Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы туралы
Қазақстанның саяси.экономикалық жағдайы
Сібір қырғыздары туралы жарғы
Кенесары Қасымұлы бастапан қозғалыс (1837.1847).
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанның мәдениеті.
Қазақстанның 1905.1907 жылдардағы Ресей төңкерісіне қатысуы.
1916 жылғы Қазақстандағы ұлт.азаттық көтеріліс.
Жаңа экономикалық саясат
Сталиндік коллективтендіру. Қазақ аулының қайғы.қасіреті.
Халық бұхарасының сауатсыздығын жою.
1921.1940 жж. Республиканың қоғамдық.саяси өмірі.
Екінші дүниежүзілік соғыстағы Қазақстанның рөлі.
Тоталитарлық жүйені күшейту шаралары.
Тың және тыңайған жерлерді игеру: себептері, барысы, салдары.
70.80 жылдардағы Қазақстан тоталитарлық жүйенің күйреуі мен құлдырауы. 70.80 жылдардағы саяси өмір. Қазақстандағы ұлттық қатынастар.
Кеңестік Қазақстанның мәдениеті (1946.1986 жж.).
Қазақстандағы қайта құру. Елдегі әлеуметтік.экономикалық дамуды жеделдету концепциясы (1985.1991 жж).
Қазақстан және ядролық қару
Сібір қырғыздары туралы жарғы
Кенесары Қасымұлы бастапан қозғалыс (1837.1847).
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанның мәдениеті.
Қазақстанның 1905.1907 жылдардағы Ресей төңкерісіне қатысуы.
1916 жылғы Қазақстандағы ұлт.азаттық көтеріліс.
Жаңа экономикалық саясат
Сталиндік коллективтендіру. Қазақ аулының қайғы.қасіреті.
Халық бұхарасының сауатсыздығын жою.
1921.1940 жж. Республиканың қоғамдық.саяси өмірі.
Екінші дүниежүзілік соғыстағы Қазақстанның рөлі.
Тоталитарлық жүйені күшейту шаралары.
Тың және тыңайған жерлерді игеру: себептері, барысы, салдары.
70.80 жылдардағы Қазақстан тоталитарлық жүйенің күйреуі мен құлдырауы. 70.80 жылдардағы саяси өмір. Қазақстандағы ұлттық қатынастар.
Кеңестік Қазақстанның мәдениеті (1946.1986 жж.).
Қазақстандағы қайта құру. Елдегі әлеуметтік.экономикалық дамуды жеделдету концепциясы (1985.1991 жж).
Қазақстан және ядролық қару
Қазақ халқының елдігі жолындағы күрес барысында, 17 ғ. 2 ж. бастап қазақ хандары Ресей мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөле түсті. Орыс мемлекетінің қазақ хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552 ж.) және Астрахань (1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен Еділ аралығындағы даланы алып жатқан Ноғай Ордасына саяси үстемдігін орнатқаннан кейін ұлғайды. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекеті құрамына кіруі, оның шекарасын қазақ жерімен жақындатты. Ресей мен Қазақ хандығының арасындағы саяси байланыстардың дамуы Тәуекел хан елшілігінен басталды. 1594 жылдың аяғында Ресеймен достық келісім жасау үшін Мәскеуге қазақ елшісі Құлмұхаммед жіберілді. Тәуекел орыс патшасымен "достық пен ынтымақ" жасауға асықты. Өйткені Бұхара ханы Абдулламен уақытша бітім жасап, ноғайлармен арадағы қатынас шиеленісіп тұрған болатын. Елшілік мақсаты Мәскеуде аманат ретінде ұсталып отырған ханның жиені Оразмұхамедті босату және Борис Годуновтан "отты қару" алу болатын. Орыс патшасы тек уәде берді.
16 ғасырдың соңында Ресей мен қазақ хандығының арасында елшіліктер алмасу күшейді. Мұның өзі Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тараз қалаларының өсуі қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне байланысты еді. 17 ғ. басында Батыс Қазақстанда Орыс мемлекетімен шекаралас өңірлерде орыс қоныстары пайда болды.
Ресей мен Қазақ хандығының жақындасуы жоңғарлар шабуылынан да туындайды. Бұл кезде Қазақ хандығының Бұхара, Хиуамен қатынастары да ауыр болды. Еділ өзені бойындағы қалмақтар, башқұрттар тыным бермеді. Осындай күрделі мәселелерді Ресей арқылы шешуге болатын еді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекетерімен жалғайтын көпір іспетті еді. Ол арқылы Еуропа елдерімен, Шығыспен байланыс орнатуға болатын.
Петр 1 алдымен ол үшін Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге қосу керек деп санады. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше эспедиция жіберілді. Солардың бірі 1718 жылы Семей қамалының, 1720 жылы И.М.Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске құятын жерінде Өскемен бекінісінің негізін салды.
16 ғасырдың соңында Ресей мен қазақ хандығының арасында елшіліктер алмасу күшейді. Мұның өзі Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тараз қалаларының өсуі қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне байланысты еді. 17 ғ. басында Батыс Қазақстанда Орыс мемлекетімен шекаралас өңірлерде орыс қоныстары пайда болды.
Ресей мен Қазақ хандығының жақындасуы жоңғарлар шабуылынан да туындайды. Бұл кезде Қазақ хандығының Бұхара, Хиуамен қатынастары да ауыр болды. Еділ өзені бойындағы қалмақтар, башқұрттар тыным бермеді. Осындай күрделі мәселелерді Ресей арқылы шешуге болатын еді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекетерімен жалғайтын көпір іспетті еді. Ол арқылы Еуропа елдерімен, Шығыспен байланыс орнатуға болатын.
Петр 1 алдымен ол үшін Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге қосу керек деп санады. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше эспедиция жіберілді. Солардың бірі 1718 жылы Семей қамалының, 1720 жылы И.М.Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске құятын жерінде Өскемен бекінісінің негізін салды.
Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы
Қазақ халқының елдігі жолындағы күрес барысында, 17 ғ. 2 ж. бастап қазақ
хандары Ресей мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөле түсті. Орыс
мемлекетінің қазақ хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552
ж.) және Астрахань (1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен
Еділ аралығындағы даланы алып жатқан Ноғай Ордасына саяси үстемдігін
орнатқаннан кейін ұлғайды. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекеті
құрамына кіруі, оның шекарасын қазақ жерімен жақындатты. Ресей мен Қазақ
хандығының арасындағы саяси байланыстардың дамуы Тәуекел хан елшілігінен
басталды. 1594 жылдың аяғында Ресеймен достық келісім жасау үшін Мәскеуге
қазақ елшісі Құлмұхаммед жіберілді. Тәуекел орыс патшасымен "достық пен
ынтымақ" жасауға асықты. Өйткені Бұхара ханы Абдулламен уақытша бітім
жасап, ноғайлармен арадағы қатынас шиеленісіп тұрған болатын. Елшілік
мақсаты Мәскеуде аманат ретінде ұсталып отырған ханның жиені Оразмұхамедті
босату және Борис Годуновтан "отты қару" алу болатын. Орыс патшасы тек уәде
берді.
16 ғасырдың соңында Ресей мен қазақ хандығының арасында елшіліктер алмасу
күшейді. Мұның өзі Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тараз қалаларының
өсуі қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне байланысты еді. 17
ғ. басында Батыс Қазақстанда Орыс мемлекетімен шекаралас өңірлерде орыс
қоныстары пайда болды.
Ресей мен Қазақ хандығының жақындасуы жоңғарлар шабуылынан да туындайды.
Бұл кезде Қазақ хандығының Бұхара, Хиуамен қатынастары да ауыр болды. Еділ
өзені бойындағы қалмақтар, башқұрттар тыным бермеді. Осындай күрделі
мәселелерді Ресей арқылы шешуге болатын еді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекетерімен жалғайтын көпір іспетті еді.
Ол арқылы Еуропа елдерімен, Шығыспен байланыс орнатуға болатын.
Петр 1 алдымен ол үшін Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге қосу керек деп
санады. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше эспедиция жіберілді. Солардың
бірі 1718 жылы Семей қамалының, 1720 жылы И.М.Лихарев экспедициясы Үлбі
өзенінің Ертіске құятын жерінде Өскемен бекінісінің негізін салды.
18 ғ. бас кезінде қазақ хандары Ресейге елші жіберді. 1730 жылы 8
қыркүйекте Уфаға Әбілхайырдың Сейітқұл Қойдағұлов пен Құлымбет Қоштаев
бастапан елшілігі келді. 1731 жылы 19 ақпанда Анна Әбілхайыр ханға грамота
жіберді.Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге
А.И.Тевкелеу бастапан елшілік келді. Олармен бірге Петроградқа жіберілген
қазақ елшілері де келді. Сонымен 1731 жылы 10-қазанда болған қазақ
құрылтайында Кіші жүздің Ресейге бодандығы туралы шешім қабылданды. Осыдан
кейін 1731 жылы 15 желтоқсанда Тевкелеупен келіссөз жүргізген Орта жүз ханы
Сәмеке Ресейге қосылу туралы ұсыныс білдірді. Бірақ, бұл шарт тек 1734
жылдан кейін жүзеге асырыла бастады.
Ресей патшасының Кіші жүзді қол астына алғанын естіп, Ұлы жүз атынан
Қодар би, Төле би, Бөлек батыр Аннаға хат жазып, Ұлы Жүзді де өз қол астына
қабылдау жөнінде өтініш жасады. Бұл хатты Питерге хангелді батыр жеткізді.
1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы Ұлы Жүзді Ресей құрамына қабылдау
туралы өтінішке қол қойды.
1734 жылы 10 маусымда Анна Ивановна Әбілхайырға Ор өзені сапасынан
бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салынатын жерге
И.К.Кириллов пен И.И.Тевкелеуті жіберді.
Қазақ даласындағы өзендердің бойына бекініс қамалдар салынды. Сол тұста
Жайық бойына 14 қамал салынды. 18 ғ. 50-ж-да Ертіс өзені жағасына Омбы,
Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты қамалдар салынды.
Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері бойындағы құнарлы жерлерінен айрылған
оңтүстікке қарай ығысқан Орта жүз қазақтары Бұқара мен Ташкент маңына
қоныстануға мәжбүр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясы бастығы генерал-лейтенант князь В.А.Урусов
Орынборға елшілік тапсырмамен келді.19 тамыз бен 1 қыркүйек аралыпында
Нұралы, Ералы сұлтандармен, Жәнібек, Бөкенбай, Есет батырлармен, кейінірек
Орта Жүз ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтанмен келіссөз жүргізді. Оның
барысында Кіші Жүз бен Орта Жүздің 399 өкілі Ресейге қарайтындығы жөніндегі
шартқа қол қойды. Алайда осы шарттан кейін де Ресейге Кіші Жүздің біраз
бөлігі, Орта Жүздің азы ғана қосылды. Ал солтүстік-шығыс және орталық
Қазақстанның негізгі аймақтары Ресей құрамына тек 19 ғасырдың 20-40 жж.,
патшаның әскери-саяси күш көрсету нәтижесінде қосылды.
Қазақ даласында патша үкіметінің отарлау саясаты үш бағытта; 1)
гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылысын тездетіп салу
және тұрақты казак-орыс (Орынбор, Жайық, Батыс-Сібір, кейін Жетісу)
мекендерін құру жолымен, 2) саяси әкімшілік реформалар жасау, сыртқы
округтер мен приказдарды одан әрі құру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін
енгізу жолымен, 3) қазақ даласын өзіне қосу, ал Орта Азия мем-мен сауда-
саттықты кеңейту жолымен жүргізілді.
Осымен қатар Ресей 19 ғ. 40-ж. Хиуа хандығына шабуыл жасады. Хиуа хандығы
бұл кезде Мервті басып алып, өз билігін Атырау бойындағы түркімендердің бір
бөлігіне, Үстірт пен Сыр қазақтарына жүргізіп тұрған болатын. Бірақ,
В.А.Перовский басшылық еткен 1839-1840 жж. Хиуаға қарсы жорық сәтсіз
аяқталды. Сонымен бірге бұл кезде Ауған, Иран, Қытайдың батысына, Бұқарада,
хиуада, Қоқанда, Қазақстанның оңтүстігінде ағылшындар билігі әрекеті
басталды. 1839 жылы ағылшындар ауғанстанға басып кірді.
хиуа мен Қоқан билігіндегі қазақтар үнемі көтерілді. 1821 жылы Тентектөре
басқарған көтеріліске Түркістан, Шымкент, Әулиеата маңы қазақтары шықты.
Көтерілісшілер Сайрам қаласын шабуылмен алды.
19 ғ. басында хиуа мен Қоқан хандары оңт. Қаз-н мен Қырғызстан ды
бағындыруды ойлады. Ал оңтүстік қазақтары Ресейге қосылуға ұмтылды. Сөйтіп
1818 жылы Ұлы Жүз Ресеймен келіссөз жүргізді. 1819 ж. 18 қаңтарда Сүйін
Абылайханов сұлтан өзіне қараған 55462 адаммен Ресейге адал болатыны туралы
ант берді. 1824 жылы 1 Александр Ұлы Жүздің Жетісуда көшіп қонып жүрген 14
сұлтанын Ресейге бағыну туралы куәлікке қол қойды. 1830 ж. патша үкіметі
Орта жүз облыстарының халқынан (25400 үй, 80481 ер адам) ант қабылдады.
1845-1847 жж. Ұлы жүз рулары (оңтүстікте көшіп жүрген, Қоқан хандығына
бағынатындарынан басқалары) Ресейге қарады. Сөйтіп, 19 ғ. алғ. Жартысында,
1847 жылы Орта Жүз қазақтарының басым көпшілігі орысқа қарады да, Қаз-ң
Ресеймен бірігу процесі аяқталуға жақындады.
Орта және Ұлы Жүздердің қосылған территорияларында Ақтау, Алатау, Қапал,
Сергиополь, Лепсі, Верный бекіністері салынды. Бұл бекіністер Ресейдің Іле
өзенінң арғы бетіндегі (Заилиск) билігін нығайтуға арналған тірек пункттер
болды. 20-40 жж. Қарқаралы, Көкшетау, Аягөз, Ақмола, Баянауыл, Аманқарағай
округтерін құру аяқталды.Ұлы Жүздің қосылған аудандарын басқару үшін 1848
жылы Батыс Сібір генерал-губернаторына бағынатын үлкен Орданың приставы
лауазымы белгіленді.
Патша үкіметі отарлауды жүргізу үшін әскери бекіністер сала
бастады.Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп
бекіністер Орал, Ертіс өзендері бойына орналасты. Бекініс есебінде 1716 ж.
Омбы қаласы, 1718 ж. Семей қаласы, 1720 ж. Өскемен қаласы, 1744 ж. Орынбор
қаласы, 1752 ж. Петропавл қаласы салынды. Казак бекеттері салынды.
Әскери-әкімшілік отарлау 19 ғ. екінші жартысына дейін жалғасты. 1831 ж.
Аягөз өзені жағасында Аягөз бекінісі салынды. 1847 ж.Қапал бекінісі
іргетасы қаланды. 1854 ж. Алатау баурайында Верный әскери бекінісі салынды.
1855 ж. Лепсі, Үржар станицалары салынды. Жетісу өлкесінде 1847 жылмен 1867
жыл аралыпында казак-орыстар тұратын 14 станица салынды.
Отарлау саясаты барысында патша үкіметі қазақ жеріндегі хандық билікті
жоюға кірісті. Хан билігі орыс шеневнігі басқаратын уақытша кеңес қолына
көшті. Орта Жүзде патша үкіметі 1815жылы Уәли хан билігін әлсіретуге
тырысып, екінші хан етіп Бөкейді қойды. Орта Жүз хандары Бөкей 1817 ж.,
Уәлихан 1819 ж. қайтыс болған соң, патша үкіметі Орта Жүзді бірнеше
әкімшілікке бөлді.
Сібір қырғыздары туралы жарғы
1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М.Сперанскийдің
басшылығымен "Сібір қырғыздары туралы жарғы", 1824 ж. "Орынбор қырғыздары
жөніндегі жарғы" деген құжат негізінде патша өкіметі қазақ жерін басқару
тәртібі жөніндегі заң шығарды. Ол заң бойынша Орта Жүз бен Кіші Жүз
хандықтары жойылды. Кіші Жүзде (соңғы хан Шерғазы Айшуақов) хандық биліктің
орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік-саяси басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта
Жүзде "аға сұлтан" деген басқарушы қызмет енгізілді. Орта Жүз жекеленген
әкімшіліктерге бөлінді. Ол Омбы қаласының ішкі округтері деп саналды.
Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Болысқа бөлу негізіне
рулық принцип алынды.
Ауыл старшындары қазақтардан сайланды. Полиция мен сот өкіметі округтық
приказ басқарды, ал оны бұрын сұлтандардын үш жылға сайланған аға сұлтандар
басқаратын. Онда патша әкімшілігі белгілеген екі орыс заседателі
тағайындалды. Сонымен бірге қазақ зиялыларынан сұлтандар мен билердің
сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды. "Сібір қырғыздары туралы
жарғы" бойынша осы кезге дейін жүргізіліп келген қазақ билерінің билік айту
құқығын патшаның отаршылдық саясатын жүргізушілер өз қолдарына алып алды.
Сырым Датұлы бастапан көтеріліс (1783-1797). 18 ғ. 30-ж. Кіші Жүз Ресейге
қосылғаннан кейін бекіністер салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор
өзені бойында Орск салынды. Орал қаласынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың
шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс өзендері жағалауларында ірі әскери
бекіністер салынды. Оларға орыс-казактар қоныстандырылды.
Патша үкіметі қазақтарды ішкі жаққа Жайық сыртына өткізбей оған тиым
салды. Кіші жүз ханы Нұралының да қысымы көп болды.
Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шыққан Сырым батыр (1742-
1802) тұрды.
1783 ж. көктемінде қазақтардың Орал бекінісіне шабуылы басталды.
Ағамандар Тасболат пен Ерболат бастапан қазақ жасақтары Гирьяль бекінісіне
шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық казактардан
құралған жазалау отрядтары мен жүзбасы С.харитонов басқарған башқұрттардың
1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитонов басқарған
башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитоновтың
отрядына қарсылық көрсетті, бірақ олар жеңілді.
1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұрыс жүргізді. Қазақ жасақтары
Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маңында әрекет жасады. Қараша
айында Сырым жасағында 1000 адам болды.
1785 ж. көктемде қаза даласына жазалаушылар келе жатқанын естіген Сырым
2700 адам жасақ жинады. Оған 3,5 мың адамы бар Барақ пен Тіленші әскері
қосылады. Оларды шкеара бойына қалдырып Сырым бес жүз жІгітімен Сахарный
бекінісіне шабуыл жасады. Бірақ сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында
тағы да адамдар қосылады. Осы тұста Тама руының старшыны Қадыр, Садыр деген
батырлардың бастауымен Нарын құмының жІгіттері Сырымды қолдап, орыс
әскерлеріне қарсы күреседі.
1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қаласынан Жайық
атамандары Колпаков пен Пономарев бастапан әскер шоғырлары шығып, Сырым
жасақтарын құртпақшы, көтерілісті баспақшы болады. Сырым жасағы оларға
партизандық соғыс жасайды.
Ресей үкіметі жағдайды өзінше шешпекші болады. Бұл хандық тәртіпті жою
шарасы болды. Сырым мұнымен келіседі. 1786 ж. Хандық жойылып, Нұралы хан
Жайық бойындағы орыс бекіністерін паналады. Сырым он екі ата бай ұлының аға
старшыны болды.Оның билігі халыққа жақсы болды. Ұзақ жылдар бойы сүйеніш
болып келген хандық билікті бекер жойғанын үкімет түсінді. Сөйтіп, хандық
билікті қалпына келтіруге кірісті. 1790 ж. Нұралы өлгеннен кейін осы
оқиғаны желеу етіп, інісі Ералыны хан етті.
Ералы халықты ойламады. Жер тарылды. Тағыда халық Сырым төңірегіне
топтасты. 1791 жылдың наурызында жазалаушылардан сақтау үшін, табын,
кердері руларын шығысқа Мұғалжар тауларына ойысуды ұсынды. Бұл саясат кейін
өзін ақтады. 1792 ж. Cырымның қарулы күшінде мыңнан астам жасақ болды.
Патша үкіметі Сырым Бұхара, хиуа хандығымен байланысады деп қауіптенді.
Өйткені Сырым олармен келісім жасаған болатын.
Патша үкіметі бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Жайық өзенінің
оң жағында мал жаюға, Жайық пен Еділ арасындағы Үлкен және Кіші өзендердің
(Қара өзен, Сары өзен) бойындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат етті. Одан
халық жағдайы жақсармады. 1795-1796 жж. жұтта халықты қажытты.
1794 жылы Ералы хан өліп, 1795 ж. Есім хан болды. Ұлт-азаттық көтеріліс
қайтадан өршіді. Сырымға енді Ерсалы, Қайсарлы деген батырлар қосылды. 1797
ж. 26-27 наурызда Есім хан өлтірілді. Көтерілісшілерді жазалау үшін 1797 ж.
күзінде полковник Скворкин Сырымды қудалауды ұйымдастырды. Алайда Сырым
жасақтары Ойыл өзені бойына көшіп кетті. Жазалау сәтсіз аяқталды.
Есім хан өлгеннен кейін Кіші жүз сұлтандарының бір бөлігі Нұралының
ұлдарының бірі - Қаратайды хан етіп сайлауды қалады. Сырым батыр да бұл
мәселеден сырт қалмады. Ол халықтың пікірімен санасуды айтты. Хан сайлау
төңірегіндегі тартыс Кіші жүз сұлтан, старшындарын екіге бөлді. Орынбор ген-
губернаторы Игельстром хан сайлауын тоқтатуды айтты. Жүзді басқаруды хандық
кеңеске беруді ұсынды. Кеңестің төрағасы болып Айшуақ тағайындалды. Кеңес
мүшелігіне 4 адам кірді. Оған Сырым да, Нұралы хан туыстары да енгізілмеді.
Хан кеңесі жиналған кезде Нұралыға жақын феодалдар оның баласы Қаратайды
хан деп жариялады. Бұл Нұралыға қарсы топтың Сырымға жақындасуын күшейтті.
Патша үкіметі 1797 ж. күзде хандық билікті қалпына келтіруге тырысты.
Осыдан кейін Сырымға қарсы қуғын күшейді. Оған 800 адамммен Қаратай сұлтан
қосылды. Сырым хиуа жеріне өтіп кетті. 1802 ж. Үргеніште Нұралы тұқымдары
өлтірді.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастапан шаруалар көтерілісі
(1836-1838). Еділ өзенінің Каспийге құятын аймағын 1635 жылдан бастап
Жоңғар шапқыншылығы кезінде бөлініп қалған қалмақ рулары мекендеді. Оны
қазақтар қалмақ қыры депті. 1771 ж. бұл жердегі қалмақтар екіге бөлініп,
бір бөлігі қазақ жері арқылы Жоңғарияға кетті. Ал екіншісі батысқа ығысып,
Дон даласына көшіп кетті. Осы босапан жеоге 1801 жылдан бастап патша
ұрықсатымен Кіші жүздің Бөкей сұлтан басқарған 5000 қазаы қоныс аударды.
Мұның өзі ішкі (Бөкей) орданың құрылуына негіз болды. 30-ж. соңында мұнда
20 мыңдай түтін мен 80 мың адам жайлады. Бірақ жер мен жайылымдар бірдей
бөлінбеді. Көбісі орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың меншігіне өтті.
Үлкен және Кіші өзен бойындағы Қамыс-Самар көлі төңірегіндегі жер казак-
орыстарға кетті. Үкімет ішкі Орда мен Кіші жүзді басқаруды өздеріне
бейімдеп жатты. Үкімет дистанциялар (аралық бақылау жүйесі) құрып, оның
бастығы қызметін енгізді. Жайық бойындағы жерді Орал казак-орыстары
иемденді. Қазақтарға Жайық өзенінен өтуге және казак-орыстардың өзен
жағалауындағы белдевлеріне көшіп келуіне тиым салынды.
Қазақ шаруалары орыс помещиктері мен қазақ сұлтандарынан аренда үшін
уақытылы ақша төлеуге тиіс болды. Түрлі штраф, алым-салық көбейді.
Батыс қазақстан жерінде Бөкейдің баласы Жәңгір 1824 ж. Хан тағына отырған
соң, патша үкіметі қолдауымен ел басқаруды өзгертуге кірісті. Ол
отырықшылықты, елді мекендер салуды, қырда пішен шабуды, мектеп, училище
ашуды, мешіт ашуды, малды асылдандыруды, сауданы енгізуді бастады.
1827 ж. Жәңгір хан нарын құмындағы Жасқұс мекенінде тұрақты хан ордасын
орнатты. Елді орталықтан басқаратын болды. Сол жылы хан кеңесі құрылды.
Оған 12 ата байұлы руларынан бір-бірден би кірді. Ханға оның тапсырмаларын
орындайтын 12 старшын, сондай-ақ бірнеше сұлтан қызмет етті. Оның татар
бөлімі және жалпы бөлімнен тұратын өз кеңсесі болды. Кеңсе жанында арнаулы
тергевші штат та тұрды.
Жәңгір хан 1845 жылы өлді. Бұған дейін Қаз-ң барлық бөліктерінде хандық
билік жойылған еді. Өкіметтік топтар ішкі Ордада хандықты жоюды ұйғарды,
хан билігі орыс шеневнігі басқарған Уақытша Кеңестің қолына көшті.
Патша үкіметінің жергілікті феодалдарға сүйеніп, халықты қанауы наразылық
туғызды. Наразылық жер дауынан басталды. Ішкі Ордада қазақ байлары мен орыс
помещиктері ең құнарлы жерді өздеріне алды. Кедейлерге ең құнарсызы тиді.
Бір ғана Жәңгір хан 400 мың десятина жерді өз иелігіне қаратты. Жәңгірдің
інісі Меңдігерей Бөкейханов, би Балқы Құдайбергенов, ханның қайын атасы
Қарауылқожа Бабажанов халықты қанады.
1831 ж. Ресеймен шекаралас жерлерде сұлтандар мен Орынбор Шекара
комиссиясына бағынатын әкімшіліктер құрылды. Ондағы әкімдер мен старшындар
жергілікті басқаруды өз қолдарына алды. Ал Жайық бойын иемденген Орал казак-
орыстары қазақтарға Жайық өзенінен өтуге, оның жағасына көшіп-қонуға тиым
салды.
Жәңгірге наразы болған бір топ сұлтандар шаруаларды Жайықтың арғы жағына
қайтадан өтуге шақырды. 1827 жылдың қысы жұт болды. Аман қалған аз малды
сақтау үшін қазақтар Саратов губерниясына, ондағы Юсупов пен Безбородконың
жер иеліктеріне көшпекші болды. Көктем шығысымен Байбақты руы бірінші болып
Жайыққа бет алды. Оны Жантөре Қарабатыров, Нұршабай Байтурин, Өтен және
Әбен Көтібаровтар, Нәдір Қашқынов, Ырсалы Көсепулин басқарды. Ресми өкімет
орындары бұл көшуге қарсы болды. Мұның өзі Кіші жүз қазақтарының үкіметке
наразылығын күшейтті. Көтеріліс басталды. Оны беріш руынан шыққан Исатай
мен Махамбет басқарды.
1812 жылы Бөкей хан Исатайды Жайық бойындағы руларға старшын етіп
тағайындады. 1814 ж. соңында оны Орынбор Шекара комиссиясы бекітіп, уақытша
жарлықпен оған мөр тапсырды.
1836 ж. ақпанда халықтың Жәңгір ханға қарсы күресі басталды. Бұған
Исатайдың хан ордасына шақыртылуы себеп болды. Ол одан бас тартты. 1836 ж.
4 сәуірде Манаш қыстауына ханның Қарауылқожа бастапан жасағы келді.
Көтерілісшілер қосынына Исатай бастапан 200-ге жуық жІгіттер келді.
Нәтижесі екі жақтың тарап кетуімен аяқталды. Исатайдың даңқы арта түсті.
Оған шаруалар қаптап келе бастады. Исатай, Махамбеттер 1937 жылы қыркүйек,
қазан айларында Қарауылқожаның, Балқы бидің, Шоқы сұлтанның ауылдарын
шабады. Сол жылдың қараша айының соңында Исатайлар хан ордасын шабуға
аттанады. Бұл тұста хан ордасында 41 үй бар еді. Ханға Орынбордан
подполковник Гекке бастапан әскер күші көмекке келді. 700 казак-орыс, екі
зеңберек, ханның 400 сарбазы Исатайдың 2000-нан астам сарбазына қатты
қарсылық көрсетті. 1837 ж. 15 қарашада Тастөбе деген жерде шайқас болды.
Күші басым жазалаушылар екпініне шыдай алмаған көтерілісшілер топ-топқа
бөлініп кетті. Исатай да шегінді. Жәңгір Исатайдың басына 500 күміс ақша
тікті. Исатайдың тобы қуғынна қашып, Жайықтан өтті. Сағызға қарай кетті.
1838 ж. қаңтарында Исатай жасағымен Үлкен Борсық құмындағы шекті руының
қонысына келді.
Көктемде халық қозғалысы қайта күшейді. Кенесары, хиуа жерінен шыққан
Қайыпғали Есімов бастапан жасақтар пайда болды.
Бұл кезде Сібір өңірінен шегінген Кенесары әскерінің бір бөлігі Орынбор
өлкесіне ауысты. Олардың Исатай тобына қосылуынан қорыққан Орынбор ген-
губернаторы Перовский көтерілісшілерді талқандауға кірісті. Орск бекінісі
жағынан құрамында Орал полкі казактары бар Айшуақ Сұлтанұлының жасағы
шықты. Орынбордан Гекке әскері шықты. Осы кезде Исатай 500 сарбазымен
сұлтан Баймағанбетке соққы беру үшін Қайыпқали Есімұлынан бөлінді. Бұл
кезде Айшуақұлы әскері полковник Гекке әскерімен біріккен болатын Оны
Исатай тобы білмеді.
1838 ж. шілде айының 12-нде Исатайдың жасағы мен полковник Геке бастапан
әскерлер Ақбұлақ деген жерде кездесті. Зеңбірек оғынан шегінген
көтерілісшілерге Айшуақовтың әскерлері тап берді. Тыл жақтан казак-орыс
жүздіктері қоршауға алды. Исатай қаза болды. Ол өлгеннен кейін көтіліс
әлсіреді. Бытыраңқы жасақтар Ойыл бойындағы Нижневральск желісі маңында
қимыл жасап жүрді. Махамбетті 1846 ж. өлтірді.
Кенесары Қасымұлы бастапан қозғалыс (1837-1847).
19-ғ. алғашқы ширегінде патша үкіметі Қаз-нға әкімшілік-саяси жаңалықтар
енгізуге тырысты. 1822 жылы Сібір қазақтары туралы устав далалық аудандарды
басқарудың құрылымын өзгертті. Енді басқарудың округтық жүйесі енгізілді.
Ол бойынша қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылға бөлінді. Төменгі әкімшілік
бірлестігі ретінде ауыл өз құрамына 50-ден 70-ке дейінгі үйлерді
біпіктірді. Осындай 10-12 ауылдан болыс құрылды. 10-15 болыстан округ
қалыптасты. Бұлардың белгілі бір территориялары болды. Әкімшілік билігін
үкімет сақтап қалған аға сұлтандар сол үкімет позициясының нығаюына қызмет
ететін болды. Болыстардың басында 12-разрядты шенеуніктерге теңестірілген
болыстық сұштандар, ауыл басында өздерінің құқы жөнінен селолық старостаға
теңестірілген ауыл ағамандары тұрды.
Қарқаралы (бұрынғы Бөкей ханның иелігіндегі) және Көкшетау (Уәли ханның
иелігіндегі) округтарын құру Орта және Ұлы жүздің түйіскен жеріндегі
жайылымдарды тартып алуын бастап берді.
19 ғ. 30-жж. отаршылдық саясатқа бас көтерген Абылайдың немересі Қасым
төре болды. Ол патшаға қарсы ашық күреске шығуды ойлады. Бұл күресте Қоқан
хандығына арқа сүйемекші болды. Сөйтіп, 40 мың үймен Қоқан хандығының қол
астына көшіп барды. Оның қоқандықтардан күткен үміті ақталмады. Оның ұлдары
Саржан, Есенгелдіні, кейінірек өзін өлтірді. Медереседе оқып жүрген ұлы
Кенесарыны 1802 туған Ташкент түрмесіне қаматты.
Қайырымды адамдардың көмегімен абақтыдан аман шыққан Кенесары Ұлытауға
еліне оралды.
Ендігі өмірі күрсеке арналды. 1938 ж. Кенесары туының астына мыңдаған
сарбаз жиналды. Оны қолдағандар арасында орта жүз бен кіші жүз рулары -
қыпшақ, төртқара, жағалбайлы, шекті, алшын, керей, жаппас арғын т.б. Сондай
-ақ қарақалпақ, қырғыз, өзбек түрікмен өкілдері де болды. Дегенмен Кенесары
бар күшті жұмсаса да, ру-тайпалық бөлімдерді біріктіре алмады. Кенесары
қарсыластары Ақмола округының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин, Кіші
жүздің басқарушы сұлтандары Ахмед пен Мұхамед Жантөриндер, сұлтан
Баймағанбет Айшуақов болды. Өзінің туыстары Әли мен Сүйікте қарсы болды.
1838 ж. көктемінен бастап Кенесары жасақтары патша әскеріне қарсы
жоспарлы күрсе жүргізді. Ақмола қаласын қиратты. Қоңырқұлжа аулын шапты.
1840 ж. күзде Ырғыз бен Торғай маңында патша әскеріне, бай-шожарларға күрес
бастады. Оның атағы жайылды. 1841 ж. қыркүйекте Кене үш жүзден адам жинап
әкесіне ас берді. Осы астан кейін оны халық хан етіп сайлады.
Кенесары ел билеу тәртібін өзгертті. Алым-салық реформасы іске асырылды.
Егіншілікті дамытуға, көрші елдермен сауда-саттық, керуен салық алынатын
болды. Мемлекеттік құрылыс өзгерді. Хандық кеңес құрылды. Кеңесіп шешетін
жоғарғы органдарға ханға берілгендер кірді. Жасақтар жүздіктерге,
мыңдықтарға бөлінді. Кенесары орыс үкіметімен тату көршілік жасауға
тырысты. Алайда Батыс Сібір губернаторы Горчаков Кенесарыны менсінбеді.
1841-42 жж. Кенесары жасақтары Қоқандықтарға қарсы соғыс жүргізді. Созақ,
Сауранды алды. Қоқандықтар Кенесарымен келіссөз жүргізуге мәжбүр болды.
Бұхар әмірі, хиуа хандығы Кенесарымен оң қатынаста болды.
1843 ж. Орынбор ген-губернаторы Перовский кетіп, орнына Обручев келді. Ол
Горчаковпен бірге Кенені қуғындауға кірісті. Кенеге қарсы орыс соғысы 27
маусымда басталды. Ырғыз өзені бойында патша әскерінің бір тобымен
кездескен Кенесары патша үкіметімен келіссөз жүргізіп жатқанын айтып
соғысты болдырмады. Бұл тұста екі жақта әскери дайындығын мұқияттап жатты.
Тамыз айында Кенесарыға қарсы сұлтандар Жантөрин, Айшуақов, полковник Генс
және Бизянов бастапан бес мың әскер де жіберілді. 1-7 қыркүйекте екі жақ
арасында соғыс жүрді. Екі жақта жеңе алмады. Күз түсе патша әскері Ор
бекінсіне қайта оралды.
1844-45 жж. көтеріліс өрледі. Оған Сыр бойының, оңтүстіктің қазақтары
қосылды. Кенесары өз әскерінің санын 20 мың адамға жеткізді. 1844 ж.жазында
Кене жасақтарын құрту, халық қозғалысын басу үшін, Ор бекінісінен,
Ұлытаудан, Тобыл өзенінен патша әскерінің үш тобы шықты. Олардың алдында
КУенесары жасақтарын қоршап, соққы беру міндеті тұрды. Олар осы міндетті
орындау үшін, Сібірден Кенесарымен шайқас болып жатқан жерге кеткен
Жемчужинов әскерімен күшейтілді. Кенесары бұл күштерді бір-бірімен қоспау,
жекелеп құрту тактикасын қолдануға тырысты. Сібір шоғырының алдынан ныққан
аз әскер Ақмолаға қарай қаша соғыс салып, Кенесары Ұлытауға бет алды деген
лақап таратты. Негізгі күшпен Константиновск (Ақмола) бекінісін шауып,
Жантөрин әскерін қоршайды. Ондағы 44 сұлтанды өлтірген Кенесары әскері 1844
жылы 14 тамызда Екатеринск (Атбасар) бекінісін тіке шабуылмен басып алды.
Кенесары жасақтары Мұғалжар тауына барып бекінеді. 1844 ж. Кенесары табысы
оның даңқын асырды. Кенесарымен келіссөз жүргізу үшін патша үкіметі Долгов
бастапан бір топ адам жіберді. Кенесары оларды екі ай ұстап, Орынбор
генерал-губернаторына хат жазып, оларды аттандырып жіберді. Ол хатында
патша бекініс-қамалдарды бұзып, зорлықты тоқтатса, Ресейге бодан болуға
әзірлігін білдірді.
1845 ж. Кенесары Ұлы жүзге қоныс аударды. Жетісуға келді. Ақши, Күрті,
Жиренайғыр деген жерлерді мекен етті. Осы арада ол Ұлы жүз халқын
біріктіруді, қырғыздармен одақтасып, Қоқан хандығына шабуыл жасауды ,
сөйтіп олардың қол астындағы қазақтарды босатуды көздеді. Кенесары Қытаймен
келсіссөз жасау үшін, Құлжаға елші жіберді.
1845 ж. қазан-қараша айларында Кенесары әскері Қоқан хандығына жорыққа
аттанды. Қорған, Жаңа Жүлек, Созақ бекіністерін алады. Ақмешітті қоршайды.
Бірақ жұқпалы ауру шығуға байланысты кері қайтады.
Патша үкіметі қырғыз манаптарын, Кенесарыға қас бай-сұлтандардың басын
қосып, Кенесарыға күшті соққы беруді қолға алды. 1846 ж. жазда Кене мыңдай
жасағымен Қырғызға бет алды. Хан солтүстік қырғыз манаптарынан өзіне
бағынуды талап етті. Қырғыз манаптары Орман, Жантай, Жанғараш тайпалар
құрылтайын шақырды. Сарыбағыш, Бұғы, Саяқ, Солто, Шерік тайпалары қазақ
ханының бұйрығын орындаудан бас тартты. 1847 ж. сәуірде Кенесары
жасақтарымен қырғыз жеріне басып кірді. Қырғыздармен соғыс Ыстықкөлдің тау
шатқалы қойнауында, Шу өзенінің бас жағында өтті. Кенесары Тоқмақтың
маңында Кеклік сеңгірі деген жерде қамауға түсті. Оны қамаған қырғыздар,
генерал Вишневский жасағы, Қоқан хандығы әскері болды. Жау тобын бұзып
өткен Наурызбай тобы болды. Бірақ аз адамымен Кенесарының қолға түскеін
естіген соң, жауға өз еркімен берілді. Жау екі батырдың да басын шапты.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған сырдария және Есет Көтібарұлы басқарған
кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1853-1857). 19-ғ. 2-ж. Сыр бойы
қазақтарының жағдайы өте ауыр болды. Мұндағы шекті, төртқара, шөмекей
рулары қысты Сырдарияның төменгі жағында өткізді. Көктемде олар солтүстікке
қарай, Үлкен және Кіші Борсыққа, Қарақұмға, сондай-ақ Ырғыз және Торғай
өзендеріне айдады. Отырықшы қазақтар егіншілікпен айналысты.
хиуа, Қоқан феодалдары Сырдың төменгі ағысы бойындағы Ырғыз, Торғай, Ембі
өзендерінің бойындағы қазақтарды билеуге тырысты. Сырдың төменгі ағысы
бойындағы Жаңадария және Қуаңдария алқаптарын басып алды. Онда әскери
бекіністер салды. Қазақтардан зекет пен ұшыр алды.
хиуа, Қоқан езгісіне қарсы Сыр қазақтары көтерілді. Оны әлім руынан
шыққан Жанқожа Нұрмұхамедов (1780-1860) басқарды. Оның жасақтары бұған
дейін 1838 ж. Кенесары әскерімен бірге Созақ қамалын қамауға қатысты. 1843
ж. Жанқожа батырдың жасақтары Қуандария бойындағы хиуалықтар тұрғызған
қамалды талқандады. Ал 1845 ж. осы қамалды қайта тұрғызуға келген 2000 хиуа
әскерін жеңді. Бұл жылдары хиуалықтардың екінші қамалы Бесқала талқандалды.
1847 ж. Хиуа хандығының әскері өзен бойындағы қазақтарды жақсы жерден айыру
үшін, Қуандария өзенін бөгеп тастады.
Бұл кезде Сыр қазақтары солтүстік-батыс жақтан қауіп туғыза бастапан
орыстарға қарсы шыға бастады. Өйткені 1849 ж. Райым бекінісіне Орынбор
казак-орыстарының алғашқы 26 жанұясы қоныстанды. Олар қазақтарды отырған
жерінен ығыстырды. 1853 ж. орыс әскері Ақмешітті басып алды. Сөйтіп
Сырдария әскерижелісі пайда болды. Оған Райым бекініснен Ақмешітке дейінгі
жерлер кірді. Бұл жерде орыстар қатаң тәртіп орнатты. 1857 жылға дейін үш
мың қазақ отбасы жерінен айрылды.
Орыстарға қарсы Сыр қазақтарының көтерілісі 1856 ж. желтоқсан айында
басталды. Көтерілістің басында Жанқожа батыр тұрды. Көтеріліс бүкіл Қазалы
өңірін қамтыды. Әскері 1500-адамға жетті. Ал 1857 ж. қаңтарында 5000 адамға
жетті. 1856 ж. соңында Жанқожа Қазалы фортын қоршады. Оған дейін олар казак-
орыстардың Солдатская слободасын поселогын жойды. Көтерлісшілерге Қазалы
фортында орналасқан Михаиловтың отряды қарсылық көрсетті. Оның құрамында
казак-орыс жүздігі, елу жаяу әскер, бір зеңбірек болды. Көтерілісшілер
жеңіліп қалды.
1856 ж. 19-23 желтоқсанда көтерілісшілер тобы майор Булатов бастапан тағы
бір отрядпен шайқасты. Көтерілістің таралуы үкіметті қорқытты. Ақмешіттен
генерал-майор Фитингоф бастапан әскери топ келді. Оның құрамында 300 казак-
орыс, 320 жаяу әскер, үш зеңбірек және екі ракеталық (зеңбірек орнататын)
қондырғы кірді. Көтеріліс жеңілді. Жанқожа 20 шақты қазақ ауылдарымен бірге
Сырдың оң жағалауына хиуа хандығының жеріне өтуге мәжбүр болды.
Көтерілістен кейін Жанқожа халықтан бөлініп, тек бидің қызметін атқарды.
Жаулары өлтірді.
Есет Көтібарұлы бастапан Кіші жүз көтерілісі 1853-1858 жж. болды.
Көтерілістің шығу себебі- Арал теңізінің батыс жағындағы Үлкен және Кіші
Борсықты, Сам құмын, Сағыз, Жем өзендерінің бойын мекендеген шекті руына
түтін салығының салынуы, әскери мақсат үшін күш-көлік алу, бекініс салынуы
салдарынан жер талылуы себеп болды.
1855 ж. көтерілісті басу үшін Орынбор әкімшілігі сұлтан Арыстан Жантөрин
басқарған қазақ жасақтарын жіберді. Оған сұлтан Тәукин, ал Орал бекінісінен
майор Михайлов казак-орыс әскерімен аттанды. Екі жақ арасында қырғын соғыс
болды. Сол жылдың 8 шілдесінде Есет жасақтары Жантөриннің лагеріне шабуыл
жасайды. Оны өлтіреді. Бірақ қару жоқтығынан көтерілісшілер шегінеді. Қолға
түскен Есеттің 18 адамын патша үкіметі Сібірге айдап, 3 адамын атады. 1858
ж. қыркүйекте Бородин басқарған патша әскері Есет бастапан көтерілісшілерді
Сам құмында талқандады. Есет көтерілістен бас тартып, үкіметке адал қызмет
етуге уәде берді.
хІх ғасырдың 2 жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамуы. Ресейде аграрлық мәселенің шешілмеві, қазақ
даласына қоныс аудару саясатының жоспарлы түрде жүргізілуі өлкенің
әлеуметтік-экономикалық жағдайына өзгерістер енгізді. Бұрынғы жағдай
көшпелі шаруашылықтардың орнына енді отырықшылықты - мал шаруашылыпы және
отырықшылықты - егіншілік сияқты шаруашылықтың жаңа түрлері пайда болды.
Қауымдық жерлерді тартып алу, күнкөріс жерден айырылу қазақ қоғамының
әлеуметтік бөлшектелуін де туғызды. Кедейленген қазақтардың қала және село
пролетариаты - жатақтарға айналуы өсе түсті.
Аталған кезеңде Қазақстанда өнеркәсіп өндірістері, түрлі кәсіпшіліктер
ашылып, олардың дамуы жеделдеді. Мысалы: ауылшаруашылық шикізаттарын
өңдейтін - май шайқайтын, былғары шығаратын, ұн тартатын және т.б.
Шымкент сантонин зауыты (1822ж.) химия өнеркәсібінің бастамасы болды.
Сондай-ақ оңтүстік аудандарда, Шымкент пен Түркістанда мақта тазалайтын
бірнеше зауыттар, ал Верный қаласында темекі шығаратын екі кәсіпорын жұмыс
істеді.
Арал теңізінде, Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде тұз-кен орындары
ашылды. Әсіресе ғасыр басында оның маңызы күшейді. Тұз жергілікті мұқтаж
үшін де, сол сияқты шетке шығару үшін де өндірілді. Олардың неғұрлым ірісі
ішкі Ордадағы 5 мың қазақ жұмыс істеген Басқұншақ, Павлодар уезіндегі
Коряковск кәсіпшіліктері болды.
Жайық, Ембі, Ертіс өзендері, Арал мен Каспий теңіздері аймақтарында балық
кәсіпшілігі дамыды.
Қазақстанда ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында Спасск мыс қорыту зауыты,
Успенск руднигі, Қарағанды көмір кені, Екібастұз және Риддер кәсіпорындары
шетел өнеркәсіпшілерінің де (АҚШ, Германия, Бельгия, Шуеция) назарын
аударып, өлке байлығы талан-таражға түсті.
ХХ ғасырдың басында
Алтын шығару, көмір өндіру (екібастұзда, Қарағандыда), мұнай (Батыс
Қазақстанда, Орал-Ембі аймағында) шығару арта түсті.
Ресей капитализмінің кеңейе дамығ, оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы
Қазақстанда банк филиалдары мен кредит (несие) мекемелерінің құрылуына
әкелді. Мемлекеттік банктің өлкедегі бөлімдері сауда-өнеркәсіптік
орталықтар - Оралда (1876 ж.), Петропавлда (1881 ж.), Семейде (1887 ж.),
Омскіде (1895 ж.), Верныйда (1912 ж.) ашылды. Өлке территориясындағы
филиалдарының саны жөнінен екінші орынды сауда айналымын несиелендіруге көп
қаржы салған Орыс сауда-өнеркәсіптік банкі алды.
Сауда-саттық, алыс-беріс күшейді. Саудаға түсетін товар негізінен мал
болды. Әр жазда Сарысу уезі арқылы Ресей орталыпына Ақмола, Қарқаралы және
Сарысу уездерінен 60 мыңға дейін мүйізді ірі қара мал, 200 мыңға дейін қой
айдап әкелінді. Сыртқа шығарылатын астық көлемі де артты. Орал, Орынбор,
Семей қалалары астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналды.
ХІХ ғ. ІІ ж. мен ХХ ғ. басында сауда-саттықтың жаңа -жәрмеңкелік түрі
шықты. Қарқаралы уезіндегі Қоянды, Петропавл уезіндегі Тайыншакөл, Ақмола
уезіндегі Константиновск, Атбасар уезіндегі Перовск, Верный уезіндегі
Қарқара жәрмеңкелері неғұрлым ірі жәрмеңкелер саналды.
ХХ ғ. басында қала халқының саны өсе түсті. Орал (47,5 мың адам),
Петропавл мен Верный (43,2 мыңнан), Семей (34,4 мың) ірі қалалар саналды.
Қазақстанның капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа
шығару аймағына айналуында темір жолдың маңызы зор болды. Өлкеде Орынбор-
Ташкент, Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарын салу өрістетілді. 1917
жылға дейін Қазақстанда барлығы 2793 шақырым жол төселді.
Су жолдары да (Семей облысында) ғайдаланылды. Ертіс арқылы жүктерді
"Пароход шаруашылығы мен сауданың Батыс-Сібір серіктестігінің" пароход
компаниялары және басқалар тасыды.
Өнеркәсіптің дамуы, темір жолдардың салынуы, су жолының кеңінен
пайдаланылуы Қазақстанда жұмысшы кадрлары қалыптасуына да алғышарт болды.
1913 жылы өлкедегі жұмысшылар саны 75 мың адамға дейін жетті. Ал Қазан
төңкерісі мен төңкеріс жүріп жатқан кезеңде Қазақстан жұмысшыларының саны
90 мыңдай болды. Фабрика-зауыт жұмысшылары болған қазақ жұмысшыларының
жағдайы төмен (жұмыстың ең ауырына жіберілуі, мардымсыз жалақы, көптеген
штрафтар, басқа ұлт жұмысшыларынан алалаушылық) болды. ХІХ ғ.соңы мен ХХ ғ.
басында қазақ өлкесі Ресейге толығымен кіріптар болды.
Қазақстандағы темір жол салынуының басталуы. Сібір темір жолы.Сібір темір
жолы Ресейдің европалық аудандарын Қиыр Шығыспен тікелей байланыстыратын
торағ. 1891-1915 жылдары салынды. Батыс Сібір, Орта Сібір, Байкал, Амур,
Уссурий және Шығыс Қытай болып 7 бөлікте жұмыс бірдей жүргізілді. Сібір
темір жолы Челябинскіден Владиуостокқа дейін созылды (10 мың км). Батыс
Сібір учаскесі (1891-1896 жж., ұзындығы 1324 км) сол кездегі Ақмола
облысының Омбы және Петропавл уездерін басып өтті. 1900 жылы аяқталған Орта
Сібір учаскесі Обь өзенінен Иркутскіге дейін) мен Батыс Сібір учаскесі
бірігіп, Сібір темір жолы болып аталды. Солтүстік Қазақстанда магистраль
арқылы Ресейдің ішкі аудандарынан ауыл шаруашылығы машиналары мен құрал-
саймандар, өнеркәсіп заттары әкелінді.
Столыпиннің аграрлық реформасы. ХХ ғасыр басында өлкенің жағдайына теріс
әсер еткен факторлардың бірі - аграрлық саясат болды. Қоныс аудару
қозғалысы жанданды. Қазақстанның территориясы бірнеше қоныс аудару
аймақтарына (Торғай, Орал, Семей, Сырдария, Жетісу) бөлінді. "Қоныс аудару
қорын" құру үшін құрылған Қоныс аудару мекемелері "артық" жерлер
іздестіруге кірісті. Әрбір қазақ отбасы 15 десятина үлес жер алып, қалған
жер Мемлекеттік меншік министрлігі қарамағына берілуі тиіс болды. Қазақ
халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мал шаруашылығының құлдырауы,
әсіресе, "Столыпин реформасы" кезінде күшейді.
1906 жылы Ресей премьер-министрі болып тағайындалған П.А.Столыпин
деревняда аграрлық буржуазия - кулак жасауға кірісті. Оның реформасы
бойынша шаруаларға өз үлестерімен қауымнан шығып, хутор құруларына еркіндік
берілді. Столыпин бұл мәселені шешуге астық егуге қолайлы өңір - қазақ
даласын пайдаланды. Ресейден қоныс аударушы шаруалардың Қазақстанда кулак
шаруашылықтарын құруына түрлі жеңілдіктер жасалынды. Хутор үшін 45 десятина
қолайлы жер, және 15 десятина егін салатын жер бөлінді. Жер бөлуші
ұйымдарға жергілікті кедейлерді орындарынан көшіріп, шаруа-кулактарды
қоныстандыруға рұқсат берілді.
Қоныс аудару қозғалысының нәтижесінде 1895-1905 жылдары далалық
облыстарға 294 296 адам, ал 1906-1910 жылдары 770 мыңнан астам келімсектер
келді. 1893-1905 жылдары қазақтардан 4 млн. десятина жер, 1906-1912 жылдары
17 млн. десятинадан астам, ал 1917 жылы барлығы 45 млн. десятина жер тартып
алынды. "Столыпиннің аграрлық саясаты" қазақтарды жерінен айырумен қоса,
олардың өлкеде үлес санының азаюына да бастама болды.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанның мәдениеті.
Қазақстанды қосып алғаннан кейін Ресей өлкенің табиғатын, тарихын
экономикасын зерттеуге көңіл бөлді. Осы мақсатпен қазақ жеріне орыс
ғалымдары, саяхатшылары келе бастады. XVIII ғасырда, 1769 жылы шығарылған
ең алғашқы экспедицияны П.С.Паллас басқарығ, "Ресей империясының
провинцияларына саяхат" (1773 ж.) деген еңбегін жариялады. 1772 жылы
Н.Рычков "Кағитан Н.Рычковтың 1771 жылы Қырғыз-қайсақ өлкесіне жасаған
саяхатынан күнделік жазбаларын" басып шығарды. 1832 жылы А.И.Левшиннің
"Қырғыз-қайсақ, немесе кырғыз-қазақ ордалары мен даласын баяндау" деп
аталатын кітабының жарық көруі орыстардың Қазақстанды зерттеуіндегі маңызды
белес болды.
ХІХ ғасырдағы қазақ өлкесін зерттеушілердің бірі атақты ғалым, Орыс
Географиялық Қоғамының басшысы П.П.Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) болды.
Оның басшылығымен көп томдық "Ресей. Отанды геграфиялық тұрғыдан толық
баяндау" деп аталатын зерттеу құрастырылып, басып шығарылды. Оның "Қырғыз
өлкесі", "Түркістан өлкесі" деп аталынатын екі томы Қазақстан мен Орта
Азиянының географиялық жағдайын, табиғи байлығын, тарихын, халық тұрмысын
баяндауға арналды. "Түркі тайғаларының ауыз әдебиетінің үлгілері" атты
еңбек жазған Петербург Академиясының академигі В.В.Радлов (1837-1918) қазақ
халқының ауыз әдебиетін зерттеуге зор үлес қосты. Сондай-ақ "Қасым
патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу", "Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи
мәліметтер" деп аталынатын кітаптардың авторы шығыстанушы-ғалым
В.В.Вельяминов-Зернов (1830-1904) қазақ халқының тарихының маңызды
кезеңдерін зерттеді. Өлке тарихын зерттеумен А.И.Добросмыслов, Н.Н.Аристов,
М.Красовский және т.б. айналысты.
ХІХ ғ. ІІ ж. Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуына ғылыми
қоғамдар мен мәдени-ағарту мекемелері маңызды роль атқарды. Орыс
Географиялық Қоғамының бөлімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда (1877 ж.),
1897 жылы Түркістанда ашылды. Олар тарих, этнография, география туралы
материалдар жарияланған жинақтар шығарды. ХІХ ғ. ІІ ж. Қазақстанда облыстық
статистикалық комитеттер құрылып, олардың жариялаған еңбектерінде де
өлкенің тарихы, мәдениеті, статистикасы, этнографиясы туралы мол мәліметтер
жазылды. Сондай-ақ Қазақстанды зерттеумен Ауыл шаруашылығы қоғамы, Шығыстың
тарихы мен археологиясының әуесқойлары, антропология, жаратылыстану
әуесқойлары қоғамдары да айналысты. Мұндай ғылыми орындардың жұмыстарына
қазақ зиялылары да, мысалы, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев араласығ тұрды.
Бұл кезеңде білім беру, оқу ісінде де өзгерістер болды. Ауқаттылардың
балалары Бұхара, Самарқанд, хиуа, Ташкент медреселерінде, кедей қазақтардың
балалары ауылдағы мұсылман мектептерінде арабша сауаттарын ашты. Ал
азаматтық сипаттағы орыс оқу орындары отарлық аппараттың шенеуніктерін
даярлау үшін қажет болды. 1786 жылы Омбыда Азиат мектебі, 1789 жылы
Орынборда Үкіметтік мектеп осы мақсатта ашылды. 1825 жылы Орынборда, 1846
жылы Омбыда кадет корпустары, 1841 жылы Бөкей хандығында, 1850 жылы
Орынборда Шекаралық комиссия жанынан қазақ азаматтық мектебі ашылды. 1877
жылы Ы.Алтынсариннің күш салуымен Ырғызда қыздар училищесі құрылды. 1890-
1896 жылдары Торпайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде орыс-қазақ қыздар
училищелері ашылды. 1879 жылы Түркістанда мұғалімдер семинариясы, 1883 жылы
Орынборда қазақ мұғалімдік мектеп ашылды.
ХІХ ғ. ІІ ж. қазақ халқының ірі өкілдері Ш.Уәлиханов, М.-С. Бабажанов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев өмір сүріп, шығармашылықпен айналысса, ХХ
ғасырдың басында олардың қатарын Ш.Құдайбердиев ("Түріктердің: қырғыздардың
және хандық династияның шығу шежіресі"), М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов ("Қырық
мысал", "Маса"), М.Дулатов ("Оян, қазақ!") және т.б. толықтырды.
ХІХ -ХХ ғ. басында қазақ музыка мәдениеті өрлев кезеңінде болды.
Сазгерлер Құрманғазы, Дина Нұрғейісова, Тәттімбет, Ықылас, әнші-сазгерлер
Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Жаяу Мұса, Мәди шығармашылықтары кең танымал
болды.
Қазақ басғасөзінің өмірге келуі осы кезеңде басталды. 1870 жылы 28
наурызда "Түркістан уәлаяты" газеті, 1911 жылы бірінші қазақ журналы
"Айқап" алғашқы сандарын жариялады. 1913-1918 жылдар аралыпында шыққан
"Қазақ" газеті қазақ қоғамының барлық жақтарын жазып тұрды.
Сайығ келгенде, қоғамның мәдени өміріндегі бұл өзгерістердің игілігін
барлық қазақ халқы отаршылдық саясат зардабынан көре алмады.
Ш.Уәлиханов. Тұңғыш ғалым-зерттеуші, саяхатшы Шоқан Уәлиханов (1835-1865)
1847-1853 жылдары Омбыдағы Кадет корпусында оқыды. Кадет корпусын
бітіргеннен кейін оны Сібір казак әскерінде қызмет атқаруға жіберді. Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың Омбыдан Іле Алатауына дейінгі
сапарында оның адъютанты бола жүріп, Шоқан халық ауыз әдебиетін жинап,
жазып алды. 1856 жылы Ш.Уәлихановтың ірі ғалым, географ П.П.Семеновпен
танысуы, оның кейінгі шығамашылық өміріне зор ықпал жасады. Сол жылы ол
Алакөлден Орталық Тянь-Шаньға қарай Ыстықкөл көліне: дипломатиялық
тапсырмамен Құлжаға сапар шеккен екі экспедицияға қатысты.
1857 жылы Ш.Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да барып, қырғыз эпосы
"Манасты" жазып алады, халықтың ауызекі әдебиетін зерттейді. Ыстықкөлге
экспедициясы нәтижесінде, Ш.Уәлиханов "Ыстықкөл сапарының күнделігі",
"Қытай империясының батыс шет аймағы және Құлжа қаласы", "Қырғыздар туралы
жазбалар" атты еңбектерін жариялады. 1857 жылы Орыс Географиялық Қоғамының
толық мүшесі болып сайланды.
1858 жылы Ш.Уәлиханов Қашқарияға Марко Поло мен Геостан (1603) кейін,
бірінші болып барды. "Алтышардың немесе Қытайдың Нан Лу провинциясының
(Кіші Бұхария) шығыстың алты қаласының жағдайы туралы (1858-1859 ж.ж.)"
әйгілі шығармасы осы кезде дүниеге келді. 1860 жылы Шоқан Соғыс министрінің
шақыруымен Петербургқа келіп, мұндағы ғылыми ортамен танысты.
Ш.Уәлиханов сондай-ақ өлкені басқаруды қайта құру шараларына да ат
салысты. Бұл жөніндегі оның ұсыныстары үкімет атына жолдаған "Даладағы
мұсылмандық туралы", "Көшғелі қырғыздар туралы), "Көшғелі қырғыздар
туралы", "Сот реформасы туралы жазба" деген "Жазбаларында" көрініс тағқан.
1864 жылы көктемде Ш.Уәлиханов Черняевтің оңтүстік Қазақстанды Ресейге
қосу мақсатындағы экспедцииясына қатысты.
1865 жылы наурызда өкғе ауруынан қайтыс болды.
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) ағартушы-педагог. Ол Орынбор Шекаралық
Комиссиясы жанындағы қазақ мектебінде оқыды. Ол Қазақстанда бастауыш білім
берудің және кәсіби оқу орындарының негізін қалады. Оның ынтызарлығымен
өлкеде қыздар, қолөнер, ауыл шаруашылығы училищелері ашылды. 1879 жылы
Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инсғекторы болып тағайындалды. Ол
"Қырғыз хрестматиясын", "Қырғыздардың орыс тілін үйренуіне бастапқы
нұсқауды" жазды. Сондай-ақ қазақ эпостары "Қобыланды батыр", "Жәнібек
батыр" және т.б. үзінділер жариялады. Сондай-ақ, оның "Бай баласы мен жарлы
баласы", "Қығшақ Сейітқұл", "Бір уыс мақта", "Аурудан аяған күшті" деп
аталынатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ халқының елдігі жолындағы күрес барысында, 17 ғ. 2 ж. бастап қазақ
хандары Ресей мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөле түсті. Орыс
мемлекетінің қазақ хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552
ж.) және Астрахань (1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен
Еділ аралығындағы даланы алып жатқан Ноғай Ордасына саяси үстемдігін
орнатқаннан кейін ұлғайды. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекеті
құрамына кіруі, оның шекарасын қазақ жерімен жақындатты. Ресей мен Қазақ
хандығының арасындағы саяси байланыстардың дамуы Тәуекел хан елшілігінен
басталды. 1594 жылдың аяғында Ресеймен достық келісім жасау үшін Мәскеуге
қазақ елшісі Құлмұхаммед жіберілді. Тәуекел орыс патшасымен "достық пен
ынтымақ" жасауға асықты. Өйткені Бұхара ханы Абдулламен уақытша бітім
жасап, ноғайлармен арадағы қатынас шиеленісіп тұрған болатын. Елшілік
мақсаты Мәскеуде аманат ретінде ұсталып отырған ханның жиені Оразмұхамедті
босату және Борис Годуновтан "отты қару" алу болатын. Орыс патшасы тек уәде
берді.
16 ғасырдың соңында Ресей мен қазақ хандығының арасында елшіліктер алмасу
күшейді. Мұның өзі Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тараз қалаларының
өсуі қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне байланысты еді. 17
ғ. басында Батыс Қазақстанда Орыс мемлекетімен шекаралас өңірлерде орыс
қоныстары пайда болды.
Ресей мен Қазақ хандығының жақындасуы жоңғарлар шабуылынан да туындайды.
Бұл кезде Қазақ хандығының Бұхара, Хиуамен қатынастары да ауыр болды. Еділ
өзені бойындағы қалмақтар, башқұрттар тыным бермеді. Осындай күрделі
мәселелерді Ресей арқылы шешуге болатын еді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекетерімен жалғайтын көпір іспетті еді.
Ол арқылы Еуропа елдерімен, Шығыспен байланыс орнатуға болатын.
Петр 1 алдымен ол үшін Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге қосу керек деп
санады. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше эспедиция жіберілді. Солардың
бірі 1718 жылы Семей қамалының, 1720 жылы И.М.Лихарев экспедициясы Үлбі
өзенінің Ертіске құятын жерінде Өскемен бекінісінің негізін салды.
18 ғ. бас кезінде қазақ хандары Ресейге елші жіберді. 1730 жылы 8
қыркүйекте Уфаға Әбілхайырдың Сейітқұл Қойдағұлов пен Құлымбет Қоштаев
бастапан елшілігі келді. 1731 жылы 19 ақпанда Анна Әбілхайыр ханға грамота
жіберді.Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге
А.И.Тевкелеу бастапан елшілік келді. Олармен бірге Петроградқа жіберілген
қазақ елшілері де келді. Сонымен 1731 жылы 10-қазанда болған қазақ
құрылтайында Кіші жүздің Ресейге бодандығы туралы шешім қабылданды. Осыдан
кейін 1731 жылы 15 желтоқсанда Тевкелеупен келіссөз жүргізген Орта жүз ханы
Сәмеке Ресейге қосылу туралы ұсыныс білдірді. Бірақ, бұл шарт тек 1734
жылдан кейін жүзеге асырыла бастады.
Ресей патшасының Кіші жүзді қол астына алғанын естіп, Ұлы жүз атынан
Қодар би, Төле би, Бөлек батыр Аннаға хат жазып, Ұлы Жүзді де өз қол астына
қабылдау жөнінде өтініш жасады. Бұл хатты Питерге хангелді батыр жеткізді.
1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы Ұлы Жүзді Ресей құрамына қабылдау
туралы өтінішке қол қойды.
1734 жылы 10 маусымда Анна Ивановна Әбілхайырға Ор өзені сапасынан
бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салынатын жерге
И.К.Кириллов пен И.И.Тевкелеуті жіберді.
Қазақ даласындағы өзендердің бойына бекініс қамалдар салынды. Сол тұста
Жайық бойына 14 қамал салынды. 18 ғ. 50-ж-да Ертіс өзені жағасына Омбы,
Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты қамалдар салынды.
Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері бойындағы құнарлы жерлерінен айрылған
оңтүстікке қарай ығысқан Орта жүз қазақтары Бұқара мен Ташкент маңына
қоныстануға мәжбүр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясы бастығы генерал-лейтенант князь В.А.Урусов
Орынборға елшілік тапсырмамен келді.19 тамыз бен 1 қыркүйек аралыпында
Нұралы, Ералы сұлтандармен, Жәнібек, Бөкенбай, Есет батырлармен, кейінірек
Орта Жүз ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтанмен келіссөз жүргізді. Оның
барысында Кіші Жүз бен Орта Жүздің 399 өкілі Ресейге қарайтындығы жөніндегі
шартқа қол қойды. Алайда осы шарттан кейін де Ресейге Кіші Жүздің біраз
бөлігі, Орта Жүздің азы ғана қосылды. Ал солтүстік-шығыс және орталық
Қазақстанның негізгі аймақтары Ресей құрамына тек 19 ғасырдың 20-40 жж.,
патшаның әскери-саяси күш көрсету нәтижесінде қосылды.
Қазақ даласында патша үкіметінің отарлау саясаты үш бағытта; 1)
гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылысын тездетіп салу
және тұрақты казак-орыс (Орынбор, Жайық, Батыс-Сібір, кейін Жетісу)
мекендерін құру жолымен, 2) саяси әкімшілік реформалар жасау, сыртқы
округтер мен приказдарды одан әрі құру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін
енгізу жолымен, 3) қазақ даласын өзіне қосу, ал Орта Азия мем-мен сауда-
саттықты кеңейту жолымен жүргізілді.
Осымен қатар Ресей 19 ғ. 40-ж. Хиуа хандығына шабуыл жасады. Хиуа хандығы
бұл кезде Мервті басып алып, өз билігін Атырау бойындағы түркімендердің бір
бөлігіне, Үстірт пен Сыр қазақтарына жүргізіп тұрған болатын. Бірақ,
В.А.Перовский басшылық еткен 1839-1840 жж. Хиуаға қарсы жорық сәтсіз
аяқталды. Сонымен бірге бұл кезде Ауған, Иран, Қытайдың батысына, Бұқарада,
хиуада, Қоқанда, Қазақстанның оңтүстігінде ағылшындар билігі әрекеті
басталды. 1839 жылы ағылшындар ауғанстанға басып кірді.
хиуа мен Қоқан билігіндегі қазақтар үнемі көтерілді. 1821 жылы Тентектөре
басқарған көтеріліске Түркістан, Шымкент, Әулиеата маңы қазақтары шықты.
Көтерілісшілер Сайрам қаласын шабуылмен алды.
19 ғ. басында хиуа мен Қоқан хандары оңт. Қаз-н мен Қырғызстан ды
бағындыруды ойлады. Ал оңтүстік қазақтары Ресейге қосылуға ұмтылды. Сөйтіп
1818 жылы Ұлы Жүз Ресеймен келіссөз жүргізді. 1819 ж. 18 қаңтарда Сүйін
Абылайханов сұлтан өзіне қараған 55462 адаммен Ресейге адал болатыны туралы
ант берді. 1824 жылы 1 Александр Ұлы Жүздің Жетісуда көшіп қонып жүрген 14
сұлтанын Ресейге бағыну туралы куәлікке қол қойды. 1830 ж. патша үкіметі
Орта жүз облыстарының халқынан (25400 үй, 80481 ер адам) ант қабылдады.
1845-1847 жж. Ұлы жүз рулары (оңтүстікте көшіп жүрген, Қоқан хандығына
бағынатындарынан басқалары) Ресейге қарады. Сөйтіп, 19 ғ. алғ. Жартысында,
1847 жылы Орта Жүз қазақтарының басым көпшілігі орысқа қарады да, Қаз-ң
Ресеймен бірігу процесі аяқталуға жақындады.
Орта және Ұлы Жүздердің қосылған территорияларында Ақтау, Алатау, Қапал,
Сергиополь, Лепсі, Верный бекіністері салынды. Бұл бекіністер Ресейдің Іле
өзенінң арғы бетіндегі (Заилиск) билігін нығайтуға арналған тірек пункттер
болды. 20-40 жж. Қарқаралы, Көкшетау, Аягөз, Ақмола, Баянауыл, Аманқарағай
округтерін құру аяқталды.Ұлы Жүздің қосылған аудандарын басқару үшін 1848
жылы Батыс Сібір генерал-губернаторына бағынатын үлкен Орданың приставы
лауазымы белгіленді.
Патша үкіметі отарлауды жүргізу үшін әскери бекіністер сала
бастады.Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп
бекіністер Орал, Ертіс өзендері бойына орналасты. Бекініс есебінде 1716 ж.
Омбы қаласы, 1718 ж. Семей қаласы, 1720 ж. Өскемен қаласы, 1744 ж. Орынбор
қаласы, 1752 ж. Петропавл қаласы салынды. Казак бекеттері салынды.
Әскери-әкімшілік отарлау 19 ғ. екінші жартысына дейін жалғасты. 1831 ж.
Аягөз өзені жағасында Аягөз бекінісі салынды. 1847 ж.Қапал бекінісі
іргетасы қаланды. 1854 ж. Алатау баурайында Верный әскери бекінісі салынды.
1855 ж. Лепсі, Үржар станицалары салынды. Жетісу өлкесінде 1847 жылмен 1867
жыл аралыпында казак-орыстар тұратын 14 станица салынды.
Отарлау саясаты барысында патша үкіметі қазақ жеріндегі хандық билікті
жоюға кірісті. Хан билігі орыс шеневнігі басқаратын уақытша кеңес қолына
көшті. Орта Жүзде патша үкіметі 1815жылы Уәли хан билігін әлсіретуге
тырысып, екінші хан етіп Бөкейді қойды. Орта Жүз хандары Бөкей 1817 ж.,
Уәлихан 1819 ж. қайтыс болған соң, патша үкіметі Орта Жүзді бірнеше
әкімшілікке бөлді.
Сібір қырғыздары туралы жарғы
1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М.Сперанскийдің
басшылығымен "Сібір қырғыздары туралы жарғы", 1824 ж. "Орынбор қырғыздары
жөніндегі жарғы" деген құжат негізінде патша өкіметі қазақ жерін басқару
тәртібі жөніндегі заң шығарды. Ол заң бойынша Орта Жүз бен Кіші Жүз
хандықтары жойылды. Кіші Жүзде (соңғы хан Шерғазы Айшуақов) хандық биліктің
орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік-саяси басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта
Жүзде "аға сұлтан" деген басқарушы қызмет енгізілді. Орта Жүз жекеленген
әкімшіліктерге бөлінді. Ол Омбы қаласының ішкі округтері деп саналды.
Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Болысқа бөлу негізіне
рулық принцип алынды.
Ауыл старшындары қазақтардан сайланды. Полиция мен сот өкіметі округтық
приказ басқарды, ал оны бұрын сұлтандардын үш жылға сайланған аға сұлтандар
басқаратын. Онда патша әкімшілігі белгілеген екі орыс заседателі
тағайындалды. Сонымен бірге қазақ зиялыларынан сұлтандар мен билердің
сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды. "Сібір қырғыздары туралы
жарғы" бойынша осы кезге дейін жүргізіліп келген қазақ билерінің билік айту
құқығын патшаның отаршылдық саясатын жүргізушілер өз қолдарына алып алды.
Сырым Датұлы бастапан көтеріліс (1783-1797). 18 ғ. 30-ж. Кіші Жүз Ресейге
қосылғаннан кейін бекіністер салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор
өзені бойында Орск салынды. Орал қаласынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың
шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс өзендері жағалауларында ірі әскери
бекіністер салынды. Оларға орыс-казактар қоныстандырылды.
Патша үкіметі қазақтарды ішкі жаққа Жайық сыртына өткізбей оған тиым
салды. Кіші жүз ханы Нұралының да қысымы көп болды.
Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шыққан Сырым батыр (1742-
1802) тұрды.
1783 ж. көктемінде қазақтардың Орал бекінісіне шабуылы басталды.
Ағамандар Тасболат пен Ерболат бастапан қазақ жасақтары Гирьяль бекінісіне
шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық казактардан
құралған жазалау отрядтары мен жүзбасы С.харитонов басқарған башқұрттардың
1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитонов басқарған
башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитоновтың
отрядына қарсылық көрсетті, бірақ олар жеңілді.
1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұрыс жүргізді. Қазақ жасақтары
Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маңында әрекет жасады. Қараша
айында Сырым жасағында 1000 адам болды.
1785 ж. көктемде қаза даласына жазалаушылар келе жатқанын естіген Сырым
2700 адам жасақ жинады. Оған 3,5 мың адамы бар Барақ пен Тіленші әскері
қосылады. Оларды шкеара бойына қалдырып Сырым бес жүз жІгітімен Сахарный
бекінісіне шабуыл жасады. Бірақ сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында
тағы да адамдар қосылады. Осы тұста Тама руының старшыны Қадыр, Садыр деген
батырлардың бастауымен Нарын құмының жІгіттері Сырымды қолдап, орыс
әскерлеріне қарсы күреседі.
1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қаласынан Жайық
атамандары Колпаков пен Пономарев бастапан әскер шоғырлары шығып, Сырым
жасақтарын құртпақшы, көтерілісті баспақшы болады. Сырым жасағы оларға
партизандық соғыс жасайды.
Ресей үкіметі жағдайды өзінше шешпекші болады. Бұл хандық тәртіпті жою
шарасы болды. Сырым мұнымен келіседі. 1786 ж. Хандық жойылып, Нұралы хан
Жайық бойындағы орыс бекіністерін паналады. Сырым он екі ата бай ұлының аға
старшыны болды.Оның билігі халыққа жақсы болды. Ұзақ жылдар бойы сүйеніш
болып келген хандық билікті бекер жойғанын үкімет түсінді. Сөйтіп, хандық
билікті қалпына келтіруге кірісті. 1790 ж. Нұралы өлгеннен кейін осы
оқиғаны желеу етіп, інісі Ералыны хан етті.
Ералы халықты ойламады. Жер тарылды. Тағыда халық Сырым төңірегіне
топтасты. 1791 жылдың наурызында жазалаушылардан сақтау үшін, табын,
кердері руларын шығысқа Мұғалжар тауларына ойысуды ұсынды. Бұл саясат кейін
өзін ақтады. 1792 ж. Cырымның қарулы күшінде мыңнан астам жасақ болды.
Патша үкіметі Сырым Бұхара, хиуа хандығымен байланысады деп қауіптенді.
Өйткені Сырым олармен келісім жасаған болатын.
Патша үкіметі бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Жайық өзенінің
оң жағында мал жаюға, Жайық пен Еділ арасындағы Үлкен және Кіші өзендердің
(Қара өзен, Сары өзен) бойындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат етті. Одан
халық жағдайы жақсармады. 1795-1796 жж. жұтта халықты қажытты.
1794 жылы Ералы хан өліп, 1795 ж. Есім хан болды. Ұлт-азаттық көтеріліс
қайтадан өршіді. Сырымға енді Ерсалы, Қайсарлы деген батырлар қосылды. 1797
ж. 26-27 наурызда Есім хан өлтірілді. Көтерілісшілерді жазалау үшін 1797 ж.
күзінде полковник Скворкин Сырымды қудалауды ұйымдастырды. Алайда Сырым
жасақтары Ойыл өзені бойына көшіп кетті. Жазалау сәтсіз аяқталды.
Есім хан өлгеннен кейін Кіші жүз сұлтандарының бір бөлігі Нұралының
ұлдарының бірі - Қаратайды хан етіп сайлауды қалады. Сырым батыр да бұл
мәселеден сырт қалмады. Ол халықтың пікірімен санасуды айтты. Хан сайлау
төңірегіндегі тартыс Кіші жүз сұлтан, старшындарын екіге бөлді. Орынбор ген-
губернаторы Игельстром хан сайлауын тоқтатуды айтты. Жүзді басқаруды хандық
кеңеске беруді ұсынды. Кеңестің төрағасы болып Айшуақ тағайындалды. Кеңес
мүшелігіне 4 адам кірді. Оған Сырым да, Нұралы хан туыстары да енгізілмеді.
Хан кеңесі жиналған кезде Нұралыға жақын феодалдар оның баласы Қаратайды
хан деп жариялады. Бұл Нұралыға қарсы топтың Сырымға жақындасуын күшейтті.
Патша үкіметі 1797 ж. күзде хандық билікті қалпына келтіруге тырысты.
Осыдан кейін Сырымға қарсы қуғын күшейді. Оған 800 адамммен Қаратай сұлтан
қосылды. Сырым хиуа жеріне өтіп кетті. 1802 ж. Үргеніште Нұралы тұқымдары
өлтірді.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастапан шаруалар көтерілісі
(1836-1838). Еділ өзенінің Каспийге құятын аймағын 1635 жылдан бастап
Жоңғар шапқыншылығы кезінде бөлініп қалған қалмақ рулары мекендеді. Оны
қазақтар қалмақ қыры депті. 1771 ж. бұл жердегі қалмақтар екіге бөлініп,
бір бөлігі қазақ жері арқылы Жоңғарияға кетті. Ал екіншісі батысқа ығысып,
Дон даласына көшіп кетті. Осы босапан жеоге 1801 жылдан бастап патша
ұрықсатымен Кіші жүздің Бөкей сұлтан басқарған 5000 қазаы қоныс аударды.
Мұның өзі ішкі (Бөкей) орданың құрылуына негіз болды. 30-ж. соңында мұнда
20 мыңдай түтін мен 80 мың адам жайлады. Бірақ жер мен жайылымдар бірдей
бөлінбеді. Көбісі орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың меншігіне өтті.
Үлкен және Кіші өзен бойындағы Қамыс-Самар көлі төңірегіндегі жер казак-
орыстарға кетті. Үкімет ішкі Орда мен Кіші жүзді басқаруды өздеріне
бейімдеп жатты. Үкімет дистанциялар (аралық бақылау жүйесі) құрып, оның
бастығы қызметін енгізді. Жайық бойындағы жерді Орал казак-орыстары
иемденді. Қазақтарға Жайық өзенінен өтуге және казак-орыстардың өзен
жағалауындағы белдевлеріне көшіп келуіне тиым салынды.
Қазақ шаруалары орыс помещиктері мен қазақ сұлтандарынан аренда үшін
уақытылы ақша төлеуге тиіс болды. Түрлі штраф, алым-салық көбейді.
Батыс қазақстан жерінде Бөкейдің баласы Жәңгір 1824 ж. Хан тағына отырған
соң, патша үкіметі қолдауымен ел басқаруды өзгертуге кірісті. Ол
отырықшылықты, елді мекендер салуды, қырда пішен шабуды, мектеп, училище
ашуды, мешіт ашуды, малды асылдандыруды, сауданы енгізуді бастады.
1827 ж. Жәңгір хан нарын құмындағы Жасқұс мекенінде тұрақты хан ордасын
орнатты. Елді орталықтан басқаратын болды. Сол жылы хан кеңесі құрылды.
Оған 12 ата байұлы руларынан бір-бірден би кірді. Ханға оның тапсырмаларын
орындайтын 12 старшын, сондай-ақ бірнеше сұлтан қызмет етті. Оның татар
бөлімі және жалпы бөлімнен тұратын өз кеңсесі болды. Кеңсе жанында арнаулы
тергевші штат та тұрды.
Жәңгір хан 1845 жылы өлді. Бұған дейін Қаз-ң барлық бөліктерінде хандық
билік жойылған еді. Өкіметтік топтар ішкі Ордада хандықты жоюды ұйғарды,
хан билігі орыс шеневнігі басқарған Уақытша Кеңестің қолына көшті.
Патша үкіметінің жергілікті феодалдарға сүйеніп, халықты қанауы наразылық
туғызды. Наразылық жер дауынан басталды. Ішкі Ордада қазақ байлары мен орыс
помещиктері ең құнарлы жерді өздеріне алды. Кедейлерге ең құнарсызы тиді.
Бір ғана Жәңгір хан 400 мың десятина жерді өз иелігіне қаратты. Жәңгірдің
інісі Меңдігерей Бөкейханов, би Балқы Құдайбергенов, ханның қайын атасы
Қарауылқожа Бабажанов халықты қанады.
1831 ж. Ресеймен шекаралас жерлерде сұлтандар мен Орынбор Шекара
комиссиясына бағынатын әкімшіліктер құрылды. Ондағы әкімдер мен старшындар
жергілікті басқаруды өз қолдарына алды. Ал Жайық бойын иемденген Орал казак-
орыстары қазақтарға Жайық өзенінен өтуге, оның жағасына көшіп-қонуға тиым
салды.
Жәңгірге наразы болған бір топ сұлтандар шаруаларды Жайықтың арғы жағына
қайтадан өтуге шақырды. 1827 жылдың қысы жұт болды. Аман қалған аз малды
сақтау үшін қазақтар Саратов губерниясына, ондағы Юсупов пен Безбородконың
жер иеліктеріне көшпекші болды. Көктем шығысымен Байбақты руы бірінші болып
Жайыққа бет алды. Оны Жантөре Қарабатыров, Нұршабай Байтурин, Өтен және
Әбен Көтібаровтар, Нәдір Қашқынов, Ырсалы Көсепулин басқарды. Ресми өкімет
орындары бұл көшуге қарсы болды. Мұның өзі Кіші жүз қазақтарының үкіметке
наразылығын күшейтті. Көтеріліс басталды. Оны беріш руынан шыққан Исатай
мен Махамбет басқарды.
1812 жылы Бөкей хан Исатайды Жайық бойындағы руларға старшын етіп
тағайындады. 1814 ж. соңында оны Орынбор Шекара комиссиясы бекітіп, уақытша
жарлықпен оған мөр тапсырды.
1836 ж. ақпанда халықтың Жәңгір ханға қарсы күресі басталды. Бұған
Исатайдың хан ордасына шақыртылуы себеп болды. Ол одан бас тартты. 1836 ж.
4 сәуірде Манаш қыстауына ханның Қарауылқожа бастапан жасағы келді.
Көтерілісшілер қосынына Исатай бастапан 200-ге жуық жІгіттер келді.
Нәтижесі екі жақтың тарап кетуімен аяқталды. Исатайдың даңқы арта түсті.
Оған шаруалар қаптап келе бастады. Исатай, Махамбеттер 1937 жылы қыркүйек,
қазан айларында Қарауылқожаның, Балқы бидің, Шоқы сұлтанның ауылдарын
шабады. Сол жылдың қараша айының соңында Исатайлар хан ордасын шабуға
аттанады. Бұл тұста хан ордасында 41 үй бар еді. Ханға Орынбордан
подполковник Гекке бастапан әскер күші көмекке келді. 700 казак-орыс, екі
зеңберек, ханның 400 сарбазы Исатайдың 2000-нан астам сарбазына қатты
қарсылық көрсетті. 1837 ж. 15 қарашада Тастөбе деген жерде шайқас болды.
Күші басым жазалаушылар екпініне шыдай алмаған көтерілісшілер топ-топқа
бөлініп кетті. Исатай да шегінді. Жәңгір Исатайдың басына 500 күміс ақша
тікті. Исатайдың тобы қуғынна қашып, Жайықтан өтті. Сағызға қарай кетті.
1838 ж. қаңтарында Исатай жасағымен Үлкен Борсық құмындағы шекті руының
қонысына келді.
Көктемде халық қозғалысы қайта күшейді. Кенесары, хиуа жерінен шыққан
Қайыпғали Есімов бастапан жасақтар пайда болды.
Бұл кезде Сібір өңірінен шегінген Кенесары әскерінің бір бөлігі Орынбор
өлкесіне ауысты. Олардың Исатай тобына қосылуынан қорыққан Орынбор ген-
губернаторы Перовский көтерілісшілерді талқандауға кірісті. Орск бекінісі
жағынан құрамында Орал полкі казактары бар Айшуақ Сұлтанұлының жасағы
шықты. Орынбордан Гекке әскері шықты. Осы кезде Исатай 500 сарбазымен
сұлтан Баймағанбетке соққы беру үшін Қайыпқали Есімұлынан бөлінді. Бұл
кезде Айшуақұлы әскері полковник Гекке әскерімен біріккен болатын Оны
Исатай тобы білмеді.
1838 ж. шілде айының 12-нде Исатайдың жасағы мен полковник Геке бастапан
әскерлер Ақбұлақ деген жерде кездесті. Зеңбірек оғынан шегінген
көтерілісшілерге Айшуақовтың әскерлері тап берді. Тыл жақтан казак-орыс
жүздіктері қоршауға алды. Исатай қаза болды. Ол өлгеннен кейін көтіліс
әлсіреді. Бытыраңқы жасақтар Ойыл бойындағы Нижневральск желісі маңында
қимыл жасап жүрді. Махамбетті 1846 ж. өлтірді.
Кенесары Қасымұлы бастапан қозғалыс (1837-1847).
19-ғ. алғашқы ширегінде патша үкіметі Қаз-нға әкімшілік-саяси жаңалықтар
енгізуге тырысты. 1822 жылы Сібір қазақтары туралы устав далалық аудандарды
басқарудың құрылымын өзгертті. Енді басқарудың округтық жүйесі енгізілді.
Ол бойынша қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылға бөлінді. Төменгі әкімшілік
бірлестігі ретінде ауыл өз құрамына 50-ден 70-ке дейінгі үйлерді
біпіктірді. Осындай 10-12 ауылдан болыс құрылды. 10-15 болыстан округ
қалыптасты. Бұлардың белгілі бір территориялары болды. Әкімшілік билігін
үкімет сақтап қалған аға сұлтандар сол үкімет позициясының нығаюына қызмет
ететін болды. Болыстардың басында 12-разрядты шенеуніктерге теңестірілген
болыстық сұштандар, ауыл басында өздерінің құқы жөнінен селолық старостаға
теңестірілген ауыл ағамандары тұрды.
Қарқаралы (бұрынғы Бөкей ханның иелігіндегі) және Көкшетау (Уәли ханның
иелігіндегі) округтарын құру Орта және Ұлы жүздің түйіскен жеріндегі
жайылымдарды тартып алуын бастап берді.
19 ғ. 30-жж. отаршылдық саясатқа бас көтерген Абылайдың немересі Қасым
төре болды. Ол патшаға қарсы ашық күреске шығуды ойлады. Бұл күресте Қоқан
хандығына арқа сүйемекші болды. Сөйтіп, 40 мың үймен Қоқан хандығының қол
астына көшіп барды. Оның қоқандықтардан күткен үміті ақталмады. Оның ұлдары
Саржан, Есенгелдіні, кейінірек өзін өлтірді. Медереседе оқып жүрген ұлы
Кенесарыны 1802 туған Ташкент түрмесіне қаматты.
Қайырымды адамдардың көмегімен абақтыдан аман шыққан Кенесары Ұлытауға
еліне оралды.
Ендігі өмірі күрсеке арналды. 1938 ж. Кенесары туының астына мыңдаған
сарбаз жиналды. Оны қолдағандар арасында орта жүз бен кіші жүз рулары -
қыпшақ, төртқара, жағалбайлы, шекті, алшын, керей, жаппас арғын т.б. Сондай
-ақ қарақалпақ, қырғыз, өзбек түрікмен өкілдері де болды. Дегенмен Кенесары
бар күшті жұмсаса да, ру-тайпалық бөлімдерді біріктіре алмады. Кенесары
қарсыластары Ақмола округының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин, Кіші
жүздің басқарушы сұлтандары Ахмед пен Мұхамед Жантөриндер, сұлтан
Баймағанбет Айшуақов болды. Өзінің туыстары Әли мен Сүйікте қарсы болды.
1838 ж. көктемінен бастап Кенесары жасақтары патша әскеріне қарсы
жоспарлы күрсе жүргізді. Ақмола қаласын қиратты. Қоңырқұлжа аулын шапты.
1840 ж. күзде Ырғыз бен Торғай маңында патша әскеріне, бай-шожарларға күрес
бастады. Оның атағы жайылды. 1841 ж. қыркүйекте Кене үш жүзден адам жинап
әкесіне ас берді. Осы астан кейін оны халық хан етіп сайлады.
Кенесары ел билеу тәртібін өзгертті. Алым-салық реформасы іске асырылды.
Егіншілікті дамытуға, көрші елдермен сауда-саттық, керуен салық алынатын
болды. Мемлекеттік құрылыс өзгерді. Хандық кеңес құрылды. Кеңесіп шешетін
жоғарғы органдарға ханға берілгендер кірді. Жасақтар жүздіктерге,
мыңдықтарға бөлінді. Кенесары орыс үкіметімен тату көршілік жасауға
тырысты. Алайда Батыс Сібір губернаторы Горчаков Кенесарыны менсінбеді.
1841-42 жж. Кенесары жасақтары Қоқандықтарға қарсы соғыс жүргізді. Созақ,
Сауранды алды. Қоқандықтар Кенесарымен келіссөз жүргізуге мәжбүр болды.
Бұхар әмірі, хиуа хандығы Кенесарымен оң қатынаста болды.
1843 ж. Орынбор ген-губернаторы Перовский кетіп, орнына Обручев келді. Ол
Горчаковпен бірге Кенені қуғындауға кірісті. Кенеге қарсы орыс соғысы 27
маусымда басталды. Ырғыз өзені бойында патша әскерінің бір тобымен
кездескен Кенесары патша үкіметімен келіссөз жүргізіп жатқанын айтып
соғысты болдырмады. Бұл тұста екі жақта әскери дайындығын мұқияттап жатты.
Тамыз айында Кенесарыға қарсы сұлтандар Жантөрин, Айшуақов, полковник Генс
және Бизянов бастапан бес мың әскер де жіберілді. 1-7 қыркүйекте екі жақ
арасында соғыс жүрді. Екі жақта жеңе алмады. Күз түсе патша әскері Ор
бекінсіне қайта оралды.
1844-45 жж. көтеріліс өрледі. Оған Сыр бойының, оңтүстіктің қазақтары
қосылды. Кенесары өз әскерінің санын 20 мың адамға жеткізді. 1844 ж.жазында
Кене жасақтарын құрту, халық қозғалысын басу үшін, Ор бекінісінен,
Ұлытаудан, Тобыл өзенінен патша әскерінің үш тобы шықты. Олардың алдында
КУенесары жасақтарын қоршап, соққы беру міндеті тұрды. Олар осы міндетті
орындау үшін, Сібірден Кенесарымен шайқас болып жатқан жерге кеткен
Жемчужинов әскерімен күшейтілді. Кенесары бұл күштерді бір-бірімен қоспау,
жекелеп құрту тактикасын қолдануға тырысты. Сібір шоғырының алдынан ныққан
аз әскер Ақмолаға қарай қаша соғыс салып, Кенесары Ұлытауға бет алды деген
лақап таратты. Негізгі күшпен Константиновск (Ақмола) бекінісін шауып,
Жантөрин әскерін қоршайды. Ондағы 44 сұлтанды өлтірген Кенесары әскері 1844
жылы 14 тамызда Екатеринск (Атбасар) бекінісін тіке шабуылмен басып алды.
Кенесары жасақтары Мұғалжар тауына барып бекінеді. 1844 ж. Кенесары табысы
оның даңқын асырды. Кенесарымен келіссөз жүргізу үшін патша үкіметі Долгов
бастапан бір топ адам жіберді. Кенесары оларды екі ай ұстап, Орынбор
генерал-губернаторына хат жазып, оларды аттандырып жіберді. Ол хатында
патша бекініс-қамалдарды бұзып, зорлықты тоқтатса, Ресейге бодан болуға
әзірлігін білдірді.
1845 ж. Кенесары Ұлы жүзге қоныс аударды. Жетісуға келді. Ақши, Күрті,
Жиренайғыр деген жерлерді мекен етті. Осы арада ол Ұлы жүз халқын
біріктіруді, қырғыздармен одақтасып, Қоқан хандығына шабуыл жасауды ,
сөйтіп олардың қол астындағы қазақтарды босатуды көздеді. Кенесары Қытаймен
келсіссөз жасау үшін, Құлжаға елші жіберді.
1845 ж. қазан-қараша айларында Кенесары әскері Қоқан хандығына жорыққа
аттанды. Қорған, Жаңа Жүлек, Созақ бекіністерін алады. Ақмешітті қоршайды.
Бірақ жұқпалы ауру шығуға байланысты кері қайтады.
Патша үкіметі қырғыз манаптарын, Кенесарыға қас бай-сұлтандардың басын
қосып, Кенесарыға күшті соққы беруді қолға алды. 1846 ж. жазда Кене мыңдай
жасағымен Қырғызға бет алды. Хан солтүстік қырғыз манаптарынан өзіне
бағынуды талап етті. Қырғыз манаптары Орман, Жантай, Жанғараш тайпалар
құрылтайын шақырды. Сарыбағыш, Бұғы, Саяқ, Солто, Шерік тайпалары қазақ
ханының бұйрығын орындаудан бас тартты. 1847 ж. сәуірде Кенесары
жасақтарымен қырғыз жеріне басып кірді. Қырғыздармен соғыс Ыстықкөлдің тау
шатқалы қойнауында, Шу өзенінің бас жағында өтті. Кенесары Тоқмақтың
маңында Кеклік сеңгірі деген жерде қамауға түсті. Оны қамаған қырғыздар,
генерал Вишневский жасағы, Қоқан хандығы әскері болды. Жау тобын бұзып
өткен Наурызбай тобы болды. Бірақ аз адамымен Кенесарының қолға түскеін
естіген соң, жауға өз еркімен берілді. Жау екі батырдың да басын шапты.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған сырдария және Есет Көтібарұлы басқарған
кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1853-1857). 19-ғ. 2-ж. Сыр бойы
қазақтарының жағдайы өте ауыр болды. Мұндағы шекті, төртқара, шөмекей
рулары қысты Сырдарияның төменгі жағында өткізді. Көктемде олар солтүстікке
қарай, Үлкен және Кіші Борсыққа, Қарақұмға, сондай-ақ Ырғыз және Торғай
өзендеріне айдады. Отырықшы қазақтар егіншілікпен айналысты.
хиуа, Қоқан феодалдары Сырдың төменгі ағысы бойындағы Ырғыз, Торғай, Ембі
өзендерінің бойындағы қазақтарды билеуге тырысты. Сырдың төменгі ағысы
бойындағы Жаңадария және Қуаңдария алқаптарын басып алды. Онда әскери
бекіністер салды. Қазақтардан зекет пен ұшыр алды.
хиуа, Қоқан езгісіне қарсы Сыр қазақтары көтерілді. Оны әлім руынан
шыққан Жанқожа Нұрмұхамедов (1780-1860) басқарды. Оның жасақтары бұған
дейін 1838 ж. Кенесары әскерімен бірге Созақ қамалын қамауға қатысты. 1843
ж. Жанқожа батырдың жасақтары Қуандария бойындағы хиуалықтар тұрғызған
қамалды талқандады. Ал 1845 ж. осы қамалды қайта тұрғызуға келген 2000 хиуа
әскерін жеңді. Бұл жылдары хиуалықтардың екінші қамалы Бесқала талқандалды.
1847 ж. Хиуа хандығының әскері өзен бойындағы қазақтарды жақсы жерден айыру
үшін, Қуандария өзенін бөгеп тастады.
Бұл кезде Сыр қазақтары солтүстік-батыс жақтан қауіп туғыза бастапан
орыстарға қарсы шыға бастады. Өйткені 1849 ж. Райым бекінісіне Орынбор
казак-орыстарының алғашқы 26 жанұясы қоныстанды. Олар қазақтарды отырған
жерінен ығыстырды. 1853 ж. орыс әскері Ақмешітті басып алды. Сөйтіп
Сырдария әскерижелісі пайда болды. Оған Райым бекініснен Ақмешітке дейінгі
жерлер кірді. Бұл жерде орыстар қатаң тәртіп орнатты. 1857 жылға дейін үш
мың қазақ отбасы жерінен айрылды.
Орыстарға қарсы Сыр қазақтарының көтерілісі 1856 ж. желтоқсан айында
басталды. Көтерілістің басында Жанқожа батыр тұрды. Көтеріліс бүкіл Қазалы
өңірін қамтыды. Әскері 1500-адамға жетті. Ал 1857 ж. қаңтарында 5000 адамға
жетті. 1856 ж. соңында Жанқожа Қазалы фортын қоршады. Оған дейін олар казак-
орыстардың Солдатская слободасын поселогын жойды. Көтерлісшілерге Қазалы
фортында орналасқан Михаиловтың отряды қарсылық көрсетті. Оның құрамында
казак-орыс жүздігі, елу жаяу әскер, бір зеңбірек болды. Көтерілісшілер
жеңіліп қалды.
1856 ж. 19-23 желтоқсанда көтерілісшілер тобы майор Булатов бастапан тағы
бір отрядпен шайқасты. Көтерілістің таралуы үкіметті қорқытты. Ақмешіттен
генерал-майор Фитингоф бастапан әскери топ келді. Оның құрамында 300 казак-
орыс, 320 жаяу әскер, үш зеңбірек және екі ракеталық (зеңбірек орнататын)
қондырғы кірді. Көтеріліс жеңілді. Жанқожа 20 шақты қазақ ауылдарымен бірге
Сырдың оң жағалауына хиуа хандығының жеріне өтуге мәжбүр болды.
Көтерілістен кейін Жанқожа халықтан бөлініп, тек бидің қызметін атқарды.
Жаулары өлтірді.
Есет Көтібарұлы бастапан Кіші жүз көтерілісі 1853-1858 жж. болды.
Көтерілістің шығу себебі- Арал теңізінің батыс жағындағы Үлкен және Кіші
Борсықты, Сам құмын, Сағыз, Жем өзендерінің бойын мекендеген шекті руына
түтін салығының салынуы, әскери мақсат үшін күш-көлік алу, бекініс салынуы
салдарынан жер талылуы себеп болды.
1855 ж. көтерілісті басу үшін Орынбор әкімшілігі сұлтан Арыстан Жантөрин
басқарған қазақ жасақтарын жіберді. Оған сұлтан Тәукин, ал Орал бекінісінен
майор Михайлов казак-орыс әскерімен аттанды. Екі жақ арасында қырғын соғыс
болды. Сол жылдың 8 шілдесінде Есет жасақтары Жантөриннің лагеріне шабуыл
жасайды. Оны өлтіреді. Бірақ қару жоқтығынан көтерілісшілер шегінеді. Қолға
түскен Есеттің 18 адамын патша үкіметі Сібірге айдап, 3 адамын атады. 1858
ж. қыркүйекте Бородин басқарған патша әскері Есет бастапан көтерілісшілерді
Сам құмында талқандады. Есет көтерілістен бас тартып, үкіметке адал қызмет
етуге уәде берді.
хІх ғасырдың 2 жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамуы. Ресейде аграрлық мәселенің шешілмеві, қазақ
даласына қоныс аудару саясатының жоспарлы түрде жүргізілуі өлкенің
әлеуметтік-экономикалық жағдайына өзгерістер енгізді. Бұрынғы жағдай
көшпелі шаруашылықтардың орнына енді отырықшылықты - мал шаруашылыпы және
отырықшылықты - егіншілік сияқты шаруашылықтың жаңа түрлері пайда болды.
Қауымдық жерлерді тартып алу, күнкөріс жерден айырылу қазақ қоғамының
әлеуметтік бөлшектелуін де туғызды. Кедейленген қазақтардың қала және село
пролетариаты - жатақтарға айналуы өсе түсті.
Аталған кезеңде Қазақстанда өнеркәсіп өндірістері, түрлі кәсіпшіліктер
ашылып, олардың дамуы жеделдеді. Мысалы: ауылшаруашылық шикізаттарын
өңдейтін - май шайқайтын, былғары шығаратын, ұн тартатын және т.б.
Шымкент сантонин зауыты (1822ж.) химия өнеркәсібінің бастамасы болды.
Сондай-ақ оңтүстік аудандарда, Шымкент пен Түркістанда мақта тазалайтын
бірнеше зауыттар, ал Верный қаласында темекі шығаратын екі кәсіпорын жұмыс
істеді.
Арал теңізінде, Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде тұз-кен орындары
ашылды. Әсіресе ғасыр басында оның маңызы күшейді. Тұз жергілікті мұқтаж
үшін де, сол сияқты шетке шығару үшін де өндірілді. Олардың неғұрлым ірісі
ішкі Ордадағы 5 мың қазақ жұмыс істеген Басқұншақ, Павлодар уезіндегі
Коряковск кәсіпшіліктері болды.
Жайық, Ембі, Ертіс өзендері, Арал мен Каспий теңіздері аймақтарында балық
кәсіпшілігі дамыды.
Қазақстанда ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында Спасск мыс қорыту зауыты,
Успенск руднигі, Қарағанды көмір кені, Екібастұз және Риддер кәсіпорындары
шетел өнеркәсіпшілерінің де (АҚШ, Германия, Бельгия, Шуеция) назарын
аударып, өлке байлығы талан-таражға түсті.
ХХ ғасырдың басында
Алтын шығару, көмір өндіру (екібастұзда, Қарағандыда), мұнай (Батыс
Қазақстанда, Орал-Ембі аймағында) шығару арта түсті.
Ресей капитализмінің кеңейе дамығ, оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы
Қазақстанда банк филиалдары мен кредит (несие) мекемелерінің құрылуына
әкелді. Мемлекеттік банктің өлкедегі бөлімдері сауда-өнеркәсіптік
орталықтар - Оралда (1876 ж.), Петропавлда (1881 ж.), Семейде (1887 ж.),
Омскіде (1895 ж.), Верныйда (1912 ж.) ашылды. Өлке территориясындағы
филиалдарының саны жөнінен екінші орынды сауда айналымын несиелендіруге көп
қаржы салған Орыс сауда-өнеркәсіптік банкі алды.
Сауда-саттық, алыс-беріс күшейді. Саудаға түсетін товар негізінен мал
болды. Әр жазда Сарысу уезі арқылы Ресей орталыпына Ақмола, Қарқаралы және
Сарысу уездерінен 60 мыңға дейін мүйізді ірі қара мал, 200 мыңға дейін қой
айдап әкелінді. Сыртқа шығарылатын астық көлемі де артты. Орал, Орынбор,
Семей қалалары астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналды.
ХІХ ғ. ІІ ж. мен ХХ ғ. басында сауда-саттықтың жаңа -жәрмеңкелік түрі
шықты. Қарқаралы уезіндегі Қоянды, Петропавл уезіндегі Тайыншакөл, Ақмола
уезіндегі Константиновск, Атбасар уезіндегі Перовск, Верный уезіндегі
Қарқара жәрмеңкелері неғұрлым ірі жәрмеңкелер саналды.
ХХ ғ. басында қала халқының саны өсе түсті. Орал (47,5 мың адам),
Петропавл мен Верный (43,2 мыңнан), Семей (34,4 мың) ірі қалалар саналды.
Қазақстанның капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа
шығару аймағына айналуында темір жолдың маңызы зор болды. Өлкеде Орынбор-
Ташкент, Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарын салу өрістетілді. 1917
жылға дейін Қазақстанда барлығы 2793 шақырым жол төселді.
Су жолдары да (Семей облысында) ғайдаланылды. Ертіс арқылы жүктерді
"Пароход шаруашылығы мен сауданың Батыс-Сібір серіктестігінің" пароход
компаниялары және басқалар тасыды.
Өнеркәсіптің дамуы, темір жолдардың салынуы, су жолының кеңінен
пайдаланылуы Қазақстанда жұмысшы кадрлары қалыптасуына да алғышарт болды.
1913 жылы өлкедегі жұмысшылар саны 75 мың адамға дейін жетті. Ал Қазан
төңкерісі мен төңкеріс жүріп жатқан кезеңде Қазақстан жұмысшыларының саны
90 мыңдай болды. Фабрика-зауыт жұмысшылары болған қазақ жұмысшыларының
жағдайы төмен (жұмыстың ең ауырына жіберілуі, мардымсыз жалақы, көптеген
штрафтар, басқа ұлт жұмысшыларынан алалаушылық) болды. ХІХ ғ.соңы мен ХХ ғ.
басында қазақ өлкесі Ресейге толығымен кіріптар болды.
Қазақстандағы темір жол салынуының басталуы. Сібір темір жолы.Сібір темір
жолы Ресейдің европалық аудандарын Қиыр Шығыспен тікелей байланыстыратын
торағ. 1891-1915 жылдары салынды. Батыс Сібір, Орта Сібір, Байкал, Амур,
Уссурий және Шығыс Қытай болып 7 бөлікте жұмыс бірдей жүргізілді. Сібір
темір жолы Челябинскіден Владиуостокқа дейін созылды (10 мың км). Батыс
Сібір учаскесі (1891-1896 жж., ұзындығы 1324 км) сол кездегі Ақмола
облысының Омбы және Петропавл уездерін басып өтті. 1900 жылы аяқталған Орта
Сібір учаскесі Обь өзенінен Иркутскіге дейін) мен Батыс Сібір учаскесі
бірігіп, Сібір темір жолы болып аталды. Солтүстік Қазақстанда магистраль
арқылы Ресейдің ішкі аудандарынан ауыл шаруашылығы машиналары мен құрал-
саймандар, өнеркәсіп заттары әкелінді.
Столыпиннің аграрлық реформасы. ХХ ғасыр басында өлкенің жағдайына теріс
әсер еткен факторлардың бірі - аграрлық саясат болды. Қоныс аудару
қозғалысы жанданды. Қазақстанның территориясы бірнеше қоныс аудару
аймақтарына (Торғай, Орал, Семей, Сырдария, Жетісу) бөлінді. "Қоныс аудару
қорын" құру үшін құрылған Қоныс аудару мекемелері "артық" жерлер
іздестіруге кірісті. Әрбір қазақ отбасы 15 десятина үлес жер алып, қалған
жер Мемлекеттік меншік министрлігі қарамағына берілуі тиіс болды. Қазақ
халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мал шаруашылығының құлдырауы,
әсіресе, "Столыпин реформасы" кезінде күшейді.
1906 жылы Ресей премьер-министрі болып тағайындалған П.А.Столыпин
деревняда аграрлық буржуазия - кулак жасауға кірісті. Оның реформасы
бойынша шаруаларға өз үлестерімен қауымнан шығып, хутор құруларына еркіндік
берілді. Столыпин бұл мәселені шешуге астық егуге қолайлы өңір - қазақ
даласын пайдаланды. Ресейден қоныс аударушы шаруалардың Қазақстанда кулак
шаруашылықтарын құруына түрлі жеңілдіктер жасалынды. Хутор үшін 45 десятина
қолайлы жер, және 15 десятина егін салатын жер бөлінді. Жер бөлуші
ұйымдарға жергілікті кедейлерді орындарынан көшіріп, шаруа-кулактарды
қоныстандыруға рұқсат берілді.
Қоныс аудару қозғалысының нәтижесінде 1895-1905 жылдары далалық
облыстарға 294 296 адам, ал 1906-1910 жылдары 770 мыңнан астам келімсектер
келді. 1893-1905 жылдары қазақтардан 4 млн. десятина жер, 1906-1912 жылдары
17 млн. десятинадан астам, ал 1917 жылы барлығы 45 млн. десятина жер тартып
алынды. "Столыпиннің аграрлық саясаты" қазақтарды жерінен айырумен қоса,
олардың өлкеде үлес санының азаюына да бастама болды.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанның мәдениеті.
Қазақстанды қосып алғаннан кейін Ресей өлкенің табиғатын, тарихын
экономикасын зерттеуге көңіл бөлді. Осы мақсатпен қазақ жеріне орыс
ғалымдары, саяхатшылары келе бастады. XVIII ғасырда, 1769 жылы шығарылған
ең алғашқы экспедицияны П.С.Паллас басқарығ, "Ресей империясының
провинцияларына саяхат" (1773 ж.) деген еңбегін жариялады. 1772 жылы
Н.Рычков "Кағитан Н.Рычковтың 1771 жылы Қырғыз-қайсақ өлкесіне жасаған
саяхатынан күнделік жазбаларын" басып шығарды. 1832 жылы А.И.Левшиннің
"Қырғыз-қайсақ, немесе кырғыз-қазақ ордалары мен даласын баяндау" деп
аталатын кітабының жарық көруі орыстардың Қазақстанды зерттеуіндегі маңызды
белес болды.
ХІХ ғасырдағы қазақ өлкесін зерттеушілердің бірі атақты ғалым, Орыс
Географиялық Қоғамының басшысы П.П.Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) болды.
Оның басшылығымен көп томдық "Ресей. Отанды геграфиялық тұрғыдан толық
баяндау" деп аталатын зерттеу құрастырылып, басып шығарылды. Оның "Қырғыз
өлкесі", "Түркістан өлкесі" деп аталынатын екі томы Қазақстан мен Орта
Азиянының географиялық жағдайын, табиғи байлығын, тарихын, халық тұрмысын
баяндауға арналды. "Түркі тайғаларының ауыз әдебиетінің үлгілері" атты
еңбек жазған Петербург Академиясының академигі В.В.Радлов (1837-1918) қазақ
халқының ауыз әдебиетін зерттеуге зор үлес қосты. Сондай-ақ "Қасым
патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу", "Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи
мәліметтер" деп аталынатын кітаптардың авторы шығыстанушы-ғалым
В.В.Вельяминов-Зернов (1830-1904) қазақ халқының тарихының маңызды
кезеңдерін зерттеді. Өлке тарихын зерттеумен А.И.Добросмыслов, Н.Н.Аристов,
М.Красовский және т.б. айналысты.
ХІХ ғ. ІІ ж. Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуына ғылыми
қоғамдар мен мәдени-ағарту мекемелері маңызды роль атқарды. Орыс
Географиялық Қоғамының бөлімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда (1877 ж.),
1897 жылы Түркістанда ашылды. Олар тарих, этнография, география туралы
материалдар жарияланған жинақтар шығарды. ХІХ ғ. ІІ ж. Қазақстанда облыстық
статистикалық комитеттер құрылып, олардың жариялаған еңбектерінде де
өлкенің тарихы, мәдениеті, статистикасы, этнографиясы туралы мол мәліметтер
жазылды. Сондай-ақ Қазақстанды зерттеумен Ауыл шаруашылығы қоғамы, Шығыстың
тарихы мен археологиясының әуесқойлары, антропология, жаратылыстану
әуесқойлары қоғамдары да айналысты. Мұндай ғылыми орындардың жұмыстарына
қазақ зиялылары да, мысалы, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев араласығ тұрды.
Бұл кезеңде білім беру, оқу ісінде де өзгерістер болды. Ауқаттылардың
балалары Бұхара, Самарқанд, хиуа, Ташкент медреселерінде, кедей қазақтардың
балалары ауылдағы мұсылман мектептерінде арабша сауаттарын ашты. Ал
азаматтық сипаттағы орыс оқу орындары отарлық аппараттың шенеуніктерін
даярлау үшін қажет болды. 1786 жылы Омбыда Азиат мектебі, 1789 жылы
Орынборда Үкіметтік мектеп осы мақсатта ашылды. 1825 жылы Орынборда, 1846
жылы Омбыда кадет корпустары, 1841 жылы Бөкей хандығында, 1850 жылы
Орынборда Шекаралық комиссия жанынан қазақ азаматтық мектебі ашылды. 1877
жылы Ы.Алтынсариннің күш салуымен Ырғызда қыздар училищесі құрылды. 1890-
1896 жылдары Торпайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде орыс-қазақ қыздар
училищелері ашылды. 1879 жылы Түркістанда мұғалімдер семинариясы, 1883 жылы
Орынборда қазақ мұғалімдік мектеп ашылды.
ХІХ ғ. ІІ ж. қазақ халқының ірі өкілдері Ш.Уәлиханов, М.-С. Бабажанов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев өмір сүріп, шығармашылықпен айналысса, ХХ
ғасырдың басында олардың қатарын Ш.Құдайбердиев ("Түріктердің: қырғыздардың
және хандық династияның шығу шежіресі"), М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов ("Қырық
мысал", "Маса"), М.Дулатов ("Оян, қазақ!") және т.б. толықтырды.
ХІХ -ХХ ғ. басында қазақ музыка мәдениеті өрлев кезеңінде болды.
Сазгерлер Құрманғазы, Дина Нұрғейісова, Тәттімбет, Ықылас, әнші-сазгерлер
Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Жаяу Мұса, Мәди шығармашылықтары кең танымал
болды.
Қазақ басғасөзінің өмірге келуі осы кезеңде басталды. 1870 жылы 28
наурызда "Түркістан уәлаяты" газеті, 1911 жылы бірінші қазақ журналы
"Айқап" алғашқы сандарын жариялады. 1913-1918 жылдар аралыпында шыққан
"Қазақ" газеті қазақ қоғамының барлық жақтарын жазып тұрды.
Сайығ келгенде, қоғамның мәдени өміріндегі бұл өзгерістердің игілігін
барлық қазақ халқы отаршылдық саясат зардабынан көре алмады.
Ш.Уәлиханов. Тұңғыш ғалым-зерттеуші, саяхатшы Шоқан Уәлиханов (1835-1865)
1847-1853 жылдары Омбыдағы Кадет корпусында оқыды. Кадет корпусын
бітіргеннен кейін оны Сібір казак әскерінде қызмет атқаруға жіберді. Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың Омбыдан Іле Алатауына дейінгі
сапарында оның адъютанты бола жүріп, Шоқан халық ауыз әдебиетін жинап,
жазып алды. 1856 жылы Ш.Уәлихановтың ірі ғалым, географ П.П.Семеновпен
танысуы, оның кейінгі шығамашылық өміріне зор ықпал жасады. Сол жылы ол
Алакөлден Орталық Тянь-Шаньға қарай Ыстықкөл көліне: дипломатиялық
тапсырмамен Құлжаға сапар шеккен екі экспедицияға қатысты.
1857 жылы Ш.Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да барып, қырғыз эпосы
"Манасты" жазып алады, халықтың ауызекі әдебиетін зерттейді. Ыстықкөлге
экспедициясы нәтижесінде, Ш.Уәлиханов "Ыстықкөл сапарының күнделігі",
"Қытай империясының батыс шет аймағы және Құлжа қаласы", "Қырғыздар туралы
жазбалар" атты еңбектерін жариялады. 1857 жылы Орыс Географиялық Қоғамының
толық мүшесі болып сайланды.
1858 жылы Ш.Уәлиханов Қашқарияға Марко Поло мен Геостан (1603) кейін,
бірінші болып барды. "Алтышардың немесе Қытайдың Нан Лу провинциясының
(Кіші Бұхария) шығыстың алты қаласының жағдайы туралы (1858-1859 ж.ж.)"
әйгілі шығармасы осы кезде дүниеге келді. 1860 жылы Шоқан Соғыс министрінің
шақыруымен Петербургқа келіп, мұндағы ғылыми ортамен танысты.
Ш.Уәлиханов сондай-ақ өлкені басқаруды қайта құру шараларына да ат
салысты. Бұл жөніндегі оның ұсыныстары үкімет атына жолдаған "Даладағы
мұсылмандық туралы", "Көшғелі қырғыздар туралы), "Көшғелі қырғыздар
туралы", "Сот реформасы туралы жазба" деген "Жазбаларында" көрініс тағқан.
1864 жылы көктемде Ш.Уәлиханов Черняевтің оңтүстік Қазақстанды Ресейге
қосу мақсатындағы экспедцииясына қатысты.
1865 жылы наурызда өкғе ауруынан қайтыс болды.
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) ағартушы-педагог. Ол Орынбор Шекаралық
Комиссиясы жанындағы қазақ мектебінде оқыды. Ол Қазақстанда бастауыш білім
берудің және кәсіби оқу орындарының негізін қалады. Оның ынтызарлығымен
өлкеде қыздар, қолөнер, ауыл шаруашылығы училищелері ашылды. 1879 жылы
Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инсғекторы болып тағайындалды. Ол
"Қырғыз хрестматиясын", "Қырғыздардың орыс тілін үйренуіне бастапқы
нұсқауды" жазды. Сондай-ақ қазақ эпостары "Қобыланды батыр", "Жәнібек
батыр" және т.б. үзінділер жариялады. Сондай-ақ, оның "Бай баласы мен жарлы
баласы", "Қығшақ Сейітқұл", "Бір уыс мақта", "Аурудан аяған күшті" деп
аталынатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz