Жүсіп Хас Хабыж Баласағун

Жүсіп Хас Хабыж Баласағун
Жүсіп Хас Хабыж Баласағун «Құтадғу біліг»
Ақының өмірі мен қызметі
Дастанның құрылымы мен сюжеті
Дастанның көркемдік ерекшеліктері
Ел басқарған әкімдер бейнесі
Оқу білім туралы
Тәлім . тәрбие, әдептілік туралы
Қанағат . ынсап туралы
Жастық шақ пен кәрілік туралы
Қолданған әдебиеттер

Жүсіп Хас Хабыж Баласағун ( 1020 - ?) – Орта Азияның белгілі ақыны. Туған жері – Жетісу жеріндегі Баласағун қаласы. Бұрын бұл қаланы «Күз Орда» деп атаған.
Жүсіптің әкесі де ақын, өнерпаз кісі болған. Қараханидтер мемлекетінің астанасы Баласағун қаласында хан сарайында өлең айтып, күй шерткен. Кейін ол бұл іске баласын да тартып, Жүсіп әкесімен бірге хан сарайында қызмет еткен. Осында жүріп қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарынан білім алады.
Жүсіптің ақын ретін де, ғалым ретінде де атын шығарған еңбегі – «Құтты білік», «Құтадғу білік» атты дидактикалық поэмасы. Бұл байырғы түркі тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы. Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери – іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл – бүтін бір тарихи кезеңнің мінез – құлқын бойына сіңірген, қоғамдық – саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық – этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой – толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады.
Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069 – 1070 жылдары Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық - әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық – этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қараханид мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінде тарту етіп, бұған қоса оның арғы тегіне арнап «Дәрдә Хұсайын» («Хұсайынның қасіреті») деген күй шығарған. Хан оның бұл еңбегін жоғары бағалап, оған «Хас Хабыж» деген атақ берген. Жүсіп Баласағұнның аты – жөні «Хас Хажыбтың» - тіркелуінің мәнісі де осында. «Хас Хажыб» - араб сөзі, ханның ең жақын, ең сенімді кеңесшісі деген мағынаны білдіреді.
Ақының «Құтты білік» поэмасынан басқа жазған көптеген рубаилары да боған. Мысалы, Наманган қолжазбаларының ішінен оның 600 жолдан астам рубаилары табылған. Олардың да поэзиялық қөркемдігі жоғары, философиялық толғамдары терең.

1. Каз ҰУ хабаршысы
Филология сериясы, № 6 (88).2005ж
2. Ежелгі дәуір әдебиеті
3. «Қазақ» атты кітап
4. Қазақ даласының жұлдыздары
5. Отырар атты Энциклопедия
6. Ел тұтқа
7. Ұлы Тұранның ұлдары
8. Географиялық ашулар

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жүсіп Хас Хабыж Баласағун
( 1020 - ?)

Жүсіп Хас Хабыж Баласағун ( 1020 - ?) – Орта Азияның белгілі ақыны.
Туған жері – Жетісу жеріндегі Баласағун қаласы. Бұрын бұл қаланы Күз Орда
деп атаған.
Жүсіптің әкесі де ақын, өнерпаз кісі болған. Қараханидтер мемлекетінің
астанасы Баласағун қаласында хан сарайында өлең айтып, күй шерткен. Кейін
ол бұл іске баласын да тартып, Жүсіп әкесімен бірге хан сарайында қызмет
еткен. Осында жүріп қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарынан білім алады.
Жүсіптің ақын ретін де, ғалым ретінде де атын шығарған еңбегі – Құтты
білік, Құтадғу білік атты дидактикалық поэмасы. Бұл байырғы түркі
тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы. Көптеген
зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери – іс жөніндегі
философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес.
Бұл – бүтін бір тарихи кезеңнің мінез – құлқын бойына сіңірген, қоғамдық –
саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық – этикалық, рухани қазынамыздың
негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой – толғамымызға
төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен
тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің,
билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі
мен мұндалап тұрады.
Жүсіп Баласағұн Құтты білікті 1069 – 1070 жылдары Баласағұн
қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында бастап, он сегіз
айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық - әлеуметтік мәні терең,
халықтың моральдық – этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қараханид
мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінде тарту
етіп, бұған қоса оның арғы тегіне арнап Дәрдә Хұсайын (Хұсайынның
қасіреті) деген күй шығарған. Хан оның бұл еңбегін жоғары бағалап, оған
Хас Хабыж деген атақ берген. Жүсіп Баласағұнның аты – жөні Хас
Хажыбтың - тіркелуінің мәнісі де осында. Хас Хажыб - араб сөзі, ханның
ең жақын, ең сенімді кеңесшісі деген мағынаны білдіреді.
Ақының Құтты білік поэмасынан басқа жазған көптеген рубаилары да
боған. Мысалы, Наманган қолжазбаларының ішінен оның 600 жолдан астам
рубаилары табылған. Олардың да поэзиялық қөркемдігі жоғары, философиялық
толғамдары терең.

-1-
Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн
( 21 ғасыр)

Құтадғу біліг
(Құтты білік)

Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн – түркі өрлеу дәурінің аса көрнекті ақыны,
есімі күлкі Шығыс елдеріне мәшһур болған данышпан – ойшыл, атақты ғалым,
белгілі қоғам және мемлекет қайраткері.
Жүсіп Баласағұн есімі кезінде Шығыс пен Батыс елдеріне орта ғасырдың
атақты ғалымы, дәлірек айтсақ, файласуфи (философия), риезиет (математика),
тибби (медицина), фэлэкият (астрономия), нужум (острология), тарих,
оперганз, тіл білімі, әдебиеттану, т.б. ғылым салаларын жете меңгерген
ғұлама ретінде жақсы мәлім болған.
Әйтсе де Жүсіп Баласағұнның есімін әлемге танытып, әдебиет тарихына
мәңгілік өшпестей жазып қалдырған бірден – бір әдеби туындысы – Құтты
білік дастаны.
Жүсіп Баласағұнның өмірі туралы мәлімет мүлдем аз сақталған. Құтты
білік дастанының авторы жөнінде бірен – саран деректер осы шығармаға бірі
қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар. Бірақ бұл алғы
сөздерді Жүсіптің өзі емес, кейінірек дастанды көшірушілердің бірі жазған
болса керек.
Ақының өмірі мен қызметі. Жүсіп Баласағұнның өз өмірі мен қызметі
жайындағы кейбір деректерді Құтты білік дастанының соңғы үш тарауында
қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етеді. Міне, ақынның осы сөзі жазған
мәліметтерге қарағанда, Жүсіп Баласағұн орта ғасырда Қарахан әулеті билік
жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағұн шаһарында туған.
Академик В.В.Бартольдтың пайымдауынша, Баласағұн қаласы Жетісу өңірінде,
Шу өзенінің бойындағы Тоқмақ қаласына жақын жерде болған.
Сол кездегі тілдес тайпалардың мәдени өмірінде Қашқар қаласы да зор рөл
атқарған мәлім. Ақынның Құтты білік дастанын Баласағұнда бастап, Қашқарда
аяқтауы кездейсоқ жәйт емес. Бұл дастанға қара сөзбен жазылған кіріспеде
ақын: Бұл кітапты жазған кісі Баласағұнда туған..., осы кітапты Қашқарда
жазып бітіріп, шығыстың әміршісі Табғаш Қара Бограханға тарту еттім дейді.

Ақын Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанын хижра есебі бойынша
462 жылы, яғни жаңаша жыл санау есебі бойынша 1070 жылы жазып бітірген. Бұл
жөнінде автордың өзі дастанда (6495 және 6623 – бәйіттерде) екі рет
ескертеді. Бұл көлемді дастанды он сегіз айда жазып бітіргенін автор
шығарманың мәтіндерінде өзі айтады. Жүсіп Хас Хажыб бұл еңбегін жасы егде
тартып қалғанда жазғаны белгілі. Ақын өзі туралы айта келіп: Елуге де кеп
қалдық. Бір кезде қара қарға едік, аққуға аппақ айналдық (364 – 365
бәйіттерде) дейді.

-2 -
Сөйтіп, осы шығарманы көп, ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалымдардың
есебі бойынша, Жүсіп Баласағұн өз дастанын шамамен елу төрт жасында жазып
бітірген. Демек, ақын 1070 жылы ол Құтты білік жазып болып, сол жылы оны
хандардың ханына тарту еткенін жоғарыда айттық. Бұл тартуға риза болған
Богра хан ақынға: ұлы хас хажиб бас кеңесшіміз немесе ұлы уәзір (патша
сарайындағы қызметкері) деген жоғары атақ береді. Бұл туралы ақын:

Хандар ханы Табгаш Қара Богра –
Падишахтың құзырында оқыды.

Мархабатпен даңқ қосты атына –
Ақылы мен қаламының хақына.

Хас Хажыб деп атақ берді тағыда,
Мұны сеніп жақын тұтты жанына.

Сол мәні үшін жұрт құрметпен қарады,
Аты: Жүсіп Хас Хажыб деп тарады, -

деп жазады (44, 44).
Ақын Құтты білікте қандай адам ұлы хас хажыб болып істеуі мүмкін
деген сауал қойып, оған өзі егжей – тегжейлі жауап айтады. Ұлы Хас Хажыб -
әмірші - патшаның көрер көзі, есітері құлағы, ол мемлекет заңдары мен сол
елдің әдет – ғұрпының дұрыс орындалуын қадағалап отырады. Сондай – ақ ұлы
уәзір – қазына ісін басқарушы адамға, сарайда қызмет ететін хат көшірушілер
мен қолөнершілерге патша атынан әмір береді, елшілерді қабылдап, шығарып
салып отырады, ресми түрдегі салтанатты жиындардың заңға сәйкес өтуін
қадағалайды әрі кедейлер мен жетім – жесірлердің арызын тыңдап, оны
эликбекке, яғни Табғаш Қара Богра ханға жеткізіп отыруы тиіс. Бұған қарап,
Жүсіп Баласағұнның патша сарайында қандай қызмет
атқарғанын ғана емес, сонымен бірге ақын Құтты білекте өзіне өте жақсы
таныс мәселелерді мейлінше терең біліп барып жазғанын да аңғарамыз.
Автор өз шығармасының кіріспесіде дастанның қайсы тілде жазылғанын айта
келіп, былай дейді:

Әрәбчә, тәжікчә китәбләр укуш,
Бізініңг тілімізгә бу иумғи оқуш.

-3-
Мазмұны:
Арабша, тәжікше кітаптар көп,
Ал бұл – біздің тілімізге тұңғыш даналық жинағы.

Біздің тіліміз деп ақын түркі тілін айтып отырғаны мәлім. Сондай – ақ
бұл дастанға қара сөзбен жазылған кіріспеде шығарманың тілі жөнінде
айтылған мынадай пікір бар: Шығыс елдерінде, бүкіл Түркістан халықтарында
түркі сөздерімен бограхан тілінде жазылған бұдан артық кітап жоқ. Тагбаш
Қара Богра хан әулиеті Қарахан мемлекетінде билік жүргізген дәуірде кеңінен
тараған жазба - әдеби тіл кезінде бограхан тілі деп те айтылған.
Сонымен Құтты білік дастанының тілін қазіргі түркі тілдерінің қайсы
тобына жатқызуға болады деген сауал туады. Бұл жөнінде бүгінгі түркология
ғылымында әр түрлі пікір айтылып келеді. Мәселен, С.Е.Малов Құтты білік
көне ұйғыр тілінде жазылған десе, А.М.Щербак – қарлұқ тілінде, Г.Ф.Благова
дастандағы сөздердің талдану сипатына қарап, бұл шығарма қарлұқ – қыпшақ
тілінде жазылған деген қортынды жасайды.
Ал біздің ойымзша, қалай болған күнде де Жүсіп Баласағұн өз дастанын
сол кезде Қашқардан бастап, сонау Амурдарияға дейінгі ұлан – ғайыр өлкелер
мен уәлаяттарды өзіне қаратқан Қарахан мемлекетінде өмір сүрген түркі
тайпаларының бәріне бірдей түсінікті, ортақ әдеби тілде жазғаны даусыз.
Оның үстіне есімі күллі әлемге мәшһур шығыстанушы ғалым В.В.Бартольдтың:
Қарахан елінің азаматтары өздерін ұйғыр тілі болған емес деген әділ
пікірін ұмытпау керек.
Дастанның зерттелуі. Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның Құтты білік
дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі –
Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба қазір Венаның
Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал
дәл осы қолжазбаны 1439 жылы Герат шаһарында көшірілген екен. Оны
ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі – Хас Қара Сейіл.
Екіншісі – Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әрпімен көшірілген, Оны
Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы
неміс ғалымы Б.Мориц тапқан. Белгілі орыс ғалымы В.В.Радлов Петербург Ғылым
академиясының Азия музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіріп алады.
Қазір бұл қолжазба Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Санкт –
Петербург бөлімшесінде сақтаулы тұр.
Үшіншісі – Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А.Валитова Өзбекстанның
Наманган шаһарынан тапқан еді. Құтты білік дастанының араб әрпімен
көшірілген, ең толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасы Ғылым
академиясының Әбу Райхан әл – Бируни атындағы Шығыстану институтында
сақталып келеді.

-4-
Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша ұзақ жылдар бойы
зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп, 1971жылы дастанды өзбек әрпі негізінде
транскрипция жасап, оны ғылыми сипаттамасын бірге жеке кітап етіп басып
шығарады.
Әрине, жоғарыда аталған үш қолжазбаның әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері, яғни әрбір қолжазбаның өзіндік артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Сондықтан ғылымдар үш нұсқаны да өзара салыстыра зерттеп,
Құтты біліктің ғылымға негізделген толық мәтінін жасап шығу үшін көп
еңбек сіңірді. Құтты білік дастаны жөнінде тұңғыш рет баспасөз бетінде
хабар беріп, оның нұсқасын бір бөлігін 1823 жылы Азия журналында бастырып
шығарған француз ғалымы Жауберт Амадес болды. Бұл істі кейінірек венгер
ғалымы Герман Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын
транскрипциялап, неміс тілінде аударды, оған түсінік беретіндей сөздік
жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы Құтты білікті жеке кітап етіп
шығарды.
Әйтсе де мұның бәрі алдағы үлкен жұмыстардың бастамасы ғана еді. Құтты
білікті кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аударма жасау саласында
келелі істер тындырған академик В.В.Радлов болды. В.В.Родлов бұл шығарманы
зерттеу, аудару, баспаға әзерлеу істерімен жиырма жыл бойы (1890 – 1910 )
айналысты. Дастанның бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, баспасөзде
шетінен жариялай бастады. Алайда осы кезде Құтты біліктің бұрын белгісіз
болып келген Каир қолжазбасының табылуына байланысты, В.В.Радлов шығарманы
неміс тіліне аудару және кітап етіп шығару жұмыстарын уақытша тоқтатып
қойды. Өйткені алдымен Каир нұсқасының ерекшеліктерін зерттеп, біліп алу
қажет еді.
Құтты білік дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы тұрғысынан
зерттеуге С.Е.Малов, Е.Э.Бертельс, А.Валитова, К.Каримов, С.Муталлибов
сияқты көрнекті ғалымдардың мол үлес қосқаны белгілі.

Дастанның құрылымы мен сюжеті
Құтты білікдастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп
жазылған. Біріншісі – мемлекеттік дұрыс басқару үшін қара қылдық қақ
жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің бейнесі ретінде Күнтуды
патшаны көрсетеді. Екіншісі – бақ – дәулет,яғни елге құт қонсын деген
тілек. Бақ – дәулет мәселесі дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі
арқылы жырға қосылған. Үшіншісі – ақыл – парасат. Ақыл парасаттың қоғамдық
рөлі уәзірдің баласы Өгдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі – қағанат –
ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Одғұрмыш бейнесі
арқылы әңгіме болады:

Кітабында талай жайды айтады ол,
Бұл төрт ұлық сөздерінен байқалар.

-5-
Бірі оның – шындық жолы - әділет,
Екіншісі – құт пен ырыс, дәулет.

Үшіншісі – ақыл менен парасат,
Төртіншісі – ұстамдылық, қанағат. (44,44)

Компазициялық құрылысы жағынан дастан 6520 бәйіттен (екі жолдық
өлең)тұрады. Бұл – 13000 өлең жолы деген сөз. Соның бәрі 85 тарауға бөліп
берілген. Шығарманың негізгі бөлімдері екі жолдық месневи түрінде жазылған.
Құтты білік дастанының сюжеті де автор алға қойған этикалық – моральдық,
дидактикалық міндеттерге, яғни шығарманың әділдікті, бақ – дәулетті,
парасатты, қанағатты бейнелейтін төрт қаһарманның іс - әрекетіне тікелей
байланысты етіп құрылған.
Дастанның сюжеттік желісі мейлінше қарапайым болып келеді. Күнтуды
деген патша өзінің әділ саясатымен жер – жаһанға есімі мәшһур болады.
Құдіретті де әділ патшаның атақ – даңқын естіп, оған іштей тәнті болған
Айтолды деген данышпан сол патшаны іздеп, алыс жолға аттанады. Ұзақ сапарда
қөп қиыншылықтарға ұшырап, ақыры жолға аттанады. Ұзақ сапарда көп
қиыншылықтарға ұшырап, ақыры Күнтудыны іздеп табады. Патша алдымен
Айтолдыны жан – жақты әбден сынап көреді. Ақыры, патша оны өзіне уәзір етіп
алады. Патша енді мемлекеттің барлық істерін уәзіріне сеніп
тапсырады. Айтолды уәзір кезінде ел – жұрттың жағдайы жақсарып, бақ дәулеті
арта түседі.
Жазылмас дертке шалдыққан Айтолды күндердің күнінде жарық дүниемен
қоштасады. Уәзір ажал төсінде жатып, Күнтуды патшаға және жастай қалып бара
жатқан баласы Өгдүлміш ер жетіп, Күнтуды патшаның қарамағына қызметке
кіреді. Ол жас та болса, аз уақыттың ішінде – ақ өзінің іскерлігімен,
білгірлігімен, адамгершілігімен көзге түседі. Бірте – бірте ол әкесінің
орнын басып, патшаның ең жақын сенімді адамы болады. Патша енді мемлекет
істерін соған тапсырады. Өгдүлміш ел басқару ісін әкесінен де жақсы
жүргізеді. Ел – жұрттың бақ – дәулеті еселеп артып, ол басқарған мемлекет
жайқалған гулстанға айналады.
Бір күні патша онымен әнгімелесіп отырып, Өгдүлмішке көмекші
болатындай білгір, іскер адам керектігін айтады. Сонда Өгдүлміш іске әбден
лайықты бір туысқаны бар екенін ескертеді. Ол адамның аты – Одғурмыш екен.
Патша Өгдүлмішке қалайда сол кісіні тауып, маған ертіп әкел деп өтініш
жасайды. Өгдүлміш көп іздеп, ақыры Одғұрмышты табады. Бірақ ол бұл өмірдің
бар қызығынан безіп, тәркі дүние жолына түскен дәрүіш болып, тау кезіп
кеткен екен. Дана – дәрүіш бес күндік пәни өмірдің күйбең тіршілігіне
қайтып оралғысы келмейтінін айтып, патша сарайындағы жоғары лауазымнан,
абырой – атақтан, дүние – мүліктен бас тартады.

-6-
Патша Өгдүлмішті үш рет жұмсап, Одғұрмышты сарайға қайта – қайта
шақырыды. Бірақ дәрүіш патша сарайына бармайды. Күнтуды үшінші мәрте
шақырғанда дана – дәрүішті қызметке емес, менімен жай әңгімелесіп, қонақ
болып кетсін, бізге өсиет – ғибрат айтсын деп сәлем айтады. Сонда ғана ол
патшаға келеді. Екеуі ұзақ сұхбат құрады. Бір – біріне сұрақ қойып, оған
жауап береді. Содан кейін қайтадан дана – дәрүіш дорбасын асынып, тауға
қарай кете барады.
Ақылы көл – көсір дәрүіштің бұл қылығы Өгдүлмішті ауыр ойға салады.
Адам жасы келіп, қолына таяқ ұстағанда бұл өмірдің күнделікті күйбең
істерінен безіп, арғы дүниелік дәрүіш болып кетуі керек пе? Әлде әркім
өзінің ғумыр бойы жасап келген жұмысын өле - өлгенше істей бергені жөн бе?
Өгдүлміш осы сауалға жауап таппай, дел – сал болады. Ақыры ол таудың
үңгірін мекен етіп дәрүіш – Одғұрмышке барады. Дәрүіш оған: Бұл өмірде
адамдар үшін еңбек ету – сауап іс, сондықтан міндетінде бұрынғыша адал
атқара бер, - деп кеңес береді. Өгдүлміш оған ризалығын білдіріп, өз
қызметіне қайтып оралады.
Жылдар жылжып өте береді. Бір күні Одғұрмыш ауыр науқасқа шалдығып,
Өгдүлмішті шақыртады. Ол келеді. Дәруіштің жазылмас кеселге ұшырғанына
Өгдүлміш қатты қайғырып, өзегі өртене күйіп піседі. Ақыры дәрүіш дүниеден
өтеді. Ал Өгдүлміш өз ісін одан әрі жалғастыра береді. Дастанның хикаясы
осымен бітеді.
Әрине, Құтты білікдастанының мән – мағынасы бұл қарапайым сюжетінде
емес. Мұндай сюжет дидактикалық шығармаларда көмекші қызметін атқарады.
Басқаша айтқанда, бұл дастанда көтерілген басқы мәсты мәселе – шығарма
қаһармандарының басынан өткізген оқиғаларында емес, сол қаһармандар арқылы
айтылатын автордың өсиеті – уағыздары мен ғибрат сөздерінде, сұрақ –
жауаптарында жатыр.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында елді басқарған әкімнің
басты міндеті – халыққа құт, бақыт, дәулет әкелу, кедей халықты бай ету
екендігі ерекше атап көрсетіледі. Дастанда айтылатын осы ой – пікірлер мен
идеялырдың түп – төркіні, қайнар – бастаулары Келтегін жырларында
жатқанын аңғару қиын емес.
Құтты білік дастаны түркі тіліндегі жазба әдебиет әлі бай тәжірибе
жинай қоймаған дәуірде жазылады. Әрине, бұл кезде Жүсіп Баласағұнға өз
шығармасын араб яки парсы тілінде жазу әлдеқайда жеңіл болар еді. Өйткені
осы кезде араб – парсы тіліндегі Шығыстың классикалық әдебиеті мейлінше
дамып, көркем образдар жасаудың ғажайып үлгілерін көрсетіп жатты. Оның
үстіне Құтты біліктің авторы араб және парсы тілдерін ғана емес, бұл
тілдерде жазылған поэзиялық, прозалық туындылармен жан – жақты таныс болды.
Алайда Жүсіп Баласағұн араб – парсы поэзиясының дәстүрінен бас тартты. Ол
өзінің ана тілінде, яғни түркі тілінде күрделі, көркем шығарма жазып,
өзінше жаңа соқпақ жол салып, жаңа дәстүр тудырады:

-7-

Кітаптар көп арабша да, тәжікше,
Біздің тілде бұл жалғыз – ақ әзірше.

Тек білекті білер мұның түйінін,
Ақылды ұзақ ақыл – ойдын қиынын.

Біл, түрікше жырмен жазып арнадым,
Дұға қылсаң, мені ұмытып қалмағын. (44,45)

Дастанның көркемдік ерекшеліктері Құтты біліктің авторы түркі тілдес
халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар бұлағынан еркін сусындады. Сол арқылы
ақын халық фольклорының қыруар мол мүмкіндіктерін (көріктеу құралдарын,
мақал – мәтелдерін, қанатты сөздерін, фразеологиялық сөз тіркестерін, т.б.)
жазба әдебиетінің тәжірибесімен ұштастыра білді.
Дастанның басты қаһармандарының есімі Күнтуды, Айтолды деп аталуы да
халықтың ежелгі наным – сеніміне байланысты болып келеді. Ислам діні
тарағанға дейін түркі тілдес елдердің күнге, айға табынғаны мәлім.
Сондықтан мұндай атаулар көне дәуірде өмірге келген ауыз әебиеті
туындыларында жиі ұшырайды. Жүсіп Баласағұн ғұлама – ақын ретінде ауыз
әдебиетінің сан қилы жетістіктерін зор шеберлікпен пайдаланған.
Құтты білікті оқып отырып, автордың Шығыс классикалық поэзиясының
таңдаулы үлгілерімен, әсіресе ұлы Фирдаусидің Шахнаме дастанымен жақсы
таныс екені, одан үлгі - өнеге алғанын аңғару қиын емес.
Мәселен, Жүсіп Баласағұн жырдағы әрбір сөздің мағынасын құбылтып, ойнатып
пайдалануды, әрбір лексикалық элементті ажарлап, айшықтап беруді ұлы
ұстазына үйренген секілді.
Құтты білік дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеп
яқи астарлап сөйлеу сияқты көрікті құралдарын зор шеберлікпен, бірлікпен
пайдаланып отырады. Сондықтан жырдағы сан қилы адам бейнелері, табиғат
көріністері, қаһармандардың көңіл күйі мейлінше айқын, әсерлі шыққан.
Ақын табиғаттың кейбір сиқырлы құбылыстарын, жан - жануарлардың
кейбір қасиеттерін адам міенз – құлқына ұқсата отырып, қаһарманның көркем
бейнесін айқындай түседі. Сондай – ақ ол адамға тән қасиеттерді табиғат
көріністеріне теңеу арқылы далаларды, асқар тауарларды, тілсіз өзен –
көлдерді кәдімгідей жандандырып, құбылтып, адамның өзіне ұқсатып
бейнелейді. Мұның бәрін ол зор ақындық шабытпен, өз қаһармандарының ішкі
жан дүниесіне терең поэтикалық барлау жасау арқылы суреттейді. Бұған Құтты
білік дастанының көркем көріністерін жырлайтын өлең жолдарынан мысал
келтірейік:

Қара жер ағып кетіп, жұпар шашты,
Безенбек болып дүние көркін ашты.

-8-

Қаһарлы қысты қуды көктем лебі,
Жарқын жас дәулет құрды, өктемдеді.

Қу ағаштар жасыл тонын жамылды,
Безеніп: көк, жасыл, сары тағынды.

Қаз, үйрек, шіл, аққулар қалықтады,
Қиқулап, биік – төмен шақыртады.
Қайсысы ұшып, қайсыбірі қонады,
Бірі ойнаса, бірі суға қонады.

Ақын көгілдір көктем көріністерін осылайша жырлай отырып, көктемнің жер
бетін тегіс әлем – жәлем киіндіру үшін келгенін, көктем саалы адамдарды
әбден мезі еткен қысты әп – сәтте қуып шыққанын, кең жазира даланың қызыл –
жасыл гүлге оранғанын, аспандағы бұлттар от шашып ойнағанын, нөсер жаңбыр
жерге нәр беріп жауғанын нағыз сөз зергері ретінде шеберлікпен суреттейді.
Жүсіп Баласағұн ойшыл ақын ретінде түркі тектес халықтардың тағдырын
табиғаттың осындай көктемгі жандану, ояну, қайта түлеу кезіндегі
көріністеріне астарлап, меңзеп теңейді.
Сол арқылы автор ен даланы дүркілтірген, жандандырған, безендірген бұл
көктемгі өзгерістер – түркі елінің қайта оянуы деген пікір айтпақ болады.
Дастанда әсіресе мал бағұмен айналысатын ру – тайпалардың күнделікті
тұрмыс – тіршілігіне қатысты афоризмдер, бейнелі сөздер, теңеулер, бейнелер
көп ұшырайды. Мінез – құлқы әр түрлі адамның бейнесіне жасау кезінде ақын
қой, қасқыр, жылқы, сұңқар секілді жан – жануарларды, жайлаулар мен
шөлдедік көбірек ауызға алады.
Құтты білік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.