Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың морфо – анатомиялық құрылымына экологиялық факторлардың әсері туралы ақпарат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
I. КҮЗДІК БИДАЙ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО.
АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Күздік бидайға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ...32
2.1 Зерттеу объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық.анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық.анатомиялық
құрылысы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..46
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
I. КҮЗДІК БИДАЙ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО.
АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Күздік бидайға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ...32
2.1 Зерттеу объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық.анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық.анатомиялық
құрылысы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..46
Жұмыстың өзектілігі: Ғасырлар бойы дақылдардың ауыспалы егісін қолдану арқылы, көң немесе компост ендіру және жабындық дақылдар өсіру жолдарын қолдану арқылы топырақтың органикалық заттарының жоғары құрамы сақталып отырған. Кейіннен бұл практика жарамайтын болып, оның орнына тез әсер ететін химиялық тыңайтқыш қолданыла бастады, бірақ ол топырақ гумусының бұзылуына әкеліп соқты. Топырақ құрылымы да бұзылып, өсімдіктер әлсізденіп және химиялық тыңайтқышқа толық тәуелді болды. Жаңа жүйе адам және ауылшаруашылығы жануарларының еңбек шығынын азайтуды компенсациялау үшін топырақтың құнарлық резервін аямай пайдалануда.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар- өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда. Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар- өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда. Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
1. Селекционные достижения Казахстана-Алматы, «Бастау», 2001г.
2. Воробьев И.Факторы устойчивого развития сельскохозяйственного производства. «Эк.», №7, 2001г.
3. Уразалиев Р.А. и др. Комплексная программа селекции агроэкотипов озимой пшеницы-«ОПАКС» Алматы, Кайнар, 1980г.
4. Масанобу Фунуока «Революция одной соломинки» (Введение в натуральное земледелие) 2008г. http://www.ganeymoledet.org
5. А. Петровский « По мексиканской технологии» 19.07.2003г.
6. Е. Палогута «Михаил Юхима выращивает экологически чистые культуры», 13.06.2007. Краснодарский край.
7. Каталог районированных в Центральной Азии сортов пшеницы и ячменя, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003
8. Качество зерна пшеницы в Центральной Азии, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003.-58с.
9. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы.-Алматы: Қайнар,1984-203бет
10. Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в странах ЦАР. Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. №3 (6). Алматы, 2003г.
11. ПолымбетоваФ.А., Мамонов Л.К., Әбиев С.Ә. Қазақстанның жаздық бидайы. –Алматы: Ғылым, 1991ж.
12. А. Токаева «Хлебные ценности», //ЭК//, 27.06. 2003г.
13. Н.Ягур. На гребне урожая//Село и агропромышленный комплекс// 23-08-2003г.
14. Слямова Назира Дүсіпқанқызы. Жаздық жұмсақ бидай сорттары мен буын–дарының және колекциялық үлгілерінің негізгі ауруларға (қоңыр тат, сеп–ториз, қатты қаракүйеге) беріктігі. Алматы-2005 4-5бет.
15. К.Н.Жайлыбай. Жаздық бидай. Алматы – 2006. Бастау 5-27беттер
16. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы – 1999. 2 том 321-322 беттер.
17. Р.А.Оразалиев. Қазақстан бидайы. Алматы – 1984. Қайнар 3-17 беттер.
18. Н.Степанов, А.Н.Киселев. Аграномия негіздері. Мектеп баспасы. Алматы-1971.260-271беттер.
19. К.Иманғазиев. Егіншілікте тыңайтқыш қолдану жүйесі. Қайнар- 1970. 186-194 беттер.
20. Г.А.Аубекеров, Ж.Ж.Жұмағұлов. Өсімдік шаруашылығы және селекция. Алматы Қайнар 1988 46-66беттер.
21. Эзау К. Анатомия семенных растений.-Москва: Мир,1980-Т.1.2.-558бет.
22. Н.М.Мухидинов, Ә.Б.Бегемов, С.С.Айдосова. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. 2003ж
23. Шалыт М.С. Методики изучения морфологии и экологии подземной части отдельных растений и растительных сообществ// Полевая геобатаника-Москва: Наука,-1972.-Т.2. 169-489бет
24. Зайцев Г.Н. Математика в экспериментальной ботанике - Моква: 1990-239бет.
25. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта Москва: Колос,1965,-423бет.
26. Кумаков В.А. Физиология яровой пшеницы.- Москва: Колос, 1980.-208с
27. Садомсков Е.И. Анатомическая диагностика вегетативных надземных
органов злаков и их остатков в судебной биологии.
Материалы к судебной ботанике.- Алма-Ата: 1967.-271с.
2. Воробьев И.Факторы устойчивого развития сельскохозяйственного производства. «Эк.», №7, 2001г.
3. Уразалиев Р.А. и др. Комплексная программа селекции агроэкотипов озимой пшеницы-«ОПАКС» Алматы, Кайнар, 1980г.
4. Масанобу Фунуока «Революция одной соломинки» (Введение в натуральное земледелие) 2008г. http://www.ganeymoledet.org
5. А. Петровский « По мексиканской технологии» 19.07.2003г.
6. Е. Палогута «Михаил Юхима выращивает экологически чистые культуры», 13.06.2007. Краснодарский край.
7. Каталог районированных в Центральной Азии сортов пшеницы и ячменя, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003
8. Качество зерна пшеницы в Центральной Азии, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003.-58с.
9. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы.-Алматы: Қайнар,1984-203бет
10. Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в странах ЦАР. Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. №3 (6). Алматы, 2003г.
11. ПолымбетоваФ.А., Мамонов Л.К., Әбиев С.Ә. Қазақстанның жаздық бидайы. –Алматы: Ғылым, 1991ж.
12. А. Токаева «Хлебные ценности», //ЭК//, 27.06. 2003г.
13. Н.Ягур. На гребне урожая//Село и агропромышленный комплекс// 23-08-2003г.
14. Слямова Назира Дүсіпқанқызы. Жаздық жұмсақ бидай сорттары мен буын–дарының және колекциялық үлгілерінің негізгі ауруларға (қоңыр тат, сеп–ториз, қатты қаракүйеге) беріктігі. Алматы-2005 4-5бет.
15. К.Н.Жайлыбай. Жаздық бидай. Алматы – 2006. Бастау 5-27беттер
16. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы – 1999. 2 том 321-322 беттер.
17. Р.А.Оразалиев. Қазақстан бидайы. Алматы – 1984. Қайнар 3-17 беттер.
18. Н.Степанов, А.Н.Киселев. Аграномия негіздері. Мектеп баспасы. Алматы-1971.260-271беттер.
19. К.Иманғазиев. Егіншілікте тыңайтқыш қолдану жүйесі. Қайнар- 1970. 186-194 беттер.
20. Г.А.Аубекеров, Ж.Ж.Жұмағұлов. Өсімдік шаруашылығы және селекция. Алматы Қайнар 1988 46-66беттер.
21. Эзау К. Анатомия семенных растений.-Москва: Мир,1980-Т.1.2.-558бет.
22. Н.М.Мухидинов, Ә.Б.Бегемов, С.С.Айдосова. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. 2003ж
23. Шалыт М.С. Методики изучения морфологии и экологии подземной части отдельных растений и растительных сообществ// Полевая геобатаника-Москва: Наука,-1972.-Т.2. 169-489бет
24. Зайцев Г.Н. Математика в экспериментальной ботанике - Моква: 1990-239бет.
25. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта Москва: Колос,1965,-423бет.
26. Кумаков В.А. Физиология яровой пшеницы.- Москва: Колос, 1980.-208с
27. Садомсков Е.И. Анатомическая диагностика вегетативных надземных
органов злаков и их остатков в судебной биологии.
Материалы к судебной ботанике.- Алма-Ата: 1967.-271с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану-география факультеті
Экология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың морфо – анатомиялық құрылымына
экологиялық факторлардың әсері
Орындаған: _____________________ Сарқытбаева А.К.
050608-Экология мамандығын
бітіруші
Ғылыми жетекшісі: ________________ б.ғ.к., доцент.м.а. Қапасова М.С.
Норма бақылаушы: _______________ б.ғ.к., аға оқытушы Кіршібаев Е.А
Бітіру жұмысы кафедра мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді:
Хаттама №10 10 06 2009 ж.
Экология кафедрасының
меңгерушісі: п.ғ.к. _________________ Мухамединова Н.А.
Алматы – 2009
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы:
___62___ беттен, _______ кестеден, ____10___ фотосуреттен, _____
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: Жалдап егу, Мексика технологиясы, эпидерма,
склеренхима, паренхима, хлоренхима, үлкен және кіші өткізгіш шоқтар,
ксилема, флоэма.
Жұмыстың орындалуы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті,
экология кафедрасы.
Зерттеу аймақтары: Зерттеуге Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми
өндірістік орталығында өсірілген күздік бидайдың Алмалы сорты алынды.
Әдістері: Зерттеу нысандарын фиксациялау спирт, су, глицерин (1:1:1)
қатынасында жүргізілді, анатомиялық құрылысы жалпыға бірдей қолданылатын
әдіс (Страсбургер әдісі) арқылы зерттелді, сабақтың және жапырақтың
көлденең кесіндісінен уақытша препараттар жасалды. Фото суреттер сандық
фотоаппаратпен түсірілді.
Жұмыстың мақсаты: Жаңа мексика технологиясы бойынша өсірілген күздік
бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық құрылысын өнімділік
мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Жұмыстың міндеті: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының морфологиялық-анатомиялық құрылысын
айқындау; 2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу. Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен
байланыстырылып Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7
I. КҮЗДІК бидай өнімділігіне және морфо-
анатомиялық құрылысына
экологиялық факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
1.1 Күздік бидайға жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.7
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ...32
2.1 Зерттеу
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 32
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...34
III. ЗЕРТТЕУ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.37
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық-анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық
құрылысы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..40
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .46
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Ғасырлар бойы дақылдардың ауыспалы егісін қолдану
арқылы, көң немесе компост ендіру және жабындық дақылдар өсіру жолдарын
қолдану арқылы топырақтың органикалық заттарының жоғары құрамы сақталып
отырған. Кейіннен бұл практика жарамайтын болып, оның орнына тез әсер
ететін химиялық тыңайтқыш қолданыла бастады, бірақ ол топырақ гумусының
бұзылуына әкеліп соқты. Топырақ құрылымы да бұзылып, өсімдіктер әлсізденіп
және химиялық тыңайтқышқа толық тәуелді болды. Жаңа жүйе адам және
ауылшаруашылығы жануарларының еңбек шығынын азайтуды компенсациялау үшін
топырақтың құнарлық резервін аямай пайдалануда.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің
қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан
қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту
салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар-
өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және
топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің
құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ
бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер
барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат
бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі
уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда.
Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ
құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның
ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Жоғары өнім алу үшін егістікті жасыл тыңайтқышпен тыңайту керек.
Жоңышқаны жинап алған соң, тамырын жерде қалдыру керек, ол топырақты
азотпен байыта отырып, шіріген соң микроорганизмдер үшін өте жақсы азық
болады. Келесі жылы жерді жыртпай күздік бидай егіледі. Бидайды еккенде
арнайы агрегатпен грунтты 10см тереңдікке дейін дискілейді. Топырақтың
жоғарғы қабатындағы аэробты бактерияларға оттегі қажет, төменгі қабаттағы
анаэробты бактерияларды ауа өлтіреді, сондықтан жыртқан кезде грунт қабаты
аударылып, барлық микроорганизмдер жойылады. Синтетикалық тыңайтқыштан бас
тартып, орнына биопрепарат қолдану экологиялық таза продукт алуға мүмкіндік
туғызады [1].
Бірнеше жыл жерді жыртпай өңдеу нәтижесінде топырақтың жоғарғы бетінде
арамшөптер тұқымы мүлдем жойылған. Егінді жинап алғанннан кейін,
дискатормен өңдеу жүргізіледі, ол арамшөптерді құртады және жерді дән егу
тереңдігінде қопсытады, мұнда топырақтың табиғи дренажы сақталады және
топырақтың жоғарғы қабатына түскен аз мөлшердегі судың өзі топырақты
ылғалдайды. Топырақ бетіндегі үгітілген, шашылған өсімдік қалдықтары
топырақты құрғап кетуден, жарылып кетуден сақтайды, ал шіріген масса
топырақ құнарлығын арттырады. Он жыл ішінде гумус мөлшері 3,5 тен 4,9
бірлікке жеткен[2].
Жүгері және бидайды жақсартудың Халықаралық орталығының (СИММИТ)
мүшесі, бүкіләлемге танымал Мексикалық ғалым Кен Сайре жетекшілігімен
Қазақстанда 2000- жылдан бері жалға себу (гребневой метод) әдісі
қолданылып келеді. Бүгінде көптеген аудандарда бидайды осы әдіспен өсіру
шаруашылықтарға ендірілуде. Бұл технологияның ерекшелігі бидай өнімділігін
айтарлықтай арттырады. Мексикада 25 жылдан бері бидай жалға себу әдісімен
өсіріледі, жерді жыртқанда арық және жал қалыптасады. Себу тек жалға
жүргізіледі, суғару арық арқылы жүзеге асады. Климаттық жағдайына
байланысты, Мексиканың бидай плантациясының 95%-ы осы әдісті қолдану
нәтижесінде гектарына 120 центнер алуда. Егіншілікте жоғары өнім басты
болса да, жоғары өнімділікпен ғана шектеліп қоймай, бұл технология тұқымды
және тыңайтқышты үнемдейді, гербицидті қажет етпейді. Себебі культивация
көмегімен бидай өзі арамшөпті жойып жібереді. Сондай-ақ, су арықпен
жүргізілетін болғандықтан 30 пайызға дейін үнемделеді.
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына зиян келтірмей, топырақтың
құнарлығын сақтап, суды үнемдеп, экологиялық таза, сапасы және өнімділігі
жоғары бидай өсіру егін шаруашылығының алдына қойған мақсаты.
Ғылыми-зерттеу жұмыстың мақсаты-жаңа мексика технологиясы бойынша
өсірілген күздік бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық
құрылысын өнімділік мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Міндеттер: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге егілген
күздік бидайдың сортының морфологиялық-анатомиялық құрылысын айқындау;
2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген күздік
бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу.
Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың
морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен байланыстырылып
Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І КҮЗДІК БИДАЙДЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО-АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
1.1 Күздік бидайға жалпы сипаттама
Бидай Қазақстанда мәдени өсімдіктер ішінде ең маңыздысы, ол Қазақстан
Республикасындағы дәнді дақылдар баланс көлемінің 20%-ын құрайды. Қазіргі
кезде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысында суарылатын жерлерде
бидай өсірудің жаңа тәсілдерін қолдану жаңа сорттардың потенциалдық
қабілетін толық көрсетуді қамтамасыз етіп, жер және су ресурстарын
рационалды қолдануға, топырақтың құнарлығын арттыруға, оны сақтауға және
қоршаған ортаны қорғауға үлесін тигізуде [3,4].
Бидай - әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің негізгі азық
– түлігі болып табылады. Бүкіл дақылдар өнімінің 60%-ы бидайдан алынады.
Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар, витаминдер А, В, В,
В, РР, С, Е, минералды тұздар және басқа да заттар бидай дәні
құрамында бар. Бидай белогындағы амин қышқылдары құрамы үйлесімді және
организмге сіңімді [5].
Бидай (Triticum) – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді
дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидайы, жұмсақ
бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Биіктігі 40-130 см, тамыр жүйесі – шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс,
жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан. Гүл шоғыры –
күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршығынан тұратын масақтар
орналасқан, ал олардың аралығында 3-5 гүлдері болады. Масақтың пішіні ұршық
тәрізді, түсі ақ, қызғылт, кейде қара, ішінде қылтанағы болады. Тұқымы –
ұзына бойына тартылған сызаты бар, беті жылтыр дән. Бидайдың түрлері
түршелерге бөлінеді, ал әрбір түрше сорттардан тұрады. Қазақстанда негізіне
жұмсақ және қатты бидай өсіріледі. Жұмсақ бидайдың (T.aestivum) масағы да
жұмсақ, дәні жұмыр әрі жылтыр, сабағы қуыс. Оның ұнынан көбіне нан
пісіріледі, ол нәрлі және жоғары сапалы болып саналады, құрамында 16%-дай
белок болады, жылтырлығы 70%, дән уызы серпімді әрі созылмалы келеді.
Жұмсақ бидай Қазақстанда егіс көлемінің негізгі бөлігін алып жатыр.
Табиғаттың әр түрлі жағдайына ыңғайлы, өсу қабілеті жоғары болуына
байланысты оны көптеген аймақтарда өсіреді. Бидайдың дәнінен жарма,
ұнынан нан, макарон, кеспе жасайды, кондитер өнеркәсібінде кең пайдаланады.
Әсіресе, Қазақстанның Батыс, Орталық, Шығыс аудандарында өсетін жұмсақ
бидай өте құнды болып есептеледі. Қатты бидайдың (T.durum) дәні ірі,
сопақша, жылтыр. Оның дәнінде 24% белок бар, ұнының сапасы жақсы, одан
кеспе және макарон жасайды, бірақ жұмсақ бидайға қарағанда наны онша
көтерілмейді. Жұмсақ және қатты бидайлардың жаздық және күздік сорттары
бар. Жаздық бидай көктемде, күздік бидай күзде егіледі. Егіс көлемі,
түсімі, дәнінің сапасы жағынан күздік бидай бірінші орын алады. Ол
көбінесе, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, орталық облыстарында
өсіріледі, оның тұқымы 12-14° С жылылықта бітік шығады. Түптену және
сабақтану кезеңінде суды көп қажет етеді, әрі топырақтың құнарлығын
қалайды. Әсіресе, қызыл-қоңыр, құнарлы, саздау топырақтарда, тың жерлерде
жақсы өседі. Қазақстанда күздік бидайдың көп тараған сорттары ерте пісетін
“Қазақстан- 15”, “Қазақстан-19”, “Қазақстан-25”, “Қарабалықтық-90”,
“Лютесценс-32”, “Саратовтық-29”, т.б. жатады. Жаздық және күздік бидайдан
мол өнім алу үшін олардың тұқымы ылғалы аз, қуаң аймақтардағы ауыспалы
егістен кейін, немесе таза сүдігерге (парға) егілген жөн. Бұл әдісті
қолданған кезде бір жыл бидай, келесі жылы бір жылдық немесе көп жылдық
шөп егіледі [6].
Бидай өнімдері тек адам үшін ғана емес, сонымен қатар мал үшін де
бағалы азық. Ол құрама жем өнеркәсібі үшін негізгі компонент болып табылады
[7].
Барлық дәнді дақылдардың ішінде біздің елімізде маңыздысы және ең көп
тарағаны күздік бидай, 1965 жылы оның егіс көлемі 50,4 млн гектарға жетіп,
дәнді дақылдардың егіс көлемінің 39,4 пайыз болды. Күздік бидайдың әсіресе
шығыс аудандарында егілетіндердің дәні белокқа бай келеді (20 пайызға
дейін және одан да көп) және оның ұзындығы жоғары сорттылығымен
ерекшеленеді.
Күздік бидай біздің еліміздің барлық территориясында дерлік
өсіріледі. Дүние жүзі егіншілігіндегі сияқты, ТМД-ның негізгі астықты
аудандарында да күздік бидайдың екі түрі – жұмсақ және кәдімгі қатты бидай
егіледі. Қатты бидай өзінің дәнінің жоғары сапалығымен, оның құрамындағы
белоктың көптігімен ерекшеленеді. Ең жақсы сорт – Совет сортының дәнінде
24,5% белок болады, ол мөлдір, шыны тәрізді болып келеді. Қатты бидай
жоғары сортты жарма мен макарон дайындауға кеңінен пайдаланады, сондай-ақ
ұн дайындау мен нан пісіру өндірісінде жұмсақ бидайдың ұнымен араластыру
үшін қолданылады.
Қатты бидайдың зор артықшылығы – ол піскенде төгіліп кетпейді және
аурулар мен зиянкестерге (датқа, ақ ұнтаққа, тозаңды қаракүйеге, гессен
шыбынына) қарсы жақсы күресе алады. Жұмсақ бидаймен салыстырғанда қатты
күздік бидай топырақ пен климатқа, әсіресе ылғалдану жағдайларына едәуір
талғамдырақ келеді. Ол топырақтың құрғақтығына онша төзімді емес, бірақ
ауаның құрғақшылығы мен жоғары температураға төзімді келеді. Күздік бидай,
арпа және сұлы жылуды аз керек ететін қысқы суыққа төзімділігімен ылғалды
көп мөлшерде қажет ететіндігімен белгілі. Ерте пісетін күздік дақылдар
тұқымы – 1-3°-та өнеді, ал 4-5°-та көктері көріне бастайды, 6-8°-қа дейінгі
суыққа жақсы төзімді келеді. Өніп-өсу кезеңінде аязға төзімділігі
төмендейді, гүлдену және дәнінің пісу уақтысында бұл дақылға 2-3°
суықтықтың өзі де қауіпті болады. Ерте пісетін күздік егін біршама ылғал
сүйгіш. Өнімнің құрғақ массасының (дән мен сабан) бір центнерін жасау үшін
вегетатциялық кезеңінде оған өздерінің тамыр жүйелерімен топырақтан ылғал
алу арқылы 400-500 ц су жұмсалады. Бұл топыраққа ылғал мен оны сақтауға
бағытталған барлық агротехникалық әдістердің өте тиімді екенін дәлелдейді
[8].
Суармалы егіске егілген күздік бидай минералдық тыңайтқышты күздік
дақылдан гөрі кебірек пайдаланады. Қазақстанның сұр және қоңыр топырақты
егісінде минералдық тыңайтқыштар дұрыс қолданылса күздік бидайдың астық
өнімі әр гектарға 5 центнерден 14 центнерге дейін артады [9].
Жұмсақ бидай экологиялық тұрғыдан неғұрлым икемді, бейімделгіш түр
болып табылады. Ол алуан түрлі климат жағдайларына бейімделе алады,
сондықтан да жер шарының барлық континенттерінде өсіріледі [10,11].
Егіс көлемі, жалпы өнімінің мөлшері жағынан және дәнінің сапалығы
жөнінен басқа дақылдардан басым түседі. Еліміздің басты астықты аудандары –
Сібір, Орал, Оңтүстік-Шығыс, Қазақстан аймақтарында күздік бидай егісі 95%,
ол ТМД бойынша 39,9 млн га жерге егіледі.
Шет елдердегі күздік бидай егістігінің көпшілігі Канадада (10 млн
гектардан артық) және АҚШ-та (4 млн гектар) егіледі. Жаздық бидайдың
негізгі ерекшелігі – оның әлсіз түптенетіндігі, тамырларының, әсірісе
негізгі тамырларының жай өсетіндігі. Сондықтан егістікті баптаудағы негізгі
мақсат оның тамыр жүйесінің өсуіне қолайлы жағдай жасау болып саналады.
Күздік жұмсақ бидай дәнінде орташа есеппен 12% белок (ең көп алғанда
25,8%), қатты бидайда – 13,8% углевод және 1,7% шамасында өсімдік майы
болады. Оңтүстік-Шығыс, Сібір және Қазақстанда өсірілетін астық дәндердегі
белок көрсеткіші 17-18% дейін көтеріліп, құрғақшылық жылдары 20-21%, кейде
одан да жоғары болады.
Еліміз бойынша күздік бидайдың әр гектарынан алынатын орташа өнім -
12,2 ц болса, Харьковская 46 қатты бидайынан Қорған облысының Ақкөл сынау
учаскесінде – 53 ц, Бурят ТМД-ның Биручин сорт сынау учаскесінде Мичурин
ерте пісетін сортының жұмсақ бидайынан 46,6 ц өнім алынып отыр. Сондықтан
қара және күлгін-қоңыр сортаңдау топырақтарға егілгенде, күлгін топырақта
минералды тыңайтқыш сіңірілгенде күздік бидайдан тұрақты және жоғары өнім
алынады. Оралдың Сібір мен Қазақстанның далалы аймақтарында, жел әсерінен
бұзылғыш топырақтарда, егін сабақтарын сақтап, аудармай жырту арқылы, ал
механикалық құрамы жеңіл топырақты жерлерді - жеңіл аудармай айдап, тұрақты
өнім алуға болады [12].
Азық-түлік өнім ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар.
Бидай дәні – аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір
жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім
алуға болады.
Европадағы елдерде және ТМД елдерінде адамға қажетті барлық
калорияның 35% бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажетті белоктар мен
углеводтардың жарымына жуығын, минеральдық тұздарды және басқа қажетті
заттарды бидай өнімі береді [13,14].
2. Күздік бидайдың морфологиялық құрылысы
Астық тұқымдасы (Poaceae) ішінде басқа туыстарға қарағанда бидай
(Triticum L.) ерекше айрықшаланады. Ол көптеген түрлерден, түршелерден,
экологиялық типтер мен формалардан құралған. Бидайдың барлық түрлері
біржылдық шөптесін өсімдіктер. Тамыр жүйесі мейлінше тармақталған шашақ
тамырлы. Ұрықтан дамыған алғашқы тамырлар және түптену түйінінен дамыған
қосалқы тамырлар шашақ тамыр жүйесін құрайды. Әртүрлі экологиялық
жағдайларға байланысты бидай тамыр 1,5-2м-ден аса тереңдікте дамуы
мүмкін[15,16].
Бидайдың толық қалыптасқан сабағы түзу, иілімді, жұмыр пішінді, ортасы
қуыс. Бидайдың сабағы 5-7 буынаралықтан тұрады. Сабағының ұзындығы түрге,
сортқа, өсу жағдайына байланысты әртүрлі, 50-ден 200 см. Бидай өсімдігі
бірнеше сабақ түзуге қабілетті: түптену түйініндегі бүршіктен көптеген
қосымша сабақтар дамиды[17,18].
Бидай жапырағы қынаптан және жапырақ тақтасынан тұрады. Қынаптан
тақтаға өтетін жерде жұқа түссіз қабықша-тілше деп аталады. Тілше сабаққа
тығыз қабысады да, қынапшаға судың өтуіне кедергі жасайды. Жапырақ
қынабының негізінде түтікті құлақша орналасқан, ол сабақты орай орналасады.
Бидай жапырағының тілшесі қысқа, құлақшасы онша үлкен емес, түктері жиі.
Бидай өсімдігі түп жапырақтарын және сабақтық жапырақтар түзеді. Түптенген
өсімдік вегетация кезеңінде 7-ден 12-ге дейін жапырақ түзеді. Түптенуі өте
жоғары өсімдік вегетация кезеңінде 100 жапыраққа дейін түзуі мүмкін[19,20].
Гүл шоғыры – масақ, ол өзектен және масақшалардан тұрады. Масақ өзегі
буынды, әрбір буынында бір-бірден масақша орналасқан. Масақша екі
масақшалық қабыршақтан, бір немесе бірнеше гүлден тұрады. Әр гүлде екі
гүлдік қабыршақ болады – төменгі (сыртқы) және жоғары (ішкі). Төменгі
масақшалық қабыршақтан қылтанағы бар сорттарда қылтанақ шығады. Гүл
қабыршағында түйін екі қауырсынды аналықтан және үш аталықтан тұрады.
Түйінде екі түссіз қабық-лодикула орналасады[21].
Бидай жемісі – дәнек, әдетте дән деп аталады Дәннің мөлшері түрге,
сортқа және өсіп жетілуіне байланысты: ұзындығы 4-8 мм-ге дейін, ені 1-2,2
мм-ге, қалыңдығы 1,5-3,5 мм-ге дейін ауытқиды. Бір дәннің салмағы өсу
жағдайына және сортық ерекшеліктерге байланысты 15-тен 88 мг-ға дейін болуы
мүмкін. Жетілген күздік бидайдың дәні ұрықтан, эндоспермнен және қабықтан
тұрады. Дәннің 77-84%-н эндосперм, 2-4%-н ұрық, 14-20%-н алейронды қабық
қабаты құрайды 5-10. Бидайдың дәні екі қабықпен (жемістік және тұқымдық)
қапталған. Жемістік қабық аналықтың қабырғасынан дамыған үш қабықттан
тұрады – ұзын, көлденең және түтікті. Ұзын қабатындағы ұзарған
клеткалардан, яғни дәннің ұшынан кішкене айдарша дамиды.
Тұқымдық қабық тұқым бүршік қабырғасынан дамып, жемістік қабықтың
астында орналасады. Ол да үш қабықтан тұрады: сыртқы (су өткізбейтін), ішкі
(пигментті) және гиалинді (бөртетін). Жемістік және тұқымдық қабықтар
дәннің ішіндегі заттарды сыртқы экологиялық факторлар әсерінен,
зақымданудан сақтайды[22].
Қабық астында, дәннің төменгі бөлігінде ұрық орналасқан. Кейбір
жағдайда дәнде ұрық болмайды, ол астық тұқымдастарға тән қосарлы
ұрықтанудың бұзылуы нәтижесінен[23].
Ұрық-алғашқы ұрық тамырлардан, ұрықтық өркеннен, колеоптильден,
эпибластан және эндоспермді ұрықтан бөліп тұратын қалқаншадан тұрады.
Қалқанша астық тұқымдастардағы жалғыз тұқымжарнақ. Бидай дәнінің 95%
қоректік заттары эндоспермде жиналған. Эндосперм құрылысы жағынан біркелкі
емес, сыртқы қабаты қабыққа қабыса орналасқан – алейронды, ішкі бөлігі –
ұнтақты. Алейронды қабат бір қатар ірі клеткадан тұрады, қалыңдығы 20-70
мкм-ге дейін өзгереді. Алейронды қабаттан кейін эндоспермнің ұнтақты бөлігі
орналасқан, оның клеткалары ірі, өте жұқа қабықты[24].
Егіске бидайдың жұмсақ және қатты түрлері қолданылады. Екі түрдің де
жаздық, жартылай күздік және күздік формалары бар. Бір туыстықта болғанымен
қатты және жұмсақ бидайлар арасында бірнеше морфологиялық белгілері бойынша
айырмашылықтар бар. Жұмсақ бидай экологиялық жағынан бейімділік қасиеті
басым түрге жатады. Ол әртүрлі климаттық жағдайларға бейімделгендіктен
бүкіл жер шарының барлық континенттерінде өсірледі. Жұмсақ бидай үлкен
экологиялық мүмкіншілікке ие[25,26]. Қатты бидай еліміздің тек солтүстік
аудандарында егілетін болса, ал жұмсақ бидай барлық аудандарда кең
таралған. Күздік бидай қар жабыны тұрақты болатын, қысы жылы оңтүстік
аудандарға тән болса, жаздық бидай континентальды климатты барлық жерлерде
өндіріледі. Көбінесе егіске жұмсақ бидайдың күздік сорттары алынады.
Тамыры. Бидай өсімдігінің тамыры екі түрлі болады. Тұқым өніп
шыққанда жас өсімдікте ұрық тамырлары түзіледі. Қосымша тамырлар немесе
буын тамырлары әдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу болады, буын
тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп
отырады. Ұрық тамырлар әрқашан да жіңішке, диаметрлері бірдей, бүйір
тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең бойы қызмет атқарады.
Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің
бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы - сүттеніп пісудің басы мен орта
кезеңінде, екінші жұбы- сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісудің
бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соңында
колеоптильдік тамырдың меристемалық ошақтары оқшалауланады. Буын тамырлары
негізгі өркенде жаздық бидайдың 1-4 жапырақтары, күздік бидайдың 1-8
жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы
алғанда жаздық бидайда тұқым көктеп шыққаннан кейін 30-40 күн өткен соң,
күздік бидайда 50-60 күн өткен соң толық қалыптасады.
Барынша тармақталған шашақ тамыр системасы жан-жағына 15-25 см
қашықтыққа дейін жайылып, жаздық бидайда топыраққа 60-90 см дейін және
күздік бидайда 200 см дейін тереңдеп өсе алады. Тамырдың тармақталу және
өсу тереңдігі негізінен алғанда топырақ асты жағдайларына, ылғалдылық пен
аэрацияға, сонымен қатар тыңайтқыштың қолдануына байланысты. Едәуір терең
бойлап өсетін алғашқы тамырға қарағанда кейінгі тамырлар өсімдікті ылғал
және қоректік заттармен қамтамасыз етумен қатар, белгілі дәрежеде оған
тірек болады да, айтарлықтай орнықтылық береді.
Тамырдың барлық түрлерінде үш учаске байқалады. Тамырдың ұшындағы
неғұрлым жас бөлігінде тамыры түктері болмайды. Одан кейін жас, бірақ
клеткаларының өсуі тоқталған аймақ келеді: оны қалың тамыр түктері жауып
жатады. Үшінші - ерте тозданған клеткалар аймағында да түктер болмайды.
Түктер тамырдың су сіңіруін барынша арттырады, сондықтан екінші аймақ
физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда ең активті аймақ болып саналады.
Дала жағдайында алғашқы және кейінгі тамырдың астықтың түсімін
қалыптастырудағы ролі климаттық жағдайларға байланысты және ол өте
ауытқымалы келеді. Қуаңшылықты жылдары астықтың түсімі тұтасымен алғанда
ұрық тамырларының арқасында қалыптасады, ал неғұрлым ылғалды жылдары -
кейінгі тамырлардың ролі арта түседі. Агрофонды жақсарту, суару
тамырлардың астық түсімін қалыптастырудағы ролін арттырады.
Мол түсімді бидайдың сорттарында бір яруста көптеген буын тамырлары
болады, ярустар саны аз болғанның өзінде буын тамырларын көп түзеді,
тамырының өсу қарқыны жоғары болады.
Сабағы (сабаны). Сабақ дегеніміз - бидайдың өнім түзуге қатысатын
мүшелерін көтеріп тұратын орталық осі. Сабақ жапырақтардың, масақ өзегінің,
жанама өркендерінің, қосалқы тамырдың қалыптасуына тікелей қатысады.
Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын қамтамасыз
ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дән байлау кезінде пайдаланатын қор
заттары да сабақта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық қызмет атқарып,
құрғақ заттардың түзілуіне қатысады.
Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен
буын аралығынан тұрады, әдетте беті тегіс, қалыпты өскен сабақ буындар мен
буын аралықтарынан тұрады. Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5-6 буыны
болады: буын аралығы сабақтың төменгі жағында қысқа болады. Сабақ жер
астындағы бірінші буын аралығынан өсе бастайды да, кейінгілеріне тарала
береді, мұндай екінші буын аралығы өсу жөнінен бірінші буын аралығын,
үшіншісі - екіншісін басып озады және т.с.с. Сонымен, барлық астық
тұқымдастар секілді бидайдың өзіне тән ерекшелігі - онда бірнеше өсу
нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын үстінде
орналасқан. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6-12 есе ұзын
болады.
Бидайдың көптеген сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары
бітеу, олардың іші толы болады. Алайда кейбір сорттарда буын аралықтарының
да іші бітеу келеді.
Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы) генетикалық негізге
байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдайына да тәуелді болады.
Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткені ол
дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты болады,
сонымен қатар оның дақылдың құлап жатып қалуына да қатысы бар. Жерге құлап
жатып қалмайтын көптеген сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.
Түптену фазасында негізгі сабақпен бірге жанама өркендер де жетіледі.
Негізгі сабақта буындардың екі тобы болады: жер асты (негізгі) және жер
беті (сабақ) буындары. Күздік бидайда 8 негізгі буын болады. Төменгі буында
колеоптиль, қалған 3-4 буында негізгі жапырақтар жетіледі. Бидайда
колеоптиль мен бірінші негізгі жапырақ (эпикотиль) арасында буынаралығы
бұрын қалыптасады, ол буын аралығы біраз ұзарып, негізгі буынды жер бетіне
жақындата түседі.
Негізгі жапырақтың бүршіктерінен түптену өркендері өсіп жетіледі.
Түптену өркендерінің морфологиялық құрылысы негізгі сабақтың құрылысына
ұқсас, яғни олардың да колеоптилі, негізгі және сабақ буындары мен
жапырақтары болады. Жанама өркендерде негізгі сабаққа қарағанда жапырақ аз
болады. Олар негізгі жапырақтардың есесінен кемиді: бірінші негізгі буынның
өркенінде - екеуі кем болады және т.с.с. Екінші қатардың өркендері де
осындай тәртіппен үшінші қатардың өркендерін, ал соңғылары төртінші
қатардың өркендерін түзе алады және т.с.с. Түптену фазасында тамыр
системасы мен ассимиляциялық аппарат-жапырақтар жедел өсе бастайды. Осыдан
кейін ғана көзге көрінетін фаза - сабақ шығару басталып, сабақ өне
бастайды.
Бұдан буынаралық қалыптасқан сабақ бастамасы өсімдіктің өсуін
күшейтіп, буын аралықтарын ажыратады. Әдетте негізгі сабақ жанама
сабақтардан күштірек жетіледі. Жоғарғы жапырақтан масақ шыға бастау сәтінде
өсімдік үшінші фаза - масақтану фазасына өтеді, сабақ пен жапырақтар
өзінің өсу шегіне жетеді және бұл күнде олардың өсуі толық дерлік
тоқталады.
Жапырағы. Жапырақ бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол
жапырақ тақтасына және сағақты қамтитын қынаптан тұрады. Негізгі жапырақтар
сабақта екі қатар болып орналасады. Әр жапырақ өзінен жоғары және төмен
орналасқан жапырақтарға 1800 бұрыш жасай орналасады.
Қалыпты қынап сабақтың төменгі 2\3 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз
жағдайларда масақ қынаптан толық ұзарып шықпайды. Әрбір қынап буынға дейін
бойлап бөлінген.
Жапырақ тақтасына сызықты және параллель жүйкелену тән, бұл жағдай
бүкіл grammineal тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар
бойлық қырлар пайда болады, олар өткізгіш шоқтардың үстіңгі жағына
орналасқан тканьдерден түзілген. Ортаңғы жүйке тақтаның астыңғы бетінен
көрініп тұрады. Тақтаның екі бетінеде де устьицелер болады, устьицелер
астыңғы бетіне қарағанда үстіңгі бетінде көбірек болады. Жапырақ тақтасының
төменгі бетінде қыр болмайды және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте
едәуір тегіс келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынаптың түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап
пен сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды.
Жарғақты өскін (тілше) де жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен
жерінде орналасқан жұқа өсінді болып табылады.
Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7-8 жапырақ шығады. Күздік бидайдың
негізгі өркенінен 13-14 дейін жапырақ өседі. Жапырақтардың көпшілігі өскін
пайда болған соң қалыптасады.
Жаздық бидайда жапырақ тіршілігінің жалпы ұзақтығы 49-78 күнге
созылады. Жаздық бидайда жапырақтар тіршілігінің тоқтауы редукциялық бөліну
нәтижесінде пайда болатын төрт клетканың – тетраданың қалыптасуынан, ал
күздік бидайдан – масақ өзегінің сегментациясынан басталады.
Күздік дақылдар жапырақтарының ерекшелігі. Күздік бидайдың қалыптасу
процесі жаздық бидайға қарағанда едәуір күрделі болады:
- Тұқым өніп шыққан соң өркенде жаздық бидайдағыға (3-4) қарағанда
жапырақ негіздері көбірек (8-10) қалыптасады. Сондықтан жапырақ
қатарының түзілуі 30 күнге дейін созылады. Әдеттегі себу мерзімінде
барлық жапырақ көбесі күзге қарай қалыптасады;
- жапырақтардың дамуы қыста уақытша тоқталады. Көктемде эмбриондық
және интерполярлық меристемалардың қызметі жанданады;
- күзгі вегетация кезеңінде негізгі сабақтың 1-7 жапырақтарының өсуі
аяқталады. Олардың бәрі де қоректендіруші мүшелер қызметін
атқарады. Басқа жапырақтар өсуін тоқтатып көктемгі өсу кезінде
қоректендіруге қатысады;
- өскін пайда болғаннан кейін жапырақ бастамаларының эмбриондық
меристемалары неғұрлым ұзақ мерзім қызмет атқарады. Төртінші
жапырақтан бастап соңғы жапыраққа дейін эмбриондық меристемалар
қызметінің ұзақтығы арта береді, ал жаздық бидайда мұндай қасиет
болмайды;
- әр түрлі ярустар жапырақтарының эмбриондық кезеңі 12 күннен 50
күнге дейін созылады. Жоғарғы ярус жапырақтарының эмбриондық
күйінің өте ұзақ болуы олардың қыстап шығуымен байланысты;
- жапырақтар өсуінің жалпы ұзындығы жаздық бидайға қарағанда көпке
созылады. Жоғарғы ярустар жапырақтарының өсуі 60-70 күнге дейін
созылады;
- әр түрлі ярустар жапырақтарының интерполярлық меристемалары
қызметінің ұзақтығында айырмашылық шамалы болады. Олардың
қызметінің барынша ұзақ болуы ортаңғы ярустар жапырақтарынан
байқалады.
Активті жасыл жапырақтардың сырқы аумағы гүлдеу - толыса бастау -
кезеңінде өзінің ең жоғарғы шегіне жетеді де, одан соң қурай бастауына
байланысты күрт кемиді. Жапырақтардың беті өзінің әбден жетілу кезінде
суармалы жағдайда өсетін сорттарда 45-50 процентке, ал тыңайтқыш мол
енгізілетін суармалы жағдайда өсетін сорттарда екі есе дерлік артады.
Әсіресе дәннің сүттеніп пісу фазасында күрт айырмашылық байқалады. Бұл
кезде интенсивті сорттар жапырақтарының активті беті жартылай интенсивті
және экстенсивті сорттардан 6-8 есе артық болады. Ассимиляциялық беттің
артуы тиісінше астықтың түсімін де арттырады (А.Н. Васина).
Біртұтас фотосинтездеуші система ретінде егістіктің күн энергиясын
және оны фотосинтез үшін пайдалану тиімділігі мен түсіиінің қалыптасуы
егістіктің құрылымен, атап айтқанда, оның оптикалық тығыздығы секілді аса
маңызды белгілермен байланысты. Оптикалық тығыздық жапырақтар ауданының
шамасына, олардың бағалануына және жапырақ тақталарының сабаққа орналасу
көлбеулігі бұрышына, фитомасса элементтері – жапырақ тақталарының, жапырақ
қынаптарының, сабақтардың бөлінуіне және егістің вертикаль қабаттарына,
оның биіктігі мен жиілігіне байланысты болады (Росс, 1975).
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптене бастаған кезде масақ қалыптасады.
Бидайдың гүлшоғы – масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай
масақ қалыптасады да, осыдан сыртқа шығады (масақтанады). Оның негізгі
қылтанағы (өзегі) – иректелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар
мен буын аралықтарынан тұрады.
Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай тарылып, ұш жағына кеңейеді.
Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналған масақшалардан тұрады
(Barre, H.T., 1945). Бидайдың масағы – қондырма масақ. Масақшада үштен
беске дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте рудименттік мүше. Әр масақ
бүйірінен бір-екі масақ қауызымен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы және ішкі
гүл қауызы бар. Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық орналасқан.
Гүлдің ең түбінде шағын екі пленка – лодикул орналасқан. Гүлдеу кезінде
олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул созады. Тозаңқаптың
пішіні жебеге ұқсайды: оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесімен
бекінген.
Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және
устьицелері болады. Сондықтан олар ассимиляция және булану процестеріне
қатысты.
Масақтанудың соңын ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың
ортаңғы бөлігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің
гүлдері гүлдей бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғаяды, ал
бұл кезде аналық та жайылып өседі.
Бидай масағы өзінің пішіні, ұзындығы, ені және тығыздық дәрежесі
жағынан әр түрлі. Олардың ұршық, түйреуіш, призма, цилиндр тәрізді және
басқа да пішінділері кездеседі.
Бидай негізінен өзін-өзі тозаңдайды, алайда олардың айқас
тозаңдануы да мүмкін, кейбір сорттарда аукроссинг 4 процентке жетеді және
одан да асады (Марко, 1978).
Бидайдың дәнегі ұсақ, құрғақ келеді, оның жылтыр да жұқа және жеміс
табы (перикарпийі) бар өзі бір тұқымды жеміс болып табылады. Ол ұрықтан,
эндоспермнен және қабықшадан тұрады.
Дәнек қабықшасы бірігіп өскен жеміс қабы және тұқым қауызы болып
табылады. Жеміс қабы төрт қабаттан тұрады.
Жеміс қабықшасының қалыңдығы бидай сорты мен өсу жағдайына байланысты
өзгеріп отырады. Солтүстіктегі агроэкологиялық топтарға қарағанда едәуір
жұқа болады. Ірі дәндердің қабықшасы едәуір қалың болады.
Тұқым қауызы үстіңгі және астыңғы қабаттан тұрады. Үстіңгі қабатта
айқасып келетін клеткалардың екі қатары болады. Үстіңгі қатар қабықшасы
жұқа, ұзарған, түссіз немесе сарғыштау клеткалардан, ал астыңғы қатар
едәуір қалың қабырғалы клеткалардан тұрады. Қызыл дәнді бидайларды астыңғы
қабат клеткаларының дәнге түс беріп тұратын қоңыр немесе қызыл-қоңыр
пигменті болады, ал дәнді бидайда бұл қатар сары түске боялған.
Эндосперм алейрон қабатын түзетін, белокты және крахмалды заттар
түзетін екі тканьнен тұрады. Алейрон қабаты тікелей дән қабатының астыңғы
жағында болады да, призма тәрізді қалың қабырғалы клеткалардың бір
қатарынан тұрады. Оларда күңгірт түске боялған белокты зат-алейрон дәндері,
кейде майда тамшылары болады, крахмал мүлде болмайды.
Ұрық дәнек бөлігінің кемінде 1 ∕6 -інен 1 ∕ 4 –іне дейінгі және одан
да көп көлемін қамтиды. Ол эндоспермнен ерте жетіледі және осыған орай
тіпті эндосперм семген күйінде де қалыпты шамасына жетеді. Ұрық дәнектің
сырт жағына бұрыш жасай орналасады. Тамыршаның ұшы орналасқан төменгі ұшы
дәнектің гүл түбіне бекінетін жапырақшасының үстіңгі жағынан сәл шығып
тұрады. Ұрықта бүршік, тамырша, қалқанша және эпибласт болады.
Бүршік сабақтың (эпикотиль) өте қысқа бөлігінен және 2-4 жапырақшадан
тұрады. Бірінші жапырақ (колеоптиль) қалған жапырақтарды қоршаған. Ол өскен
кезде ұшы үшкір де қатты тысқа (қалпақшаға) айналады да, соның жәрдемімен
жас өскін топырақтың механикалық кедергісін жеңіп шығады[27].
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық құрылысы
Бидайдың толық қалыптасқан сабағы түзу, иілімді, жұмыр пішінді, ортасы
қуыс немесе паренхимамен толтырылған, сыртқы беті тегіс болып келеді. Сабақ
буындардан және буынаралықтардан тұрады. К.Эзау астық тұқымдастардың
сабақтарын үш жүйеге бөледі, эпидермальды, негізгі және өткізгіш [8,11].
Даражарнақты өсімдіктер сабағында да, эпидерма, алғашқы қабық орталық
цилиндр жақсы байқалады. Эпидерма – кәдімгі осы ұлпаға тән құрылысқа ие,
бірақ олардың клетка қабықшалары сүректелген, ал кейбір даражарнақтыларда
эпидерма клеткаларының қабырғалары өте қалың.
Алғашқы қабық құрамында негізінен паренхима болуына байланысты, ол
ассимиляция ұлпа қызметін атқарады. Колленхима сирек кездеседі, көп
жағдайда алғашқы қабықта склеренхима дамиды. Алғашқы қабықтың ең ішкі
қатары эндодерма, ол тамыр сабақта жақсы байқалады. Перицикл барлығында
кездесе бермейді, мысалы ол пияздың жерүсті сабағында көп қатарлы,
сүректелген склеренхимадан тұрады. Даражарнақтылардың көпшілік өкілдерінде
өзек жоқ.
Даражарнақтылар сабағында талшықты өткізгіш шоқтары коллатеральді,
жабық. Бұлардағы барлық өткізгіш элементтердің шығу тегі – прокамбий.
Сабақтың шеткі аудандарында біршама меристемалық қасиеті бар клеткалар
аймағы сақталады да, тангентальды бөлініп, ішке, негізгі паренхиманы
қалыптастырады. Ал енді бір клеткалар тобы – прокамбий тәрізді бөлініп,
өткізгіш шоқтардың жабық түріне бастама береді. Шоқтардың ксилема бөлігі
тек трахеидтерден ғана тұрады. Даражарнақтылар жапырағының мезофилі
көпшілік жағдайда бірыңғай, клеткалары куб немесе әрқилы пішінді, домалақ
болып келеді. Жапырақ мезофиліндегі талшықты өткізгіш шоқтар коллатеральді
жабық, оның ірілері үстіңгі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану-география факультеті
Экология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың морфо – анатомиялық құрылымына
экологиялық факторлардың әсері
Орындаған: _____________________ Сарқытбаева А.К.
050608-Экология мамандығын
бітіруші
Ғылыми жетекшісі: ________________ б.ғ.к., доцент.м.а. Қапасова М.С.
Норма бақылаушы: _______________ б.ғ.к., аға оқытушы Кіршібаев Е.А
Бітіру жұмысы кафедра мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді:
Хаттама №10 10 06 2009 ж.
Экология кафедрасының
меңгерушісі: п.ғ.к. _________________ Мухамединова Н.А.
Алматы – 2009
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы:
___62___ беттен, _______ кестеден, ____10___ фотосуреттен, _____
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: Жалдап егу, Мексика технологиясы, эпидерма,
склеренхима, паренхима, хлоренхима, үлкен және кіші өткізгіш шоқтар,
ксилема, флоэма.
Жұмыстың орындалуы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті,
экология кафедрасы.
Зерттеу аймақтары: Зерттеуге Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми
өндірістік орталығында өсірілген күздік бидайдың Алмалы сорты алынды.
Әдістері: Зерттеу нысандарын фиксациялау спирт, су, глицерин (1:1:1)
қатынасында жүргізілді, анатомиялық құрылысы жалпыға бірдей қолданылатын
әдіс (Страсбургер әдісі) арқылы зерттелді, сабақтың және жапырақтың
көлденең кесіндісінен уақытша препараттар жасалды. Фото суреттер сандық
фотоаппаратпен түсірілді.
Жұмыстың мақсаты: Жаңа мексика технологиясы бойынша өсірілген күздік
бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық құрылысын өнімділік
мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Жұмыстың міндеті: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының морфологиялық-анатомиялық құрылысын
айқындау; 2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу. Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен
байланыстырылып Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7
I. КҮЗДІК бидай өнімділігіне және морфо-
анатомиялық құрылысына
экологиялық факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
1.1 Күздік бидайға жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.7
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ...32
2.1 Зерттеу
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 32
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...34
III. ЗЕРТТЕУ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.37
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық-анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық
құрылысы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..40
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .46
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Ғасырлар бойы дақылдардың ауыспалы егісін қолдану
арқылы, көң немесе компост ендіру және жабындық дақылдар өсіру жолдарын
қолдану арқылы топырақтың органикалық заттарының жоғары құрамы сақталып
отырған. Кейіннен бұл практика жарамайтын болып, оның орнына тез әсер
ететін химиялық тыңайтқыш қолданыла бастады, бірақ ол топырақ гумусының
бұзылуына әкеліп соқты. Топырақ құрылымы да бұзылып, өсімдіктер әлсізденіп
және химиялық тыңайтқышқа толық тәуелді болды. Жаңа жүйе адам және
ауылшаруашылығы жануарларының еңбек шығынын азайтуды компенсациялау үшін
топырақтың құнарлық резервін аямай пайдалануда.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің
қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан
қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту
салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар-
өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және
топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің
құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ
бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер
барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат
бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі
уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда.
Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ
құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның
ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Жоғары өнім алу үшін егістікті жасыл тыңайтқышпен тыңайту керек.
Жоңышқаны жинап алған соң, тамырын жерде қалдыру керек, ол топырақты
азотпен байыта отырып, шіріген соң микроорганизмдер үшін өте жақсы азық
болады. Келесі жылы жерді жыртпай күздік бидай егіледі. Бидайды еккенде
арнайы агрегатпен грунтты 10см тереңдікке дейін дискілейді. Топырақтың
жоғарғы қабатындағы аэробты бактерияларға оттегі қажет, төменгі қабаттағы
анаэробты бактерияларды ауа өлтіреді, сондықтан жыртқан кезде грунт қабаты
аударылып, барлық микроорганизмдер жойылады. Синтетикалық тыңайтқыштан бас
тартып, орнына биопрепарат қолдану экологиялық таза продукт алуға мүмкіндік
туғызады [1].
Бірнеше жыл жерді жыртпай өңдеу нәтижесінде топырақтың жоғарғы бетінде
арамшөптер тұқымы мүлдем жойылған. Егінді жинап алғанннан кейін,
дискатормен өңдеу жүргізіледі, ол арамшөптерді құртады және жерді дән егу
тереңдігінде қопсытады, мұнда топырақтың табиғи дренажы сақталады және
топырақтың жоғарғы қабатына түскен аз мөлшердегі судың өзі топырақты
ылғалдайды. Топырақ бетіндегі үгітілген, шашылған өсімдік қалдықтары
топырақты құрғап кетуден, жарылып кетуден сақтайды, ал шіріген масса
топырақ құнарлығын арттырады. Он жыл ішінде гумус мөлшері 3,5 тен 4,9
бірлікке жеткен[2].
Жүгері және бидайды жақсартудың Халықаралық орталығының (СИММИТ)
мүшесі, бүкіләлемге танымал Мексикалық ғалым Кен Сайре жетекшілігімен
Қазақстанда 2000- жылдан бері жалға себу (гребневой метод) әдісі
қолданылып келеді. Бүгінде көптеген аудандарда бидайды осы әдіспен өсіру
шаруашылықтарға ендірілуде. Бұл технологияның ерекшелігі бидай өнімділігін
айтарлықтай арттырады. Мексикада 25 жылдан бері бидай жалға себу әдісімен
өсіріледі, жерді жыртқанда арық және жал қалыптасады. Себу тек жалға
жүргізіледі, суғару арық арқылы жүзеге асады. Климаттық жағдайына
байланысты, Мексиканың бидай плантациясының 95%-ы осы әдісті қолдану
нәтижесінде гектарына 120 центнер алуда. Егіншілікте жоғары өнім басты
болса да, жоғары өнімділікпен ғана шектеліп қоймай, бұл технология тұқымды
және тыңайтқышты үнемдейді, гербицидті қажет етпейді. Себебі культивация
көмегімен бидай өзі арамшөпті жойып жібереді. Сондай-ақ, су арықпен
жүргізілетін болғандықтан 30 пайызға дейін үнемделеді.
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына зиян келтірмей, топырақтың
құнарлығын сақтап, суды үнемдеп, экологиялық таза, сапасы және өнімділігі
жоғары бидай өсіру егін шаруашылығының алдына қойған мақсаты.
Ғылыми-зерттеу жұмыстың мақсаты-жаңа мексика технологиясы бойынша
өсірілген күздік бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық
құрылысын өнімділік мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Міндеттер: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге егілген
күздік бидайдың сортының морфологиялық-анатомиялық құрылысын айқындау;
2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген күздік
бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу.
Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың
морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен байланыстырылып
Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І КҮЗДІК БИДАЙДЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО-АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
1.1 Күздік бидайға жалпы сипаттама
Бидай Қазақстанда мәдени өсімдіктер ішінде ең маңыздысы, ол Қазақстан
Республикасындағы дәнді дақылдар баланс көлемінің 20%-ын құрайды. Қазіргі
кезде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысында суарылатын жерлерде
бидай өсірудің жаңа тәсілдерін қолдану жаңа сорттардың потенциалдық
қабілетін толық көрсетуді қамтамасыз етіп, жер және су ресурстарын
рационалды қолдануға, топырақтың құнарлығын арттыруға, оны сақтауға және
қоршаған ортаны қорғауға үлесін тигізуде [3,4].
Бидай - әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің негізгі азық
– түлігі болып табылады. Бүкіл дақылдар өнімінің 60%-ы бидайдан алынады.
Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар, витаминдер А, В, В,
В, РР, С, Е, минералды тұздар және басқа да заттар бидай дәні
құрамында бар. Бидай белогындағы амин қышқылдары құрамы үйлесімді және
организмге сіңімді [5].
Бидай (Triticum) – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді
дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидайы, жұмсақ
бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Биіктігі 40-130 см, тамыр жүйесі – шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс,
жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан. Гүл шоғыры –
күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршығынан тұратын масақтар
орналасқан, ал олардың аралығында 3-5 гүлдері болады. Масақтың пішіні ұршық
тәрізді, түсі ақ, қызғылт, кейде қара, ішінде қылтанағы болады. Тұқымы –
ұзына бойына тартылған сызаты бар, беті жылтыр дән. Бидайдың түрлері
түршелерге бөлінеді, ал әрбір түрше сорттардан тұрады. Қазақстанда негізіне
жұмсақ және қатты бидай өсіріледі. Жұмсақ бидайдың (T.aestivum) масағы да
жұмсақ, дәні жұмыр әрі жылтыр, сабағы қуыс. Оның ұнынан көбіне нан
пісіріледі, ол нәрлі және жоғары сапалы болып саналады, құрамында 16%-дай
белок болады, жылтырлығы 70%, дән уызы серпімді әрі созылмалы келеді.
Жұмсақ бидай Қазақстанда егіс көлемінің негізгі бөлігін алып жатыр.
Табиғаттың әр түрлі жағдайына ыңғайлы, өсу қабілеті жоғары болуына
байланысты оны көптеген аймақтарда өсіреді. Бидайдың дәнінен жарма,
ұнынан нан, макарон, кеспе жасайды, кондитер өнеркәсібінде кең пайдаланады.
Әсіресе, Қазақстанның Батыс, Орталық, Шығыс аудандарында өсетін жұмсақ
бидай өте құнды болып есептеледі. Қатты бидайдың (T.durum) дәні ірі,
сопақша, жылтыр. Оның дәнінде 24% белок бар, ұнының сапасы жақсы, одан
кеспе және макарон жасайды, бірақ жұмсақ бидайға қарағанда наны онша
көтерілмейді. Жұмсақ және қатты бидайлардың жаздық және күздік сорттары
бар. Жаздық бидай көктемде, күздік бидай күзде егіледі. Егіс көлемі,
түсімі, дәнінің сапасы жағынан күздік бидай бірінші орын алады. Ол
көбінесе, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, орталық облыстарында
өсіріледі, оның тұқымы 12-14° С жылылықта бітік шығады. Түптену және
сабақтану кезеңінде суды көп қажет етеді, әрі топырақтың құнарлығын
қалайды. Әсіресе, қызыл-қоңыр, құнарлы, саздау топырақтарда, тың жерлерде
жақсы өседі. Қазақстанда күздік бидайдың көп тараған сорттары ерте пісетін
“Қазақстан- 15”, “Қазақстан-19”, “Қазақстан-25”, “Қарабалықтық-90”,
“Лютесценс-32”, “Саратовтық-29”, т.б. жатады. Жаздық және күздік бидайдан
мол өнім алу үшін олардың тұқымы ылғалы аз, қуаң аймақтардағы ауыспалы
егістен кейін, немесе таза сүдігерге (парға) егілген жөн. Бұл әдісті
қолданған кезде бір жыл бидай, келесі жылы бір жылдық немесе көп жылдық
шөп егіледі [6].
Бидай өнімдері тек адам үшін ғана емес, сонымен қатар мал үшін де
бағалы азық. Ол құрама жем өнеркәсібі үшін негізгі компонент болып табылады
[7].
Барлық дәнді дақылдардың ішінде біздің елімізде маңыздысы және ең көп
тарағаны күздік бидай, 1965 жылы оның егіс көлемі 50,4 млн гектарға жетіп,
дәнді дақылдардың егіс көлемінің 39,4 пайыз болды. Күздік бидайдың әсіресе
шығыс аудандарында егілетіндердің дәні белокқа бай келеді (20 пайызға
дейін және одан да көп) және оның ұзындығы жоғары сорттылығымен
ерекшеленеді.
Күздік бидай біздің еліміздің барлық территориясында дерлік
өсіріледі. Дүние жүзі егіншілігіндегі сияқты, ТМД-ның негізгі астықты
аудандарында да күздік бидайдың екі түрі – жұмсақ және кәдімгі қатты бидай
егіледі. Қатты бидай өзінің дәнінің жоғары сапалығымен, оның құрамындағы
белоктың көптігімен ерекшеленеді. Ең жақсы сорт – Совет сортының дәнінде
24,5% белок болады, ол мөлдір, шыны тәрізді болып келеді. Қатты бидай
жоғары сортты жарма мен макарон дайындауға кеңінен пайдаланады, сондай-ақ
ұн дайындау мен нан пісіру өндірісінде жұмсақ бидайдың ұнымен араластыру
үшін қолданылады.
Қатты бидайдың зор артықшылығы – ол піскенде төгіліп кетпейді және
аурулар мен зиянкестерге (датқа, ақ ұнтаққа, тозаңды қаракүйеге, гессен
шыбынына) қарсы жақсы күресе алады. Жұмсақ бидаймен салыстырғанда қатты
күздік бидай топырақ пен климатқа, әсіресе ылғалдану жағдайларына едәуір
талғамдырақ келеді. Ол топырақтың құрғақтығына онша төзімді емес, бірақ
ауаның құрғақшылығы мен жоғары температураға төзімді келеді. Күздік бидай,
арпа және сұлы жылуды аз керек ететін қысқы суыққа төзімділігімен ылғалды
көп мөлшерде қажет ететіндігімен белгілі. Ерте пісетін күздік дақылдар
тұқымы – 1-3°-та өнеді, ал 4-5°-та көктері көріне бастайды, 6-8°-қа дейінгі
суыққа жақсы төзімді келеді. Өніп-өсу кезеңінде аязға төзімділігі
төмендейді, гүлдену және дәнінің пісу уақтысында бұл дақылға 2-3°
суықтықтың өзі де қауіпті болады. Ерте пісетін күздік егін біршама ылғал
сүйгіш. Өнімнің құрғақ массасының (дән мен сабан) бір центнерін жасау үшін
вегетатциялық кезеңінде оған өздерінің тамыр жүйелерімен топырақтан ылғал
алу арқылы 400-500 ц су жұмсалады. Бұл топыраққа ылғал мен оны сақтауға
бағытталған барлық агротехникалық әдістердің өте тиімді екенін дәлелдейді
[8].
Суармалы егіске егілген күздік бидай минералдық тыңайтқышты күздік
дақылдан гөрі кебірек пайдаланады. Қазақстанның сұр және қоңыр топырақты
егісінде минералдық тыңайтқыштар дұрыс қолданылса күздік бидайдың астық
өнімі әр гектарға 5 центнерден 14 центнерге дейін артады [9].
Жұмсақ бидай экологиялық тұрғыдан неғұрлым икемді, бейімделгіш түр
болып табылады. Ол алуан түрлі климат жағдайларына бейімделе алады,
сондықтан да жер шарының барлық континенттерінде өсіріледі [10,11].
Егіс көлемі, жалпы өнімінің мөлшері жағынан және дәнінің сапалығы
жөнінен басқа дақылдардан басым түседі. Еліміздің басты астықты аудандары –
Сібір, Орал, Оңтүстік-Шығыс, Қазақстан аймақтарында күздік бидай егісі 95%,
ол ТМД бойынша 39,9 млн га жерге егіледі.
Шет елдердегі күздік бидай егістігінің көпшілігі Канадада (10 млн
гектардан артық) және АҚШ-та (4 млн гектар) егіледі. Жаздық бидайдың
негізгі ерекшелігі – оның әлсіз түптенетіндігі, тамырларының, әсірісе
негізгі тамырларының жай өсетіндігі. Сондықтан егістікті баптаудағы негізгі
мақсат оның тамыр жүйесінің өсуіне қолайлы жағдай жасау болып саналады.
Күздік жұмсақ бидай дәнінде орташа есеппен 12% белок (ең көп алғанда
25,8%), қатты бидайда – 13,8% углевод және 1,7% шамасында өсімдік майы
болады. Оңтүстік-Шығыс, Сібір және Қазақстанда өсірілетін астық дәндердегі
белок көрсеткіші 17-18% дейін көтеріліп, құрғақшылық жылдары 20-21%, кейде
одан да жоғары болады.
Еліміз бойынша күздік бидайдың әр гектарынан алынатын орташа өнім -
12,2 ц болса, Харьковская 46 қатты бидайынан Қорған облысының Ақкөл сынау
учаскесінде – 53 ц, Бурят ТМД-ның Биручин сорт сынау учаскесінде Мичурин
ерте пісетін сортының жұмсақ бидайынан 46,6 ц өнім алынып отыр. Сондықтан
қара және күлгін-қоңыр сортаңдау топырақтарға егілгенде, күлгін топырақта
минералды тыңайтқыш сіңірілгенде күздік бидайдан тұрақты және жоғары өнім
алынады. Оралдың Сібір мен Қазақстанның далалы аймақтарында, жел әсерінен
бұзылғыш топырақтарда, егін сабақтарын сақтап, аудармай жырту арқылы, ал
механикалық құрамы жеңіл топырақты жерлерді - жеңіл аудармай айдап, тұрақты
өнім алуға болады [12].
Азық-түлік өнім ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар.
Бидай дәні – аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір
жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім
алуға болады.
Европадағы елдерде және ТМД елдерінде адамға қажетті барлық
калорияның 35% бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажетті белоктар мен
углеводтардың жарымына жуығын, минеральдық тұздарды және басқа қажетті
заттарды бидай өнімі береді [13,14].
2. Күздік бидайдың морфологиялық құрылысы
Астық тұқымдасы (Poaceae) ішінде басқа туыстарға қарағанда бидай
(Triticum L.) ерекше айрықшаланады. Ол көптеген түрлерден, түршелерден,
экологиялық типтер мен формалардан құралған. Бидайдың барлық түрлері
біржылдық шөптесін өсімдіктер. Тамыр жүйесі мейлінше тармақталған шашақ
тамырлы. Ұрықтан дамыған алғашқы тамырлар және түптену түйінінен дамыған
қосалқы тамырлар шашақ тамыр жүйесін құрайды. Әртүрлі экологиялық
жағдайларға байланысты бидай тамыр 1,5-2м-ден аса тереңдікте дамуы
мүмкін[15,16].
Бидайдың толық қалыптасқан сабағы түзу, иілімді, жұмыр пішінді, ортасы
қуыс. Бидайдың сабағы 5-7 буынаралықтан тұрады. Сабағының ұзындығы түрге,
сортқа, өсу жағдайына байланысты әртүрлі, 50-ден 200 см. Бидай өсімдігі
бірнеше сабақ түзуге қабілетті: түптену түйініндегі бүршіктен көптеген
қосымша сабақтар дамиды[17,18].
Бидай жапырағы қынаптан және жапырақ тақтасынан тұрады. Қынаптан
тақтаға өтетін жерде жұқа түссіз қабықша-тілше деп аталады. Тілше сабаққа
тығыз қабысады да, қынапшаға судың өтуіне кедергі жасайды. Жапырақ
қынабының негізінде түтікті құлақша орналасқан, ол сабақты орай орналасады.
Бидай жапырағының тілшесі қысқа, құлақшасы онша үлкен емес, түктері жиі.
Бидай өсімдігі түп жапырақтарын және сабақтық жапырақтар түзеді. Түптенген
өсімдік вегетация кезеңінде 7-ден 12-ге дейін жапырақ түзеді. Түптенуі өте
жоғары өсімдік вегетация кезеңінде 100 жапыраққа дейін түзуі мүмкін[19,20].
Гүл шоғыры – масақ, ол өзектен және масақшалардан тұрады. Масақ өзегі
буынды, әрбір буынында бір-бірден масақша орналасқан. Масақша екі
масақшалық қабыршақтан, бір немесе бірнеше гүлден тұрады. Әр гүлде екі
гүлдік қабыршақ болады – төменгі (сыртқы) және жоғары (ішкі). Төменгі
масақшалық қабыршақтан қылтанағы бар сорттарда қылтанақ шығады. Гүл
қабыршағында түйін екі қауырсынды аналықтан және үш аталықтан тұрады.
Түйінде екі түссіз қабық-лодикула орналасады[21].
Бидай жемісі – дәнек, әдетте дән деп аталады Дәннің мөлшері түрге,
сортқа және өсіп жетілуіне байланысты: ұзындығы 4-8 мм-ге дейін, ені 1-2,2
мм-ге, қалыңдығы 1,5-3,5 мм-ге дейін ауытқиды. Бір дәннің салмағы өсу
жағдайына және сортық ерекшеліктерге байланысты 15-тен 88 мг-ға дейін болуы
мүмкін. Жетілген күздік бидайдың дәні ұрықтан, эндоспермнен және қабықтан
тұрады. Дәннің 77-84%-н эндосперм, 2-4%-н ұрық, 14-20%-н алейронды қабық
қабаты құрайды 5-10. Бидайдың дәні екі қабықпен (жемістік және тұқымдық)
қапталған. Жемістік қабық аналықтың қабырғасынан дамыған үш қабықттан
тұрады – ұзын, көлденең және түтікті. Ұзын қабатындағы ұзарған
клеткалардан, яғни дәннің ұшынан кішкене айдарша дамиды.
Тұқымдық қабық тұқым бүршік қабырғасынан дамып, жемістік қабықтың
астында орналасады. Ол да үш қабықтан тұрады: сыртқы (су өткізбейтін), ішкі
(пигментті) және гиалинді (бөртетін). Жемістік және тұқымдық қабықтар
дәннің ішіндегі заттарды сыртқы экологиялық факторлар әсерінен,
зақымданудан сақтайды[22].
Қабық астында, дәннің төменгі бөлігінде ұрық орналасқан. Кейбір
жағдайда дәнде ұрық болмайды, ол астық тұқымдастарға тән қосарлы
ұрықтанудың бұзылуы нәтижесінен[23].
Ұрық-алғашқы ұрық тамырлардан, ұрықтық өркеннен, колеоптильден,
эпибластан және эндоспермді ұрықтан бөліп тұратын қалқаншадан тұрады.
Қалқанша астық тұқымдастардағы жалғыз тұқымжарнақ. Бидай дәнінің 95%
қоректік заттары эндоспермде жиналған. Эндосперм құрылысы жағынан біркелкі
емес, сыртқы қабаты қабыққа қабыса орналасқан – алейронды, ішкі бөлігі –
ұнтақты. Алейронды қабат бір қатар ірі клеткадан тұрады, қалыңдығы 20-70
мкм-ге дейін өзгереді. Алейронды қабаттан кейін эндоспермнің ұнтақты бөлігі
орналасқан, оның клеткалары ірі, өте жұқа қабықты[24].
Егіске бидайдың жұмсақ және қатты түрлері қолданылады. Екі түрдің де
жаздық, жартылай күздік және күздік формалары бар. Бір туыстықта болғанымен
қатты және жұмсақ бидайлар арасында бірнеше морфологиялық белгілері бойынша
айырмашылықтар бар. Жұмсақ бидай экологиялық жағынан бейімділік қасиеті
басым түрге жатады. Ол әртүрлі климаттық жағдайларға бейімделгендіктен
бүкіл жер шарының барлық континенттерінде өсірледі. Жұмсақ бидай үлкен
экологиялық мүмкіншілікке ие[25,26]. Қатты бидай еліміздің тек солтүстік
аудандарында егілетін болса, ал жұмсақ бидай барлық аудандарда кең
таралған. Күздік бидай қар жабыны тұрақты болатын, қысы жылы оңтүстік
аудандарға тән болса, жаздық бидай континентальды климатты барлық жерлерде
өндіріледі. Көбінесе егіске жұмсақ бидайдың күздік сорттары алынады.
Тамыры. Бидай өсімдігінің тамыры екі түрлі болады. Тұқым өніп
шыққанда жас өсімдікте ұрық тамырлары түзіледі. Қосымша тамырлар немесе
буын тамырлары әдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу болады, буын
тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп
отырады. Ұрық тамырлар әрқашан да жіңішке, диаметрлері бірдей, бүйір
тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең бойы қызмет атқарады.
Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің
бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы - сүттеніп пісудің басы мен орта
кезеңінде, екінші жұбы- сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісудің
бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соңында
колеоптильдік тамырдың меристемалық ошақтары оқшалауланады. Буын тамырлары
негізгі өркенде жаздық бидайдың 1-4 жапырақтары, күздік бидайдың 1-8
жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы
алғанда жаздық бидайда тұқым көктеп шыққаннан кейін 30-40 күн өткен соң,
күздік бидайда 50-60 күн өткен соң толық қалыптасады.
Барынша тармақталған шашақ тамыр системасы жан-жағына 15-25 см
қашықтыққа дейін жайылып, жаздық бидайда топыраққа 60-90 см дейін және
күздік бидайда 200 см дейін тереңдеп өсе алады. Тамырдың тармақталу және
өсу тереңдігі негізінен алғанда топырақ асты жағдайларына, ылғалдылық пен
аэрацияға, сонымен қатар тыңайтқыштың қолдануына байланысты. Едәуір терең
бойлап өсетін алғашқы тамырға қарағанда кейінгі тамырлар өсімдікті ылғал
және қоректік заттармен қамтамасыз етумен қатар, белгілі дәрежеде оған
тірек болады да, айтарлықтай орнықтылық береді.
Тамырдың барлық түрлерінде үш учаске байқалады. Тамырдың ұшындағы
неғұрлым жас бөлігінде тамыры түктері болмайды. Одан кейін жас, бірақ
клеткаларының өсуі тоқталған аймақ келеді: оны қалың тамыр түктері жауып
жатады. Үшінші - ерте тозданған клеткалар аймағында да түктер болмайды.
Түктер тамырдың су сіңіруін барынша арттырады, сондықтан екінші аймақ
физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда ең активті аймақ болып саналады.
Дала жағдайында алғашқы және кейінгі тамырдың астықтың түсімін
қалыптастырудағы ролі климаттық жағдайларға байланысты және ол өте
ауытқымалы келеді. Қуаңшылықты жылдары астықтың түсімі тұтасымен алғанда
ұрық тамырларының арқасында қалыптасады, ал неғұрлым ылғалды жылдары -
кейінгі тамырлардың ролі арта түседі. Агрофонды жақсарту, суару
тамырлардың астық түсімін қалыптастырудағы ролін арттырады.
Мол түсімді бидайдың сорттарында бір яруста көптеген буын тамырлары
болады, ярустар саны аз болғанның өзінде буын тамырларын көп түзеді,
тамырының өсу қарқыны жоғары болады.
Сабағы (сабаны). Сабақ дегеніміз - бидайдың өнім түзуге қатысатын
мүшелерін көтеріп тұратын орталық осі. Сабақ жапырақтардың, масақ өзегінің,
жанама өркендерінің, қосалқы тамырдың қалыптасуына тікелей қатысады.
Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын қамтамасыз
ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дән байлау кезінде пайдаланатын қор
заттары да сабақта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық қызмет атқарып,
құрғақ заттардың түзілуіне қатысады.
Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен
буын аралығынан тұрады, әдетте беті тегіс, қалыпты өскен сабақ буындар мен
буын аралықтарынан тұрады. Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5-6 буыны
болады: буын аралығы сабақтың төменгі жағында қысқа болады. Сабақ жер
астындағы бірінші буын аралығынан өсе бастайды да, кейінгілеріне тарала
береді, мұндай екінші буын аралығы өсу жөнінен бірінші буын аралығын,
үшіншісі - екіншісін басып озады және т.с.с. Сонымен, барлық астық
тұқымдастар секілді бидайдың өзіне тән ерекшелігі - онда бірнеше өсу
нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын үстінде
орналасқан. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6-12 есе ұзын
болады.
Бидайдың көптеген сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары
бітеу, олардың іші толы болады. Алайда кейбір сорттарда буын аралықтарының
да іші бітеу келеді.
Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы) генетикалық негізге
байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдайына да тәуелді болады.
Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткені ол
дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты болады,
сонымен қатар оның дақылдың құлап жатып қалуына да қатысы бар. Жерге құлап
жатып қалмайтын көптеген сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.
Түптену фазасында негізгі сабақпен бірге жанама өркендер де жетіледі.
Негізгі сабақта буындардың екі тобы болады: жер асты (негізгі) және жер
беті (сабақ) буындары. Күздік бидайда 8 негізгі буын болады. Төменгі буында
колеоптиль, қалған 3-4 буында негізгі жапырақтар жетіледі. Бидайда
колеоптиль мен бірінші негізгі жапырақ (эпикотиль) арасында буынаралығы
бұрын қалыптасады, ол буын аралығы біраз ұзарып, негізгі буынды жер бетіне
жақындата түседі.
Негізгі жапырақтың бүршіктерінен түптену өркендері өсіп жетіледі.
Түптену өркендерінің морфологиялық құрылысы негізгі сабақтың құрылысына
ұқсас, яғни олардың да колеоптилі, негізгі және сабақ буындары мен
жапырақтары болады. Жанама өркендерде негізгі сабаққа қарағанда жапырақ аз
болады. Олар негізгі жапырақтардың есесінен кемиді: бірінші негізгі буынның
өркенінде - екеуі кем болады және т.с.с. Екінші қатардың өркендері де
осындай тәртіппен үшінші қатардың өркендерін, ал соңғылары төртінші
қатардың өркендерін түзе алады және т.с.с. Түптену фазасында тамыр
системасы мен ассимиляциялық аппарат-жапырақтар жедел өсе бастайды. Осыдан
кейін ғана көзге көрінетін фаза - сабақ шығару басталып, сабақ өне
бастайды.
Бұдан буынаралық қалыптасқан сабақ бастамасы өсімдіктің өсуін
күшейтіп, буын аралықтарын ажыратады. Әдетте негізгі сабақ жанама
сабақтардан күштірек жетіледі. Жоғарғы жапырақтан масақ шыға бастау сәтінде
өсімдік үшінші фаза - масақтану фазасына өтеді, сабақ пен жапырақтар
өзінің өсу шегіне жетеді және бұл күнде олардың өсуі толық дерлік
тоқталады.
Жапырағы. Жапырақ бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол
жапырақ тақтасына және сағақты қамтитын қынаптан тұрады. Негізгі жапырақтар
сабақта екі қатар болып орналасады. Әр жапырақ өзінен жоғары және төмен
орналасқан жапырақтарға 1800 бұрыш жасай орналасады.
Қалыпты қынап сабақтың төменгі 2\3 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз
жағдайларда масақ қынаптан толық ұзарып шықпайды. Әрбір қынап буынға дейін
бойлап бөлінген.
Жапырақ тақтасына сызықты және параллель жүйкелену тән, бұл жағдай
бүкіл grammineal тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар
бойлық қырлар пайда болады, олар өткізгіш шоқтардың үстіңгі жағына
орналасқан тканьдерден түзілген. Ортаңғы жүйке тақтаның астыңғы бетінен
көрініп тұрады. Тақтаның екі бетінеде де устьицелер болады, устьицелер
астыңғы бетіне қарағанда үстіңгі бетінде көбірек болады. Жапырақ тақтасының
төменгі бетінде қыр болмайды және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте
едәуір тегіс келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынаптың түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап
пен сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды.
Жарғақты өскін (тілше) де жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен
жерінде орналасқан жұқа өсінді болып табылады.
Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7-8 жапырақ шығады. Күздік бидайдың
негізгі өркенінен 13-14 дейін жапырақ өседі. Жапырақтардың көпшілігі өскін
пайда болған соң қалыптасады.
Жаздық бидайда жапырақ тіршілігінің жалпы ұзақтығы 49-78 күнге
созылады. Жаздық бидайда жапырақтар тіршілігінің тоқтауы редукциялық бөліну
нәтижесінде пайда болатын төрт клетканың – тетраданың қалыптасуынан, ал
күздік бидайдан – масақ өзегінің сегментациясынан басталады.
Күздік дақылдар жапырақтарының ерекшелігі. Күздік бидайдың қалыптасу
процесі жаздық бидайға қарағанда едәуір күрделі болады:
- Тұқым өніп шыққан соң өркенде жаздық бидайдағыға (3-4) қарағанда
жапырақ негіздері көбірек (8-10) қалыптасады. Сондықтан жапырақ
қатарының түзілуі 30 күнге дейін созылады. Әдеттегі себу мерзімінде
барлық жапырақ көбесі күзге қарай қалыптасады;
- жапырақтардың дамуы қыста уақытша тоқталады. Көктемде эмбриондық
және интерполярлық меристемалардың қызметі жанданады;
- күзгі вегетация кезеңінде негізгі сабақтың 1-7 жапырақтарының өсуі
аяқталады. Олардың бәрі де қоректендіруші мүшелер қызметін
атқарады. Басқа жапырақтар өсуін тоқтатып көктемгі өсу кезінде
қоректендіруге қатысады;
- өскін пайда болғаннан кейін жапырақ бастамаларының эмбриондық
меристемалары неғұрлым ұзақ мерзім қызмет атқарады. Төртінші
жапырақтан бастап соңғы жапыраққа дейін эмбриондық меристемалар
қызметінің ұзақтығы арта береді, ал жаздық бидайда мұндай қасиет
болмайды;
- әр түрлі ярустар жапырақтарының эмбриондық кезеңі 12 күннен 50
күнге дейін созылады. Жоғарғы ярус жапырақтарының эмбриондық
күйінің өте ұзақ болуы олардың қыстап шығуымен байланысты;
- жапырақтар өсуінің жалпы ұзындығы жаздық бидайға қарағанда көпке
созылады. Жоғарғы ярустар жапырақтарының өсуі 60-70 күнге дейін
созылады;
- әр түрлі ярустар жапырақтарының интерполярлық меристемалары
қызметінің ұзақтығында айырмашылық шамалы болады. Олардың
қызметінің барынша ұзақ болуы ортаңғы ярустар жапырақтарынан
байқалады.
Активті жасыл жапырақтардың сырқы аумағы гүлдеу - толыса бастау -
кезеңінде өзінің ең жоғарғы шегіне жетеді де, одан соң қурай бастауына
байланысты күрт кемиді. Жапырақтардың беті өзінің әбден жетілу кезінде
суармалы жағдайда өсетін сорттарда 45-50 процентке, ал тыңайтқыш мол
енгізілетін суармалы жағдайда өсетін сорттарда екі есе дерлік артады.
Әсіресе дәннің сүттеніп пісу фазасында күрт айырмашылық байқалады. Бұл
кезде интенсивті сорттар жапырақтарының активті беті жартылай интенсивті
және экстенсивті сорттардан 6-8 есе артық болады. Ассимиляциялық беттің
артуы тиісінше астықтың түсімін де арттырады (А.Н. Васина).
Біртұтас фотосинтездеуші система ретінде егістіктің күн энергиясын
және оны фотосинтез үшін пайдалану тиімділігі мен түсіиінің қалыптасуы
егістіктің құрылымен, атап айтқанда, оның оптикалық тығыздығы секілді аса
маңызды белгілермен байланысты. Оптикалық тығыздық жапырақтар ауданының
шамасына, олардың бағалануына және жапырақ тақталарының сабаққа орналасу
көлбеулігі бұрышына, фитомасса элементтері – жапырақ тақталарының, жапырақ
қынаптарының, сабақтардың бөлінуіне және егістің вертикаль қабаттарына,
оның биіктігі мен жиілігіне байланысты болады (Росс, 1975).
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптене бастаған кезде масақ қалыптасады.
Бидайдың гүлшоғы – масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай
масақ қалыптасады да, осыдан сыртқа шығады (масақтанады). Оның негізгі
қылтанағы (өзегі) – иректелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар
мен буын аралықтарынан тұрады.
Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай тарылып, ұш жағына кеңейеді.
Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналған масақшалардан тұрады
(Barre, H.T., 1945). Бидайдың масағы – қондырма масақ. Масақшада үштен
беске дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте рудименттік мүше. Әр масақ
бүйірінен бір-екі масақ қауызымен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы және ішкі
гүл қауызы бар. Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық орналасқан.
Гүлдің ең түбінде шағын екі пленка – лодикул орналасқан. Гүлдеу кезінде
олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул созады. Тозаңқаптың
пішіні жебеге ұқсайды: оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесімен
бекінген.
Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және
устьицелері болады. Сондықтан олар ассимиляция және булану процестеріне
қатысты.
Масақтанудың соңын ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың
ортаңғы бөлігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің
гүлдері гүлдей бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғаяды, ал
бұл кезде аналық та жайылып өседі.
Бидай масағы өзінің пішіні, ұзындығы, ені және тығыздық дәрежесі
жағынан әр түрлі. Олардың ұршық, түйреуіш, призма, цилиндр тәрізді және
басқа да пішінділері кездеседі.
Бидай негізінен өзін-өзі тозаңдайды, алайда олардың айқас
тозаңдануы да мүмкін, кейбір сорттарда аукроссинг 4 процентке жетеді және
одан да асады (Марко, 1978).
Бидайдың дәнегі ұсақ, құрғақ келеді, оның жылтыр да жұқа және жеміс
табы (перикарпийі) бар өзі бір тұқымды жеміс болып табылады. Ол ұрықтан,
эндоспермнен және қабықшадан тұрады.
Дәнек қабықшасы бірігіп өскен жеміс қабы және тұқым қауызы болып
табылады. Жеміс қабы төрт қабаттан тұрады.
Жеміс қабықшасының қалыңдығы бидай сорты мен өсу жағдайына байланысты
өзгеріп отырады. Солтүстіктегі агроэкологиялық топтарға қарағанда едәуір
жұқа болады. Ірі дәндердің қабықшасы едәуір қалың болады.
Тұқым қауызы үстіңгі және астыңғы қабаттан тұрады. Үстіңгі қабатта
айқасып келетін клеткалардың екі қатары болады. Үстіңгі қатар қабықшасы
жұқа, ұзарған, түссіз немесе сарғыштау клеткалардан, ал астыңғы қатар
едәуір қалың қабырғалы клеткалардан тұрады. Қызыл дәнді бидайларды астыңғы
қабат клеткаларының дәнге түс беріп тұратын қоңыр немесе қызыл-қоңыр
пигменті болады, ал дәнді бидайда бұл қатар сары түске боялған.
Эндосперм алейрон қабатын түзетін, белокты және крахмалды заттар
түзетін екі тканьнен тұрады. Алейрон қабаты тікелей дән қабатының астыңғы
жағында болады да, призма тәрізді қалың қабырғалы клеткалардың бір
қатарынан тұрады. Оларда күңгірт түске боялған белокты зат-алейрон дәндері,
кейде майда тамшылары болады, крахмал мүлде болмайды.
Ұрық дәнек бөлігінің кемінде 1 ∕6 -інен 1 ∕ 4 –іне дейінгі және одан
да көп көлемін қамтиды. Ол эндоспермнен ерте жетіледі және осыған орай
тіпті эндосперм семген күйінде де қалыпты шамасына жетеді. Ұрық дәнектің
сырт жағына бұрыш жасай орналасады. Тамыршаның ұшы орналасқан төменгі ұшы
дәнектің гүл түбіне бекінетін жапырақшасының үстіңгі жағынан сәл шығып
тұрады. Ұрықта бүршік, тамырша, қалқанша және эпибласт болады.
Бүршік сабақтың (эпикотиль) өте қысқа бөлігінен және 2-4 жапырақшадан
тұрады. Бірінші жапырақ (колеоптиль) қалған жапырақтарды қоршаған. Ол өскен
кезде ұшы үшкір де қатты тысқа (қалпақшаға) айналады да, соның жәрдемімен
жас өскін топырақтың механикалық кедергісін жеңіп шығады[27].
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық құрылысы
Бидайдың толық қалыптасқан сабағы түзу, иілімді, жұмыр пішінді, ортасы
қуыс немесе паренхимамен толтырылған, сыртқы беті тегіс болып келеді. Сабақ
буындардан және буынаралықтардан тұрады. К.Эзау астық тұқымдастардың
сабақтарын үш жүйеге бөледі, эпидермальды, негізгі және өткізгіш [8,11].
Даражарнақты өсімдіктер сабағында да, эпидерма, алғашқы қабық орталық
цилиндр жақсы байқалады. Эпидерма – кәдімгі осы ұлпаға тән құрылысқа ие,
бірақ олардың клетка қабықшалары сүректелген, ал кейбір даражарнақтыларда
эпидерма клеткаларының қабырғалары өте қалың.
Алғашқы қабық құрамында негізінен паренхима болуына байланысты, ол
ассимиляция ұлпа қызметін атқарады. Колленхима сирек кездеседі, көп
жағдайда алғашқы қабықта склеренхима дамиды. Алғашқы қабықтың ең ішкі
қатары эндодерма, ол тамыр сабақта жақсы байқалады. Перицикл барлығында
кездесе бермейді, мысалы ол пияздың жерүсті сабағында көп қатарлы,
сүректелген склеренхимадан тұрады. Даражарнақтылардың көпшілік өкілдерінде
өзек жоқ.
Даражарнақтылар сабағында талшықты өткізгіш шоқтары коллатеральді,
жабық. Бұлардағы барлық өткізгіш элементтердің шығу тегі – прокамбий.
Сабақтың шеткі аудандарында біршама меристемалық қасиеті бар клеткалар
аймағы сақталады да, тангентальды бөлініп, ішке, негізгі паренхиманы
қалыптастырады. Ал енді бір клеткалар тобы – прокамбий тәрізді бөлініп,
өткізгіш шоқтардың жабық түріне бастама береді. Шоқтардың ксилема бөлігі
тек трахеидтерден ғана тұрады. Даражарнақтылар жапырағының мезофилі
көпшілік жағдайда бірыңғай, клеткалары куб немесе әрқилы пішінді, домалақ
болып келеді. Жапырақ мезофиліндегі талшықты өткізгіш шоқтар коллатеральді
жабық, оның ірілері үстіңгі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz