Қаржылық тәуекел
1 Қаржы тәуекелі және оны басқару негіздері
1.1 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
1.2 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесінің ерекшеліктері
1.3 Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
2 Банктерде қаржылық тәуекелдерді басқару тәжірибесі («Kaspi Bank» АҚ.ның нақты мәліметтері негізінде)
2.1 «Kaspi Bank» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау
2.2. Активтер мен пассивтерді басқару шеңберінде банктегі қаржылық тәуекелдерді басқаруды талдау
3 Банктік қаржылық тәуекелдерді басқарудағы проблемалар және оларды шешудің жолдары
3.1 Банктік қаржылық тәуекелдерді басқарудың қазіргі заманғы проблемалары
3.2 Қаржылық тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі
3.3 Банктік қаржылық тәуекелдерді жетілдіру жолдары
1.1 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
1.2 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесінің ерекшеліктері
1.3 Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
2 Банктерде қаржылық тәуекелдерді басқару тәжірибесі («Kaspi Bank» АҚ.ның нақты мәліметтері негізінде)
2.1 «Kaspi Bank» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау
2.2. Активтер мен пассивтерді басқару шеңберінде банктегі қаржылық тәуекелдерді басқаруды талдау
3 Банктік қаржылық тәуекелдерді басқарудағы проблемалар және оларды шешудің жолдары
3.1 Банктік қаржылық тәуекелдерді басқарудың қазіргі заманғы проблемалары
3.2 Қаржылық тәуекелді басқарудың шетелдік тәжірибесі
3.3 Банктік қаржылық тәуекелдерді жетілдіру жолдары
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты қаржылық тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Спекулятивтік қаржылық тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық қаржылық тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы қаржылық тәуекелдері жатады.
Қаржы тәуекелі банк қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы қаржылық тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты қаржылық тәуекелдер (инвестициялық қаржылық тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық тәуекелдерге қаржылық тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық қаржылық тәуекелдер, валюталық қаржылық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция – инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты қаржылық тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Спекулятивтік қаржылық тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық қаржылық тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы қаржылық тәуекелдері жатады.
Қаржы тәуекелі банк қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы қаржылық тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты қаржылық тәуекелдер (инвестициялық қаржылық тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық тәуекелдерге қаржылық тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық қаржылық тәуекелдер, валюталық қаржылық тәуекелдер, өтімділік тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция – инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады.
1 Қаржы тәуекелі және оны басқару негіздері
1.1 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
қаржылық тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Спекулятивтік қаржылық тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық қаржылық
тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы қаржылық тәуекелдері жатады.
Қаржы тәуекелі банк қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы
процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы қаржылық тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты қаржылық тәуекелдер (инвестициялық
қаржылық тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық
тәуекелдерге қаржылық тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және
дефляциялық қаржылық тәуекелдер, валюталық қаржылық тәуекелдер, өтімділік
тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция –
инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
Дефляциялық тәуекел – дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
Валюталық қаржылық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа
да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының
басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының және сапалық бағаның өзгерісі
себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі
мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты қаржылық тәуекелдер.
Инвестициялық қаржылық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік қаржылық
тәуекелдерді қамтиды:
1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
2) табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
3) тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді. Табыстылықтың
төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: пайыздық қаржылық
тәуекелдер және несиелік қаржылық тәуекелдер.
Пайыздық қаржылық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін
пайыздық мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары
болып кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық қаржылық
тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар,
сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі
жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша
айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын
еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата
алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың
төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі болуы
мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалық қаржылық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден
жоғалту қаупін ұсынады. Бұл қаржылық тәуекелдерге келесілер жатады:
коммерциялық мәмілелер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың
комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі және т.б.
Селективтік қаржылық тәуекелдер (латын тілінен selectio – таңдау,
сұрыптау) –инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының
қатынасы өсуде.
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі
ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен
байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға
мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын
болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын
болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды
орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда
бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай
болатынын елестетіп көруге болады.
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы мен
капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел
жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар
жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты
шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс
операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ
тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен проблемаларға жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп
атауға болады.
Ал, екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі. Тәуекелдің пайда болуының үш көзін
атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғнибанктің іс-
әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі
субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді
қаржылық жағдайды айтамыз. Ол мыналардан тұрады:
1) Проценттік тәуекел – ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен
байланысты тәуекелдің түрі.
2) Валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі.
3) Инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
1-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
2) Контрагент тәуекелі немесе қаржылық тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз.
3) Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
а) Оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу
дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті.
ә) Стратегиялық тәуекел – банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар: шешім қабылдау үшін
ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы нарығының математикалық
модельдерін сапасының төмен болуы, болжау және жоспарлау әдістемелерінің
толық еместігі.
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1)өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін жоғалтумен
байланысты;
2)проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен
байланысты;
3)қаржылық тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты;
4)нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін
болатын құнсыздануымен байланысты;
5)саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен
сипатталады;
6)валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден
ауытқуымен байланысты;
7)операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе
мәліметтерді электрондық өңдеу кезінде пайда болады;
8)экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы
болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады;
9)келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше
жағдайлармен байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі;
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді
мына элементтер бойынша топтаймыз:
1)коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
2)банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3)банк клиенттерінің құрамы;
4)тәуекелділікті есептеу әдістері;
5)банктік тәуекелдің деңгейі;
6)тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7)тәуекелді есепке алу сипаты;
8)банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1) Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі
кезде коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін
көрсетуге болады: маманданған, салалық және әмбебап (2-сурет).
Маманданған банктердің қызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі. Мысалы, инновациялық банктер жаңа
технологияларды несиелендірумен байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал,
әмбебап банктерде тәуекелдің барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін.
2) Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес
ішкі және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе
клиенттің іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің
деңгейіне көп факторлар әсер етеді. Олар: саяси, экономикалық,
демографиялық, әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары.
2-сурет. Коммерциялық банктердің мамандануына байланысты жіктелуі
Ішкі тәуекелге банктің және оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен
байланысты пайда болатын тәуекелдерді жатқызуға болады. Ішкі тәуекелдерге
мыналар жатады: банк басқармасы іс-әрекетінің белсенділігі, тиімді
маркетингтік саясатты таңдауы және тағы басқа факторлар. Сыртқы тәуекелге
мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел, табиғи апаттар тәуекелі жатады, ал
ішкі тәуекелдерге банк клиентінің құрамы, банктік операциялардың сипаты
және коммерциялық банктердің түрлері жатқызылады (3-сурет).
3-сурет . Банктік тәуекелдердің ықпал ету аясы
Ал, қазақстандық экономистер ішкі және сыртқы тәуекелдерді жоғарыдағы
кестеге қарағанда біраз өзгеше топтастырған (4-сурет).
4-сурет. Қазақстандық банктік тәуекелдер
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын деп екіге бөлуі болып табылады. Ал ішкі тәуекелдер
әкімшілік, қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке бөлінген. Басқарылмайтын
сыртқы тәуекелдерге саяси, экономикалық, сақтандыру, депозиттік, валюталық,
инвестициялық, проценттік тәуекелдер жатады. Ал әкімшілік тәуекелдерге
құрылымдық, басқару, ынталандыру, бақылау, стратегиялық тәуекелдер жатады.
Қаржылық тәуекелдерге қаржыландыру, өтімділік, диверсификациялық,
табыстылықтың төмендеу тәуекелдері жатады. Ұйымдастырушылық тәуекелдерге
ақпараттық, персоналдық, жаңа технологияларды қолданумен байланысты
тәуекелдер жатады.
3) Банк клиенттерінің құрамы. Клиенттің құрамына байланысты әр банк
тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған
байланысты банк клиенттеріне байланысты тәуекелдердің толық құрылымын
анықтауға болады(5-сурет).
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші, орта және ірі деп
үш топқа бөлуге болады. Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым
болып келеді, сондықтан мұндай банктер жоғары табыс алу мақсатында кәсіби
бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай банктердың меншікті капиталы аз
болады, сондықтан олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге, қатаң
бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды. Меншікке қатысына
байланысты банктің клиенттері немесе банктер мемлекеттік, жеке,
акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншікке қатысына байланысты әр
түрлі банктерда тәуекелдің деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк
клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын немесе несие берместен бұрын клиенттер
портфелінің сапасын тексереді.
5-сурет. Банк клиенттерінің құрамы
Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі
бір деңгейде ұстау үшін үнемі түрде клиенттер портфелінің сапасын тексере
отырып нақты және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.
4) Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады. Тәуекелді
талдау келесі кестедегідей жүргізіледі (6-сурет).
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті қолдануға
болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып келеді.
Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу кезеңдерін,
пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады.
Тәуекелді анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзақтығы,
көлемі, ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі
қолданылатын әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалық,
сараптамалық және тағы басқалары.
5) Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің деңгейі оқиғаның
болу ықтималдығымен сипатталады. Ол процент түрінде немесе коэффицент
түрінде анықталады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2002 жылдың үшінші шілдесінде
бекіткен Екінші деңгейлі банктер үшін пруденциалды нормативтер туралы
ережеге сәйкес тәуекелдің деңгейіне байланысты банк активтері ірі бес
топқа бөлінген. Бірінші топтағы активтерге кассадағы қолма-қол ақша,
аффинирленген бағалы металдар, үкіметке берілген несие, Ұлттық Банкке
берілген несие, Ұлттық Банктегі депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар
және тағы басқалары жатады.
6-сурет. Тәуекелді есептеу(талдау) әдістері
Бұл топтағы активтердің тәуекелділік деңгейі 0-ге тең. Екінші топтағы
активтерге жергілікті билік органдарының шығарған бағалы қағаздары, ЖАҚ
Қазақстан ипотекалық компаниясының бағалы қағаздары. Бұл активтердің
тәуекел деңгейі 0.2-ге тең. Үшінші топтағы активтерге аффинирленбеген
бағалы металдар және тағы басқалары жатады және олардың тәуекелі 0.5-ке
тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп айырысулар, негізгі
құралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы активтердің тәуекел
деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттік құны бойынша есептелетін
инвестициялар, субординацияланған қарыз, лицензияланған программалық
жабдықтау жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең.
6) Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру. Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді(7-сурет).
Уақыт тұрғысынан қарастырсақ тәуекелдер ағымдағы, келешектегі және
бұрынғы деп үшке бөлінеді.
7-сурет. Банктік тәуекелдерді уақыт тұрғысынан жіктеу
Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз ағымдағы және болашақтағы
тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш кезендегі тәуекелдер бір
бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы, ағымдағы кезеңде несие
берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты шығындар келешекте көрініс
табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру маңызды
болып келеді.
7) Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8) Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Басқару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық тәуекелдер
реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуге болады.
1.2 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесінің ерекшеліктері
Тәуекелділік жағдайында шешімдер қабылдау кезінде қолданылатын нақты
әдістер мен тәсілдер банктің қызметі түріне, қойылған мақсаттар жету
стратегиясына тәуелді болады. Сонымен бірге тәуекелді басқару теориясы мен
практикасымен тәуекелді талдау барысында басшылыққа алынатын негізқалаушы
принциптер орнатылған. Біріншіден, меншік капиталдың мөлшерінің
мүмкіндігінше тәуекел етуге болады, екіншіден, азшылық үшін көпшілікпен
тәуекелге баруға болмайды.
Тәуекелдерді талдаудан кейін осы тәуекелдерді басқару әдістерін талдау
қажет. Әрине бұл процестің ажырамас бөлігі болып сақтандыру табылады.
Сақтандырудан басқа тәуекелден қашу немесе оны өзіне алу, шектеу,
хеджирлеу, сараптау, тәуекелдерді бөлу, қаражаттарды резервтеу, тәуекелдер
бойынша мүмкін болатын қаржылық жоғалтуларды айыппұл санкциялар жүйесі
есебінен өтеу, кепілдік және т.б. сияқты тәуекелдерді басқару әдістері
қолданылады.
Тәуекелді төмендету – тәуекелді жағдайдың болу ықтималдылығын және
мүмкін жоғалтулар көлемін азайту. Тәуекелді басқару әдісін таңдау кезінде
тәуекел түрі бойынша максималды мүмкін болатын шығысты есептеу, оны
тәуекелге ұшырауы мүмкін капитал көлемімен сәйкестендіріп, барлық мүмкін
шығысты меншікті қаржылық ресурстар көлемімен салыстыру қажет.
Тәуекелді басқару жүйесінің қызметін тиімді жүргізу банкды басқару
жүйесінде құрылымдық бөлімше – тәуекелді басқару бөлімшесін құруды
қарастырады. Бұл бөлімше міндетті түрде тәуекелді басқару бойынша мақсатты
шаралардың арнайы бағдарламасын жасауы керек.
Банк деңгейінде мұндай бағдарлама жасау банктің қызметі мен
құрылымының негізгі элементі ішкі және сыртқы тәуекелдерден қорғаныштылық
және жоғары тұрақтылықты кепілдендіретін тәуекелдерді басқаруды қамтамасыз
ету тиіс. Тәуекелдер банк қызметтерінің түрлі жақтарына әсер етеді және ол
жағымсыз сипаттамаға ие болады. Жағдайды тұрақтандыру бойынша жұмыстар
тәуекелдерді басқарудан бастау қажет, яғни тәуекелмен байланысты қаржылық
жоғалтуларды төмендетуге бағытталған банк үшін экономикалық қолайлы
ұсныныстар мен шаралар енгізіліп, жасалуы тиіс.
Банктің тәуекелді басқару бөлімшесі бірнеше топтардан тұруы қажет.
Бөлімшенің құрамына кіретін әр топқа ішінде білім облысы әртүрлі мамандар
болу керек: ең алдымен - антитәуекелділік басқарушы, маркетинг бойынша
маман, қаржы маманы, персоналды басқару бойынша, жоспарлы-экономикалық
жұмыс бойынша, өндіріс бойынша маман.
Банктің басқармасы тәуекелді басқару мәселелерін шешуде басты орын
алады, өйткені ол тәуекелді төмендету бойынша шаралар бағдарламасын
бекітеді, критикалық жағдайларда оларды өткізу шешімдерін қабылдайды,
антитәуекелділік бағдарламамен бірге сыналатын шешімдер қабылдайды.
Тәуекелді басқару бойынша шараларды тікелей өткізу банктің негізгі
өндірісітік және басқарушылық бөлімшелерінің қызметіне қайшы келеді,
олардың есеп беру көрсеткіштеріне жағымсыз әсерін тигізеді, себебі бұл
шаралар жедел табыс әкелмейтін шығыстарды талап етеді. Сондықтан тәуекелді
басқару бойнша соңғы шешімдерді банктің басқару органдарының ең жоғарғы
органы қабылдағаны үлкен маңыздылықты иеленеді.
Қаржылық тәуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды төмендетуде
қызығушылық тудыратын кез келген банк өзі үшін келесі мәселелерді шешу
қажет:
- қаржылық тәуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды бағалау;
- фирма белгілі бір тәуекелдерді өзінде қалтыра ма, яғни олар бойынша
өзі жауапты бола ма, не олар бойынша жауапты басқа субъектілерге
беретіндігі туралы шешім қабылдауы тиіс;
- негізгі мақсаты мүмкін жоғалтуларды төмендету болып табылатын
тәуекелдерді басқару бағдарламасын жасау қажет.
Бұл міндеттерді тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы
бағдарламасын жасау негізінде мүмкін. Антитәуекелдік менеджерде тәуекелді
басқару бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін барлық қажетті ақпараттар болуы
тиіс.
Тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың кез келген арнайы
бағдарламасын жасаудың мақсаты банктің тәуекелділік жағдайларында сәтті
қызмет етуді қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржылық тәуекелмен байланысты қаржылық жоғалтуларды төмендету
мәселесін шешу мысалға келесідей жүргізілуі мүмкін: бар тәуекелді жою,
мүмкін тәуекелдің алдын алу, мүмкін болатын зиянның тікелей алдын алу,
мүмкін болатын зиянның жанама алдын алу.
Мұндай бағдарламаны талдауда тәуекелді басқару бойынша мақсатты
шаралардың арнайы бағдарламасының мазмұны мен мақсаттары анықталады.
Тәуекелді басқарудың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру
менеджерге фирма тәуекелдерін басқару принциптерін нақтылауды талап етеді.
Менеджер тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасын
жасауда негізге алатын принциптер банктің стратегиясымен анықталады. Егер
банк өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделсе, онда
бағдарлама жасаушы жұмыс негізіне алатын сәйкесінше принциптері қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ететін тәуекелді басқару әдісін таңдауды
ұсынады. Мұндай нақты принцип мысалы компанияның барлық тәуекелдерді сыртқы
ортаға шығаруға бағытталу принципі болып табылады.
Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты
иеленбейтіндіктен, коммерциялық банктердың интегралдық құндылықтарын
сақтауға бағытталғандықтан, бұл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің
және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге
асырылады. Тәуекелді басқару жүйесін орнату үшін біріншіден, мамандарды
дайындау қажет, екіншіден, әрдайым біріккен тренингтер жүргізілуі тиіс.
Жүргізілген зерттеулер нарық жағдайында бақылаудың мәні де өзгеретінін
көрсетті, ендігі уақытта ол:
– басқарушылық қызметтің ажырамас бөлігі;
– басқарушылық шешім қабылдау процесінде ақпараттық қамтамасыз етудің
көзі;
– басқарушылық шешімдердің орындалуы туралы қажетті ақпарат алуға
болатын кері байланыс механизм ретінде болады.
Кез келген тәуекелді оқиғаның салдарынан банкға шығын, залал
келтірілуі немесе банк имиджіне көлеңке түсуі мүмкін, ал осы залалды
бірқатар уақыт өткеннен кейін ғана бағалау мүмкін. Тәуекелдің осындай көп
жақтылығы оны бірнеше қырынан қарау қажет екенін растайды, ал осыдан
бағалайтын көп жіктелім мен тәсілдеме пайда болады. Кез келген өндірістік
және коммерциялық қызмет өзіне тән тәуекелді болып табылады, өйткені іс-
әрекет басталғанда олардың тиімділігі ішінара ғана белгілі.
Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру үшін банктердің қосымша қаржы шығыны,
басқару, қадағалау және талдау жүйелерінің болуын, сонымен бірге тәуекелге
бас ұра алатын және банктің беделі, оның қаржылық жай-күйі немесе тіпті
банкроттық жөнінде сөз қозғалған қиын жағдайда жеке-дара дұрыс шешім
қабылдай алатын жоғары білікті мамандарды даярлауды қажет етеді.
Шетелдік тәжірибені зерттеу банк жүйесінде тәуекел-менеджментті
күшейту проблемасы батыс Еуропа елдерінде өзекті болып табылатынын
көрсетті. Осы елдерде сыртқы аудиторлар жылына бір рет жүзеге асыратын
сыртқы бақылаумен салыстырғанда жұмыстағы жол берілген кателіктерді,
туындайтын тәуекелдерді ерте білу және ықтимал шығындар мен залалдардың
алдын алу мақсатында күн сайын жүргізілетін ішкі бақылаудың күшейгені
байқалады. Тәуекел-менеджмент бастапқы бақылау жүйесінен ерекшеленетін ішкі
бақылау жүйесінің маңызды элементі, сондай-ақ мәмілелер мен операцияларды
күнделікті бақылау, тәуекелдерді басқару, реттеу және бақылау жүйесі болып
табылады.
Қазақстанның Ұлттық банкі банк қызметінің тәуекелін басқару мен
мониторингінде тәуекелді келесі түрлерге бөлуді ұсынады:
– кредит тәуекелі;
– пайыз тәуекелі;
– өтімділіктің ысырап болу тәуекелі;
– операциялық тәуекел;
– валюталық тәуекел;
– баға тәуекелі;
– ел (трансферлік) тәуекел;
– құқықтық тәуекел;
– бедел тәуекелі.
Банк қызметінде кез келген операция орындағанда тәуекелдік болады,
өйткені тәуекелдіксіз кәсіпкерлікті елестету мүмкін емес. Банк
операцияларымен байланысты тәуекелдіктерді басқару – іс жүзінде банк
қоржынымен, яғни банктің кірісін қамтамасыз ететін активтердің қажетті
жиынымен байланысты тәуекелдіктерді басқару болып табылады.
Банкроттық немесе банкды тарату адамдардың түрлі санаттарын (жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлер, басқа қаржы мекемелері) орасан зор
қаржы қиындықтарына ұшыратады.
Тәуекелдерді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағыттарымен
ұштасады. Бірқатар қаржы тәуекелдері актив операциялармен, ең алдымен
кредиттік және инвестициялық қызметпен байланысты. Салымдарға,
депозиттерге, құнды қағаздарға есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы
қалдықтар түрінде қаражат тарту жөніндегі қызмет көптеген тәуекелдермен
байланысты.
Банкте тәуекел-менеджмент жүйесін құру тәуекел болуы мүмкін
операциялардың ашықтығы мен оларды уақытында анықтауға ықпал етуі тиіс.
Мұның өзінде тәуекел-менеджмент жүйесі банктің ішкі бақылау жұмысының
төмендегі жалпы және ерекше принциптеріне сәйкес болуға тиіс:
– тұтастай ішкі бақылау жүйесіне қатысты және банктің жұмыс
тиімділігіне ықпал ететін принциптер;
– басқару жүйесін ұйымдастыруға қатысты принциптер;
– тәуекел факторларын басқаруға қатысты принциптер;
– ақпаратқа қатысты принциптер;
– электрондық ақпараттық жүйелерге қатысты принциптер.
Қорытындыланған сапа көрсеткіштерін белгілеу үшін тәуекел-
менеджменттің ойдағыдай процесіне тән сипаттамалар анықталды, олар:
ашықтық, өлшем дәлдігі, уақтылы сапалы ақпарат, әртараптандыру, дербестік,
егжей-тегжей стратегиясы. Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың
арнайы механизмдері әзірленген болатын. Жүргізілген талдау тәуекелдерді
басқаруды келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент
шектерінде топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға
мүмкіндік береді (1-кесте):
1-кесте
Тәуекелдерді басқару жүйесі
Тәуекелдерді басқару жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден Тәуекелдерді болжау Ысырапты материалдық
ішінара немесе өтеу
толықтай бас тарту
1 2 3
1. Сенімсіз клиенттер 1. Ықтимал ысыраптың 1. Сақтандыру;
мен әріптестерді барынша көп шамасын және 2. Хеджерлеу;
анықтау; барынша аз шамасын алдын 3. Ішкі бақылауды
2. Тәуекелі жоғары ала есептеу; күшейту;
операциялардан бас 2. Ысыраптың ықтималдығын4. Тәуекелдер
тарту; анықтау; мониторингін енгізу.
3. Қисынсыз ысырапқа 3. Ықтимал ысыраптың
жол бермеу. уақытын есептеу.
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі; 1. Өтімділік тәуекелі; 1. Пайыздық тәуекел;
2. Валюталық тәуекел; 2. Операциялық тәуекел. 2. Қор тәуекелі;
3. Несиетік тәуекел; 3. Валюталық тәуекел;
4. Инвестициялық 4. Несиелік тәуекел;
тәуекел. 5. Инвестициялық
тәуекел.
Ескерту:
Қазіргі заманғы банктер тәуекелдерді басқару жүйелерін
қалыптастырғанда бірқатар қиындықтармен кездеседі. Осы проблемаларды
төмендегі санаттар түрінде құрылымдарға бөлуге болады:
1) Ұйымдастыру проблемалары: акционерлер тарапынан тәуекел
менеджментінің маңызын (пайдалылыққа баса назар аударуын, шетелдік
тәжірибеге қарамастан біздің тарихымызда сол немесе басқа тәуекелдердің
ықпал ету салдарынан акционерлер залал шеккен дағдарыстардың болмағанын)
жеткіліксіз түсіну;
2) Кадр проблемалары: тәуекелдерді басқару саласында білікті
қызметкерлердің болмауы тәуекел-менеджменттің құрылу тиімділігін
айтарлықтай төмендетеді, бұл жүргізілген мөлшерлік есептеулердің нақтылығы
мен объективтілігіне әсер етеді;
3)Техникалық проблемалар нақты тарихи және талдау деректерінің
болмауы немесе олардың қорытындыланбауы. Біздің экономика жағдайына
бейімделген және бүкіл банк жүйесі шеңберінде салыстырма талдау жасауға
мүмкіндік беретін әдістемелердің болмауы.
Ұқсас мысал ретінде әлемдік тәжірибені пайдалану, сондай-ақ
халықаралық стандарттарды (Базель ІІ) кезең-кезеңмен енгізу негізінде
тәуекелдерді басқару жүйесін құрып пайдалануға болады. Осы жүйеде
тәуекелдерді бағалау математикалық модельдерді қолдану нәтижесі емес, ол
үздіксіз процесс ретінде қарастырылады. Базель ІІ-нің негізін қалаушы
бағыттарының біріне сәйкес мониторинг, яғни несиетік ұйымның қаржылық жай-
күйін бағалау, бақылау және болжау мақсатында оны жүйелі түрде бақылау
қарастырылады. Мониторингпен қолданылу саласы, несиетік қоржын, қамтамасыз
ету, тәуекелдер, лимиттер, өтімділік, нарық ортасы және т.б. қамтылады.
Базель ІІ-де басқарушылық есеп тәуекелдерді басқару жүйесінің ажырамас
бөлігі болып табылады.
Тәуекел-менеджментті талдауда төмендегі факторлар назарға алынады:
– банк басшылығы біліктілігін, басшылық жасау және әкімшілік ету
қабілетін көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы заңнаманы және белгіленген ішкі ережелерді, ҚР ҰБ
тің және ҚҚА-тің, сондай-ақ ішкі және сыртқы аудиторлардың
ұсыныстарын сақтауға;
– банк басшылығы экономикалық ахуалдың өзгеруіне, банк ортасының
өзгеруіне бейімделуін (тактика мен стратегияның оралымдылығын)
көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы тиісті ішкі жұмыс ережелерінің әзірленуі және
олардың орындалуы үшін толықтай жауап беруге;
– банк басшылығы тәуекелдерді басқарудың тиісті біліктілігін
қамтамасыз ету мақсатында қызметкерлерді оқытуға;
– банк басшылығы пайдакүнем іс-әрекеттердің кез келген көрінісі,
әсіресе банкмен ерекше қатынастар байланысты тұлғаларға жеңілдікпен
қарыз беруге қатысты сынға ұшырайды.
Қарыз алушыларды бағалаудың жоғарыда көрсетілген жүйелерімен қоса,
батыс елдерінде соңғы он жылдықта потенциалды қарыз алушылардың сапасын
бағалауда статистикалық әдістер қолданылуда. Мұндай әдіс ретінде Z
моделін қарастыруға болады. Бұл модельді американдық экономистер жетпісінші
жылдардың соңында құрастырған. Зет моделі қарыз алған банктің банкротқа
ұшырау ықтималдығын бағалауға арналған. Зеттің мәні бірнеше айнымалылары
бар теңдеу арқылы шешіледі. Осы әдісті қолдана отырып американдық экономист
Альтман бес айнымалыны ұсыныс етті:
Х1 – айналым капиталыныңактивтер сомасына қатынасы;
Х2 – бөлінбеген табыстың активтер сомасына қатынасы;
Х3 – операциондық табыстың активтер сомасына қатынасы;
Х4 – акцияның нарықтық бағасының жалпы қарыз сомасына қатынасы;
Х5 – сату көлемінің активтер сомасына қатынасы.
Егер Z мәні 2,675-тен төмен болса, банкды потенциалды
банкроттардың қатарына кіргізуге болады, ал егер Z мәні 2,675-тен жоғары
болса, мұндай банктерға банкроттық қаупі тумайды.
Коммерциялық қарызды бағалаудың моделін американдық экономист Чессер
ұсыныс етті. Оның моделі негізгі алты айнымалыдан тұрады:
Х1 – бағалы қағаздар мен кассадағы қолма-қол ақшаның активтер
сомасына қатынасы;
Х2 – сату көлемінің бағалы қағаздар мен кассадағы қолма-қол ақшаға
қатынасы;
Х3 – салықты есептемей тұрғандағы табыстың активтер сомасына
қатынасы;
Х4 – жалпы қарыздың активтер сомасына қатынасы;
Х5 – негізгі капиталдың акционерлік капиталға қатынасы;
Х6 – негізгі капиталдың таза сату көлеміне қатынасы.
Дамыған мемлекеттерде валюталық тәуекелдердің негізгі үш түрі жиі
кездеседі:
– операциялық;
– трансляциялық;
– экономикалық.
Операциялық тәуекел сауда операцияларымен, қаржылық инвестициямен
және дивиденттік төлемдермен байланысты. Операциялық тәуекелге ақша
қаражаттарының қозғалысы мен табыс деңгейі ұшырайды.
Трансляциялық тәуекел шетелдік инвестициямен және шетелдік
қарыздармен байланысты болып келеді. Ол табыстар мен шығындарды ұлттық
валюта негізінде есептегенде баланс таптарының көрсеткіштерінің көлеміне
әсерін тигізеді.
Ал экономикалық тәуекел болса, болашақта жасалатын келісімшарттық
мәмілелермен байланысты тәуекелдің түрі болып табылады. Ол ұзақ мерзімді
сипатта болады және оны жорамалдау жеңіл.
Валюталық операцияларды кассалық және мерзімді деп екіге бөлуге
болады. Кассалық мәміле нарығы келісімшарт жасалғаннан кейін екі күннің
ішінде міндеттемелердің орындалуын талап етеді. Сондықтан мұндай
операциялардың тәуекел деңгейі төмен. Оларға спот пен овернайт жатады.
Мерзімді валюталық мәмілелер бойынша тәуекел инвестордың несие
қабілеттілігімен сипатталады. Бұл мерзім неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
бағамның өзгеру тәуекелі де жоғары болады. Клиенттер өз валюталық
тәуекелдерін хеджирлеу үшін осындай мәмілелерді қолданады, ал банктер өз
клиенттеріне қызмет көрсету мақсатында осындай құралдарды қолдануға мәжбүр
болады. Мұндай, тәуекел жоғары болғандықтан, банк өз кезегінде өзі де
мұндай операцияларды сақтандырады.
Мерзімді валюталық мәмілелерге мыналар жатады:
– форварттық валюталық операциялар;
– валюталық фьючерстер;
– валюталық опциондар;
– своп операциялары.
Валюта бағамдарының өзгерісін фундаменталды талдау әдісі бойынша
валюта өзгерісі валютаны шығаратын елдің макроэкономикалық факторына
байланысты деп есептеледі. Сондықтан валюта бағамының өзгерісін талдау үшін
валютаны шығаратын елдің экономикасының макроэкономикалық дамуына талдау
жасайды.
Ал техникалық талдау әдісінің тұжырымдамасы бойынша мемлекеттің қысқа
мерзімдегі макроэкономикалық көрсеткіштері бағамның өзгерісінде көрініс
таппайды деп есептеледі. Мұнда математикалық және техникалық есептеулер
жүргізу арқылы нақты болжамдар есептеледі. Мұнда есептік база ретінде орта
ғасырлардың математигі Фибоначи ұсынған сандар қатары қолданылады
Әлемдік тәжірибеде өтімділікті басқарудың мынадай әдістері
қалыптасқан:
– қорларды конверсиялау әдісі;
– қордың пул әдісі;
– резервтік позицияны басқару әдісі;
– несиелік позицияны басқару әдісі;
– портфельді белсенді басқару әдісі.
1) Қорлардың конверсия әдісі қаражаттардың тартылу көздері көп болған
кезде қолданылады да, активтер мен пассивтер мерзімі бойынша
сәйкестендіріледі;
2) Қордың пул әдісі ақша нарығындағы операцияларға шек қойылған
уақытта қолданылады. Бұл әдіс бойынша қажетті өтімділік дәрежесі мен оның
орнын толтыруға арналған банктік қаражаттардың көзін сәйкестендіру
қолданылады. Яғни, оның негізгі мақсаты - өтімділікті қамтамасыз ету үшін
қажетті бірінші ретті және екінші ретті резервтерді құру;
3) Резервтік позицияны басқару әдісі былайша сипатталады: резервтік
позиция анықталады, бірақ екінші ретті резервтер алдын ала құрылмайды;
4) Несиелік позицияны басқару әдісі бойынша банк өтімділігін сақтау
үшін қысқа мерзімді несие арқылы өтейді;
5) портфельді белсенді басқару әдісі. Бұл жағдайда секьюритизация
жүргізіледі, яғни несиелік ресурстарды орналастыру тек келісімшарт
негізінде ғана емес, сонымен қатар вексель мен облигацияны қолдану арқылы
жүргізіледі.
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
басқару мен жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар
ресурстар мен мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық
жоспарлау мен басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс
деңгейін жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (8-сурет).
8-сурет. Тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық
деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты
банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады. Олардың
ішінде жиі кездесетіндер:
1) диверсификация;
2) нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
3) лимиттеу;
4) өзін-өзі сақтандыру;
5) хеджирлеу;
6) сапаны басқару.
1) Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне
байланысты тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді.
2) Сақтандыру. Мейлінше, тәуекел деңгейі бар банк активтерінің барлық
түрлері сақтандырылуы керек;
3) Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық
позициялар кері мәмілелер арқылы хеджирлену керек;
4) Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды
есептен шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін
мемлекеттен немесе құрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе банктің
пайдасынан құралған резервтік қоры болуы керек.
5) Лимиттеу – банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар,
құралдар және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу.
Шектеудің келесідей көп тараған түрлері бар:
• әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
• әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
• бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
• баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
• келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін
мөлшері;
• банктің әр бөлімшесі, әр құралы, әр позициясы бойынша пайда мен
шығындар лимиті.
6)Нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпараттарды алу практикада
келесі шаралардың көмегімен жүзеге асады:
• банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік бөлімшесінің материалдары және
мерзімді басылымдар бойынша ақпараттарды іздестіру;
• Блумберг, Телерейтер, Рейтер, Интернет сияқты маманданған фирмалардан
электрондық және ақпараттық қызметтерді алу және аналитикалық
агенттіктердің мерзімді басылымдарына жазылу;
7) Сапаны басқару – тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең көп
қолданылатын түрі. Оның негізгі мәні болып банк басқармасының тарапынан
тәуекелдердің алдын алу болып табылады. Мұндай тәсілмен басқару үшін банкке
маманданған қызметкерлер керек.
Қаржылық тәуекелді басқару. Банк үшін қаржылық тәуекелді басқарудың маңызы
зор болып табылады. Қаржылық тәуекел – негізгі қарызды және берілген қарыз
бойынша есептелген проценттерді қайтармауға байланысты туындайтын тәуеклдің
түрі. Қаржылық тәуекелдің бірдей дәрежеде клиентке және банкке қатысы бар.
Ол мынадай факторлармен байланысты туындауы мүмкін: кәсіби белсенділіктің
төмендеуі, сұраныс деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар және тағы да
басқа факторлар.
Банктердің қаржылық тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: қаржылық
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Қаржылық тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды.
Қаржылық тәуекел немесе негізгі соманың қайтарылмау тәуекелі келесідей
өндірістік мәселелермен түсіндіріледі: өндірістің құлдырауы, өнімге деген
сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс саласындағы кризистік жағдай.
Банктегі қаржылық тәуекелдің деңгейі келемідей факторларға байланысты:
1) Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің қаржылық
саясатының жиі өзгеріп отыруы;
2) Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
3) Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық
аймақтар мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
4) Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы
нашар клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
5) Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің қаржылық саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте қаржылық процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің қаржылық саясаты үш бөліктен
тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру
кезеңдерінен тұрады:
• қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі;
• қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-
қатынасын тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік
қызметінің материалдары негізінде жүргізіледі;
• кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең;
• нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде
банк қарыз алушының конъюгктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие
алушының өндіретін товарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
• міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері
анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан
кепілдіктің сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие
көлеміне қатынасын реттеп отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
1) жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері;
2) товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың
құрылымдары немесе үлес салмағы;
3) қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
4) қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау.
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді.
Қаржылық тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
• банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау
арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін
коммерциялық банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен
айналысатын және табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
• қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау;
• қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
• несиені сақтандыру;
• қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
• тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;
• қаржылық тәуекелді диверсификациялау;
• несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Қаржылық процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
1) қаржыландыру бағытын талдау;
2) несиені өтеу кезеңдерін талдау;
3) тәуекелдерді талдау;
4) менеджмент деңгейін талдау;
5) қаржылық түрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
қозғалысын талдау;
6) кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Қаржылық тәуекелгн
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
тортылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен
орны тортылады.
Қаржылық тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін
шығындардың сомасы мына формуламен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің
ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін
немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы
салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс,
зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі
бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар
қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің
сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты
қаржылық тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік.
Спекулятивтік қаржылық тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу
мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық қаржылық
тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы қаржылық тәуекелдері жатады.
Қаржы тәуекелі банк қаржылық институттармен (банктер, қаржылық,
инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы
процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің
есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы қаржылық тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық тәуекелдер;
2) капитал салымдарымен байланысты қаржылық тәуекелдер (инвестициялық
қаржылық тәуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты қаржылық
тәуекелдерге қаржылық тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және
дефляциялық қаржылық тәуекелдер, валюталық қаржылық тәуекелдер, өтімділік
тәуекелі.
Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция –
инфляцияға кері процесс, ол бағалардың төмендеуінен және соған сәйкес
ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.
Инфляциялық тәуекел – инфляция өсімі кезінде нақты сатып алу
қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез
құнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап
болады.
Дефляциялық тәуекел – дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі
төмендейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс
төмендейді.
Валюталық қаржылық тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа
да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының
басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту
қаупімен түсіндіріледі.
Өтімділік тәуекелі – тұтынушылық құнының және сапалық бағаның өзгерісі
себебінен бағалы қағаздар немесе басқа да тауарларды өткізу кезіндегі
мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты қаржылық тәуекелдер.
Инвестициялық қаржылық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік қаржылық
тәуекелдерді қамтиды:
1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;
2) табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
3) тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.
Жіберіліп қойған пайда тәуекелі – белгілі бір шараларды (мысалы,
сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде
жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туындау тәуекелі.
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар
және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу
нәтижесінде туындауы мүмкін.
Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен
байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен
түсіндіріледі. Портфельдік термині итальян сөзінен Porte foglio шығып,
инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді. Табыстылықтың
төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен тұрады: пайыздық қаржылық
тәуекелдер және несиелік қаржылық тәуекелдер.
Пайыздық қаржылық тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін
пайыздық мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары
болып кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің,
инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық қаржылық
тәуекелдерге сонымен қатар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар,
сертификаттар және басқа бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі
жатады.
Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық
құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға
қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша
шығарылған және шығару шарттары бойынша эмитент жедел қайта қабылданатын
бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін.
Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі
кезінде тұрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға
өз қаражатын салған инвестор пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін. Басқаша
айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын
еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынған өз қаражаттарын босата
алмайды.
Тұрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарықтық пайыздың
төмендеуі кезінде тұрақты пайызды орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды айналысқа шығарған эмитент пайыздық тәуекелге ұшырауы мүмкін.
Басқаша айтқанда, эмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын
еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.
Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез
өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.
Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарыз және несиегерге
жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелге сонымен қатар
қарыздық бағалы қағаздар шығарған эмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе
қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.
Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі болуы
мүмкін.
Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық
тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік
тәуекел.
Биржалық қаржылық тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден
жоғалту қаупін ұсынады. Бұл қаржылық тәуекелдерге келесілер жатады:
коммерциялық мәмілелер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың
комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі және т.б.
Селективтік қаржылық тәуекелдер (латын тілінен selectio – таңдау,
сұрыптау) –инвестициялық портфель қалыптастырудағы басқа бағалы қағаздармен
салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал
салымының әдісін дұрыс емес таңдау тәуекелі.
Банкроттық тәуекелі өзімен бірге капитал салымының әдісін дұрыс емес
таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған
міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті
ұсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа ұшырайды.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген
қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт
бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде
контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі
уақытқа байланысты, себебі ұлттық валютаға шетел валютасының бағамының
қатынасы өсуде.
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі
ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен
байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға
мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын
болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын
болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды
орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда
бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай
болатынын елестетіп көруге болады.
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы мен
капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел
жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар
жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты
шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс
операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ
тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен проблемаларға жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп
атауға болады.
Ал, екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі. Тәуекелдің пайда болуының үш көзін
атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғнибанктің іс-
әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі
субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының өзгеруіне тәуелді
қаржылық жағдайды айтамыз. Ол мыналардан тұрады:
1) Проценттік тәуекел – ағымдағы проценттік тәуекелдің өзгеруімен
байланысты тәуекелдің түрі.
2) Валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі.
3) Инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
1-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
2) Контрагент тәуекелі немесе қаржылық тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз.
3) Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
а) Оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу
дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті.
ә) Стратегиялық тәуекел – банк қызметінің дұрыс ұйымдаспауымен немесе
жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі. Олар: шешім қабылдау үшін
ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы нарығының математикалық
модельдерін сапасының төмен болуы, болжау және жоспарлау әдістемелерінің
толық еместігі.
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1)өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін жоғалтумен
байланысты;
2)проценттік тәуекел нарықтағы процеттік ставканың ауытқуымен
байланысты;
3)қаржылық тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты;
4)нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін
болатын құнсыздануымен байланысты;
5)саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен
сипатталады;
6)валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден
ауытқуымен байланысты;
7)операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе
мәліметтерді электрондық өңдеу кезінде пайда болады;
8)экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы
болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады;
9)келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше
жағдайлармен байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі;
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді
мына элементтер бойынша топтаймыз:
1)коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
2)банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3)банк клиенттерінің құрамы;
4)тәуекелділікті есептеу әдістері;
5)банктік тәуекелдің деңгейі;
6)тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7)тәуекелді есепке алу сипаты;
8)банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
1) Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі
кезде коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін
көрсетуге болады: маманданған, салалық және әмбебап (2-сурет).
Маманданған банктердің қызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі. Мысалы, инновациялық банктер жаңа
технологияларды несиелендірумен байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал,
әмбебап банктерде тәуекелдің барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін.
2) Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес
ішкі және сыртқы деп екігі бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе
клиенттің іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің
деңгейіне көп факторлар әсер етеді. Олар: саяси, экономикалық,
демографиялық, әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары.
2-сурет. Коммерциялық банктердің мамандануына байланысты жіктелуі
Ішкі тәуекелге банктің және оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен
байланысты пайда болатын тәуекелдерді жатқызуға болады. Ішкі тәуекелдерге
мыналар жатады: банк басқармасы іс-әрекетінің белсенділігі, тиімді
маркетингтік саясатты таңдауы және тағы басқа факторлар. Сыртқы тәуекелге
мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел, табиғи апаттар тәуекелі жатады, ал
ішкі тәуекелдерге банк клиентінің құрамы, банктік операциялардың сипаты
және коммерциялық банктердің түрлері жатқызылады (3-сурет).
3-сурет . Банктік тәуекелдердің ықпал ету аясы
Ал, қазақстандық экономистер ішкі және сыртқы тәуекелдерді жоғарыдағы
кестеге қарағанда біраз өзгеше топтастырған (4-сурет).
4-сурет. Қазақстандық банктік тәуекелдер
Мұндағы негізгі ерекшелік сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын деп екіге бөлуі болып табылады. Ал ішкі тәуекелдер
әкімшілік, қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке бөлінген. Басқарылмайтын
сыртқы тәуекелдерге саяси, экономикалық, сақтандыру, депозиттік, валюталық,
инвестициялық, проценттік тәуекелдер жатады. Ал әкімшілік тәуекелдерге
құрылымдық, басқару, ынталандыру, бақылау, стратегиялық тәуекелдер жатады.
Қаржылық тәуекелдерге қаржыландыру, өтімділік, диверсификациялық,
табыстылықтың төмендеу тәуекелдері жатады. Ұйымдастырушылық тәуекелдерге
ақпараттық, персоналдық, жаңа технологияларды қолданумен байланысты
тәуекелдер жатады.
3) Банк клиенттерінің құрамы. Клиенттің құрамына байланысты әр банк
тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған
байланысты банк клиенттеріне байланысты тәуекелдердің толық құрылымын
анықтауға болады(5-сурет).
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші, орта және ірі деп
үш топқа бөлуге болады. Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым
болып келеді, сондықтан мұндай банктер жоғары табыс алу мақсатында кәсіби
бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай банктердың меншікті капиталы аз
болады, сондықтан олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге, қатаң
бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды. Меншікке қатысына
байланысты банктің клиенттері немесе банктер мемлекеттік, жеке,
акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншікке қатысына байланысты әр
түрлі банктерда тәуекелдің деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк
клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын немесе несие берместен бұрын клиенттер
портфелінің сапасын тексереді.
5-сурет. Банк клиенттерінің құрамы
Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі
бір деңгейде ұстау үшін үнемі түрде клиенттер портфелінің сапасын тексере
отырып нақты және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.
4) Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады. Тәуекелді
талдау келесі кестедегідей жүргізіледі (6-сурет).
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті қолдануға
болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып келеді.
Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу кезеңдерін,
пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады.
Тәуекелді анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзақтығы,
көлемі, ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі
қолданылатын әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалық,
сараптамалық және тағы басқалары.
5) Банктік тәуекелдің деңгейі. Банктік тәуекелдің деңгейі оқиғаның
болу ықтималдығымен сипатталады. Ол процент түрінде немесе коэффицент
түрінде анықталады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2002 жылдың үшінші шілдесінде
бекіткен Екінші деңгейлі банктер үшін пруденциалды нормативтер туралы
ережеге сәйкес тәуекелдің деңгейіне байланысты банк активтері ірі бес
топқа бөлінген. Бірінші топтағы активтерге кассадағы қолма-қол ақша,
аффинирленген бағалы металдар, үкіметке берілген несие, Ұлттық Банкке
берілген несие, Ұлттық Банктегі депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар
және тағы басқалары жатады.
6-сурет. Тәуекелді есептеу(талдау) әдістері
Бұл топтағы активтердің тәуекелділік деңгейі 0-ге тең. Екінші топтағы
активтерге жергілікті билік органдарының шығарған бағалы қағаздары, ЖАҚ
Қазақстан ипотекалық компаниясының бағалы қағаздары. Бұл активтердің
тәуекел деңгейі 0.2-ге тең. Үшінші топтағы активтерге аффинирленбеген
бағалы металдар және тағы басқалары жатады және олардың тәуекелі 0.5-ке
тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп айырысулар, негізгі
құралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы активтердің тәуекел
деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттік құны бойынша есептелетін
инвестициялар, субординацияланған қарыз, лицензияланған программалық
жабдықтау жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең.
6) Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру. Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді(7-сурет).
Уақыт тұрғысынан қарастырсақ тәуекелдер ағымдағы, келешектегі және
бұрынғы деп үшке бөлінеді.
7-сурет. Банктік тәуекелдерді уақыт тұрғысынан жіктеу
Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз ағымдағы және болашақтағы
тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш кезендегі тәуекелдер бір
бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы, ағымдағы кезеңде несие
берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты шығындар келешекте көрініс
табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру маңызды
болып келеді.
7) Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты
тәуекелдер баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік
операциялар бойынша тәуекел деп бөлінеді.
8) Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Басқару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық тәуекелдер
реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуге болады.
1.2 Қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесінің ерекшеліктері
Тәуекелділік жағдайында шешімдер қабылдау кезінде қолданылатын нақты
әдістер мен тәсілдер банктің қызметі түріне, қойылған мақсаттар жету
стратегиясына тәуелді болады. Сонымен бірге тәуекелді басқару теориясы мен
практикасымен тәуекелді талдау барысында басшылыққа алынатын негізқалаушы
принциптер орнатылған. Біріншіден, меншік капиталдың мөлшерінің
мүмкіндігінше тәуекел етуге болады, екіншіден, азшылық үшін көпшілікпен
тәуекелге баруға болмайды.
Тәуекелдерді талдаудан кейін осы тәуекелдерді басқару әдістерін талдау
қажет. Әрине бұл процестің ажырамас бөлігі болып сақтандыру табылады.
Сақтандырудан басқа тәуекелден қашу немесе оны өзіне алу, шектеу,
хеджирлеу, сараптау, тәуекелдерді бөлу, қаражаттарды резервтеу, тәуекелдер
бойынша мүмкін болатын қаржылық жоғалтуларды айыппұл санкциялар жүйесі
есебінен өтеу, кепілдік және т.б. сияқты тәуекелдерді басқару әдістері
қолданылады.
Тәуекелді төмендету – тәуекелді жағдайдың болу ықтималдылығын және
мүмкін жоғалтулар көлемін азайту. Тәуекелді басқару әдісін таңдау кезінде
тәуекел түрі бойынша максималды мүмкін болатын шығысты есептеу, оны
тәуекелге ұшырауы мүмкін капитал көлемімен сәйкестендіріп, барлық мүмкін
шығысты меншікті қаржылық ресурстар көлемімен салыстыру қажет.
Тәуекелді басқару жүйесінің қызметін тиімді жүргізу банкды басқару
жүйесінде құрылымдық бөлімше – тәуекелді басқару бөлімшесін құруды
қарастырады. Бұл бөлімше міндетті түрде тәуекелді басқару бойынша мақсатты
шаралардың арнайы бағдарламасын жасауы керек.
Банк деңгейінде мұндай бағдарлама жасау банктің қызметі мен
құрылымының негізгі элементі ішкі және сыртқы тәуекелдерден қорғаныштылық
және жоғары тұрақтылықты кепілдендіретін тәуекелдерді басқаруды қамтамасыз
ету тиіс. Тәуекелдер банк қызметтерінің түрлі жақтарына әсер етеді және ол
жағымсыз сипаттамаға ие болады. Жағдайды тұрақтандыру бойынша жұмыстар
тәуекелдерді басқарудан бастау қажет, яғни тәуекелмен байланысты қаржылық
жоғалтуларды төмендетуге бағытталған банк үшін экономикалық қолайлы
ұсныныстар мен шаралар енгізіліп, жасалуы тиіс.
Банктің тәуекелді басқару бөлімшесі бірнеше топтардан тұруы қажет.
Бөлімшенің құрамына кіретін әр топқа ішінде білім облысы әртүрлі мамандар
болу керек: ең алдымен - антитәуекелділік басқарушы, маркетинг бойынша
маман, қаржы маманы, персоналды басқару бойынша, жоспарлы-экономикалық
жұмыс бойынша, өндіріс бойынша маман.
Банктің басқармасы тәуекелді басқару мәселелерін шешуде басты орын
алады, өйткені ол тәуекелді төмендету бойынша шаралар бағдарламасын
бекітеді, критикалық жағдайларда оларды өткізу шешімдерін қабылдайды,
антитәуекелділік бағдарламамен бірге сыналатын шешімдер қабылдайды.
Тәуекелді басқару бойынша шараларды тікелей өткізу банктің негізгі
өндірісітік және басқарушылық бөлімшелерінің қызметіне қайшы келеді,
олардың есеп беру көрсеткіштеріне жағымсыз әсерін тигізеді, себебі бұл
шаралар жедел табыс әкелмейтін шығыстарды талап етеді. Сондықтан тәуекелді
басқару бойнша соңғы шешімдерді банктің басқару органдарының ең жоғарғы
органы қабылдағаны үлкен маңыздылықты иеленеді.
Қаржылық тәуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды төмендетуде
қызығушылық тудыратын кез келген банк өзі үшін келесі мәселелерді шешу
қажет:
- қаржылық тәуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды бағалау;
- фирма белгілі бір тәуекелдерді өзінде қалтыра ма, яғни олар бойынша
өзі жауапты бола ма, не олар бойынша жауапты басқа субъектілерге
беретіндігі туралы шешім қабылдауы тиіс;
- негізгі мақсаты мүмкін жоғалтуларды төмендету болып табылатын
тәуекелдерді басқару бағдарламасын жасау қажет.
Бұл міндеттерді тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы
бағдарламасын жасау негізінде мүмкін. Антитәуекелдік менеджерде тәуекелді
басқару бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін барлық қажетті ақпараттар болуы
тиіс.
Тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың кез келген арнайы
бағдарламасын жасаудың мақсаты банктің тәуекелділік жағдайларында сәтті
қызмет етуді қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржылық тәуекелмен байланысты қаржылық жоғалтуларды төмендету
мәселесін шешу мысалға келесідей жүргізілуі мүмкін: бар тәуекелді жою,
мүмкін тәуекелдің алдын алу, мүмкін болатын зиянның тікелей алдын алу,
мүмкін болатын зиянның жанама алдын алу.
Мұндай бағдарламаны талдауда тәуекелді басқару бойынша мақсатты
шаралардың арнайы бағдарламасының мазмұны мен мақсаттары анықталады.
Тәуекелді басқарудың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру
менеджерге фирма тәуекелдерін басқару принциптерін нақтылауды талап етеді.
Менеджер тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасын
жасауда негізге алатын принциптер банктің стратегиясымен анықталады. Егер
банк өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделсе, онда
бағдарлама жасаушы жұмыс негізіне алатын сәйкесінше принциптері қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ететін тәуекелді басқару әдісін таңдауды
ұсынады. Мұндай нақты принцип мысалы компанияның барлық тәуекелдерді сыртқы
ортаға шығаруға бағытталу принципі болып табылады.
Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты
иеленбейтіндіктен, коммерциялық банктердың интегралдық құндылықтарын
сақтауға бағытталғандықтан, бұл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің
және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге
асырылады. Тәуекелді басқару жүйесін орнату үшін біріншіден, мамандарды
дайындау қажет, екіншіден, әрдайым біріккен тренингтер жүргізілуі тиіс.
Жүргізілген зерттеулер нарық жағдайында бақылаудың мәні де өзгеретінін
көрсетті, ендігі уақытта ол:
– басқарушылық қызметтің ажырамас бөлігі;
– басқарушылық шешім қабылдау процесінде ақпараттық қамтамасыз етудің
көзі;
– басқарушылық шешімдердің орындалуы туралы қажетті ақпарат алуға
болатын кері байланыс механизм ретінде болады.
Кез келген тәуекелді оқиғаның салдарынан банкға шығын, залал
келтірілуі немесе банк имиджіне көлеңке түсуі мүмкін, ал осы залалды
бірқатар уақыт өткеннен кейін ғана бағалау мүмкін. Тәуекелдің осындай көп
жақтылығы оны бірнеше қырынан қарау қажет екенін растайды, ал осыдан
бағалайтын көп жіктелім мен тәсілдеме пайда болады. Кез келген өндірістік
және коммерциялық қызмет өзіне тән тәуекелді болып табылады, өйткені іс-
әрекет басталғанда олардың тиімділігі ішінара ғана белгілі.
Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру үшін банктердің қосымша қаржы шығыны,
басқару, қадағалау және талдау жүйелерінің болуын, сонымен бірге тәуекелге
бас ұра алатын және банктің беделі, оның қаржылық жай-күйі немесе тіпті
банкроттық жөнінде сөз қозғалған қиын жағдайда жеке-дара дұрыс шешім
қабылдай алатын жоғары білікті мамандарды даярлауды қажет етеді.
Шетелдік тәжірибені зерттеу банк жүйесінде тәуекел-менеджментті
күшейту проблемасы батыс Еуропа елдерінде өзекті болып табылатынын
көрсетті. Осы елдерде сыртқы аудиторлар жылына бір рет жүзеге асыратын
сыртқы бақылаумен салыстырғанда жұмыстағы жол берілген кателіктерді,
туындайтын тәуекелдерді ерте білу және ықтимал шығындар мен залалдардың
алдын алу мақсатында күн сайын жүргізілетін ішкі бақылаудың күшейгені
байқалады. Тәуекел-менеджмент бастапқы бақылау жүйесінен ерекшеленетін ішкі
бақылау жүйесінің маңызды элементі, сондай-ақ мәмілелер мен операцияларды
күнделікті бақылау, тәуекелдерді басқару, реттеу және бақылау жүйесі болып
табылады.
Қазақстанның Ұлттық банкі банк қызметінің тәуекелін басқару мен
мониторингінде тәуекелді келесі түрлерге бөлуді ұсынады:
– кредит тәуекелі;
– пайыз тәуекелі;
– өтімділіктің ысырап болу тәуекелі;
– операциялық тәуекел;
– валюталық тәуекел;
– баға тәуекелі;
– ел (трансферлік) тәуекел;
– құқықтық тәуекел;
– бедел тәуекелі.
Банк қызметінде кез келген операция орындағанда тәуекелдік болады,
өйткені тәуекелдіксіз кәсіпкерлікті елестету мүмкін емес. Банк
операцияларымен байланысты тәуекелдіктерді басқару – іс жүзінде банк
қоржынымен, яғни банктің кірісін қамтамасыз ететін активтердің қажетті
жиынымен байланысты тәуекелдіктерді басқару болып табылады.
Банкроттық немесе банкды тарату адамдардың түрлі санаттарын (жеке
тұлғалар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлер, басқа қаржы мекемелері) орасан зор
қаржы қиындықтарына ұшыратады.
Тәуекелдерді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағыттарымен
ұштасады. Бірқатар қаржы тәуекелдері актив операциялармен, ең алдымен
кредиттік және инвестициялық қызметпен байланысты. Салымдарға,
депозиттерге, құнды қағаздарға есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы
қалдықтар түрінде қаражат тарту жөніндегі қызмет көптеген тәуекелдермен
байланысты.
Банкте тәуекел-менеджмент жүйесін құру тәуекел болуы мүмкін
операциялардың ашықтығы мен оларды уақытында анықтауға ықпал етуі тиіс.
Мұның өзінде тәуекел-менеджмент жүйесі банктің ішкі бақылау жұмысының
төмендегі жалпы және ерекше принциптеріне сәйкес болуға тиіс:
– тұтастай ішкі бақылау жүйесіне қатысты және банктің жұмыс
тиімділігіне ықпал ететін принциптер;
– басқару жүйесін ұйымдастыруға қатысты принциптер;
– тәуекел факторларын басқаруға қатысты принциптер;
– ақпаратқа қатысты принциптер;
– электрондық ақпараттық жүйелерге қатысты принциптер.
Қорытындыланған сапа көрсеткіштерін белгілеу үшін тәуекел-
менеджменттің ойдағыдай процесіне тән сипаттамалар анықталды, олар:
ашықтық, өлшем дәлдігі, уақтылы сапалы ақпарат, әртараптандыру, дербестік,
егжей-тегжей стратегиясы. Соңғы жылдары салада тәуекелдерді басқарудың
арнайы механизмдері әзірленген болатын. Жүргізілген талдау тәуекелдерді
басқаруды келесі жүйеге біріктіру тәсілдемесін жасауға және әрбір элемент
шектерінде топтардан тәуекел-менеджмент құралдарын жеке бөліп алуға
мүмкіндік береді (1-кесте):
1-кесте
Тәуекелдерді басқару жүйесі
Тәуекелдерді басқару жүйесінің элементтері
Операция жүргізуден Тәуекелдерді болжау Ысырапты материалдық
ішінара немесе өтеу
толықтай бас тарту
1 2 3
1. Сенімсіз клиенттер 1. Ықтимал ысыраптың 1. Сақтандыру;
мен әріптестерді барынша көп шамасын және 2. Хеджерлеу;
анықтау; барынша аз шамасын алдын 3. Ішкі бақылауды
2. Тәуекелі жоғары ала есептеу; күшейту;
операциялардан бас 2. Ысыраптың ықтималдығын4. Тәуекелдер
тарту; анықтау; мониторингін енгізу.
3. Қисынсыз ысырапқа 3. Ықтимал ысыраптың
жол бермеу. уақытын есептеу.
Тәуекелдерді басқару объектілері
1. Қаржы тәуекелі; 1. Өтімділік тәуекелі; 1. Пайыздық тәуекел;
2. Валюталық тәуекел; 2. Операциялық тәуекел. 2. Қор тәуекелі;
3. Несиетік тәуекел; 3. Валюталық тәуекел;
4. Инвестициялық 4. Несиелік тәуекел;
тәуекел. 5. Инвестициялық
тәуекел.
Ескерту:
Қазіргі заманғы банктер тәуекелдерді басқару жүйелерін
қалыптастырғанда бірқатар қиындықтармен кездеседі. Осы проблемаларды
төмендегі санаттар түрінде құрылымдарға бөлуге болады:
1) Ұйымдастыру проблемалары: акционерлер тарапынан тәуекел
менеджментінің маңызын (пайдалылыққа баса назар аударуын, шетелдік
тәжірибеге қарамастан біздің тарихымызда сол немесе басқа тәуекелдердің
ықпал ету салдарынан акционерлер залал шеккен дағдарыстардың болмағанын)
жеткіліксіз түсіну;
2) Кадр проблемалары: тәуекелдерді басқару саласында білікті
қызметкерлердің болмауы тәуекел-менеджменттің құрылу тиімділігін
айтарлықтай төмендетеді, бұл жүргізілген мөлшерлік есептеулердің нақтылығы
мен объективтілігіне әсер етеді;
3)Техникалық проблемалар нақты тарихи және талдау деректерінің
болмауы немесе олардың қорытындыланбауы. Біздің экономика жағдайына
бейімделген және бүкіл банк жүйесі шеңберінде салыстырма талдау жасауға
мүмкіндік беретін әдістемелердің болмауы.
Ұқсас мысал ретінде әлемдік тәжірибені пайдалану, сондай-ақ
халықаралық стандарттарды (Базель ІІ) кезең-кезеңмен енгізу негізінде
тәуекелдерді басқару жүйесін құрып пайдалануға болады. Осы жүйеде
тәуекелдерді бағалау математикалық модельдерді қолдану нәтижесі емес, ол
үздіксіз процесс ретінде қарастырылады. Базель ІІ-нің негізін қалаушы
бағыттарының біріне сәйкес мониторинг, яғни несиетік ұйымның қаржылық жай-
күйін бағалау, бақылау және болжау мақсатында оны жүйелі түрде бақылау
қарастырылады. Мониторингпен қолданылу саласы, несиетік қоржын, қамтамасыз
ету, тәуекелдер, лимиттер, өтімділік, нарық ортасы және т.б. қамтылады.
Базель ІІ-де басқарушылық есеп тәуекелдерді басқару жүйесінің ажырамас
бөлігі болып табылады.
Тәуекел-менеджментті талдауда төмендегі факторлар назарға алынады:
– банк басшылығы біліктілігін, басшылық жасау және әкімшілік ету
қабілетін көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы заңнаманы және белгіленген ішкі ережелерді, ҚР ҰБ
тің және ҚҚА-тің, сондай-ақ ішкі және сыртқы аудиторлардың
ұсыныстарын сақтауға;
– банк басшылығы экономикалық ахуалдың өзгеруіне, банк ортасының
өзгеруіне бейімделуін (тактика мен стратегияның оралымдылығын)
көрсетуге тиіс;
– банк басшылығы тиісті ішкі жұмыс ережелерінің әзірленуі және
олардың орындалуы үшін толықтай жауап беруге;
– банк басшылығы тәуекелдерді басқарудың тиісті біліктілігін
қамтамасыз ету мақсатында қызметкерлерді оқытуға;
– банк басшылығы пайдакүнем іс-әрекеттердің кез келген көрінісі,
әсіресе банкмен ерекше қатынастар байланысты тұлғаларға жеңілдікпен
қарыз беруге қатысты сынға ұшырайды.
Қарыз алушыларды бағалаудың жоғарыда көрсетілген жүйелерімен қоса,
батыс елдерінде соңғы он жылдықта потенциалды қарыз алушылардың сапасын
бағалауда статистикалық әдістер қолданылуда. Мұндай әдіс ретінде Z
моделін қарастыруға болады. Бұл модельді американдық экономистер жетпісінші
жылдардың соңында құрастырған. Зет моделі қарыз алған банктің банкротқа
ұшырау ықтималдығын бағалауға арналған. Зеттің мәні бірнеше айнымалылары
бар теңдеу арқылы шешіледі. Осы әдісті қолдана отырып американдық экономист
Альтман бес айнымалыны ұсыныс етті:
Х1 – айналым капиталыныңактивтер сомасына қатынасы;
Х2 – бөлінбеген табыстың активтер сомасына қатынасы;
Х3 – операциондық табыстың активтер сомасына қатынасы;
Х4 – акцияның нарықтық бағасының жалпы қарыз сомасына қатынасы;
Х5 – сату көлемінің активтер сомасына қатынасы.
Егер Z мәні 2,675-тен төмен болса, банкды потенциалды
банкроттардың қатарына кіргізуге болады, ал егер Z мәні 2,675-тен жоғары
болса, мұндай банктерға банкроттық қаупі тумайды.
Коммерциялық қарызды бағалаудың моделін американдық экономист Чессер
ұсыныс етті. Оның моделі негізгі алты айнымалыдан тұрады:
Х1 – бағалы қағаздар мен кассадағы қолма-қол ақшаның активтер
сомасына қатынасы;
Х2 – сату көлемінің бағалы қағаздар мен кассадағы қолма-қол ақшаға
қатынасы;
Х3 – салықты есептемей тұрғандағы табыстың активтер сомасына
қатынасы;
Х4 – жалпы қарыздың активтер сомасына қатынасы;
Х5 – негізгі капиталдың акционерлік капиталға қатынасы;
Х6 – негізгі капиталдың таза сату көлеміне қатынасы.
Дамыған мемлекеттерде валюталық тәуекелдердің негізгі үш түрі жиі
кездеседі:
– операциялық;
– трансляциялық;
– экономикалық.
Операциялық тәуекел сауда операцияларымен, қаржылық инвестициямен
және дивиденттік төлемдермен байланысты. Операциялық тәуекелге ақша
қаражаттарының қозғалысы мен табыс деңгейі ұшырайды.
Трансляциялық тәуекел шетелдік инвестициямен және шетелдік
қарыздармен байланысты болып келеді. Ол табыстар мен шығындарды ұлттық
валюта негізінде есептегенде баланс таптарының көрсеткіштерінің көлеміне
әсерін тигізеді.
Ал экономикалық тәуекел болса, болашақта жасалатын келісімшарттық
мәмілелермен байланысты тәуекелдің түрі болып табылады. Ол ұзақ мерзімді
сипатта болады және оны жорамалдау жеңіл.
Валюталық операцияларды кассалық және мерзімді деп екіге бөлуге
болады. Кассалық мәміле нарығы келісімшарт жасалғаннан кейін екі күннің
ішінде міндеттемелердің орындалуын талап етеді. Сондықтан мұндай
операциялардың тәуекел деңгейі төмен. Оларға спот пен овернайт жатады.
Мерзімді валюталық мәмілелер бойынша тәуекел инвестордың несие
қабілеттілігімен сипатталады. Бұл мерзім неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
бағамның өзгеру тәуекелі де жоғары болады. Клиенттер өз валюталық
тәуекелдерін хеджирлеу үшін осындай мәмілелерді қолданады, ал банктер өз
клиенттеріне қызмет көрсету мақсатында осындай құралдарды қолдануға мәжбүр
болады. Мұндай, тәуекел жоғары болғандықтан, банк өз кезегінде өзі де
мұндай операцияларды сақтандырады.
Мерзімді валюталық мәмілелерге мыналар жатады:
– форварттық валюталық операциялар;
– валюталық фьючерстер;
– валюталық опциондар;
– своп операциялары.
Валюта бағамдарының өзгерісін фундаменталды талдау әдісі бойынша
валюта өзгерісі валютаны шығаратын елдің макроэкономикалық факторына
байланысты деп есептеледі. Сондықтан валюта бағамының өзгерісін талдау үшін
валютаны шығаратын елдің экономикасының макроэкономикалық дамуына талдау
жасайды.
Ал техникалық талдау әдісінің тұжырымдамасы бойынша мемлекеттің қысқа
мерзімдегі макроэкономикалық көрсеткіштері бағамның өзгерісінде көрініс
таппайды деп есептеледі. Мұнда математикалық және техникалық есептеулер
жүргізу арқылы нақты болжамдар есептеледі. Мұнда есептік база ретінде орта
ғасырлардың математигі Фибоначи ұсынған сандар қатары қолданылады
Әлемдік тәжірибеде өтімділікті басқарудың мынадай әдістері
қалыптасқан:
– қорларды конверсиялау әдісі;
– қордың пул әдісі;
– резервтік позицияны басқару әдісі;
– несиелік позицияны басқару әдісі;
– портфельді белсенді басқару әдісі.
1) Қорлардың конверсия әдісі қаражаттардың тартылу көздері көп болған
кезде қолданылады да, активтер мен пассивтер мерзімі бойынша
сәйкестендіріледі;
2) Қордың пул әдісі ақша нарығындағы операцияларға шек қойылған
уақытта қолданылады. Бұл әдіс бойынша қажетті өтімділік дәрежесі мен оның
орнын толтыруға арналған банктік қаражаттардың көзін сәйкестендіру
қолданылады. Яғни, оның негізгі мақсаты - өтімділікті қамтамасыз ету үшін
қажетті бірінші ретті және екінші ретті резервтерді құру;
3) Резервтік позицияны басқару әдісі былайша сипатталады: резервтік
позиция анықталады, бірақ екінші ретті резервтер алдын ала құрылмайды;
4) Несиелік позицияны басқару әдісі бойынша банк өтімділігін сақтау
үшін қысқа мерзімді несие арқылы өтейді;
5) портфельді белсенді басқару әдісі. Бұл жағдайда секьюритизация
жүргізіледі, яғни несиелік ресурстарды орналастыру тек келісімшарт
негізінде ғана емес, сонымен қатар вексель мен облигацияны қолдану арқылы
жүргізіледі.
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
басқару мен жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар
ресурстар мен мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық
жоспарлау мен басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс
деңгейін жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады. Банктердегі тәуекелдерді басқару жүйесі
төмендегі суретте көрсетілген элементтерден тұрады (8-сурет).
8-сурет. Тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Банктік тәуекелдерді басқару жүйесі нақты шаралар арқылы жүзеге асады.
Ондай шаралар стратегиялық басқару деңгейінде немесе ұйымдастырушылық
деңгейінде жүзеге асуы мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты
банктер тарапынан көптеген жалпы және арнайы әдістер қолданылады. Олардың
ішінде жиі кездесетіндер:
1) диверсификация;
2) нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды алу;
3) лимиттеу;
4) өзін-өзі сақтандыру;
5) хеджирлеу;
6) сапаны басқару.
1) Диверсификациялау арқылы банктік операциялардың бір түріне
байланысты тәуекелділікті жояды немесе төмендетеді.
2) Сақтандыру. Мейлінше, тәуекел деңгейі бар банк активтерінің барлық
түрлері сақтандырылуы керек;
3) Хеджирлеу. Қаржылық құралдарды сату-сатып алу бойынша ашық
позициялар кері мәмілелер арқылы хеджирлену керек;
4) Өзін-өзі сақтандыру. Банктің ссуда бойынша үмітсіз қарыздарды
есептен шығару және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін
мемлекеттен немесе құрылтайшылардан қосымша алған құралдар немесе банктің
пайдасынан құралған резервтік қоры болуы керек.
5) Лимиттеу – банктік тәуекелдерді шектеу мақсатымен партнерлар,
құралдар және көлемдері бойынша банктік операцияларды зерттеуді шектеу.
Шектеудің келесідей көп тараған түрлері бар:
• әр контрпартнерлармен операциялар бойынша лимиттер;
• әр құрал, актив түрі, нақты бөлімше немесе дилерге лимиттер;
• бір қарыз алушыға минималды қарыз мөлшері;
• баланстан тыс міндеттемелердің минималды мөлшері;
• келесі күнге қалдыруға мүмкін ашық позицияның минималды мүмкін
мөлшері;
• банктің әр бөлімшесі, әр құралы, әр позициясы бойынша пайда мен
шығындар лимиті.
6)Нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпараттарды алу практикада
келесі шаралардың көмегімен жүзеге асады:
• банктің клиенттері, банктің қауіпсіздік бөлімшесінің материалдары және
мерзімді басылымдар бойынша ақпараттарды іздестіру;
• Блумберг, Телерейтер, Рейтер, Интернет сияқты маманданған фирмалардан
электрондық және ақпараттық қызметтерді алу және аналитикалық
агенттіктердің мерзімді басылымдарына жазылу;
7) Сапаны басқару – тәуекелді басқарудың қазіргі уақытқа ең көп
қолданылатын түрі. Оның негізгі мәні болып банк басқармасының тарапынан
тәуекелдердің алдын алу болып табылады. Мұндай тәсілмен басқару үшін банкке
маманданған қызметкерлер керек.
Қаржылық тәуекелді басқару. Банк үшін қаржылық тәуекелді басқарудың маңызы
зор болып табылады. Қаржылық тәуекел – негізгі қарызды және берілген қарыз
бойынша есептелген проценттерді қайтармауға байланысты туындайтын тәуеклдің
түрі. Қаржылық тәуекелдің бірдей дәрежеде клиентке және банкке қатысы бар.
Ол мынадай факторлармен байланысты туындауы мүмкін: кәсіби белсенділіктің
төмендеуі, сұраныс деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар және тағы да
басқа факторлар.
Банктердің қаржылық тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: қаржылық
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Қаржылық тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды.
Қаржылық тәуекел немесе негізгі соманың қайтарылмау тәуекелі келесідей
өндірістік мәселелермен түсіндіріледі: өндірістің құлдырауы, өнімге деген
сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс саласындағы кризистік жағдай.
Банктегі қаржылық тәуекелдің деңгейі келемідей факторларға байланысты:
1) Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің қаржылық
саясатының жиі өзгеріп отыруы;
2) Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
3) Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық
аймақтар мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
4) Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы
нашар клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
5) Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің қаржылық саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте қаржылық процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің қаржылық саясаты үш бөліктен
тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру
кезеңдерінен тұрады:
• қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі;
• қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-
қатынасын тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік
қызметінің материалдары негізінде жүргізіледі;
• кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең;
• нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде
банк қарыз алушының конъюгктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие
алушының өндіретін товарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
• міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері
анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан
кепілдіктің сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие
көлеміне қатынасын реттеп отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
1) жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері;
2) товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың
құрылымдары немесе үлес салмағы;
3) қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
4) қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау.
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді.
Қаржылық тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
• банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау
арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін
коммерциялық банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен
айналысатын және табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
• қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау;
• қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
• несиені сақтандыру;
• қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
• тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;
• қаржылық тәуекелді диверсификациялау;
• несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Қаржылық процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
1) қаржыландыру бағытын талдау;
2) несиені өтеу кезеңдерін талдау;
3) тәуекелдерді талдау;
4) менеджмент деңгейін талдау;
5) қаржылық түрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
қозғалысын талдау;
6) кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Қаржылық тәуекелгн
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
тортылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен
орны тортылады.
Қаржылық тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша күтілетін
шығындардың сомасы мына формуламен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz