Өзен абботинасы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстан суқоймаларындағы жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өзен абботинасының сипаттаматикалық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Өзен абботинасының мрфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4 Өзен абботинасының биологиялық сипаттамаы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Балықтардың биологиялық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.4 Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.5 Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.6 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері ... ... ... ... .25
2.7 Қазақстан су қоймаларының ихтиологиялық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ..26
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3.1 Өзен абботинасының қазіргі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2 Өзен абботинасының морфобиологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44

Қазақстанға балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша үш кезеңге бөліп қарастырылады.
Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.
Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру жұмыстары оралдың дельта бөлімінен алынды.
Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта Қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен КазПАС жерсіндіру станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің суларынан және Амур бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың ішінде амур жалған теңге – балық кездескен.
Өзен абботинасы Abbottina rivularis (бұрынғы атауы Pseudogobio rivularis) кең тараған түр. Олар Жапония, Қытай және Амур өзенінің төменгі бассейінде мекендейді [1].
Қазақстанда бір ғана түрі кездеседі. Ол Abbottina rivularis. 1956 – 1958 жылдары өсімдікжемді балықтарды Қытайдан жерсіндіру кезінде Қазақстан мен Орта Азия тоған шаруашылығына кездейсоқ әкелінген [2-5].
Өзен абботинасы 1968 жылы табылған. Түр – жылу сүйгіш. Маусым – шілде айларында өрістейді [1,6,7].
Бұл ұсақ балықтар ихтиофаунаның әртүрлілігін толықтырып тұрады.
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ Амур өзеніндегі өндірістік маңызы бар балықтардың қорегі ретінде маңызы бар. Қорек ретінде бағалы бентофагпен бірге конкуренциялық қатынаста болады.
Мақсаты: Өзен абботинасы – балықты оқып зерттеу, көптеген ғылыми кітаптар арқылы терең танысу, зерттеу методикасын үйрену, құралдармен жұмыс істеп үйрену.
Міндеті: Балқаш бассейндігі әр түрлі суларында мекендейтін Өзен абботинасының экологиялық өзгерістерін морфоанализ арқылы зерттеу.

1. Берг. Л.С. Рыбы пресных вод СССP и сопредельных стран М.; Л.: Издво АНСССР, 1949. Т. 2. – С. 469 – 929.
2. Селезнев. В.В. Молоценные и сорные виды рыб китайского комплекса в Капчагайском водохранилище // Рыбные ресурсы водоемов Казакхстана и их использование. Алма – Ата: Кайнар, 1974. Вып. 8. - С. 143 – 148.
3. Мельников.В.А. Использование рыб для борьбы с комарами в аридной зоне Казахстана: Дис. конд. биол. наук. Алма – Ата, 1977. - 173 с.
4. Салихов Т.В. Рыбы амурского комплекса в бассейне реки Сырдарьи // Биол. основы рыбн. х – ва водоемов Ср. Азии и Казахстана: (Мат – лы 18 науч. конф). Ташкент: ФАН, 1983. - С. 218 – 219.
5. Макеева. А.П. Особенности развитие некоторых сорных рыб, заведенных в Среднюю Азию // Биол. основы рыби. х – ва респ. Ср. Азии и Казахстана: Тез. докл. конф. Ташкент;Фергана – ИЗИП АН Узб ССР, 1972. - С. 211 – 212.
6. Никольский.Г.В. Рыбы бассейна Амура. М: АНСССР, 1956. - 552 с.
7. Спановская. В.Д. Возраст и рост пескарей подсемейства Gobioninae в бассейне Амура //Тр. Амурской ихтиолог экспедиции МГУ. М.: МОИП. 1958. Т. 4. С. 175 – 225
8. Ә.А. Бәйімбет., С.Р. Темірхан. Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының қазақша – орысша анықтауышы. Алматы 1999 «Қазақ университеті» 53 бет.
9. Рыбы Казахстана. Акклиматизация, промесел. Алма – Ата: Гылым, 1992. Т. 5. – С. 167 – 177.
10. Богуцкая. Н.Г, Насека. А. М. Круглоротые и рыбы оз. Ханка (система р. Амур) Аннотированный список видов с комментариями по их- таксономии и зоогеографии региона // Науч. тетради Гос НИОРФ 1996 №3 – С. 1- 45.
11. Решетников. Ю.С., Котлер. А.Н., Расс. Т., Шатуновский. М.И. Пятиязычный словарь названий животных М.: 1989 – С. 733.
12. Бэнэреску. П., Налбант. Т. К систематике и наменклатуре пескарей подсемейства Gobioninae (Pisсes; Cyprinidae) в бассейне Амура // Вопр. ихтиологии – 1968. Т. 8. вып. 4. – С 628 – 636.
13. Лебедев. В.Д., Спановская. В.Д., Саввантова. К.А. и др. Рыбы СССР. М.: Мысль, 1969 – С. 448.
14. Мырзакеримов. Г.А. К морфологии и биологий амурского лжепескаря некоторых водоемов бассейна р. Или: (Дипл. Работа. Руководитель А.А. Баимбетов) Алма – Ата: КазГУ, 1984. – С. 38.
15. Васильев. В.П. Эволиоционная кариология рыб. М.: Наука, 1985 –С 300
16. Митрофанов. В.П., Дукравец. Г.М. К вопросу реконструкции ихтиофауны бассейна Таласа // Акклиматизация животных в СССР. Алма – Ата: АН КазССР. 1963. - С. 271 – 273.
17. Сальников. В.Б., Решетников. Ю.С. Формирование рыбного населения искусствинных водоемов Туркменистана // Вопр. ихтиологии – 1991. Т.31. вып. 4. – С. 565 – 575.
18. Глуховцев И.В., Дукравец. Г.М., Карпов. В.Е., Митрофанов.В.П. Рыбы // Позвоночные животные Алма – Аты. Алма – Ата: Наука, 1988. - С. 187 – 199.
19. Баимбетов А.А., Митрофанов. В.П. О морфологии сорных видов рыб Капчагайского водохранилища // Биол. науки. Алма –Ата: КазГУ, 1975. Вып. 9. - С. 121 – 127.
20. Баимбетов.А.А.,Морфобиологическая изменчивость короткоцикличных рыб, акклимтизированных в Капчагайском водохранилище (бассейн оз. Балхаш) // Симпозиум по реакции водных экосистем на вселение новых видов. Советско – Американское сотрудничество в области исследованя мирового океана. М.: ВНИРО, 1977. - С. 4 – 6.
21. Митрофанов. В.П. Закономерности изменчивости акклиматизируемых видов и формирование ихтиоценозов в результате акклиматизации // Советско – Американское сотрудничество в области исследование Мирового акеана: Симпозиум по реакции водных экосистем на вселение новых видов. М.: ВНИРО, 1977. - С. 78 – 80.
22. Лебедев. В.Д. Материалы по биологии размножения лжепескаря амурского [ Pseudogobio rivularis (Bas)] // Докл. АНСССР. 1948. Т. 9, вып. 3. - С. 47 – 53.
23. Крыжановский С.П., Смирнов. А.И., Соим. С.Г. Материалы по развитию рыб в р. Амур // Тр. Амурской ихтиолог. экспедиции МГУ 1945 – 1949гг. М.; 1951. Т.2. – С. 5 – 233.
24. Терещенко. А.М., Копылец. С.К. Скат икры имолоди рыб пор. Или в зоне Баканасского водозабора в 1980 году // Изучение зоопродуцентов в водоемах бас. р. Или. Алма – Ата: КазГУ, 1982. – С. 148 – 153.
25. Джардемалиев. К.К., Муканов. К., Мудатов. С.М. Особенности ската икры и молоди рыб по р. Или в зоне Тасмурунского водозабора // Изучение зоопродуцентов в водоемах бас. р. Или. Алма – Ата: КазГУ, 1982. – С. 142 – 148.
26. Мельников. В.А. Значение различных дельты р. Или в воспроизводстве рыбных запасов // Значение р. Или, ее верхней и средней дельты, притоков Восточного Балхаша в воспроизводстве рыбных запасов Балхаш – Илийского бассейна под влиянием хозейственной деятельности / Отчет ОНИР по теме ЗИ – 164. №ГР 0187043679. Алма – Ата: КазГУ, 1988.- С. 47 – 96.
27. Макеевой.А.П. Причины расселения дальневосточных промысловых рыб в водоемах Средней Азии // Итоги и преспективы акклиматизации рыб и беспозвоночных в водоемах СССР. Тез. докл. ВсеСоюзной конф. М., 1980. – С. 250 – 252.
28. Кочетов А., Кочетов. С. Рыбы наших вод // www aquarium kulichki net./
29. Спановская.В.Д. Стенофагия и эврифагия у рыб подсемейства Gobioninae // зоол. журн. 1961. Т.40, вып. 10. – С. 1516 – 1531.
30. Мамилова Р.Х. О характере питания некоторых молоценных и сорных видов рыб Капчагайского водохранилища // Биол. науки. Алма – Ата: КазГУ, 1975. Вып. 9. – С. 135 – 141.
31. Санбаева. С.К. Изучение характера питания амурского лжепескаря в верховьях Капчагайского водохранилища (Дипл. работа. Руководитель. Р.Х. Мамилова) Алма – Ата: КазГУ, 1987. – С. 40.
32. Мырзакеримов.Г.А. К морфологии и биологии амурского лжепескаря некоторых водоемов бассейна р. Или: (Дипл. работа. Руководитель А.А. Баимбетов) Алма – Ата: КазГУ, 1984. – С. 38.
33. Садуакасова.Р.С., Воробьева Н.Б., Паномарева Л.П. Питания и пищевые взаммоотношение молоди рыб оз. Балхаш // Гидробиол. журнал. 1985. Т. 21. №6. – С. 31 – 32.
34. Алиев.Д.С., Веригина., Световидова.А.А. Видовой состав рыб, завозимых в месте с белым амуром и толстолобиком из Китая // Мат – лы совещ. по рыбохоз. освоению растительноедных рыб. Ашхабад, 1963. – С. 178 – 180.
35. Choi Ki – Chul, Leon – Sang – Rin, Kim IK – Soo, Son Yeong – Mok. Coloured illustrations of Fresh water Fishes of Korea 1990. P. 277.
36. Спановская. В.Д. Возраст и рост пескарей подсемейства Gobioninae в бассейне Амура // Тр. Амурской ихтиолог. экспедиции МГУ. М.: МОИП. 1958. Т. 4. – С. 175 – 225.
37. Правдин. И.Ф. Руководство по изучению рыб. Вып.1. М.; 1931 – С. 8 – 23.
38. Митрофанов. В.П. Экологические основы морфологического анализа рыб. Алма – ата. 1977 – С. 3 – 32.
39. Никольский Г.В.Рыбы среднего и нижнего течения р. Чу//Ежегодник Зоолог.музей АН СССР. – 1931.-Т.32.-Вып.3,4.-С.227-268
40. Никольский Г.В., Евтюхов Н.А. Рыбы равнинного течения р. Или// Бюл. МОИП. Отдел. Биол. – 1940. Т.49. – Вып.3,4. –С . 187-200.
41. Дрягин П.А. Рыбы реки Чу и рыбохозяйственного использование этой реки // Рыбн.хоз-во КирССР / Тр. Кирг. Компл. Эксп.1932-1933гг. – М.-Л., 1936. Т.З.-вып.1-С.49-87
42. Хусаиновой Н.З. Ихтиологические и гидробиологические исследования в Казахстане за 40 лет // Каз.гос.университет им. С.М. Кирова к сорокалетию республики: Сб.статей. – Алма-Ата:Казучпедгиз, 1961. С.294-313.
43. Володкин А.В. О развитии рыбохозяйственной науки на Аральском море // Сб.работпо ихтиологии и гидробиологии. – Алма-Ата: АН КазССР,1961.-Вып.З.-С. 10-44
44. Дукравец Г.М., Митрофанов В.П. История изучения ихтиофауны Казахстана // Рыбы Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1986.-Т.1.-С.6-19

45. Герценштейн С.М. Научные результаты путешествий Н. М. Пржевальского по Центральной Азии //Рыбы.-СПб.,1888-1891. – Т.З.-Ч.2.-262с.
46. Кесслер К.Ф.Ихтиологическая фауна Туркестана // Изв. Общества любетелей естествознания. – СПб, 1872.-Т.10.-Вып.1.-С.47-79
47. Бурмакин Е.В.Домбровский Г.В.Состояние рыбных запасов озера Балхаш и перспективы увеличения улолов// Рыбные ресурсы оз. Балхаш/Изд.ГосНИОРХ.-1956.-Т.37.-С.5-63.
48. Бурмакин Е.В. Об изменениях в морфологии сазана, акклиматизированного в бассейне озера Балхаш//Зоол.журнал.-1956.Т.35.-Вып.12.-С.1887-1891.
49. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. К вопросу реконструкции ихтиофауны бассейна Таласа //Акклиматизация животных в СССР.-Алма-Ата, 1963.-С.271-273
50. Никольский Г.В., Евтюхов Н.А. Рыбы равнинного течения р. Или// Бюл. МОИП. Отдел. Биол. – 1940. Т.49. – Вып.3,4. –С . 187-200.
51.
52.Митрофанов В.П. Карповые рыбы Казахстана: Автореф. дисс.докт.биол.наук.М.,2004.-24 с.
53. Мартехов П.Ф.Вьюнковые бассейна реки Или и их биоценотическое и рыбохозяйственное значение: Автореф. дисс. Канд.биол.наук.-Алма-Ата: Ин-т зоологии АН,1950.
54. СеровН.П. Мероприятия по сохранению и воспроизводству рыбных запасов в бассейне Балхаша в связи с гидростроиьельством // Биология водоемов Казахстана /Сб. Работ Каз. Фил. ВГБО.-Алма-Аа, 1970.-С.108-112
55. Серов Н.П. Рыбы р. Аягуз // Биол. Основы рыбн.хоз-ва респ. Ср.Азии и Казахстана. Фрунзе :Илим,1978.-С.399-400.
56. Ерещенко В.И., Тютеньков С.К., Мусина Н.А., Селезнев В.В. О направленном формировании ихтиофауны Капчагайского водохранилища // Биол.основы рыбн.хоз-ва респ.Ср.Азии и Казахстана.-Алма-Ата: Наука,1970.-С. 62-65.
57. - Ерещенко В.И., Серов Н.П., Селезнев В.В., Мусина Н.А. Формирование ихтиофауны Капчагайского водохранилища в первые годы его наполнения // Биол.основы рыбн.хоз-ва респ. Ср. Азии и Казахстана. –Ташкент, Фергана, 1972.-С.191-193.
58 . Серов Н.П. Акклиматизация рыб в бассейне озера Балхаш//Изв.ГосНИОРХ. – 1975.-Т.103.С.-172-174
59. Глуховцев И.В., Дукрацец Г.М., Карпов В.Е., митрофанов В.П. Об изучении непромысловых рыб, акклиматизированных в Балхаш-Илийском бассейне // Изв.АН КазССР, Сер.биол.-1987.-Вып.3. (141). – С.8-15.

60. Карпов В.Е., Систематическая положение нового для фауны СССР вида рыб Oryzias latipes (Temminck et Schlegen) (Beloniformes , Oryziatidae) из бассейна оз. Балхаш // Известия АН КазССР. Сер.биол.-1998. P.-С.47-51
61. Орлов А.В., Нездолий В.К., Веремьев В.М. Распределение и скат молоди судака и бычка амурского в верхнем и нежне бьефах Капчагайского плотины // Биол.основы рыбн.хоз-ва респ.Ср.Азии и Казахстана. – Душанбе:Дониш,1976.-С.330-332
62. Терещенко А.М.Орлова И.В., Мурадов Х.А., Минеев А.Р.Покатная миграция молоди рыб в нижнем бьефе плотины Капчагайской ГЭС//Сб.научных трудов КазНИРХ. – Алматы, 1993.С.71-78.
63. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. Состояние и перспективы развития рыбного хозяйства в водоемах бассейна р.Или // Прогноз компл. И рацион. использования природных ресурсов, их охрана и перспективы развития производит. Сил бас.оз.Балхаш в период до 1990-2000гг. Алма-Ата: Наука, 1982.-Ч.2.-С.94-106.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
бет

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.1 Қазақстан суқоймаларындағы жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өзен абботинасының сипаттаматикалық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Өзен абботинасының мрфологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4 Өзен абботинасының биологиялық
сипаттамаы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..10
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН
МАТЕРИАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 И.Ф. Правдиннің морфоанализ
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..17
2.2 И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Балықтардың биологиялық анализі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.4 Гонаданың жыныстық жетілу
стадиялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..20
2.5 Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің

сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.6 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық
негіздері ... ... ... ... .25
2.7 Қазақстан су қоймаларының ихтиологиялық
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ..26
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
3.1 Өзен абботинасының қазіргі таралуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.2 Өзен абботинасының морфобиологиялық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .43
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44

КІРІСПЕ

Қазақстанға балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша үш кезеңге бөліп
қарастырылады.
Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі
революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы
қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.
Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға
балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп
отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт
аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру жұмыстары оралдың
дельта бөлімінен алынды.
Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке
және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта
Қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен КазПАС жерсіндіру
станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және
Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің суларынан және Амур
бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіргенде
кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың
ішінде амур жалған теңге – балық кездескен.
Өзен абботинасы Abbottina rivularis (бұрынғы атауы Pseudogobio
rivularis) кең тараған түр. Олар Жапония, Қытай және Амур өзенінің төменгі
бассейінде мекендейді [1].
Қазақстанда бір ғана түрі кездеседі. Ол Abbottina rivularis. 1956 –
1958 жылдары өсімдікжемді балықтарды Қытайдан жерсіндіру кезінде Қазақстан
мен Орта Азия тоған шаруашылығына кездейсоқ әкелінген [2-5].
Өзен абботинасы 1968 жылы табылған. Түр – жылу сүйгіш. Маусым – шілде
айларында өрістейді [1,6,7].
Бұл ұсақ балықтар ихтиофаунаның әртүрлілігін толықтырып тұрады.
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ Амур өзеніндегі өндірістік маңызы бар
балықтардың қорегі ретінде маңызы бар. Қорек ретінде бағалы бентофагпен
бірге конкуренциялық қатынаста болады.
Мақсаты: Өзен абботинасы – балықты оқып зерттеу, көптеген ғылыми
кітаптар арқылы терең танысу, зерттеу методикасын үйрену, құралдармен жұмыс
істеп үйрену.
Міндеті: Балқаш бассейндігі әр түрлі суларында мекендейтін Өзен
абботинасының экологиялық өзгерістерін морфоанализ арқылы зерттеу.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1.1 Қазақстан суқоймаларындағы жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының
сипаттамасы

Балқаш – Іле бассейніне ең алғашқы жерсіндірілген объект болып сазан
балығы саналады. Жерсіндірудің бұл үлгісі қазіргі күнге дейін толық
анықталмаған және мамандардың айтуынша ешбір ғылыми негізсіз өздігінен
енген сазан балығының Балқашқа жерсіндірілуі ең үздік үлгі ретінде танылады
[2].
Жалпы, Балқаш көлінің ихтиофауна құрамының кедейлігі көптеген
ихтиологтардың назарын өзіне аудартты. Көлдің балық түріне кедей екендігі
жөнінде өткен ғасырда А.М. Никольский де айтып өткен [3]. Бұл жағдайдан
кейін де, көлде тиімді жерсіндірудің бірнеше үлгілері орын алған, атап
айтқанда, Балқашқа енген жайын балығы да өздігімен енген интродуцент болып
табылады.
Қазақстан суқоймаларына ресми түрде жерсіндіру жұмыстарының басталуы
1929-1935 жылдар болып саналады. Бұл кезеңге алдыңғы жасалынған жұмыстар
алғышарт ретінде болса, жерсіндіруге арнайы ғылыммен негізделген теориялық
көңіл аударылды. Балықтарды тасымалдау әдістемесіне, тасымалдау
техникасына, отырғызылатын материалдың жастық іріктелуі жөніндегі алуан
түрлі ғылыми сұрақтар теориялық тұрғыдан пысықталды. Осы кезеңде бассейнге
арал қаязы, пілмай, ақсаха, солтүстік каспий майшабағы жерсіндірілді.
Айтылған екі түрдің - арал қаязы мен пілмайдың популяциясының түзілуі
ұзаққа созылғанымен бассейнде үлкен жетістікпен натурализацияланды.
Ал ақсаха және майшабақтардың жерсіндірілуі оң нәтижелер берген жоқ,
мамандардың айтуынша бұл балықтардың жерсіндірілген уақытысында, олар
жергілікті балықтарға жем болып, көбеюіне ешбір жағдай болмауында делінген
[4].
Жерсіндірудің бірінші кезеңінде (1927-1935 жж.) республиканың
суқоймаларына 9 балық түрлерін акклиматизациялауға талпыныс жасалған. Соның
ішіндегі екеуі жоспардан тыс жерсіндірілген түрлерге жатады (елец және
жайын балықтары), ал қалған 6 түр жерсіндіріліп, әр түрлі деңгейде
щаруашылық тиімділігін көрсетті, жерсіндірілген соңғы объектіге гамбузия
балығы жатады. Қазақстан суқоймалары үшін бүл түр - жаңа түр болып
саналады.
Осы жұмыстардан кейін жерсіндіру жұмыстары біраз уақытқа тоқтатылып
қалды. Бұндай үзіліс алдыңғы, жасалған жұмыстарды түйіндеп, алынған
нәтижелерді қортындылау үшін де керек болған сияқты. Ал екіншіден, Ұлы Отан
соғысы жылдарына тұспа – тұс келгендіктен жерсіндіру жұмыстары бірден
жалғаса қойған жоқ.
Екінші екпінмен, жерсіндіру жұмыстары 1948 жылдары қайта жалғастырылды.
Бұл кезеңде (1948-1956 жж.) әр түрлі суқоймаларға 18 балық түрлері
жерсіндірілген. Соның ішінде Арал бассейніне 13 түр жерсіндірілген. Аралға
севрюганы, амудария құбылмалы бахтағы жерсіндірілді, ал жерсіндірілген
қара теңіз кефалі, сингиль, остронос балық түрлерімен бірге жоспардан тыс,
құнсыз балық түрлерінен атерина, ине – балығы, бұзаубас балығының алты түрі
еніп кетті. Кефаль жерсінбегенімен аталған құнсыз балық түрлерінің барлығы
үлкен жетістікпен натурализацияланып, суқоймаға сіңіп кетті.
Осы кезеңде Балқаш су бассейніне балықтың 3 түрі жерсіндірілді. Н.П.
Серовтың (1975) мәліметі бойынша оңғақ балығы бұл жерде кездейсок
жерсіндірілген балық болды. Себебі, 1948 ж. күз айында самолетпен Зайсаннан
алынған оңғақ балықтарының 10 ұясы Мәскеуге жерсіндірілуді көздеген,
алайда, ауа – райының қолайсыздығына байланысты самолеттің кешігуінің
салдарынан балықтар Алматы тоған шаруашылығына мәжбүрлі түрде түсірілген.
Соңынан балықтың бұл түрі 1949 ж. тез көбейіп, Іле өзеніне де енді. Алайда,
Іле өзенінен кейін оңғақ кең таралған жоқ [5].
Күміс мөңке балығы да оңғақ балығы тәрізді жоспардан тыс
жерсіндірілген объектіге жатады. 1946 жылы Алтай өлкесінен Қаратал өзеніне
енгізілген, ал кейіннен 1950 жылдан Үштөбе ауылының суларында да кездесе
бастады. Бұдан кейін күміс мөңке балығы Балқаш көліне енген. Ал Алматы
тоған шаруашылығына мөңке балығы Қостанай облысының суқоймаларынан 1958
жылы әкелінген болатын. Қазіргі кезде бұл түр Балқаш бассейні суларында кең
таралған, натурализацияланған түр болып саналады.
Балқаш көліне шығыс табан балығын жерсіндіру күз айында 1949 жылы
Казахрыбвод басқармасымен ешбір ғылыми негізсіз ұйғарылған болатын. Арал
теңізінде, сырдария өзенінің сағасында ауланған массасы 615-1050 г болатын
5-7 жастағы балықтарды тірі балық тасымалдайтын вагондармен тасымалдап, Іле
өзенінен (402 данасын) және Шығыс балқаштың Қарашаған шығанағына (196
данасын) жіберген. Бұл жерде келесі жылдан бастап – ақ, табанның уылдырық
шашқандығы байқалды, ал 1952 жылдан табан балығының шабақтары үнемі
Балқашқа құятын өзендердің сағаларында кездесіп отырды. (Кичагов, 1964).
Сазан және талма балықтары тарапынан болған маңызды және айтарлықтай
қоректік бәсекеске қарамастан табанның жерсіндірілуі өте тез аяқталды [6].
1949 жылы шығыс табан балығы сондай – ақ, Зайсан көліне де
жерсіндірілген. Алғашқы табан балығының 386 данасы Сырдария өзенінен
әкелініп, 1949 жылдың 2 қарашасында ҚазССР ҒА Зоология Институтының және
ҚазССР Минрыбпромның бастамасымен көлге жіберілген. Отырғызылған материал
толық тірі қалғанымен, балықтардың көлге уылдырық шашуы тіркелмеді, осыған
байланысты 1955 жылы Гидрорыбпроект жоспарына сәйкес Зайсан көліне тағы да
табан балығының 13 мың дана тұқымдық даралары Сырдария өзенінің төменгі
ағысынан ауланып жіберілді. Балықтардың көктемгі уылдырық шашу кезеңі сол
жылы байқалған. Алайда, табан балығы популяциясының Зайсан көліндегі
түзілуі өте баяу қалыптасты. Көлде табан балығы тек 1960 жылдардың соңында
ғана натурализацияланды [7].
Осы кезеңдегі сәтсіз аяқталған жерсіндіру жұмысына Волга өзеніне шоқыр
балығын Шу өзеніне (1950 ж.) және Алакөл көлдер жүйесіне (1951 ж.)
жерсіндіру жұмыстарын айтуға болады.
Сөйтіп, жерсіндіру жұмыстарының екінші кезеңінде Қазақстанға әр түрлі
суқоймалардан 18 балық түрі жерсіндірілді. Оның тек жартысы, яғни 9 түрі
жоспарлы түрде жерсіндірілсе, қалған 9 түрі жоспардан тыс өздігімен
жерсіндірілген балық түрлері болды. 13 балық түрі натурализацияланды, соның
ішінде 4 жоспарлы түр (салака Аралда, оңғақ Билікөлде, табан балығы
Балқашта және жоғарғы Ертіс бассейнінде, сазан Нұра өзенінде) және 9
жоспардан тыс енген балық түрлері (Аралда 8 түр, Балқашта күміс мөңке
балығы) осыған қосымша Балқашқа енген кездейсок оңғақ балығын айтуға
болады. Ал 5 түр үшін жерсіндіру жұмыстары сәтсіз аяқталды, олар: Аралда
шоқыр мен кефаль балықтары, сүйрік пен амудария құбалмалы бахтағы. Осы
түрлердің ішінде Қазақстан суқоймалары үшін жерсіндірілген тек салака
балығы жаңа түр болды.
Республикадағы жерсіндіру жұмыстарының үшінші кезеңі – 1950 жылдардың
екінші жарсытысна басталды. Бұл кезең ақсаха балықтарын, көксерке және
өсімдік қоректі балықтарды жерсіндірумен сипатталады. Осы кезеңде
Қазақстанда балықтарды тасымалдау және жерсіндіру бойынша арнайы жерсіндіру
стансасы - Қазақ өндірістік – акклиматизациялық стансасы (КазПАС)
ұйымдастырылды. Осыған байланысты жерсіндірілетін балық түрлері және
жерсіндіру суқоймаларының саны кенеттен өсті. Осы кезеңде жерсіндірудің
жаңа бағыты - балықтардың қорегі болып саналатын азықтық омыртқасыздарды
тасымалдап, жерсіндіру бағыты пайда болды. Бұл идеяның практикалық тұрғыдан
бастаушысы Қазақстанда С.К. Тютеньков болды.
Осы кезеңде Солтүстік және Орталық Қазақстанның барлық көңіл аударуға
тұралық көлдері мен суқоймаларына ақсаха балықтары толығымен енгізілді.
Оның біразында ақсаха балықтарының тірі қалуы байқалып, ал кейбіреулерінде
жыныс өнімдерінің жетіліп, уылдырық шашу фактілері анықталды.
Көксерке балығы Жайық және Сырдария өзендерінің сағаларынан ауланып,
Балқаш және Талас, Ертіс және Алакөл бассейндеріне жерсіндірілді. Содан
кейін республиканың солтүстігінің көптеген суқоймаларына еніп кетті.
Көксеркемен бірге Балқашқа ақмарқа, жайын, таутан балықтары енді. Аталған
кездейсоқ түрлер қазіргі уақытта бассейнде кеңінен таралып,
натурализацияланған. Алайда, жерсіндіру нәтижесінде ең көп кездейсоқ балық
түрлері өсімдік қоректі балық түрлерін жерсіндіру барысында еніп кеткен.
Атап айтқанда, ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіру барысында
Қытай суларынан Қазақстан және Орта Азия суқоймаларының ихтиофаунасына 14
кездейсок, жоспардан тыс балық түрлері еніп кеткен. Бұл балық түрлерін
басқаша қытай ихтиофауна кешені, құнсыз балықтар кешені, бөгде балық
түрлері, қажет емес интродуценттер деп те атайды. Осы жоспардан тыс
интродуценттерді негізгі таратушылары болып Сырдария бассейні үшін Ташкент
маңына жақын орналасқан Аққорған балық питомнигі, Балқаш бассейні үшін
Алматы тоған шаруашылығы және Шелек тоған шаруашылығы болып саналады. Осы
жерде жыланбас балығының таралу жолдары әлі де белгісіз. Қазіргі кезде
жыланбас балығы Талас және Шу өзендерінен басқа Балқаш бассейнінің кебір
суларында, атап айтқанда Қапшағай суқоймасында, Балқаш көлінде, Қапшағай
уылдырық шашу – шабақ өсіру шарашылығында, Шелек тоған шаруашылығында да
кездеседі деген мәліметтер бар. Жоспардан тыс жерсіндірілген балықтардың
түрлері бойынша айтарлықтай толық, қанағаттанарлық мәліметтер өте аз.
Себебі, жоспарланған объектілер бойынша барлық материалдар фактілі
тіркелген, ал, жоспарсыз енген балықтар бойынша әдетте ешқандай мәліметтер
тіркелмеген. Жалпы, республикамыздың әр түрлі суқоймаларына барлығы 65
балық түрі жерсіндірілген. Олар 19 тұқымдасқа жатады (соның ішінде 13
бөлігі, немесе 22 түрі тұқы тұқымдасына жататын балық түрлері, 7 түрі –
бұзаубастар тұқымдасына жататын балық түрлері, 6 түрі – ақсаха тұқымдасына
жататын балықтар, 5 түрден – албырт және алабұғалар тұқымдасының түрлеріне
жататын балықтар, 4 түрі – бекіре тұқымдасына жататы, 2 түрден –
майшабақтар, кефальдар және элеотрлар тұқымдасына жатады. Жерсіндірілген
балық түрлерінің ішіндегі 32 түрі, яғни 50%-ы Қазақстан суқоймалары үшін
жаңа түр болып табылды. Жаңа түрлерден Қазақстан суларына бейімделгені -7
түр болды, ал жерсіндірілуі әлі де белгісіз болған 6 түр, ақсахалардан 5
түрі жайылымда, 14 балық түрі (43,8%) толық натурализацияланды.

1.2 Өзен абботинасының систематикалық орны

Тип Chordata - Хордалылар
Тип тармағы Vertebrata - Омыртқалылар
Бөлім Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті Pisces - Балықтар
Класс Osteichthyes – Сүйекті балықтар
Отряд үсті Cyprinimorpha - Циприноидтар
Отряд Cypriniformes – Тұқытәрізділер
Тұқымдас Cyprinidae - Тұқылар
Туыс Abbottina - Абботина
Түр Abbottina rivularis – Өзен абботинасы [8,9]

Ертеде өзен абботинасын Pseudogobio rivularis түріне жатқызылған.
Бірақ соңғы мәліметтерге қарағанда бұл түр Abbottina туысына жатқызылады.
Туыстық өзгерістерге байланысты орысша атауы өзен абботина деп өзгерген.
Жапондық және континентальды түрлері жеке түр астына жатқызылуы мүмкін
[6,10-12]. Өзен абботинасының кездейсоқ жерсіндірілгеніне республикада 25
жыл уақыт өтті.

1.3 Өзен абботинасының морфологиялық сипаттамасы

Амур өзенінде Д II – III 7, А II – 5, бүйір сызықтарының қабыршақтар
саны – 36 – 41, жұтқыншақ тістері – бір қатарлы 5 – 5, Балқаш – Іле
бассейінінде: Д III 7,5; А II – III 5,5; Бүйір сызығының формуласы 33х 5 –
74 – 5, 39 орташа қабыршағы 36,6; омыртқа саны – 30 – 34; кеуде – 14 – 16;
құйрығы – 15 - 18, 1 –ші желбезек доғаның саны 10 – 14 орташа 12, аузы –
төменгі үстіңгі жағы төмен қараған. Төменгі ерні үзілмеген, бірақ ол 3
бөліктен тұрады. Мұртшасы – қаралау қысқа, олардың ұзындығы көзінің
қарашығының диаметріне тең. Қабыршақ көлемі – орташа, тамағының асты
жалаңаш [13].
Тұмсығы танау тесігінің алдында, тікке жоғары қараған. Көзі жоғары
орналасқан. Арқа жүзбе қанаты құрсақ қанатының алдына қарай орналасқан.
Дененің биіктігі – 5,1 – 5,4. Арқасы – сұр – қоңыр. Арқа, ал кейде құйрық
қанаттарында ашық қара дақтары бар, бұл жас шабақтарында жақсы байқалған.
Арқа және құйрық қанаттары қатты [13].
Бұл түрдің максимальды мөлшері өзі туған су қоймасында 8,5 – 10,5 см
– ге тең, ал Балқаш – Іле бассейіндерінде 12 см – ге дейін. Көп жағдайда 8
см. дене массасы 4,7 – 11,34 г [14]. Денесі бүйірінен қысыңқы, денесі
шығыңқы, тұмсығы ұзарған. Түсі біршама кәдімгі құмқазғышқа ұқсас. Арқасының
түсі – күңгірт, көбіне күңгірт – қоңыр, құрсағы – ақ күміс түсті.
Денесіндегі дақтары – ұқсас, құйрық және арқа қанатында біршама ашық түсті.
Ауыз бұрышында қысқа мұртшасы бар. Д II – III 7 – 8; А II – III 5 –
7; желбезек өсінділері -8 – 15; жұтқыншақ тістері бірқатарлы 5 – 5. Жақын
түрлердің кариотипі 2n = 50 ( A.ecocinus) [1,6,15].

1 сурет - Abbottina rivularis – Өзен абботинасы

1.4 Өзен абботинасының биологиялық сипаттамасы

Таралуы. Тұщсулық түр. Өзен абботинасы– жылу сүйгіш. Әдетте судың
ақырын ағысында және тоқтанды суларда тіршілік етеді.
Ханка көлінің бассейінде, Роздольный өзенінде кездеседі. Жалпы
тіршілік ету ареалы – шығыс Азияның тұщы суларында, Амур өзенінің Меконг
өзеніне дейін кездеседі.
Қытайдағы Янцызяннан Солтүстікке дейін, Кореяда да кездеседі. ТМД
аумағында ертеде Амурдың төменгі және ортаңғы ағыстарында
кездеседі [1,6,7].
1956 -1958 жылдары өсімдік жемді балықтарды Қытайдан жерсіндіру
кезінде Қазақстан және Орта Азияның тоған шаруашылығына кездейсоқ
әкелінген. Балқаш – Іле, Арал бассейіндері осы суқоймаға жатады, Сарысу,
Талас, Шу өзендерінде табылған. В.П. Митрофановтың пікірінше түркістандық
пескармен гибридті форма түзеді [2-5,16].
Өте көп тараған Амур бассейіні мен жапон теңізінің өзенгі
бассейінінен бастап оңтүстігі меконкаға дейін. Қытайда, Кореяда және
жапонияда кездеседі. Россияда жоғарғы және ортаңғы Амур ағыстарында, Ханка
өзенінің бассейінде тіршілік етеді [6,10].
Өсімдік жемді балықтарды Амудария мен Сырдарияға жерсіндіргенде
кездейсоқ келген.
Өзбекстан суқоймасына өсімдік жемді балықтарды жерсіндіргенде
бірге келген 1960 жылдың басында Ташкент облысында Балыкчи балық
совхозына әкелінді (Сырдария өзені). Отырғызу материалы ретінде, ертедегі
суқоймаға, бассейіндерге өзендер арқылы барлық балық совхозын толықтырып
тұрды[17].
Көбеюі. Бір жылда жыныстық жағынан жетіледі (Амур өзенінде) кейде кеш
2 жылда (Балқаш – Іле) жетіледі, денесінің мөлшері 4 – 5 см – ге жеткенде
жыныстық жағынан жетіледі. Аталығы аналығынан үлкен. Жыныстық кезеңінің
байқалуы және кеуде қанаттарында болатын тікенектерінде. Өрістеу кезеңі –
сәуірдің соңы – майдың басы және тамыздың басында порциялап және ұзақ
шашады , маусым – шілдеде, Амур өзендерінде 2 – ші және 6 – шы порция
уылдырықтарында бір – бірінен айырмашылықтары бар. Тұқымдылығы – Балқаш –
Іле бассейіндерінде ұзындығы бойынша 6 – 8 см, 0,8 – 1,2 мың уылдырық , ал
қапшағай суқоймасында тұқымдылығы біршама жоғары – 1,55 – 7,55 мың
уылдырық. Амур өзенінде ол көрсеткіш өзгеріп 1,2 – 1,98 мың уылдырық
алынған. Өрістеу кезеңі - өзен, көл, суқойманың системасында жүреді. 10 –
40 см тереңдікте судың әлсіз ағысымен, құмды және құмаралас грунтта өтеді.
Икрасы шұңқыр ұяшыққа салынады, оның диометрі 15 -25 см, аталықтары
ұяшықтарды құрады , мәлімет бойынша аналық суқоймалар үшін кеңдігі(1 – 2,3
см) ұяда орналасқан уылдырығы жерсіндірілген суқоймаларда белгіленбеген.
Бір ұяшықта кездескен уылдырықтар саны өте төмен: 1711 дана. Амур өзенінде
және Іле бассейінінде 172 – 537 дана [1,3,6,18-23].
Шыққан уылдырық су температурасына байланысты аталықтың қарауымен 4 – 8
күнде дамиды. Өзінің ұрпағын қорғау үшін уылдырықтарын басымен, кеуде
қанатымен қорғайды, оттегінің болуын жақсартады. Уылдырығы жабысқыш,
диометрі 2 – 2,5 күнде түсіп қалады 4 – 4,2 мм эмбриондардың сарыуыз
қапшығы болады., кеуде қанаттары ұзын, құйрық бөлімі біраз қайырылған 4 – 5
күндей аралығында су түбінде болады, судың қалың қабатында болады. 11 – 15
тәуліктен кейін шығады, ұзындығы 5 – 6 мм. Заводтарда өзендерде
концентрацияланады, осы даму сатысы жүреді. Әр жылда Іле бойында
0,06 – 2,16 мм дана ұсталады, жас өзен абботинасы шабақтары ұсталады. А –
В кезеңдерінде осындай ұсталған түрлердің 0,05 - 4% - ын мыналар құрайды:
дрифт личинкалары және т.б. түрлер (амур чебачогы, амур бычогы т.б.)
миграция кезеңі бұл бассейінде мамыр ортасы маусым соңына дейін болады.
Маусымның бірінші декадасында максимумге жетті [6,24,25].

ГЭС плотинасынан Балқашқа дейінгі барлық өзендерде өзен
абботинасы түрлері табылған. Белгілі бір аймақта барлық өзендерде түрлердің
өрістегіштігі тіркелмеген. Бұл түрдің жас шабағының кіру орны болып Іле
өзеніндегі Ақдала суару массиві саналады. Осы жерде лөзен абботинасы
активті көбейді және су түсіргіш каалмен саға бөліміне жиналды.
Сырдариядағы бұл түрдің көбеюі туралы мәліметтер бізге беймәлім. Өзен
абботинасы бұл өзенде табылмаған [26,27].
Өрістеу уақыты келгенде алдыңғы жүзбе қанатында өсінділер
қалыптасады, сол арқылы жыныстық жетілгенін білуге болады. Кеудесінің
төменгі бөлігі осы кезде сарғыш түс береді, ұзындығы – 5 см жеткенде 1
жылда жыныстық жетіледі, өрістеуі – порционды, аталығы ұясын шұңқыр түрінде
салады, ол жерге аналығы – 1000 уылдырыққа дейін салады. өрістеуі топпен де
болады, онда бір аталыққа 2 – 3 аналықтан келетін топ өрістеуге шығады.
Инкубациялық кезең су температурасы 2 С0 тең болғанда, 4 – 5 күнге
созылады[27].
Уылдырығын және дернәсілдерін аталығы қарауылдап жүреді. Аквариумдағы
балықтар 6 – 8 см – ге дейін өседі. Қоректің барлық түрімен қоректене
береді. Оптимальды жағдайдың құрамы; Судың қаттылығы 2 ден 12 С0, рН – 6,5
– 7,5; t = 16 – 22 C0. суда міндетті түрде аэрация және фильтравание болуы
тиіс.
Уылдырығын конус тәрізді шұқыр ұяға салады, ондағы уылдырықты
аталықтары қарауылдайды.
Егер аквариумда дұрыс жағдай жасалған болса, балықтар өзін қалыпты
сезінеді. Олардың мінез – құлығын және көбеюін және т.б. сұрақтарға жауап
іздеуге болады [28].
Ұясы – шұқыр табақ тәрізді. Ішкі диометрі – 20 см, тереңдігі 5 см
дейін терең. Ұясы жағалауға орналасады, ұсақ аймақтарда ұясы 8 – 40 см
тереңдікке салады және әр түрлі грунттарға: құмды, құмды – лайлы және
қарапайым лайлы грунттарға орналасады.
Осы грунта ұялар ашық дөңгелек дақтар сияқты көрініп тұрады. Осындай
ұсақ сулардың температурасы – 30 С0 –ге дейін жетеді. Аталық ұяны активті
түрде қорғайды. Ол өзімен бірдей жастағы аналықтан ірілеу. Өрістеу
уақытында аталықтың басында және кеуде қанатында өсінділер пайда болып, сол
арқылы ұяны қорғап жүреді. Ол активті түрде ұяны басқа балықтардан
қорғайды. Ұяға адам жақындаса аталығы ұядан біршама құмға немесе
өсімдіктерге қарай кетеді. Біраз уақыт қозғалмай бақылап отырсақ, біраздан
соң ұяға қайтып оралады. Содан кейін ұясында уылдырығын қарауылдайды.
Кеуде қанаттарын қозғалту арқылы аталықтары ұясындағы суда ток шығарады[1].

Уақыт өткен сайын, аталықтары уылдырығын біршама айналдырып қозғайды.
Аузына бірнеше уылдырықты салып, қайта орнына қояды. Бұл жағдай ұядағы
газдық режимді жақсартады.
Өзен абботинасы уылдырығын ұсақ бентофагтардан жою үшін қорғайды. Ол
өжет түрде қолға қарай секіреді және тістейді, бүкіл денесімен ұрады,
әсіресе кеуде қанатының қатты өсінділері бар сәулелерімен ұрады. Егер
аталықты ұядан алса, онда ұяға горчак, шабақтар, құмқазғыштар ұяға
жиналады. Уылдырық дамуы тез өтеді, дернәсілдері біршама су қабатында жүзіп
жүріп су түбіне шөгеді. Дернәсілдің кеуде қанаттары өте ірі саусақ тәрізді
ұзындықта жетілген. Бұлай болу себебі, жалған құмқазғыштың дернәсілдері,
басқа құмқазғыштардың дернәсілдерімен салыстырғанда жұмсақ грунтта тіршілік
ететін және оған бекіну үшін біршама үлкен көлемде болуы тиіс [1].
Жасы мен ұзындығы. Қазақстанда оның ішінде Амур өзенінде лжепескардың
биологисы жайлы мәліметтер аз көлемде берілген. Өзен абботинасы қысқа
мерзімді балық. Амур өзені мен су қоймаларда өзен абботинасы жасы – 5 жасқа
дейін болады. Қапшағай суқоймасының балықтары ұзындығы 1,4 – 7,0 (орташа
3,0 см) ,салмағы 0,023 – 4,7 г (орташа 1,3 г), Алматинкада 25,6 – 83,5 мм
(орташа 41,76 мм), салмағы 0,282 – 11,34 г (орташа 1,23 г), өзендегі
популяция түрлерінің денесінің ұзындығы Алматинкада 60 – 66,7 мм (орташа
62,62 мм), салмағы 3,46 – 6,0 г. Ауланған түрлердің ұзындығы Амур
бассейінінде 4,5 – 8,5 см [2,3,6,18].
Өзен абботинасының өсуі аналық суқоймада келесі көрсеткіштермен
көрсетіледі, мм: бірінші жылы 42 – 50, екінші жылы 56 -60, үшінші жылы 67 –
78 аталығы аналығына қарағанда тез өседі 4 -6 мм: бұл жаста аталығының
ұзындығы 70 – 78 мм, аналығы 67 – 84 мм бұл көптеген қозғалатын балық
түріне тән [20,21].
Амур бассейіні үшін өзен абботинасының өсу қарқыны су қоймада өте
төмен екені көрсетілген. Амур өзенінде жылдық өлшемдері 42 – ден 50 мм-ге
дейін өзгертеді, Қапшағай суқоймасы мен Бақанастық системада 27 – 46 және
37 – 46 мм сәйкестік бар, бірақ келесі жылғы өсімді қосқанда (1+). Осындай
тенденция басқа топтарда да табылған бірақ, төменгі сатыда. Өсімтал
топтардың арасында есептелген және қарастырылған жылдық өсуі бір – бірімен
алшақтамайды: Амурда жылына 10 – 18 мм құрайды. Қапшағай суқоймасында 13 –
19 мм. Ересек балықтарға өсіміне жүргізілген бақылаудың нәтижесі. Амурда үш
жылдық – 11 – 18 мм және су қоймаларда 2 – 3 жастағылары 15 – 19 мм.
Салмағының өсімі төрт жастағыларда су қоймалар үшін жоғары.
Аналық суқоймаларға қарағанда Қапшағай суқоймаларындағы өзен
абботинасы - балық жақсы өсімі көрсетілген: 2+ =7,5 см, 3+=8,5 см,
4+=9.1 см. аталғандардың барлығы әр түрлі су қоймаларындағы оның шектеусіз
өсімімен байланысты болуы мүмкін. Бұл түрдің максимальды өлшемі Балқаш –
Іле бассейінде (12 см) жоғары, Амур өзеніне қарағанда [20,21].
Қоректенуі және қоңдылығы. Амур бассейінінде - өзен абботинасы -
балығы стенофаг ретінде тіршілік етеді. Қоректің 59 % - ын бентостық
организмдер құрайды, соның ішінде негізгі өкілдері херономидтер. Басқа
компоненттердің ішінде 63,1 % өсімдіктер қатысады. Қоректену
компоненттерінің ішінде өсімдіктердің ұрықтарының маңызы зор және олармен
қоректенетіндіктен жұтқыншақ тістерінің жоғарғы бетінің көлемінің өзгеруіне
және ішектердің ұзындығына әсерін тигізіп, дене ұзындығының 90 – 110 %
- ын ішегі алып жатады [6,29].
Бентоспен қоректену уақыты дернәсілдік кезеңінен басталады. 10 мм –
ге дейінгі жас особътардың қорегінің объектісі – бентостық және жағалауда
тіршілік ететін коловраткалар. (Trichocera, Monostyla hepadella) біртекті
кездесетіндер негізінен – десмидиялар және диотомды балдыырлар және
қарапайымдылар.
Шабақтардың қорегіне аз қылтанды құрттар, бұтақмұрттылар,
жапырақаяқтылар (ескекаяқты шаяндар), херономидтер, нематодтардың
дернәсілдерімен қоректенеді. Ірі балықтың қорегі жылдың маусымдарына
байланысты өзгеріп тұрады.
Херономидтердің дернәсілдері маусым айында 70 84 %, ал шілдеде 11-
20,8 %, ал күзге қарай бұл көрсеткіштер жоғарылайды. Стенофагия деңгейінің
жоғарылылығы өзен абботинасының Амур өзеніндегі қоректің көптігінен және
бұл түрдің су астында мекен етуіне байланысты [29].
Балқаш – Іле бассейінінде тіршілік ететін өзен өзен абботинасының
қорегінің спектрі кеңейген және жаңарған.
Қапшағай суқоймасында қорегінің құрамы 16 компонентті құрайды, ол
жануарлардан және өсімдіктердің төменгі деңгейін құрайды – 26,3 ‰ [30].
Өсуінің қатынасына байланысты Қапшағай су қоймасында рационды өзгеріп
тұрады, компоненттің саны сияқты қорегінің құрамы да өзгереді.
( 1 кесте).
Ұзындығы 10 – 15 мм балықтың рационының минимальды компоненттерінің
саны 5 – ке тең негізінен омыртқасыздар, балықтар, минералды тыңайтқыштар.
Доминантты түрлер – коловратка, ескекаяқты шаянтәрізділер балықтар
үшін 80%, ал херономидтер балықтар үшін – 16 %.
20 – 25 мм – ге жеткен лжпескарьдің қорегінің көлемі – 12 мм-ге дейін
өсіп отырады., жануарлардан қорек ретінде кездесетіндері – аз қылтанды
құрттар және танитарзустар – 65 %, остракодалар - 50%.
Негізгі қоректің массасын – херономидтердің дернәсілдері (34 %)
азқылтанды құрттар - 17% құрайды. Жалпы жануарлар қорегінің 45,7 %,
минералды бөлігі – 54,3 % [30].
Қорегінің құрамы 2 – ге бөлінеді:
1 Зоопланктон
2 Бентос
Қолданылатын индексі 8 (10 – 15 мм) 22,1 (20 – 25 мм)
дейін өседі [31].
Жыныстық жағынан жетілген түрлердің (40 – 90 мм) қорегінің
компонентері 10 – ға тең соның 8 – і жануарлардан тұрады. Саны бойынша
доминантты түрлер аз қылтанды құрттар және херономидтердің дернәсілдері
(88,7%), хирономидтер (40,2 %), шаянтәрізділер (17,2 %). Балықтардың –
100 %, минералды бөлігі - 90 %.
Жыныстық жетілген өзен өзен абботинасының қолданылатын индексі –
орташа 15 20 – 25 мм мөлшердегі түрмен салыстырғанда 7дейін
төмендейді. Аналықтың қоңдылығы суқоймада Фультон бойынша ♀ - 1,9, ♂ - 1,8
–ге тең. Кларк бойынша ♀- 1,33 және ♂ - 1,45 – ке тең [20,21]. Өсу кезінде
(1+ ... .3+), бірақ жынысқа бөлінбей тұрып, Бақанаста тіршілік ететін
балықтың айырмашылығы: орташа фультон бойынша 1,7 – 1,8 және Кларк бойынша
1,2 – 1,3 -ке тең [31].
Қапшағай суқоймасында тіршілік ететін особътардың (жасы 1+)
коэффициенті өте жоғары емес 1,5 және 1,3 [32].
Балқаш көліндегі өзен абботинасының қорегі – көбінесе планктонды
организмдердің көп болуымен ерекшеленеді, әсіресе дельта Іле зонасы жағында
(Майтон, Кунон түбектері).
14 -16 мм жететін балықтың қорегінің планктонды организмді жануарлар
– 72% қоректің құрамындағы организмнің мөлшері (Phynchotalona, Harpacticus)
– өсімдіктер – 27% (Diatomea, Naricula, Melosira). 18 – 20 мм жететін
бентостық балықтардың 50% - н (херономидтердің дернәсілдері) құрайды,
фитопланктон (диатомды және көк – жасыл балдырлар) шамамен 26 – 34 %
құрайды.
23 – 26 мм – ге тең ұзындығы балықтың қорегі 30% дейін төмендейді,
себебі бұтақмұртты шаянтәрізділер және ескекаяқты шаянтәрізділер (63 – 68
%) дейін өседі, олардың ішіндегі минералды заттары анықталмаған [33].
Басқа суқоймаларда өзен абботинасы – босминдермен қоректенеді [34]. 1
кестеде көрсетілген.

Кесте 1. - Қапшағай суқоймасында өзен абботинасы - балықтың қорегінің
құрамы

Компонент Кездесу жиілігі % Қорек массасы %
Hydra sp. 2 0,1
Cladocera sp. 38 1,0
Copepoda sp. 18 0,4
Копеподаның науплиусы 6 0,1
Cryptochironomus gr. pararos 2 0,6
tratus
C. g. riridulus 2 0,2
Chironomus plumosus 2 0,2
Polypeilum gr. convictum 14 1,0
Stictochiro nomus psammophilus 6 0,1
Orthoclaius gr. saxicola 2 0,6
Хирономидтер личинкасы 6 0,6
Құрлық буынаяқтары 2 0,2
Балдыр 14 0,2
Су өсімдіктері 22 0,3
Басқа судағы буынаяқтар 4 3,2
Минералды бөліктері 76 89,8
Мизида 2 0,1

Өзен абботинасы санына байланысты және личинкалардың дамуына
байланысты 1 – 14 тәуліктің ішінде эксперименталды суларда қансорғыш
масалардың көбею жерлеріне бейімделген аймақтарды қоректендіреді.
Грунттық организмдер: херономид дернәсілдерімен, өсімдіктердің
тұқымдарымен қоректенеді.
Бентофаг қорегінде- жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері, херономидтердің
дернәсілдері, нематодтар, қосқанаттылардың дернәсілдері, балдырлар және
т.б. бентостық организмдер кездеседі.
Максимальді мөлшері – Амур өзеніндегі өзен құмқазғышының мөлшері – 9
см, Сунгарияда – 11 см, Кореяда - 12 см [1,35].
Аталығы аналығынан ірілеу және ол ұрпағын күзетеді. Өмір сүру
ұзақтығы 4 жастан аспайды [22,36].
Өмір сүру ортасы – тыныш жерде немесе ақырын ағысы бар суларда
тіршілік етеді. Бірнеше үйірі бар және бентостық организмдермен қоректенеді
( коловратка, херономидтердің ұсақ личинкалары, нематодтар, бірқатар
балдырлар) тұрады. Ұзындығы 4,2 см – ге жетіп бір жасқа толғанда жыныстық
жағынан жетіледі. Уылдырығын өзінің ұясына салады, ол ұясы шұңқыр табақ
тәрізді болып келеді және грунтта орналасады.
Ұясының диометрі 12 ден 43 см дейін, тереңдігі шамамен 5 см – ге
дейін ауытқиды. Ағысы жоқ жерлерге уылдырық салатын ұяны салады. Ұясы 8 –
ден 40 см тереңдікте су қабатында орналасады. Тез жылитын жерлерде, су
температурасы 30 С0 жақын болуы тиіс. Әр ұяға бір аталық уылдырығын салады.
Аталығы ұяны активті қорғап жүреді, басқа балықтарды жақындатпайды бір ұяда
1700 – ге дейін уылдырық болады. Уылдырығы құмға жабысқыш, грунтта анық
белгілері байқалмайды. Оның диометрі уылдырығының қабығымен бірге – 2,0 –
2,5 мм [22].
Ұрықтану кезеңі су температурасы 18 С0 – та 6 – 8 күн
экспериментальды жағдайда, ал табиғи жағдайда бұдан қысқарақ болады.
Уылдырықтан шыққан дернәсілдер 5 мм – ге дейін өсіп, өте үлкен жетілген
саусақ тәрізді өсінділері бар кеуде қанаттары жақсы жетілген [23].
Уақыт өткен сайын аталығы ұядан аузына бірнеше уылдырық салып алады
және біраз уақыттан кейін орнына әкеледі. Бұл процесс ұядағы оттегі режимін
реттейді.
Саны және шаруашылық маңызы. Табиғи су қоймада саны туралы нақты
мәліметтер жоқ.
Іле бассейініндегі бақылаулар бойынша олардың саны жоғары мөлшерде
тұрақты емес, жыртқыш балықтардың қорегінде кездеспеген.
Амур өзеніндегі және т.б. суқоймада ихтиофаунада өндірістік
балықтардың қорегі ретінде есептелмейді [2,3,6,18,31].
Қытай комплексіндегі басқа балықтардың (амур шабағы, амур бычогы)
тоған шарушылығында көбеюіне байланысты өнімділікке кері әсерін тигізеді.
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ Амур өзеніндегі жыртқыш балықтардың
қорегі ретінде маңызы бар. Орын алуы алуан түрлі. Қорек ретінде бағалы
бентофакпен бірге конкуренциялық қатынасы болуы мүмкін [18,31].

2 сурет -

II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР

2.1 Зерттеу материалы

Дипломдық жұмыстың материалы ретінде 2011-20012 жылдары Алматы
облысының тоған шаруашылықтарынан жинаған құнсыз балықтар алынды.
Балықтарды шабақ аулау торымен аулап, 4% формалин ерітіндісінде
фиксирледік. Аулау тәуіліктің ертеңгі уақыты және кешкі уақыттарында болды.
Зертханалық жағдайда балықтардың толық биоморфологиялық талдаулары
жасалынды. Жалпы жиналған материалдың сапалық талдауы 2 кестеде
көрсетілген.

Кесте 2. Зерттелген балықтардың сапалық сипаттамасы
Су қойма аты, жылы, күні. Биоанализ Морфоанализ Барлығы
АҚ БЕНТ 7 5 12
Шелек тоған шаруашылығы
Қыстату тоғаны - 14 14
Жарсу өзені 2 - 2
Бас тоған - 17 17
Шелек тоған шаруашылығы 3 10 13
Барлығы 14 70 84

2.2 Зерттеу әдістемелері

Ауланған балықтарға дәстүрлі ихтиологиялық зерттеу әдістері
қолданылды (Правдин, 1966) [37]. Балықтардың морфологиялық талдауы
барысында келесі белгілері өлшенді:
L – денесінің толық ұзындығы
l – денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы
aD – антедорсальды арақашықтығы
pD – посдорсальды арақашықтығы
Lca – А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі
арақашықтығы
aP – антепектральды арақашықтық
aV – антевентральды арақашықтық
aA – антеанальды арақашықтық
lc - басының ұзындығы
ao – тұмсығының ұзындығы
o – көзінің диаметрі
ap – көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық.
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы
lmd – төменгі жағының ұзындығы
io - екі көзінің арақашықтығы
hCs – көзінің алдынан басының биіктігі
hZa – көзінің артынан басының биіктігі
H – денесінің ең биік жері
h – денесінің ең аласа жері
ID – арқа қанатының ұзындығы
hD – арқа қанатының биіктігі
lA – аналь қанатының ұзындығы
hA – аналь қанатының биіктігі
IP – кеуде қанатының ұзындығы
lV – құсақ қанатының ұзындығы
lcs - үстіңгі құйрық қабақшасының ұзындығы
lcm – құйрық қабақшасының ортасы
lci – астыңғы құйрық қабақшасының ұзындығы
ll - бүйір сызығының қабыршақтар саны
над – бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны
под - бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны
llca - құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны
D – арқа қанатының сәулелер саны
A – аналь қанатының сәулелер саны
P – кеуде қанатының сәулелер саны
V – құрсақ қанатының сәулелер саны
Spbr – 1 – ші желбезек доғасының өсінділер саны
Vert – омыртқасының саны
Q - денесінің толық салмағы
q – денесінің іш құрылыссыз салмағы
пол – жынысы
стад - стадиясы
тамақ – ішектегі тамақ мөлшері
АЖТ - балықтың абсолюттік жеке тұқымдылығы [37].

Балықтардың зерттелген морфологиялық белгілері экологиясына байланысты
бірнеше топқа бөліп қарастырылады, олар:
1. Қозғалуына байланысты белгілері.
2. Қоректенуіне байланысты белгілері.
3. Көбеюіне байланысты белгілері.
4. Тыныс алуына байланысты белгілері.
1. Қозғалуына байланысты белгілері: L; l; aD; pD; lcd; aP; av; aA; lc;
Vert; A; P; V; lmx; lmd; ll; llca; H; h; lA; hA; lP; lV; LCs; Lcm: LCi.
2. Қоректенуіне байланысты белгілері:Q; q; Sp; br; ao.
3. Көбеюіне байланысты белгілері: пол; стад; АИП.
4. Тыныс алуына байланысты белгілері: lc; hCs; hZa; Sp; br.

Зерттеу барысында шабақтарға және бір жастағы балықтарға биологиялық
талдау жасалып, оның нәтижелері бойынша олардың Фультон және Кларк
формулаларын пайдаланып қоңдылық коэффициенті есептелді.
Фультон бойынша қоңдылық коэффициенті (1) формула бойынша анықталады:
F = Ql*l*l *100 (1)

мұндағы:
F –Фультон бойынша балықтың қоңдылығы
Q – денесінің салмағы, г;
l – дене ұзындығы, тұмсығының жоғарғы жағынан құйрық қанатының негізіне
дейін, яғни құйрық қанатына дейінгі ұзындығы, см.

Кларк бойынша қоңдылығы (2) формула бойынша анықталады:

Сl = ql*l*l*100 (2)
мұндағы:
Cl – Кларк бойынша балықтардың қоңдылығы.
q – ішкі мүшелерін алғандағы салмағы, г;
l – дене ұзындығы, тұмсығының жоғарғы жағынан құйрық қанатының
негізіне дейін, яғни құйрық қанатына дейінгі ұзындығы, см.

2.3 Балықтардың биологиялық анализі

Балықтардың биологиялық анализіне келесідей өлшемдер кіреді:
1. балықтың толық салмағы, г (Q)
2. Балықтың ішкі құрылысынсыз салмағы (q)
3. Балықтың толық ұзындығы
4. құйрық қанатынсыз ұзындығы
Кейде балықтардың кеңейтілген биоанализі жүргізіледі, бұл жағдайда
сонымен қатар дененің ең биік жері, дененің ең аласа жері, басының ұзындығы
(ao сызығы).
Биологиялық анализді сонымен қатар систематикалық анализді
жүргізгенде қажетті мезеттердің біріне материалды жасына байланысты анықтау
да болып табылады.
Балықтың жасын анықтау барлық балықтар үшін маңызды. Ол үшін қабыршақ
жамылғысы бар балықтардың қабыршағы қосымша, қабыршағы жоқ балықтардың
желбезек қақпағын және омыртқаларын алады. Балықтың жасын желбезек қақпағы
бойынша, омыртқасы, отолиті, арқа және кеуде қанаттарының қатты бірінші
сәулелері бойынша анықтайды – осының барлығы қабыршақ кітапшасына салынып,
этикеттеледі.
Қабыршақты барлық балық түрлерінің денесінің ортасынан арқа қанатының
алдыңғы бөлігінен алған жөн. Егер арқа қанаты бірнеше болса, онда
қабыршақты біріншісінің астынан, басына жақын жерінен алады. Қабыршақты
бүйір сызығы жоғары, бірақ одан алыс емес жерден алу керек. Егер балықтың
бүйір сызығы жоқ болса, онда қабыршақты бүйірінің ортасынан арқа қанатының
астынан алады.

4. Гонаданың жыныстық жетілу стадияларының сипаттамасы

Балықтың ішін жарғанда гонадаларының жынысын және жетілу сатысын,
асқазанының толуын және майлылығын анықтайды. Соңғысын балмен есептейді: 0
– ішегінде майы жоқ, I – майы өте аз, II – аз, III – орташа мөлшерде, IV –
көп, V – ішегі қалың маға оранған.
Жыныс бездерінің сыртқы түрі жыныс клеткаларының даму процесінде
айтарлықтай өзгереді. Олардың жетілу сатысын жеке анықтау үшін жетілу
шкалалары жасалған, оларды пайдаланып жыныс өнімдерінің жетілу дәрежесін
анықтауға болады.
Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу дәрежесін
анықтауға болады. Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты
жетілу шкаласын бөледі, олар оогенез бен сперматогенез процестерінің барлық
периодын қамтиды. Аталықтары мен аналықтарының жетілу кезеңін дұрыс
анықтаудан ихтиологиялық зерттеудің оъективті бағасы тәуелді болады. Әдетте
жыныс бездері I даму сатысындағы дараларды анықтау қиынға түседі, ондай
жағдайда журналда juveniles (juv) деп жазады да, гонадаларды гистологиялық
зерттеулер үшін фиксациялайды.

Аналық гонаданың жыныстық жетілу стадиялары.
I стадия. Жыныс бездері бұл стадияда – жұқа мөлдір, кей кездерде сарғыш
немесе күлгін түсті болады. Жыныс клеткалары жай көзбен қарағанда анық
көрінбейді. Көпшілік балықтарды сыртқы пішініне қарап, жыныстық жетілгенін
анықтау қиын. Жыныс клеткалары оогония мен жас ооциттермен белгіленеді. I
стадия жыныстық жетілмеген балықтар болып саналады.
II стадия. Жұмыртқа қапшығы біршама ұлғаяды, бірақ бұрынғыдай түссіз
немесе мөлдір болып тұрады. Лупамен қарағанда, жұмыртқа қапшығынан жеке –
жеке уылдырық жақсы көрінеді. Ол түссіз және мөлдір. Бұл стадиясында
жұмыртқа қабында үлкен көлемде майлы терісі бар, ол I стадиясында
қалыптасады да, келесі жыныстық жетілу стадиясында бір қалыппен ыдырай
бастайды.
III стадия. Әр түрлі балықтардың жыныстық жетілуі кезінде жұмыртқа
қабының сыртынан қарағанда біршама белгілер көрінеді. Жалпы сүйекті
балықтар үшін бұл стадияның белгілері – жұмыртқаның көлемі біршама
үлкейеді, дене көлемінің көп бөлігін алып жатыр. Уылдырығы қорек заттың
немесе трофикалық заттардың әсерінен түсі кіреді. Күңгірттенеді және түсін
ақшыл сарыдан, ашық сарғышқа дейін өзгертеді. Соған сәкес жұмыртқа
қапшығының түсі өзгереді.
IV стадия. Жұмыртқа қапшығы денесінің үлкен бөлігін алып жатыр, түсі
әр түрлі балықтарда әр түрлі, көбіне сары, сарғыштау, бекірелерде
жұмыртқасының түсі сұр немесе қаралау. Уылдырығы жекеь түрдің балықтары
үшін уылдырығының көлемі соңғы мөлшеріне жеткен.
V стадия. IV стадиядан V стадияға өтер кезде уылдырығы мөлдір
болады. Басынан көтергенде немесе ақырын құрсағынан қыссаң аналь тесігінен
уылдырықтары оңай шығады. Кейбір балықтарда уылдырықтың шығуы синхромды, ал
басқа балықтарда ол созылмалы.
VI стадия. Жұмыртқа орташа пішінді, көбінесе қоңыр – қызыл түсті.
Ол түсі фоликулярдың жарылуына байланысты. VI стадиясының белгісі
препараттарда қарағанда фоликуланың жарылуы болып саналады.
♂ гонаданың жыныстық жетілу стадиялары.
I стадия. Ұрықтары анатомиялық жағынан толық жетілмеген. Гонадалар
өте жұқа мөлдір, лента тәрізді. Жынысы көпшілігінде бөлінбейді. Қан
тамырлары көпшілік балықтарда онша дамымаған, гонада түссіз, сарғыштау
немесе сұрлау. Кейбір балықтар да мысалы, алабұғада ұрықтары жұп болып
келеді.
II стадия. Ұрық клеткасы даму барысында көлемі үлкейген. Олар
мөлдірлігін жоғалтып, күңгірт түске айналады. Гонадалары жіңішке лента
тәрізді және көбіне сұрлау және ашық – күлгін түсті болады.
III стадия. Интенсивті сперма өседі, піседі, қалыптасады. Стадия
соңында піскен сперматазоидтар түзіледі. Ұрық көлемі үлкейеді. Стадияның
басында оның түсі күлгін – сұр түсті, ал соңында сарғыш – ақ түсті. Ұрық
каналдары ооцисталармен және ұрық клеткасымен толығады. Каналдары өте
жіңішке, сол себепті ұрығы тығыз және мықтылау. Ұрықты кескенде стадияның
басында таза, ал соңында 1 – ші топтағы жетілген сперматазоид ақ түсті
болып лезвияны былғауы мүмкін.
IV стадия. Ұрығы өте ірі ұрық каналында тек жетілген сперматазоид
болады. Ірі жеке сперматогониялар келесі ұрық клеткасының дамуына дейін
тұрады. Яғни сперматогенездің келесі сатысына үлкен сперматазоидтардың
қалыптасуына қатысатын клеткалар өте ұсақ, ұрықтың түсі ақ түсті. Гонаданы
кескен кезде лезвия ақ түспен былғанады және қою сперма шығады. Құрсағын
қатты қысқандақою сперма алуға болады.
V стадия. Балықтың сыртқы құрылысына қарап білуге болады. Осы
стадияда ұрық сұйықтығы қалыптасады. Құрсағын қысса оңай шығады. Ол кезде
кілегей сияқты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.