен монета жасайтын — Монета
сарайы (Өскеменде) бар.
ІІ бөлім. Ақша айналысын реттеудегі Ұлттық банктің қызметі
2.1. Ақша айналысын басқару
Ұлттық банк - заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банкінің
эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма-қолсыз эквивалент алу
формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі - теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың
номиналдық құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноталар мен
монеталардық көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс. Валютаны
өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің кұқы бар. Ұлттық
валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау құқығы Қазақстан
Республикасынын Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен
қатар, операциялык кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардын, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-кол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталар мен
монеталардың қосымша шьғарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі
себептерінің бірі - кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп
айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине,
жағымсыз кұбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің
кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың
үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банкідегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін
қажет потенциалын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы
келесідей: 100 ақша бірлігіндегі депозит үшін міндетті резерв 15 ақша
бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банкі арқылы қарызға берілуі
мүмкін. Сонда айналымдағы ақша массасы: 100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл
- сомасы 85 ақша бірлігі болатын жаңа ақшаның құрылуын білдіреді. Осы
жолмен құрылған ақшалар өз кезегінде өздері акша эмиссиясының себебі бола
алатын басқа депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни ақша
мультипликативті көбеюі орын алады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы
сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Акша базасы - бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы
колма-қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер
- бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие
корреспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттерінің бөлігі
(бұл Ұлттық банкінің келісімі бойынша тек қана қаржылык тұрақты банктермен
қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкіндегі корреспонденттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол акшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелінетін ақша мулътипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарының көзі
болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес
салмағына байланысты болады.
Бұл - айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс (болғанда)
орналасқанда мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының
интенсивтілігі олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді,
мультипликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк
жүйесі арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық
банк арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция
деңгейіне әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Экономикадағы ақшалардың айналыс жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді
депозиттердің және ұзақ мерзімді инвестициялык несие салымдарының өсуін
көрсетеді, бұл тек қана, жалпы экономиканың тұрақылығын және ұлттық
валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін. Керісінше, ақша айналысының
жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген сенімнің көрсеткіші болып, ақша
массасындағы қолма-қол ақша үлесінің өсуіменен, ұзақ мерзімді жинақтардың
төменгі үлес салмағымен, шаруашылық субъектерінің ұлттық валютасын сенімді
активтерге аударуменен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация денгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды.
Монетаризация деңгейі 1989 жылы Францияда - 68,5%, Германида
- 64,5%, Ұлыбританияда - 89,1%, АҚШ-та - 77,5%, Жапонияда -
116,7% болды, Қазақстанда 1995 жылы монетаризация деңгейі 12%-ға жуық
болды, бұл әрине жеткіліксіз.
2.2. Ақша-несие саясатының құралдары
Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып табылады.
Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың инфляция
деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне байланысты
анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк
өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру
мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап түру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі.
Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған
болашақта емес, қысқа уакыт аралығында беруі керек.
Қазақстандағы жоғары қарқынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz