А. Г. Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан өлкесін отарлау саясатының тарихи дерек көзі (1840-1870 жж. )
Кіріспе
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Ресейдің Түркістан өлкесін жаулап алуы
Басқыншылық қарсаңындағы ортаазиялық хандықтар мен Қазақстанның оңтүстік өңірінің әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы
Жаулап алынған аймақтағы әкімшілік.территориялық шаралар
Отаршылдыққа қарсы ұлт.азаттық көтерілістер
Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс және оның нәтижесі (1837.1847)
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы және Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістер
Орынбор ведомоствосына қарасты қазақ даласында Арал теңізі мен Сыр өңірінде болған халықтық қозғалыстардың себебі мен тарихи сипаты
Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қозғалысын басудағы саясаты
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Ресейдің Түркістан өлкесін жаулап алуы
Басқыншылық қарсаңындағы ортаазиялық хандықтар мен Қазақстанның оңтүстік өңірінің әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы
Жаулап алынған аймақтағы әкімшілік.территориялық шаралар
Отаршылдыққа қарсы ұлт.азаттық көтерілістер
Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс және оның нәтижесі (1837.1847)
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы және Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістер
Орынбор ведомоствосына қарасты қазақ даласында Арал теңізі мен Сыр өңірінде болған халықтық қозғалыстардың себебі мен тарихи сипаты
Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қозғалысын басудағы саясаты
Зерттеу тақырыбының өзектілігіне тоқталсақ, тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір бөлігі болып, Қазақстан тарихшылары «орталықтағы» зерттеушілер негіздеген концепциялар мен қорытындыларға бас шұлғып, оларды қайталап, қоштап отыруға мәжбүр болды. Сондықтан да қазақстан тарихының деректану-мұрағаттану салалары дербес дами алмады. Ұзақ уақыт одақтық көлемдегі тарихтың бір бөлігі саналып келді. Бұл отандық тарихшыларды көптеген мәселелер бойынша «орталықтың» зерттеушілерінің қорытындылары мен тұжырымдарын қайталап отыруға, мақұлдауға мәжбүр еткізді. Бүгінде аз зерттелген немесе идеологиялық штамптың шеңберінде қалған мұрағаттарды зерттеуге зор қызығушылық туып отыр. Соның бірі ретінде ХІХ ғасырдың 40-70 жылдарындағы Қазақстан тарихының дереккөзі - А. Серебренниковтың «Түркістан өлкесі және оның жаулап алу тарихының материалдар жинағы» атты мұрағаты болып табылады.
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты Қазақстан тарихнамасының маңызды мәселелерінің бірі екендігінде дау жоқ. Бұл мәселе бірқатар себептер мен қажеттіліктерден туындалып отыр. Атап айтқанда: Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси дамуының қажеттілігінен; обьективті түрде баян ететін жаңаша тарихнамалық–деректемелік факттердің негізіндегі деректану мен мұрағаттану ғылымының дамуының қисынынан; отандық жаңа тарихи танымды кеңейту. Еліміздің тұңғыш президенті Н. Назарбаев «мемлекетік саясатымыздың басты шарттарымыздың бірі өздігімізді тануда жатыр, қазақ тарихын ескірген идеологияның құрсауынан және автономиялық әлемге тұндырудан шығару қажет» (Тарих толқынында кітабы. - 1999. -23 б.) деп атап көрсетті.
Тарихи мұрағатты тереңірек зерттеу мен талдау арқылы «қазақтардың Ресей бодандығына өту тарихының» обьективті көрінісін анықтауға көз жеткізуге болады. Қазақстан тарихының деректік қорын молайтуға септігі тиеді. Қазақстан Республикасымен іргелес жатқан елдер ғана емес, сондай-ақ шалғайда орналасқан мемлекеттер халқымыздың өткен тарихын білуге айырықша көңіл бөліп отырған тұста әдейі бұрмаланған мәселелерді қалпына келтіру өте қажет. Түркістан өлкесінің отар елге айналу мәселесі тек ғылыми ғана емес саяси маңыздылығы зор іс.
А. Г. Серебренниковтың: “Түркiстан өлкесiн басып алуға байланысты әскери iс- қимылдарды зерттеу және тарихын құрастыру сөзсiз маңызы зор iс‚ оның тек теориялық мәнi ғана емес‚практикалық мәнi де аса маңызды” деп жазуы мұрағаттың мән-маңызын айғақтайды. ХIХ-ғасырдың 40-70 жылдарында Ресей және Түркістан өлкесінде елеулі оқиғалар орын алды. Алайда‚ бұл өңiрдiң тағдырын түбегейлi өзгерткен бұл кезеңнiң зерттелуiнде әлi де ала-құлалық ұшырасады. Серебренников мұрағаты осы кезеңінің тарихи-деректемелік және тарихнамалық шынайы ой-пікірлерді қалыптастыруда елеулі ықпал етеді.
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты Қазақстан тарихнамасының маңызды мәселелерінің бірі екендігінде дау жоқ. Бұл мәселе бірқатар себептер мен қажеттіліктерден туындалып отыр. Атап айтқанда: Қазақстан Республикасының қоғамдық-саяси дамуының қажеттілігінен; обьективті түрде баян ететін жаңаша тарихнамалық–деректемелік факттердің негізіндегі деректану мен мұрағаттану ғылымының дамуының қисынынан; отандық жаңа тарихи танымды кеңейту. Еліміздің тұңғыш президенті Н. Назарбаев «мемлекетік саясатымыздың басты шарттарымыздың бірі өздігімізді тануда жатыр, қазақ тарихын ескірген идеологияның құрсауынан және автономиялық әлемге тұндырудан шығару қажет» (Тарих толқынында кітабы. - 1999. -23 б.) деп атап көрсетті.
Тарихи мұрағатты тереңірек зерттеу мен талдау арқылы «қазақтардың Ресей бодандығына өту тарихының» обьективті көрінісін анықтауға көз жеткізуге болады. Қазақстан тарихының деректік қорын молайтуға септігі тиеді. Қазақстан Республикасымен іргелес жатқан елдер ғана емес, сондай-ақ шалғайда орналасқан мемлекеттер халқымыздың өткен тарихын білуге айырықша көңіл бөліп отырған тұста әдейі бұрмаланған мәселелерді қалпына келтіру өте қажет. Түркістан өлкесінің отар елге айналу мәселесі тек ғылыми ғана емес саяси маңыздылығы зор іс.
А. Г. Серебренниковтың: “Түркiстан өлкесiн басып алуға байланысты әскери iс- қимылдарды зерттеу және тарихын құрастыру сөзсiз маңызы зор iс‚ оның тек теориялық мәнi ғана емес‚практикалық мәнi де аса маңызды” деп жазуы мұрағаттың мән-маңызын айғақтайды. ХIХ-ғасырдың 40-70 жылдарында Ресей және Түркістан өлкесінде елеулі оқиғалар орын алды. Алайда‚ бұл өңiрдiң тағдырын түбегейлi өзгерткен бұл кезеңнiң зерттелуiнде әлi де ала-құлалық ұшырасады. Серебренников мұрағаты осы кезеңінің тарихи-деректемелік және тарихнамалық шынайы ой-пікірлерді қалыптастыруда елеулі ықпал етеді.
Б Е К І Т Е М І Н
БҒМ Р. Б. Сүлейменов атындағы
Шығыстану институты
директоры, т. ғ. д. , професор
________ Әбусейітова М. Қ.
22 желтоқсан 2006 ж.
БҒМ Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының шығыстық
деректану, Шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті бөлімінің 2006 жылдың 22
желтоқсанында өткен мәжілісінің
№ 6 ХАТТАМАСЫ
Төрайым: Әбусейітова М. Қ. т. ғ. д., профессор.
Мәжіліс хатшысы:. Нұрманова А. Ш. т. ғ. к.
Қатысқандар: Есмағамбетов К. Л. т. ғ. д., профессор; Тоқтабаева Ш. Ж.
ЖҒҚ, т. ғ. д.; Сұңғатай С. ҒК т. ғ. к.; Баранова Ю. Г. ҒК; Мұрат Қ. ҒҚ,
ғылыми хатшы; Ибраева А. КҒҚ; Несіпбаева Ж. КҒҚ, т. ғ. к.; Айтаев Б. С. –
ізденуші.
Күн тәртібі:
1) БжҒМ Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының Шығыстық
деректану, Шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті бөлімінің ізденушісі Б.
С. Айтаевтың А. Г. Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан
өлкесін отарлау саясатының тарихи дерек көзі ретінде (1840-1870 жж.) атты
07.00.09 – Тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері мамандығы
бойынша дайындалған диссертациялық жұмысын тарих ғылымының кандидаты
дәрежесіне ұсыну үшін талқылау.
Төрайым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбусейітова М. Қ. : Р.
Б. Сүлейменов ат. Шығыстану институтының Шығыстық деректану, Шығыс
халықтарының тарихы мен мәдениеті бөліміне ізденуші Б. С. Айтаевтың А. Г.
Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан өлкесін отарлау
саясатының тарихи дерек көзі ретінде (1840-1870жж. ) атты 07.00.09 –
Тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері мамандығы бойынша
дайындалған диссертациялық жұмысын тарих ғылымының кандидаты дәрежесіне
ұсыну үшін талқылауға түсіп отыр. Диссертациялық тақырып 14. 04. 2004 жылы
Ғылыми-үйлестіру орталығында бекітілген. Ғылыми жетекшісі - тарих
ғылымдарының докторы, профессор К. Л. Есмағамбетов. Жұмыс Отырар
университетінің әлем тарихы кафедрасында орындалған. Диссертациялық жұмыс
ҚР Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы қадағалау
және аттестаттау Комитетінің талаптарына толық сай келеді. Зерттеудің
негізгі нәтижелері 2 халықаралық және 2 республикалық ғылыми
конференцияларда баяндалып, 5 ғылыми мақалада жарияланған. Диссертациялық
жұмысқа ғылыми жетекші-тарих ғылымдарының докторы, профессор К. Л.
Есмағамбетовтың оң пікірі бар. Диссертациялық жұмыс рецензенттері т. ғ. д.,
профессор М. Қ. Әбусейітованың, Б. Б. Аязбаевтың жазбаша түрде берілген оң
пікірлері бар. Ендігі сөзді жұмысы туралы баяндау үшін ізденуші Б. С.
Айтаевқа береміз.
Айтаев Б. С. : Менің сіздерге ұсынып отырған тақырыбым А. Г.
Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан өлкесін отарлау
саясатының тарихи дерек көзі (1840-1870 жж. ) деп аталатын деректанулық
зерттеу. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тараудан тұрады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігіне тоқталсақ, тәуелсіздік алғанға дейін
Қазақстан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір бөлігі болып, Қазақстан
тарихшылары орталықтағы зерттеушілер негіздеген концепциялар мен
қорытындыларға бас шұлғып, оларды қайталап, қоштап отыруға мәжбүр болды.
Сондықтан да қазақстан тарихының деректану-мұрағаттану салалары дербес дами
алмады. Ұзақ уақыт одақтық көлемдегі тарихтың бір бөлігі саналып келді. Бұл
отандық тарихшыларды көптеген мәселелер бойынша орталықтың
зерттеушілерінің қорытындылары мен тұжырымдарын қайталап отыруға,
мақұлдауға мәжбүр еткізді. Бүгінде аз зерттелген немесе идеологиялық
штамптың шеңберінде қалған мұрағаттарды зерттеуге зор қызығушылық туып
отыр. Соның бірі ретінде ХІХ ғасырдың 40-70 жылдарындағы Қазақстан
тарихының дереккөзі - А. Серебренниковтың Түркістан өлкесі және оның
жаулап алу тарихының материалдар жинағы атты мұрағаты болып табылады.
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты Қазақстан тарихнамасының маңызды
мәселелерінің бірі екендігінде дау жоқ. Бұл мәселе бірқатар себептер мен
қажеттіліктерден туындалып отыр. Атап айтқанда: Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси дамуының қажеттілігінен; обьективті түрде баян ететін жаңаша
тарихнамалық–деректемелік факттердің негізіндегі деректану мен мұрағаттану
ғылымының дамуының қисынынан; отандық жаңа тарихи танымды кеңейту.
Еліміздің тұңғыш президенті Н. Назарбаев мемлекетік саясатымыздың басты
шарттарымыздың бірі өздігімізді тануда жатыр, қазақ тарихын ескірген
идеологияның құрсауынан және автономиялық әлемге тұндырудан шығару қажет
(Тарих толқынында кітабы. - 1999. -23 б.) деп атап көрсетті.
Тарихи мұрағатты тереңірек зерттеу мен талдау арқылы қазақтардың Ресей
бодандығына өту тарихының обьективті көрінісін анықтауға көз жеткізуге
болады. Қазақстан тарихының деректік қорын молайтуға септігі тиеді.
Қазақстан Республикасымен іргелес жатқан елдер ғана емес, сондай-ақ
шалғайда орналасқан мемлекеттер халқымыздың өткен тарихын білуге айырықша
көңіл бөліп отырған тұста әдейі бұрмаланған мәселелерді қалпына келтіру өте
қажет. Түркістан өлкесінің отар елге айналу мәселесі тек ғылыми ғана емес
саяси маңыздылығы зор іс.
А. Г. Серебренниковтың: “Түркiстан өлкесiн басып алуға байланысты
әскери iс- қимылдарды зерттеу және тарихын құрастыру сөзсiз маңызы зор iс‚
оның тек теориялық мәнi ғана емес‚практикалық мәнi де аса маңызды” деп
жазуы мұрағаттың мән-маңызын айғақтайды. ХIХ-ғасырдың 40-70 жылдарында
Ресей және Түркістан өлкесінде елеулі оқиғалар орын алды. Алайда‚ бұл
өңiрдiң тағдырын түбегейлi өзгерткен бұл кезеңнiң зерттелуiнде әлi де ала-
құлалық ұшырасады. Серебренников мұрағаты осы кезеңінің тарихи-деректемелік
және тарихнамалық шынайы ой-пікірлерді қалыптастыруда елеулі ықпал етеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Серебренниковтiң баспада шыққан қоры
жөнiнде алғашқы пiкiр В. Д. Городицкийдiң Библиография Туркестана
еңбегінде айтылған. Ал‚ ғылыми ортаға алдымен таратқан В. В. Бартольд
болды. В. В. Бартольд 1916 жылғы Орталық Азияға iссапарының есебiнде
айтқан. Кейiннен 1920 жылы Ташкентке тағы да оралып‚ өзiнiң “Еуропа мен
Ресейдегi шығыс тарихын зерттеу” деген еңбегiнде қорға аса бағалы тарихи
дереккөзі ретінде баға бередi. Оның қалған томдарын да жарыққа шығару
жөнiнде ұсыныс айтқан. Серебренников мұрағаты жөнiнде тиянақты пiкiр айтып
баға берген Е. Н. Кушева едi. Ол “Жинақтың археографиялық талдауы
қанағаттанарлықсыз болса да құрастырушылар құжаттардың мазмұны мен
мәндiлiгiне қол сұқпаған‚ қысқартпаған‚ бұл әрине оның ғылыми бағасын
көтередi” деп көрсетедi. Серебренниковтiң мұрағатына талдау жасап‚баға
беруде Е. Н. Кушеваның зерттеуi анағұрлым дәйектi. Дегенмен‚ Е. Н. Кушева
қордың баспадан жарияланған томдарына қатысты пiкiрiн бiлдiрген. Белгiлi
тарихшы Е. Бекмаханов Әскери министр А. Н. Куропаткиннiң қозғау салуымен
Түркiстан өлкесiн жаулап алу тарихы деген атпен жарық көрген құжатты
материалдардың 14 томдығы анағұрлым iрi жарияланым саналады” деді Н. А.
Халфин. Ресейдiң Орталық Азиядағы саясатыатты еңбегiнде Орталық Азия
елдерiнiң тарихына байланысты Серебренниковтiң мұрағаты аз зерттелген дерек
көзi ретiнде атап көрсетедi. Өзбек тарихшысы Л. Р. Мирзаева А.
Серебренников мұрағаты және оның орталық азия тарихнамасында алатын орны
атты кандидаттық диссертация жұмысын жасады. Орыс-хиуа, орыс-бұхара, орыс-
қоқан қатынасы және патша өкіметінің орталық Азия хандықтарын (Өзбекстан
мысалында Б. А. ) басып алуға қатысты тарихи деректерді талдады. Ресейдің
жаулап алу жорықтарының басты мақсаты Орталық Азия хандықтарын басып алу
болды деп біржақты қорытындылайды.
Бірқатар тарихшылар қор деректерінің жекелеген істерін пайдаланды. (Р.
Бекназаров Юг Казахстана в составе Кокандского ханства и его присоединение
к России. - А. , 1969. – 324 – с., М. С. Турсунова. Казахи Мангышлака во
второй пол. ХІХ в., А: 1977-181с. , Алымбаев Ж. Историография завоевания
Туркестана Россией ХІХ-ХХ вв. -Ташкент. , 2001-156с, Жолдасов Б. ХІХ ғ.
ортасындағы Оңтүстік Қазақстан: ішкі және сыртқы жағдайы., монография А.,
2003. -223 б А. Исмаилов., Страницы истории Южного Казахстана (1864-1917
гг. ): А: 2003-247с., С. Мадуанов. История казахско-узбекских отношений в
ХІХ-нач. ХХ в. - Туркестан., 1992-180с. , С. Мәшімбаев, Патшалық Ресейдің
отарлық саясаты. -А, 1994. - 136б Бәкібаева Г. Оңтүстік Қазақстанның
әлеуметтік-саяси жағдайы (ХІХ ғ. 60 жылдарына дейін):т. ғ. к. дәрежесін алу
үшін жасалған диссертация. -А:, 1998-127б., Сайфулмаликова С. Маңғыстаудағы
Адай көтерілісі қазақ тарихы журналы 2006 . №1, 60-б). Серебренниковтің
өзі қордың алғы сөзіне былай деп өте дұрыс баға берген: оценка Сборника
зависит от субъективных взглядов тех лиц, которые будут пользоваться
современным материалом и тех специальных требований, с которыми эти лица
будут подходить к ним.
Серебренников 15 мұрағатты қарастырып, 8200 астам аса маңызды істерді
жинақтады. Қор тарихнамалық әсіресе этнографиялық, этнологиялық,
географиялық, тарихи-экономикалық және демографиялық жағынан толыққанды
ғылыми тұрғыда зерттелмей отыр дейді А. Исмаилов.
Қор материалдарының деректерін зерттеушілер Өзбекстан тарихы‚ Қазақстан
тарихы‚ Қырғызстан тарихы, Түркменстан тарихы, Тәжікстан тарихы
оқулықтарына енгізген. Қазақстан тарихының бес томдығының үшiншi томының
тоғызыншы және оныншы тарауларында мұрағат материалдары пайдаланылған.
Мұның барлығы патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлауы тақырыбын зерттеудің
саяси, ғылыми-танымдық маңыздылығын көрсетеді.
Диссертацияның деректік негіздері. А. Г. Серебренниковтің Түркістан
өлкесі және оны басып алу тарихының материалдар жинағы атты Өзбекстан
мемлекетік мұрағатында сақтаулы 74 томдық №715 Қоры зерттеу жұмысының
негізгі дереккөзін құрады. Қордың баспадан шыққан бірінші томы Ташкент
мемлекеттік университетінің кітапханасында, 14 кітапқа жинақталған 40 шақты
томы Ә. Навои атындағы Ташкент ұлттық кітапханасында, осындай бөлігі Өзбек
ұлттық Академиясының кітапханасында сақтаулы. Алматыдағы орталық ғылыми
кітапхананың сирек кездесетін кітаптар қорында 1915 жылы баспадан шыққан
1840-1844 жылдарға қатысты 4 томдық құжаттар жинағы сақталған. Зерттеу
нысанын Ә. Науаи атындағы кітапханадағы (Иванин М. И., Григорьев В. В.,
Аничков И. В., Галкин М. Н., Гродеков Н. И., Городицкий В. Д, Бартольд В.
В., Мушкетов И. В., Гаврилов Н., Терентьев М. А. т.б.) және Алматы
қаласындағы Орталық ғылыми кітапхананың (Абаза К. К., Юдин М., Павлов Н.,
Бларамберг И. Ф, Добросмыслов А, Крафт И. В., Веселовский т. б) сирек
кездесетін қорында сақталған жазба деректер, Өзбекстан ұлттық ғылым
академиясының кітапханасындағы ( Мирзаева Л. Р, Алымбаев Ж., Ахмеджанов Г.
А, Алибаев Ж.) және Қазақстан Республикасы ұлттық кітапханасының
(Бекмаханов Е., Сайфулмаликова С. С., Зиманов С. З., Алдабергенов К. М.,
Оразбаева А. И., Масанов Н. Э., Дилмухамедов Е. Д., Ерофеева И. В.,
Мықтыбаева Ж. Қ., Бекібаева Г. Б. т.б) мен Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
универсиетінің кітапханасындағы (Бекназаров Р., Несипбаева К. Р.,
Мусабалина Г. Т., Мәшімбаев С. М., Мадуанов С., Әбенов Д. Қ., Көккев Ә. т.
б) диссертациялар қорындағы қор деректерінен пайдаланылған диссертациялар
мен авторефераттар және басқа да монографиялар, мақалалар мен еңбектер
құрады.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатындағы Орынбор шекара
комиссиясы және Орынбор казактары бастығы – N 4 қор, Сібір казактары
шекаралық басқармасы - N 374 қор қарастырылды. Бұл қорлардағы Ресей
империясының Қоқан хандығымен Қазақстанның оңтүстігі үшін күресі және
отарлау саясаты жөніндегі деректер Серебренников қорындағы деректермен
салыстырмалы түрде қарастырылды. Диссертациялық жұмыста ӨРОММ № 715 қордан
61 іс қарастырылды. 1986 жылы 6 наурыздағы № 1с актімен қордан 12 іске
қатысты құжаттар құпия сақтау қорға өтікізілген. Олар: №№ 28, 11, 18, 40,
29, 31, 33, 35, 38, 39-в, 51, 52.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Серебренниковтiң мұрағатын жаңа методологиялық тұрғыдан пайымдау ерекше
маңызға ие. Аса көлемдi мұрағатқа ғылыми баға беру және зерттеу iсi бiр
ғылыми жұмыстың шеңберiнде орындалуы қиын шаруа. Сондықтан осы ғылыми
жұмыстың жоспарына сәйкес тек кейбiр арнайы мәселелерге Қазақ тарихына
қатысты деректерге тоқталып‚ алдымызға төмендегiше мiндеттердi қойдық. :
1. Мұрағаттың мазмұны мен ондағы деректердің пайда болу заңдылықтарын
зерттеу. Патшалық Ресейдiң басып алу қарсаңындағы Қазақстанның
оңтүстігіндегі саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайға қатысты
деректердің әлеуметтік табиғаты мен ондағы субективтіліктің ара қатынасын
талдау. Ресейдiң басып алу жорықтарға дайындығы және басып алу барысы,
басып алғаннан кейiнгi әкiмшiлiк-территориялық шараларының салдарын
талдау. Қазақтардың Ресеймен және көршiлес елдермен сауда-экономикалық
қатынасына қатысты деректердің бейнеленуі мен ғылыми құндылығына баға
беру.
2. Азаттық көтерлiстердiң шығу себептері мен нәтижесіне қатысты отаршылдар
мүддесі тұрғысынан бейнелеген деректердің шынтуайтылығын салыстырмалы
түрде қарастыру және тарихи құндылығына көз жеткізу.
3. Патша өкiметiнiң қазақтардың азаттық козғалысын басу саясатын көрсету
арқылы отаршылдық саясатын әшкерелеу.
Ғылыми жаңалығы. Қор құжаттарының деректану саласы бойынша зерттелуінің
өзі бірегей жаңалық болып табылады. Мұрағаттың бағалы жағы сол тарихи
кұжаттардың көшірмесінде Қазақстанның XIX-ғасырдағы тарихына қатысты мол
мағлұматтар жинақталған. Серебренников алғы сөзiнде көрсеткендей‚ мұрағат
материалдарының жоғалып кетуiнен сақтау болды. Бұл зерттеушілердің жұмысын
едеуір дәрежеде жеңілдетеді. Серебренников мұрағатындағы материалдар
Ресейдің, Қапқаздың Орталық Азия мен Қазақстанның қалаларындағы
мұрағаттарынан жинақталған. Қор деректерінің басым бөлігі саяси, әскери-
шенеуніктердің жазбалары, шағымдары, хаттары мен мәліметтерінен құралған.
Серебренниковтiң жинаған мұрағат материалдарының қызықтылығы сонда‚ ол әр-
түрлi мазмұндағы әскери, тарихи‚ дипломатиялық‚ географиялық, статистикалық
орасан көп материалдарды топтастырған. Осы бай құжаттар жинағы осы уақытқа
дейiн аз зерттелiп отыр. Осы уақытқа дейiн Серебренников қоры патша
өкiметiнiң Орталық Азия хандықтары мен Қазақстанды басып алу тарихына және
орыс-орталық азия хандықтары және орыс-қазақ қатынасына қатысты көлемдi
материалдар жинағы ретінде қарастырылып келген. Қордың толық көлемдегі
көшірмесі басқа елдердің ешбір мұрағатында кездеспейді.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында бұрын жарияланбаған және
айналымға енбеген бірқатар қор деректері пайдаланылды. Айталық,
Қазақстанның оңтүстігі мен батысы үшін Ресеймен қоқан және хиуа хандығының
арасындағы шиеленісі, сонымен қатар отарлық саясатқа қарсы қазақтардың әр
кезеңдердегі көтерілістері және оларды басудағы патшалық ресейдің
құйтырқы саясаты әшкереленеді. Қор материалдарын қарастыруда бірден көзге
түсетін нәрсе патша өкіметінің отаршылдық саясатының әртүрлі себептермен
ақталуы мен сылтауларын байқау қиын емес. Сондықтан да құжаттарды
қарастырғанда сыни көзқараста болдық.
Жұмыста ресейдің басып алу жорықтарының қарсаңындағы қазақтардың саяси,
әлеуметтік-экономикалық жағдайы және қазақтардың Қоқан және Хиуа хандығының
билігіндегі езгісі тарихи шындық тұрғысынан қарастырылды. Өйткені Ресейдің
бұратана халықтардың шаруашылығының артта қалғандығы, көшпелі өмірдің
өркениетті өмір сүруге бейімсіздігі, феодалдық өзара қырқысулар мен
барымталардың тыйылмауы әкімшілік-басқару жүйесінің тиімсіздігін
көрсетеді, феодалдық-патриархалдық жүйе сыртқы жаудан қорғануға
қабілетсіз деген т. б тұжырымдарының басып алудың сылтауларын көрсеткендей
әсер қалдырады. Сонымен қатар бірқатар қазақтың сұлтандары мен билері
орыстың отаршыл саясатына қарсы хиуа мен қоқандықтардың жағында бірқатары
патша өкіметінің жағында қоқан мен хиуа үстемдігіне қарсы күрескенін
айқындадық. Қазақтың беделді сұлтандары мен билерін ресей бодандығына өтуге
үндеу үшін орыс үкіметі пәрелеуге арнайы қаржы бөлінген екен және оның
кімге берілуі оны қалай пайдалану туралы деректер отарлаудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастырылады. Хиуа, қоқан ықпалындағы қазақтар мен орыс
боданындағы қазақтар арасындағы шиеленістердің себебі мен мәнін ашуға
әрекет жасалды.
Қазақ-орыс сауда экономикалық байланыстары орыстардың отарлау мүддесі
тұрғысынан көрініс тапқанына көзіміз жетті. Жаңа басқару Ережесіне сәйкес
жүргізілген әкімшілік басқару жүйесіне қарсы жекелеген өңірлердегі
наразылықтар және оны енгізудің барысы мен нәтижесі талданды.
Сұлтан Кенесарының көтерілісі туралы тарих ғылымында белгілі деректерді
қор материалдары жан-жақты толықтырады. Кенесарының қоқандықтар және
тілалғыш сұлтандармен туындаған қайшылықтары, сонымен қатар патша
өкіметімен Хиуа ханы және Бұхара әмірімен жасасқан қатынасының тарихи мәні
мен нәтижесіне назар аударылды.
Жанқожа Нұрмұхаммедов пен Есет Көтібаров бастаған азаттық көтеріліске
қатысты қатысты қордағы деректерге сәйкес бұрынғы зерттелген кейбір
еңбектердегі біршама сәйкесіздіктер анықталды.
Отарлаудың прогресшілдік сипаты жөніндегі концепцияның өмір шындығына
қайшы екендігін және қор деректері көрсеткендей казактардың, орыс
жазалаушы отрядтарының шабуылдары салдарынан құғын-сүргіннің етек алып,
мал мен жанның абсалюттік санының шегерілуі, халықты жер-суынан айыруы,
дәстүрлі қоғамның тоқырауға ұшырауы, бөтен халықтың лек-легімен келіп
орналасуының салдарынан қазақтың демографиялық ахуалының күрделенуі, өмір
сүру кеңістігінің тарылып, қазақ халқының рухани өміріне, тілі мен дініне
әсері зор болғандығын дәйектедік. Деректанулық ізденіс қазақ халқының өз
жері үшін күресінің орыс әкімшілігіне ғана емес, қоныс тепкен орыс
шаруалары мен казактарға қарсы сипатта болғандығы, дәстүрлі қазақ қоғамына
енгізіле бастаған жаңа ережені қолдаған, жаңа қоғамда шен-шекпен алып
қалуға тырысқан қазақ белсенділеріне де қарсы болғандығы, азаттық
қозғалысының экономикалық мазмұнын көрсетуге бағытталды.
Зерттеу жұмысының хронологиясы. Диссертацияның хронологиялық шеңбері А.
Г. Серебренниковтің жинаған деректеріне сәйкес ХІХ ғасырдың 40-70 жылдар
аралығын құрайды. Төңкеріске дейінгі және кеңес өкіметі тұсындағы сонымен
қатар егемендік алғаннан кейінгі қорды қарастырған еңбектерге шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және әдістемелік негіздері.
Егемендікті алғаннан кейінгі жылдарда тарихи сананың қазіргі заманға
сай тұжырымдамасы жасалуда. Бұл тұжырымдама тарихи құбылыстар мен
оқиғаларды, процестерді таптық көзқарас тұрғысынан түсіндіретін маркстік-
лениндік методологиянының бірқатар принциптерінен бас тартқан, жалпы
адамзаттық құндылықтарды, жеке адам құқығын дәріптейтін тарих-адамның іс-
әрекеті принипін басты принцип етіп ұстанған жаңа әдістемеге негізделген.
Қорды зерттеу методологиясы обьективтілік, тарихилық, жүйелілік секілді
ғылыми-таным процестеріне негізделіп қарастырылып құжат-тарихи білімнің
бірден-бір қайнар көзі. Тарихи құжаттар жоқ болса-тарих жоқ дейді
деректанушы О. М. Медушевская., М. Қ. Әбусейітова пайдаланылған
деректердің түпнұсқалығы мен нақтылығы тек терең талданып, сыни ой-елегінен
өткен соң ғана дұрыс нәтиже көрсетеді деп зерттеу әдісін көрсетеді.
Қордың отаршылдар мүддесі тұрғысынан құрастырылғандығын ескере отырып
репрезантивтік талдау жасауда дерек пен шындықтың байланысы мәселесіне
басты назар аударылды. Деректанудың теориялық-методологиялық мәселелерін
шешу және нақты қолданбалық тәсілдерін пайдалану әдістері қолданылды. Нақты
факті мен материалдарды зерделеу ғылыми зерттеудің талдау және жинақтау,
сондай-ақ жүйелеу, салыстыру жағынан белгілі ғылыми әдістері негізінде
жүргізілді. Мұрағат деректерін талдау және басқа мұрағат және тарихи
деректермен салыстыру барысында тарихи шындықты дәлелдеу тәсілі қолданылды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. ХІХ ғасырдың 40-70 жылдардағы мерзімді
қамтитын А. Г. Серебренников мұрағатының деректік негізінің берері мол
екендігін ескере отырып мына мәселелер қорғауға ұсынылады:
- А. Г. Серебреников мұрағаты, ХІХ ғасырдың 40-70 жылдардағы қазақ-қоқан,
қазақ-хиуа қатынастарының дереккөзі
- А. Г. Серебренников мұрағаты, патша өкіметінің ХІХ ғасырдың 40-70
жылдардағы қазақтардың азаттық қозғалыстарын басу саясатының дерек көзі
- А. Г. Серебренников мұрағаты, қазақ хандығының күйреуінің зерттеудің
дерек көзі
- Қоқан хандығындағы қыпшақтардың саяси одағы: орнауы, дамуы және күйреуіне
деректанулық, этнографиялық зерттеу
- 1869-1873 жылдардағы Торғай, Орал және Маңғыстаудағы патшалық Ресейдің
отарлық саясатына қарсы қозғалыстар.
- А. Г. Серебренников мұрағаты, ХІХ ғасырдың 50-70 жылдардағы Іле өңірі
үшін орыс-қытай дау-дамайының дереккөзі ретінде
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның қысқаша мазмұны Қазақ
тарихы, ҚазМҰУ хабаршысы, Ізденіс ғылыми журналдарында бес мақала
жарияланды. Халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық 4 конференцияда
баяндалды. Жұмыс Отырар университетінің әлем тарихы кафедрасында
орындалған.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертацияның Ресейдің Түркістан өлкесін жаулап алуы деп аталатын
бірінші тарауының Басқыншылық қарсаңындағы ортаазиялық хандықтар мен
Қазақстанның оңтүстік өңірінің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы
атты тармағында мынадай мәселелер қарастырылады: а) патшалық Ресейдің
басқыншылығы қарсаңындағы Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайға талдау жасау. ә) Қоқан хандығының
үстемдігі және оған қарсы қазақтардың ереуілдері туралы деректерді талдау
б) Хиуа хандығының Арал және Каспий өңіріндегі антиресейлік саясаты в)
Оңтүстік өңір үшін ресей-қоқан таласының себептерін көрсету.
Мұрағатта бұратана халықтардың артта қалушылық тұрмысы,
шаруашылықты жүргізуде тұрпайы әдістен арыла қоймағандығы қайталанып
отырады. Революцияға дейінгі орыс тарихнамасы (Л. Мейер, Л. Ф. Костенко, И.
Казанцев т.б.) қазақтардың әлеуметтік-мәдени тұрмысына патша өкіметінің
әсерін көрсетіп орыстың отарлық саясатын ақтады. Серебренников қорындағы
деректер ресми мәліметтер болғандықтан бұратана халықтардың феодалдық-
патриархалдық тәртіптегі шаруашылығы мен саудасына менсімбеушілікпен қарай
отырып, оны ресейдің заңдылықтарына сәйкестендіруге, бақылау орнатуға
мүдделі екендігін байқатты. Бұл жұмысты жергілікті айдаудан шықпайтын
сұлтандар мен би-болыстар арқылы іске асырудың қолайлылығына аса мән
бергеніне көз жеткіздік. Қазақтардың көшпелі өмір сүру салтын артта
қалғандық деп сынайды.
Қорға 1840-1860 жылдары салынған қазақ даласындағы дерлік барлық орыс
бекіністерінің салыну тарихы енген. Орыс бекіністерінің қоқан мен хиуаның
иеліктеріне қарай беттеуі қоқан мен хиуа билеушілерін қатты алаңдатқан. Тек
олардың ғана емес батыс Еуропа державаларының назарына іліккені турасында
деректер енген. Ықпал етуге бағытталған екі держава арасындағы бәсеке,
әсіресе орыстардың батылдау қимылдауына түрткі болғандай. Каспийдің шығыс
жағалауында хиуалықтардың үстемдігі орыс әскери-саясаткерлерін мазалаған.
1835-1836 жылдардан бастап патша өкіметі хиуаға жорыққа дайындалды.
Серебренниковтiң мұрағат материалдары көрсеткендей 1839 жылғы Перовскийдің
Хиуаға жорығының сәтсіздігінің салдары Түркiстан өлкесiн басып алу жоспарын
түбірінен өзгертті. Алғашқы кезеңде ұлаңғайыр қазақ даласы арқылы Сырдария
өзені және Арал теңiзiне дейiнгi орыс сауда жолдарының қауiпсiздiгi үшiн
деген сылтаумен бекiнiстер салуды қажет етті. Сонымен қатар‚ патша
өкiметiнің отарлау саясатына қарсы “жабайы” қазақтардың “бүлiктерiн” басуға
көбiрек уақыт кеттi. Орыс бекіністерінің жылжуына көшпелі қазақтардың
Кенесары бастаған көтерілісінің басты кедергі болып отырғаны туралы батыс
Сібір генерал-губернаторы П. Д. Горчаковтың мәліметтерінде айқын көрініп
тұрды. Даладағы рулық-тайпалық одақтардың және хандықтардың iшкi жағдайын
әскери-барлауға көбiрек мән берiлген. Қырым соғысы Түркiстан өлкесiне басып
кiрудi кешеуiлдеткенімен ХIХ-ғасырдың 50-жылдарының басынан бастап Ақмешіт
және басқа да қоқан бекіністеріне қарсы жорықтың алғашқы әрекеттері
жасалды. Ағылшындармен бәсеке орыстың басып алу саясатын жеделдете түскенiн
мұрағат материалдары жан-жақты айқындайды. Бұл жөніндегі мәліметтер жүйелі
түрде дипломатиялық миссияларға қатысты құжаттар мен әскери-саяси
басшылардың есептерінде кездеседі.
Қордағы деректерде патшалық Ресей мен қоқандықтар арасында ХІХ ғасырдың
50 жылдары мен 60 жылдардың басында шиеленісінің күшейгеніне көз жеткізуге
болады. 1858 жылғы Әулиеата мен Түркістан қазақтарының қоқандықтарға қарсы
көтерілісінің себептерін барынша шынайылығын көрсетуге тырысқанымен оның
нәтижесіне баға бергені жөнінде дерек кездеспейді. Оны көрсетуге мән
бермеген немесе қорға енбей қалған болу керек. Себебі, ол көтерілістердің
нәтижесі басқаша өрбіген Түркістан қоңыраттарының көтерілісінің негізгі
талабы Ташкент бегінің орнына Түркістан бегін қою, Әулиеата қазақтарының
басты талабы әділетсіз салықтарды қысқарту болғандығын қор деректерінде
айтыла кеткенімен наразылықты жалпыхалықтық сипатта көрсетуге тырысушылық
байқалады. 1850 жылғы Тойшыбек қамалындағы және 1860 жылы Жиренайғыр мен
Ұзынғаш, Сарыкемер түбіндегі шайқастарға қатысқан қазақтар мен билер мен
батырлар және сұлтандар болды. 1850 жылдардағы деректерде үлкен орда
қазақтарының беделді сұлтандары Али Әділов, Құдайменді, Қамбар Аланов,
Рүстем Абылайханов және билер Тойшыбек Қасаболатұлы, Диқанбай, Тілеуберген
т. б билер мен батырлардың қоқандықтардың жағында күрескендігі жөнінде
деректер кездеседі. Бұдан шығатын қорытынды орыстардың қоқан езгісінен
азат етуші ретінде өзін ақтауы тарихи шындыққа сәйкес келе бермейтіндігін
атап айтуымыз керек.
Ресейдің Түркістан өңіріне жасаған жорықтары Серебренников қорындағы
неғұрлым кең көрініс тапқан, әрі нақты деректермен бейнеленген тақырып.
Серебренников “Түркiстан өлкесiн басып алу барысындағы әскери қимылда
бiздiң әскери күштiң даңқты жеңiстерi жөнiнде армиямыз басын жоғары көтерiп
мақтаныш етуге болады‚ әсiресе түркiстан әскери күштерiне” деп әр томының
алғыс сөзіне жазады.
Қорда тенденциялық бағыттағы басып алушылардың атымен байланысты
мынадай материалдар да кездеседi. Орыс отрядтарын жергiлiктi тұрғындар
“Ерекше алғыс және қуанышпен қарсы алды” делiнген. Халық ғасырлар бойы
феодалдық езгiде және феодалдық өзара қырқысулардың арасында болса да
барлық елдi мекендерде ерекше қуанышпен қарсы алды” деп көрсетуi орыс
әскерiнiң “азат етушi” сипатындағы асыра сiлтеу екенiн байқау қиын емес.
Қазақтың орыс бодандығына өтуге дәмелі басқарушы өкілдері әділетсіз
билеушілерден құтқаруды сұрағанын жасыруға да болмас. Орыс зерттеуінің
сараптамасы бұратана халықтың осы тілектерін Ресейге өз еркімен
қосылуға әкеліп тіреді. Орыстар осыдан өркениетті миссияны жүзеге
асырғанына сендіріп бақты. Шын мәнінде қазақтар орыс бодандығын қалады ма?.
Орыс тарихнамасындағы жиі ауызға алатын себептер;ішкі саяси жағдай, өзара
қырқысу соғыстары, руаралық күрестер (барымта) т. б. Ішкі алауыздықтар
қазақ жүздерін тоздырды дейді И. И. Крафт. М. А. Терентьев, М. Галкин, А.
Е. Алекторовтар қазақтың феодалдық басқарушы топтарының арасында
бірауыздылық болмауының нәтижесінде өзара бақталастық пен болмашы
себептерге тартыстар етек алды. Пана іздеп патша өкіметінің шекаралық
бастықтарына, губерния басшыларына шағымдануының жиілеуі орыс бодандығына
өтуін тездетті деген тұжырымдарында да шындық болғанмен, осы себеп патша
өкіметінің қазақ даласын отарлауға себеп бола алды ма ? деген сұрақ туады.
Патша өкіметі Түркістан өлкесінің тиянақты басып алу жоспарын ХІХ
ғасырдың 30 жылдарының аяғынан 50 жылдарының басына дейін талқылағандығын
байқадық. Аталған мәселеге қатысты ерекше комитет құрылып дисскусиялар
жоғары әскери басқарушы өкілдер және Орынбор және батыс Сібір генерал-
губернаторларының қатысуымен жүрген. Ресей империясының сыртқы істер
министрі К. В. Нессельроде, әскери министр А. И. Чернышов, Орынбор генерал-
губернаторы В. А. Перовский, батыс Сібір генерал-губернаторы П. Д.
Горчаковтың арасындағы хаттардың мәтіндері негізінен жорықты ұйымдастыру,
әскер құрамы, қолбасшылар тағайындау, жорықтың шығыны мен стратегиясы т. б
мәселелерге қатысты өрбіп отырды. Бұған ағылшындардың қауіпі сылтау
болғандай әсер қалдырады. Серебренниковтiң құжаттар коллекциясында
ұқыптылықты қажет ететiн және басқа да дерек көздерімен салыстыра
қарастыратын деректер кездеседі. Соның бірі “Записка о сношениях России с
Хивинским ханством и о противных народным нравам поступках ханов Хивинско
их относительно России” деп аталған жәдігерде орыс–хиуа қатынасының ХУІІ-
ғасырдан бастау алатыны туралы деректер бар. Мәселе мұнда хиуа-орыс
қатынасы жәйлі емес орыстардың хиуаға қарсы жорықтың сылтау іздеуі және
Каспийдің шығыс жағалауын басып алу туралы екендігін қор материалдарын
қарастыру барысында көз жеткіздік. Ресей Хиуамен қатынас орнатуға үнемі
әрекет жасаған екен, ал Хиуа ханының бұл әрекетке қарсылық көрсетіп келген
сыңайда айтылған. 1717 жылы Петр І тарапынан жіберілген Бековичтің
экспедициясы жөніндегі мәлімет кеңірек көрсетілген. Бековичтiң Хиуаға 5
мыңдық әскермен келу себебiне тоқталмаған. Бекович отряды Каспий маңында
картографиялық ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу үшін жіберілді дейді. Хиуа
ханы Бековичтiң әскерiн тұтқиылдан шабуылдап‚ бөлiп жiберген. Бекович
отряды тұтқынға түседі. Л. С. Бергтің История исследования Туркмении атты
кітабында 1718 жылы ақпанның соңында А. Бекович-Черкасскийдің (шын аты-
Давлет Гирей Мурза. Л. С. Берг) отряды Петерборға оралды деп жазады.
Осындай мәліметті А. Исмаилов та өз зерттеуінде Бергтің кітабына сүйеніп
қайталайды. Қорда разчленив войско Бековича и уничтожил его делінген.
Қордағы деректерді пайдалана отырып С. Сейфулмаликова да Ресейдің
қолдауымен 1717-1718 жж князь Бекович-Черкасский 2300 адаммен Хиуаға
аттанады, бірақ жорық княздің өлімімен аяқталады деп жазды. Каспий теңізі
кеңінен зерттеле бастаған соң Хиуаға жорық та кеңінен талқылана бастағанын
көрсетеді. Ресейдiң бұл әрекетiн Хиуамен достық қарым - қатынас орнату
үшiн жасалған едi деп айту қисынға келмейдi. Кезiнде Хиуа ханы Шахнияз
патша Петр I-ге үндеу жiберiп‚ достық қатынас орнатқысы келгенiн атап өткен
жөн. Хиуа ханы ортаазиялық хандықтармен сауда байланысына кедергi келтiрiп
отыр деген айыптаулармен қараланды Кейіннен Перовский 1839 жылы Хиуаға
жорықтың себебінің бірі ретінде Ресейдің жіберген кегін қайтарудеп
атаған. Веригин “Ресейдiң сауда қатынасының сәттiлiгi Хиуа ханының құлқына
байланысты” деп көрсете келе‚ “қазақтарды Каспий теңiзi мен құрылықта
тонаушылыққа үндеп отыр‚ ол патша үкiметiнiң iс-әрекетiне ызаларын туғызып
отыруды көздейді” дейді. Осыған байланысты әскери министр Чернышев
Астрахань генерал-губернаторына мынадай мәлiмдеме жiбердi; “Каспий
теңiзiндегi тонаушылық әрекет күшеюде. Хиуа ханы хат түрiнде түркмен мен
адайлардың Каспий маңындағы рубасыларына орыс өнеркәсiпшiлерiне қарсы
тонаушылық жасауға үндеуде. Оларға сыйлықтар көрсетудi уәде етуде”.
Перовский Хиуаны жазалаудың қажеттігіне қатаң тұрып алды. Ол Ұлы Петрдің
жоспарын жүзеге асыруды және орыс елшілерінің өлтірілуіне қатысты кек алуды
ұсынды. Қорда 1839 жылғы сәтсіз аяқталған Хиуаға жорық толық көрініс
тапқан. Ф. Энгельсте Ресейдің Орталық Азияға енуі еңбегінде Перовскийдің
жорығының мақсатын анық көрсетіп берген. Ол сол кезде ақ патша өкіметінің
Түркістан өлкесін басып алуды көздегенін ашық айтты. Қазақ тарихының батыс
тарихнамасындағы орнын мұқият зерттеген Есмағамбетов орыстардың Түркістан
өлкесіндегі мүддесін батыс елдері де жете бақылағандығын дәлелдеп берді.
Қоқан мен Бұхара, Хиуа мен Бұхара арасындағы алауыздықтар мен өзара
қарулы қақтығыстарының жилеуі орыстардың жорықты бастауға қолайлы сәт
туғызды. Қырым соғысы патша үкіметін біраз есеңгіретіп тастаса да орталық
Азиядан айырылып қалмауды мақсат етті. Бларамберг Перовскийдің нұсқауымен
1852 жылы Ақмешітке жорық жасап Қоқанның күшін байқап көрді. Шабуыл сәтсіз
аяқталды. Бодандыққа өткен халық пен Петербордың сенімінен айырылып
қалудан сасқан Перовский 1853 жылы жорықты қайта ұйымдастырып Ақмешіт
қамалын алды. Ақмешітті қорғаушылар ерлікпен шайқасты деп жазды Перовский
әскери министрге.
Сібір шекара басқармасы қырғыздар мен дулаттардың арасындағы кикілжіңді
орыс үкіметі өз пайдасына пайдаланып отырған. Екі жақтың дауларына араласа
отырып қоқандықтардың Шу өңіріндегі ықпалын әлсіретті. Жетісу және Шу
өңіріндегі қоқандықтардың билігін жоюдың сан қырлы жоспарлары жасалды.
Карбышевтің басшылығымен 1851 жылы мамырда Тойшыбек қамалы талқандалып,
қоқандықтар Шу өзенінің арғы жағына қуылды. Қоқандықтармен бірге қазақтың
бірнеше сұлтандары мен билері де өз ауылдарымен қоқандықтар иелігіне көшіп
өтті. Қопал бекінісінің қорғаныс қабілеті күшейтілді. Патша өкіметі Іле
қазақтарының ықпалды билері мен басқа да атқамінерлеріне сыйлықтар мен шен-
шекпен үлестірді. Олардың ішінде күдікті, сенімсіз сұлтандар мен билер
де болды. Сұлтан Рүстем Абылайхановтың кандидатурасы Кенесарының жақтасы
және қоқандықтарға жақын деген айыппен бұл марапаттаудан құр қалды.
Мәлібек Жетісудағы ықпалынан айырылғысы келмей жаңа жорыққа бірнеше жыл
дайындалды. Қанағат пен Өтенбай би Түркістан мен Әулиеата, Меркі
аудандарынан сарттың бектері Наманган мен Әндіжан т. б аудандардан әскери
жасаққа жігіттер топтастырды. Қанағат он екі мыңдай жасақ құрып Әулиеатаға
шоғырланып Верныйға жорық жасады. Көптеген қазақ сұлтандары мен билері өз
жасақтарымен осы жорыққа қатысып Қанағаттан жорықты кідіртпей бастауды
талап етіп жатқаны туралы тыңшылардың мәліметтері Колпаковскийге түсіп
отырды. Верный бекінісі түбіндегі Ұзынағашта және Жиеренғайырдағы шайқаста
қоқандықтар айтарлықтай шайқасты қыздыра алмай кері шегінуге мәжбүр болған.
Нәтижеде орыс отрядының қолбасшысы Циммерман қоқандықтардың Пішпек, Тоқмақ
қамалдарын басып алды.
Бұхара мен Қоқан өзара келісімге келе алмайтына көздері жеткен соң
патша өкіметі 1864 жылы Верный және Орынбор жақтан жорық бастаған. Қорда
Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент қалаларының басып алынуы толық әрі
тиянақты бейнеленген.
Қордағы журналда Каспий теңізін игеру мен оның мәртебесі туралы мәселе
1869-1870 жылдары қызу талқыланды. Торғай мен Орал облысындағы 1869-1870
жылдардағы, Маңғыстау жартыаралындағы 1870 жылғы жаңа ережеге қарсы қанды
ереуілдерге тікелей Хиуа ханының ықпалы бар деп талқыланды. Қапқаз
армиясының көмегімен аталған ереуілдер басылған соң Хиуаға жорық жасалды.
Ресейдің Түркістан өңіріне жасаған жорықтарын зерттеу жұмысының
нәтижесі Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды - делініп келген, сырттан
таңылған дәстүрлі көзқарастың мүлде қате екендігі дәлелденіп отыр.
Қазақстанның оңтүстік территорияларын Ресей империясы қарудың күшімен
жаулап алғандығы нақтылана түсті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңірінің патшалық
Ресей тарапынан жаулап алынуы қазақ даласында орнаған отарлық жүйенің
екінші кезеңін көрсетіп берді.
Жаулап алынған аймақтағы әкімшілік-территориялық шаралар деп аталатын
үшінші тақырыпта патша өкіметінің әкімшілік-территориялық реформаларының
жәйі баяндалады. Революцияға дейінгі орыс тарихнамасы талданды. 1867-1868
жылдардағы әкімшілік басқару реформасының енгізілуі қазақ даласы мен
отырықшы өмірде күн кешкен халықтың әлеуметтік тұрмысына едеуір өзгеріс
әкелді. Қор деректерін талдай отыра әкімшілік басқару мәселесі бойынша
түсінік қазақ басқарушы топтары мен орыс билеушілері арасындағы екі түрлі
болғандығын байқаймыз. Қазақ басқарушы сұлтандары жайылымдық жерлердің
шектелуіне қарсы болған және өздерінің ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-
ғұрыптары арқылы сот ісін жүргізуді және қоғамдық тәртіпті сақтауға
арналған милиция қызметінің жергілікті басқарушыларға беруді талап еткен.
Патша өкіметі бұл талапқа ұлы жүз жерлерінің Ресейге толық
бағындырылғанынан кейін, әсіресе Ташкент қаласының алынғанынан соң пысқырып
қарамағанына анық көз жеткізуге болады. Сонымен қазақ билері мен сұлтандары
әкімшілік-территориялық бөліністің әділетті жүргізілуін талап етіп, үнемі
ескерту мен өз тұжырымдарын білдіріп отырған. 1854-1862 жылдары Жетісу
өңірінде жүргізілген әкімшілік құрылымдар барысында казактар мен
қазақтардың бірін-бірі ығыстыруы мен таласы жиі болып отырған. Гасфорт
далаға казак пен орыстарды қоныстандыру жұмысы даланың орталық бөлігінде
ерекше ұқыптылықпен жүргізлуі тиіс деп көрсеткен. Шектеу мен
қоныстандыруды құнарлы Жетісуда тез жүргізеді. Бұл жерлерді тез игеріп орыс
билігін орнатуда аса көп еңбек сіңірген. Жетісу өңіріндегі құнарлы
жерлерді қазақтар өңдемей, астық өндірмегені үшін ығыстырылды деп
көрсетеді. Сонымен қатар, генерал Анненков Саратовтың гернгутерлеріне
арналған колония құру казак поселкілерінің дамуына септігі тиедідеп
олардың көшіп келуне жағдай жасалған. Анненков Таврия губерниясындағы
меконистердің колониясын құру тәжірибесінен мысал келтіріп, сондағы
ноғайлардың отырықшы өмірге көшіп ауыл шаруашылығымен айналысуына негіз
болған деп сендірген. Гернгутерлерге арналған колония минералды суға бай
Арасан маңына, яғни Биен өзенінің жағасындағы Теплоключинск постына құруды
ұсынады. Бұл жерде үлгілі поселкі пайда болып, ауру әскерлер мен
тұрғындарға арналған шипажайға айналады дейді Гасфорт. Сібір линиялық
казактары мен отставкіге шыққан солдаттарға Семей мен Қопал арасындағы
үлкен сауда жолы бойына қоныстануына рұқсат етілді. Гасфорт Сібір
қазақтарының басқару Ережесін енгізуде линияның Омбы аумағында, Барнаул,
Колывак, Бииск қалаларының ауданында көшіп жүрген 16107 қазақтардың тиісті
орналасу аймағы анықталмағандығын атайды. Бұл қазақ рулары Сібір казак
әскерінің пайдасына салық төлеп келген. Оларды казактар шалғын жерлерді
бүлдірді деп үнемі айыптап отырған. 50 жылдан астам қазақтың басқа
руларынан қатынас үзіліп, алшақта қалып өмір сүрген екен. Олар бұрынғы
генерал-губернатор тарапынан 1848 жылы Сібір қазақтарының басқару туралы
ережеге сәйкес жатжерлік тұрғындар қатарына ілігіп Сібір линиясынан
шететілген. Енді олар Ертістің жағасына көшіру ұйғарылып, Семейге бағынышты
приказ құруды ұсынған. Шөл даланың ішкі құрылымын құруда шекараның
анықталмағандығы линия қазақтары мен жатжерліктердің арасындағы бақылаудың
әлсіздігінен көрінген. Дегенмен, әкімшілік-территориялық құрылымды жүргізу
батыс Сібір ведомоствосында сәтті жүрді деуге келеді.
Қор материалдарында патша өкіметінің жаулап алған аймақтардағы
жүргізген әкімшілік-территориялық шаралары жөнінде тарихи деректер көптеп
кездеседі. Әсіресе шекара мәселелері, саяси-әкімшілік басқару, салық
мәселесі т. б туралы материалдар баршылық. Қазақ жерін Ресейге қосу
аяқталды. Патша өкіметі әскери-отаршылдық жүйе құрды. Түрістан өлкесінен
ағылшындардың ықпалы жойылды. Саяси мүддесін басшылыққа ала отырып
қазақтардың өз мемлекетілігін қалпына келтіруе ұмытылысын аяусыз жаныштап,
отаршылдық тәртіп орнады.
ХІХ ғасырдың 40-70 жылдарындағы Қазақстанның Ресеймен және көршілес
елдермен қарым-қатынасы атты екінші тараудың қазақтардың қоқан, хиуа және
бұхара әмірлігімен қатынасы атты бірінші тармағы қорда шашыраңқы
кездесетін едеуір аз қамтылған және нақты емес немесе күдік-күмәні көп
деректерді құрайды. Қазақ-қоқан, қазақ-хиуа, қазақ-бұхара қатынасына
қатысты тарихи дерек көздердің бірі Серебренниковтің қоры екендігіне көз
жеткіздік. Дегенмен қор отарлаушы елдің мүддесі тұрғысынан құрастырылғанын
ескере отырып тақырыпқа қатысты сыни, әрі салыстырмалы зерттеуді қажет
етті.
Кіші және орта жүздегі ықпалынан айырылған Хиуа Ресейге дұшпандық
пиғылда болғаны анық. Өз кезегінде Ресей Хиуа хандығын жоюды мақсат етті.
1839 жылдың қысында жорық ұйымдастырды. Жорық қазақ даласы арқылы жүрді.
Перовскийдің әскери министрге мәліметтерінде қазақ тайпаларының Хиуаға
наразы және одақтас рулар болып екіге бөлінгенін айтады. Қарсы рулар
жорыққа түйелерін берген, ал Хиуаның шылауында кеткендер дұшпандық пиғылда
болып, опасыздық жасап отырған екен. Хиуалықтар қазақ руларының
атқамінерлеріне сый-сыяпат жасап, оларды орыс билігіне қарсы қарулы
қақтығысқа бастап отыр деген деректер көп-ақ. Перовский қазақтарды орыс
билігіндегі жерлерден көшуге үндеуде және өйтпеген жағдайда тонаумен
қорқытуда, хиуалықтардың орыс боданындағы қазақтарға жасап отырған
озбырлығына қарсы сот және тергеу амалдарын жүргізуге әлсіздік танытып
отырмын деп мойындап Нессельродеге мәлімет берді. Хиуаның қазақтарға саяси
және діни ықпалы зор болған және керісінше қазақтардың Хиуадағы саяси-
әскери орны зор болғандығына көз жеткізуге болады. Хиуалықтар негізінде
қазақтар мен түркмендер деп көрсеткен Глуховский. Қорда Есет, Әзберген,
Тойшыбек, Диқанбай т. б батырлар және сұлтандар Илекей, Жанғазы, Сыздық,
Әли, Қамбар, Рүстем, Сүйік т. б Хиуа, Бұхара және Қоқанмен қатынасы туралы
деректер кездеседі. Бұл кісілер туралы мәліметтер орыс-хиуа, орыс-қоқан
шиелінісі кезеңіндегі деректерде кезігеді. Қазақтардың Хиуа мен Қоқанның
езгісіне төзбеді деген тұжырым асыра сілтенген секілді, себебі орыс
отарлау саясатына қарсы хиуалықтар мен қоқандықтар жағында бірігіп күрескен
қазақ сұлтандары мен билерінің аты қорда жиі аталады.
Қоқандықтардың билігіндегі Ташкент, Сайрам, Тараз, Пішпек, Шымкент
қалалары ірі сауда орталықтары саналды. Сауда қатынасы және салық саясаты
Ташкенттен басқарылған. Басып алушы орыс генералдары Циммерман, Черняев,
Веревкин аталған қалалар туралы мәліметтерінде оның тұрғындары мен
шаруашылығы туралы айтады
Қор деректеріне сәйкес Жанқожа батырдың хиуа мен қоқан билігіне қарсы
әрекеті және 1858 жылғы Әулиеата, Түркістан өңірі қазақтарының көтерілісі,
қоқандағы қыпшақтардың 1853-1854, 1873-1875 жылдардағы көтерілістері туралы
деректер ғылыми айналымға ене қоймаған секілді. Қыпшақтар туралы мәліметтер
қорда 1845 жылдан 1870 жылдың басына дейінгі деректерде жиі кездесіп
отырады. Қыпшақтардың ықпалы қоқанның Құдияр, Саид пен Мәлібек хандары
тұсында зор болғандығын байқадық. Қоқан ханы тағына тартыста бірнеше рет
қайта иленіп отырған Құдиярдың және ағасы Мәлібекке қыпшақтардың көмегі зор
болған. Қыпшақ билері Мұсылманқұлдың және оның баласы Өтенбай, Әлімқұл,
Нармұхамед, Қанағаттың аты жиі аталады. Қоқандағы қыпшақтардың үстемдігі өз
алдына зерттеуді күтіп отырған тақырып екендігін байқадық. Сонымен қатар,
1860 жылғы қоқандықтардың Жетісу өңіріне Ақмешіт, Шымкент, Түркістан
қалаларына жасаған жорығы мен қорғауда қоқандықтар тарапында соғысқан қазақ
билері мен сұлтандары туралы мәліметтер кездеседі.
Қазақ-Бұхара қатынасына қатысты материалдар мардымсыз. Орыстар Қоқан
билігінен Шымкент, Түркістан, Әулиеата және Ташкентті тартып алған соң
бұхаралықтармен шиелінісі күшейді. Бұхара әмірінің армиясы Өржар маңында
орналасып, Ташкенттен орыс әскерін қууды көздеді. Сырдария өзенінің Шыназ
бен Өржар маңында бұхаралықтардың 40 мыңдық армиясының шоғырлануы, орыс
әскерін қатты алаңдатты. Өржардағы шайқастан кейін бұхаралықтар Самарқантқа
кеткен. Арыс өзені бойындағы қазақ ауылдарына бұхаралықтар бірнеше рет
шабуыл жасап отырған. Шардара қамалында бұхаралықтар Ташкент пен Шыршық
өңірін қайтарып алу үшін әрекеттері айтарлықтай көрініс тапқан.
Серебреников орыс әскерінің триумфалды жеңісіне аса мән беріп,
Түркістан өлкесіндегі халықтардың өзара мәдени және достық қатынасына
қатысты материалдарға көңіл аудармағандығын анықтадық. Қорды
құрастырушылардың бұл мәселе айтарлықтай қызықтыра қоймағаны байқалса да‚
жергiлiктi халықтардың әлеуметтiк-экономикалық ахуалыне жете сараптама
жасап отырғанына анық көз жеткiзуге болады. Серебренниковтiң “айтарлықтай
бұл құжат аса маңызға ие емес” деп көрсеткен көптеген құжаттарға белгi қою
бүгiнгi таңда маңызды дерек көзiне айналып отыр.
Одан басқа этнографиялық бағыттағы шала қазақтар мен құрама
тайпалар туралы да деректер баршылық. Оларды аралас некеден пайда болған
күдікті халықтар қатарына қосады. Оларды тіркеу мен орыс бодандығына
өткізуге қатысты ХІХ ғасырдың 50 жылдарында мәселе көтеріліп, кейіннен 1867-
68 жылдары жаңа Ереже енгізгеннен кейінгі кезеңде өз алдына тайпалар
ретінде қарастырылады.
Қор тақырыпқа қатысты едәуір деңгейде бұрын жарияланған деректерге
толықтырулар енгізіп, патша өкіметінің отарлауына қарсы Түркістан
халықтарының өзара қатынасына қатысты көзқарасын білдірген жаңа бағытта
зерттеу жұмысын жүргізуге негіз бола алады.
Қазақтардың Ресеймен сауда-экономикалық байланыстарына қатысты
Серебренниковтың материалдары бекіністер салу, казак қоныстарын құру, өзен,
теңіз флоттарын құру арқылы орыс саудасының қауіпсіздігін сақтай аламыз
деп көрсеткен. Төңкеріске дейінгі орыс әскери тарихшылары (А. И. Макшеев,
А. Белявский, П. Н. Небольсин, К. К. Абаза) патшалық ресейдің өлкедегі
сауда-экономикалық жағдайын реттеуді басып алу арқылы жүргізілгенін
мойындады. Кеңестік кезеңде де аталған тақырыпта (М. К. Рожкова, Н. Г.
Апполова, Х. А. Арғынбаев т. б қазақстандық тарихшылар) кеңінен көңіл
бөлінді. Орыстардың қазақтармен сауда қатынасының екі бағытын анықтауға
болады. Біріншісі, Орынбор мен Сібір ведомоствосындағы қазақ руларымен
болған қатынас, екіншісі Хиуа және Қоқан хандырының билігіндегі қазақ
руларымен болған қатынас. Екіншісі Хиуа немесе Қоқан хандықтарымен қатынас
ретінде қарастырылады. Басып алғаннан кейінгі кезеңде Ресейдің ішкі саудасы
ретінде қарастырылған және едеуір өзгеріс енгізген. Айталық, салық саясаты
мен оның тарифтері, сауда қатынастары, теңіз, өзен саудасы т. б.
Арал теңізі мен оған құятын Сыр мен Аму өзендерінде кеме қатынасын
орнату орыстардың бұрыннан арманы болған. Орыс саудасы үшін бұл өзендер мен
теңіздің маңыздылығын ерекше бағалаған. Арал теңізін орыстар алғашқы
ашушылармыз деп көрсеткен. 1847-1848 және 1858-1859 жылдары Арал мен
Амудария, Сырдарияға бірнеше рет жасаған экспедициялардан соң шөлдегі орыс
флоты орнады. Балық аулауға аса мән берілді.
Салықтың нормасы мен кеден төлемінің көлемі үнемі өзгеріп отырған. Орыс
саудагерлерінен алынатын салық пен қытай саудагерлерінен алынатын салықта
айырма болды. Бұл үнемі келіспеушілік туғызды. Жетісудан қоқандықтар
қуылған соң ондағы қазақтар қытайлықтармен патша өкіметі атынан сауда
қатынасын жасауға тиіс болды. Одан басқа, Сібір ведомоствосындағы
қазақтарға ясак салығы 1832 жылмен салыстырғанда 23274 рубльден 108825
рубльге көбейді.
Келешекте қазақ даласы Ресейдің мал өнімдерін өндіруге арналған өз
алдына бай аймақ болуы тиіс деп жоспарлайды. Қазақтардың көрші
ордалықтармен және Орталық Азия елдерімен малмен айырбастау саудасынан
жылына күміспен есептегенде 1 миллионан артық рубль айналады деп топшылайды
Долгоруков. Қазақтар малдарын үйір-үйірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БҒМ Р. Б. Сүлейменов атындағы
Шығыстану институты
директоры, т. ғ. д. , професор
________ Әбусейітова М. Қ.
22 желтоқсан 2006 ж.
БҒМ Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының шығыстық
деректану, Шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті бөлімінің 2006 жылдың 22
желтоқсанында өткен мәжілісінің
№ 6 ХАТТАМАСЫ
Төрайым: Әбусейітова М. Қ. т. ғ. д., профессор.
Мәжіліс хатшысы:. Нұрманова А. Ш. т. ғ. к.
Қатысқандар: Есмағамбетов К. Л. т. ғ. д., профессор; Тоқтабаева Ш. Ж.
ЖҒҚ, т. ғ. д.; Сұңғатай С. ҒК т. ғ. к.; Баранова Ю. Г. ҒК; Мұрат Қ. ҒҚ,
ғылыми хатшы; Ибраева А. КҒҚ; Несіпбаева Ж. КҒҚ, т. ғ. к.; Айтаев Б. С. –
ізденуші.
Күн тәртібі:
1) БжҒМ Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының Шығыстық
деректану, Шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті бөлімінің ізденушісі Б.
С. Айтаевтың А. Г. Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан
өлкесін отарлау саясатының тарихи дерек көзі ретінде (1840-1870 жж.) атты
07.00.09 – Тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері мамандығы
бойынша дайындалған диссертациялық жұмысын тарих ғылымының кандидаты
дәрежесіне ұсыну үшін талқылау.
Төрайым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбусейітова М. Қ. : Р.
Б. Сүлейменов ат. Шығыстану институтының Шығыстық деректану, Шығыс
халықтарының тарихы мен мәдениеті бөліміне ізденуші Б. С. Айтаевтың А. Г.
Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан өлкесін отарлау
саясатының тарихи дерек көзі ретінде (1840-1870жж. ) атты 07.00.09 –
Тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері мамандығы бойынша
дайындалған диссертациялық жұмысын тарих ғылымының кандидаты дәрежесіне
ұсыну үшін талқылауға түсіп отыр. Диссертациялық тақырып 14. 04. 2004 жылы
Ғылыми-үйлестіру орталығында бекітілген. Ғылыми жетекшісі - тарих
ғылымдарының докторы, профессор К. Л. Есмағамбетов. Жұмыс Отырар
университетінің әлем тарихы кафедрасында орындалған. Диссертациялық жұмыс
ҚР Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы қадағалау
және аттестаттау Комитетінің талаптарына толық сай келеді. Зерттеудің
негізгі нәтижелері 2 халықаралық және 2 республикалық ғылыми
конференцияларда баяндалып, 5 ғылыми мақалада жарияланған. Диссертациялық
жұмысқа ғылыми жетекші-тарих ғылымдарының докторы, профессор К. Л.
Есмағамбетовтың оң пікірі бар. Диссертациялық жұмыс рецензенттері т. ғ. д.,
профессор М. Қ. Әбусейітованың, Б. Б. Аязбаевтың жазбаша түрде берілген оң
пікірлері бар. Ендігі сөзді жұмысы туралы баяндау үшін ізденуші Б. С.
Айтаевқа береміз.
Айтаев Б. С. : Менің сіздерге ұсынып отырған тақырыбым А. Г.
Серебренников мұрағаты, патшалық Ресейдің Түркістан өлкесін отарлау
саясатының тарихи дерек көзі (1840-1870 жж. ) деп аталатын деректанулық
зерттеу. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тараудан тұрады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігіне тоқталсақ, тәуелсіздік алғанға дейін
Қазақстан тарихы КСРО тарихының құрамдас бір бөлігі болып, Қазақстан
тарихшылары орталықтағы зерттеушілер негіздеген концепциялар мен
қорытындыларға бас шұлғып, оларды қайталап, қоштап отыруға мәжбүр болды.
Сондықтан да қазақстан тарихының деректану-мұрағаттану салалары дербес дами
алмады. Ұзақ уақыт одақтық көлемдегі тарихтың бір бөлігі саналып келді. Бұл
отандық тарихшыларды көптеген мәселелер бойынша орталықтың
зерттеушілерінің қорытындылары мен тұжырымдарын қайталап отыруға,
мақұлдауға мәжбүр еткізді. Бүгінде аз зерттелген немесе идеологиялық
штамптың шеңберінде қалған мұрағаттарды зерттеуге зор қызығушылық туып
отыр. Соның бірі ретінде ХІХ ғасырдың 40-70 жылдарындағы Қазақстан
тарихының дереккөзі - А. Серебренниковтың Түркістан өлкесі және оның
жаулап алу тарихының материалдар жинағы атты мұрағаты болып табылады.
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты Қазақстан тарихнамасының маңызды
мәселелерінің бірі екендігінде дау жоқ. Бұл мәселе бірқатар себептер мен
қажеттіліктерден туындалып отыр. Атап айтқанда: Қазақстан Республикасының
қоғамдық-саяси дамуының қажеттілігінен; обьективті түрде баян ететін жаңаша
тарихнамалық–деректемелік факттердің негізіндегі деректану мен мұрағаттану
ғылымының дамуының қисынынан; отандық жаңа тарихи танымды кеңейту.
Еліміздің тұңғыш президенті Н. Назарбаев мемлекетік саясатымыздың басты
шарттарымыздың бірі өздігімізді тануда жатыр, қазақ тарихын ескірген
идеологияның құрсауынан және автономиялық әлемге тұндырудан шығару қажет
(Тарих толқынында кітабы. - 1999. -23 б.) деп атап көрсетті.
Тарихи мұрағатты тереңірек зерттеу мен талдау арқылы қазақтардың Ресей
бодандығына өту тарихының обьективті көрінісін анықтауға көз жеткізуге
болады. Қазақстан тарихының деректік қорын молайтуға септігі тиеді.
Қазақстан Республикасымен іргелес жатқан елдер ғана емес, сондай-ақ
шалғайда орналасқан мемлекеттер халқымыздың өткен тарихын білуге айырықша
көңіл бөліп отырған тұста әдейі бұрмаланған мәселелерді қалпына келтіру өте
қажет. Түркістан өлкесінің отар елге айналу мәселесі тек ғылыми ғана емес
саяси маңыздылығы зор іс.
А. Г. Серебренниковтың: “Түркiстан өлкесiн басып алуға байланысты
әскери iс- қимылдарды зерттеу және тарихын құрастыру сөзсiз маңызы зор iс‚
оның тек теориялық мәнi ғана емес‚практикалық мәнi де аса маңызды” деп
жазуы мұрағаттың мән-маңызын айғақтайды. ХIХ-ғасырдың 40-70 жылдарында
Ресей және Түркістан өлкесінде елеулі оқиғалар орын алды. Алайда‚ бұл
өңiрдiң тағдырын түбегейлi өзгерткен бұл кезеңнiң зерттелуiнде әлi де ала-
құлалық ұшырасады. Серебренников мұрағаты осы кезеңінің тарихи-деректемелік
және тарихнамалық шынайы ой-пікірлерді қалыптастыруда елеулі ықпал етеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Серебренниковтiң баспада шыққан қоры
жөнiнде алғашқы пiкiр В. Д. Городицкийдiң Библиография Туркестана
еңбегінде айтылған. Ал‚ ғылыми ортаға алдымен таратқан В. В. Бартольд
болды. В. В. Бартольд 1916 жылғы Орталық Азияға iссапарының есебiнде
айтқан. Кейiннен 1920 жылы Ташкентке тағы да оралып‚ өзiнiң “Еуропа мен
Ресейдегi шығыс тарихын зерттеу” деген еңбегiнде қорға аса бағалы тарихи
дереккөзі ретінде баға бередi. Оның қалған томдарын да жарыққа шығару
жөнiнде ұсыныс айтқан. Серебренников мұрағаты жөнiнде тиянақты пiкiр айтып
баға берген Е. Н. Кушева едi. Ол “Жинақтың археографиялық талдауы
қанағаттанарлықсыз болса да құрастырушылар құжаттардың мазмұны мен
мәндiлiгiне қол сұқпаған‚ қысқартпаған‚ бұл әрине оның ғылыми бағасын
көтередi” деп көрсетедi. Серебренниковтiң мұрағатына талдау жасап‚баға
беруде Е. Н. Кушеваның зерттеуi анағұрлым дәйектi. Дегенмен‚ Е. Н. Кушева
қордың баспадан жарияланған томдарына қатысты пiкiрiн бiлдiрген. Белгiлi
тарихшы Е. Бекмаханов Әскери министр А. Н. Куропаткиннiң қозғау салуымен
Түркiстан өлкесiн жаулап алу тарихы деген атпен жарық көрген құжатты
материалдардың 14 томдығы анағұрлым iрi жарияланым саналады” деді Н. А.
Халфин. Ресейдiң Орталық Азиядағы саясатыатты еңбегiнде Орталық Азия
елдерiнiң тарихына байланысты Серебренниковтiң мұрағаты аз зерттелген дерек
көзi ретiнде атап көрсетедi. Өзбек тарихшысы Л. Р. Мирзаева А.
Серебренников мұрағаты және оның орталық азия тарихнамасында алатын орны
атты кандидаттық диссертация жұмысын жасады. Орыс-хиуа, орыс-бұхара, орыс-
қоқан қатынасы және патша өкіметінің орталық Азия хандықтарын (Өзбекстан
мысалында Б. А. ) басып алуға қатысты тарихи деректерді талдады. Ресейдің
жаулап алу жорықтарының басты мақсаты Орталық Азия хандықтарын басып алу
болды деп біржақты қорытындылайды.
Бірқатар тарихшылар қор деректерінің жекелеген істерін пайдаланды. (Р.
Бекназаров Юг Казахстана в составе Кокандского ханства и его присоединение
к России. - А. , 1969. – 324 – с., М. С. Турсунова. Казахи Мангышлака во
второй пол. ХІХ в., А: 1977-181с. , Алымбаев Ж. Историография завоевания
Туркестана Россией ХІХ-ХХ вв. -Ташкент. , 2001-156с, Жолдасов Б. ХІХ ғ.
ортасындағы Оңтүстік Қазақстан: ішкі және сыртқы жағдайы., монография А.,
2003. -223 б А. Исмаилов., Страницы истории Южного Казахстана (1864-1917
гг. ): А: 2003-247с., С. Мадуанов. История казахско-узбекских отношений в
ХІХ-нач. ХХ в. - Туркестан., 1992-180с. , С. Мәшімбаев, Патшалық Ресейдің
отарлық саясаты. -А, 1994. - 136б Бәкібаева Г. Оңтүстік Қазақстанның
әлеуметтік-саяси жағдайы (ХІХ ғ. 60 жылдарына дейін):т. ғ. к. дәрежесін алу
үшін жасалған диссертация. -А:, 1998-127б., Сайфулмаликова С. Маңғыстаудағы
Адай көтерілісі қазақ тарихы журналы 2006 . №1, 60-б). Серебренниковтің
өзі қордың алғы сөзіне былай деп өте дұрыс баға берген: оценка Сборника
зависит от субъективных взглядов тех лиц, которые будут пользоваться
современным материалом и тех специальных требований, с которыми эти лица
будут подходить к ним.
Серебренников 15 мұрағатты қарастырып, 8200 астам аса маңызды істерді
жинақтады. Қор тарихнамалық әсіресе этнографиялық, этнологиялық,
географиялық, тарихи-экономикалық және демографиялық жағынан толыққанды
ғылыми тұрғыда зерттелмей отыр дейді А. Исмаилов.
Қор материалдарының деректерін зерттеушілер Өзбекстан тарихы‚ Қазақстан
тарихы‚ Қырғызстан тарихы, Түркменстан тарихы, Тәжікстан тарихы
оқулықтарына енгізген. Қазақстан тарихының бес томдығының үшiншi томының
тоғызыншы және оныншы тарауларында мұрағат материалдары пайдаланылған.
Мұның барлығы патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлауы тақырыбын зерттеудің
саяси, ғылыми-танымдық маңыздылығын көрсетеді.
Диссертацияның деректік негіздері. А. Г. Серебренниковтің Түркістан
өлкесі және оны басып алу тарихының материалдар жинағы атты Өзбекстан
мемлекетік мұрағатында сақтаулы 74 томдық №715 Қоры зерттеу жұмысының
негізгі дереккөзін құрады. Қордың баспадан шыққан бірінші томы Ташкент
мемлекеттік университетінің кітапханасында, 14 кітапқа жинақталған 40 шақты
томы Ә. Навои атындағы Ташкент ұлттық кітапханасында, осындай бөлігі Өзбек
ұлттық Академиясының кітапханасында сақтаулы. Алматыдағы орталық ғылыми
кітапхананың сирек кездесетін кітаптар қорында 1915 жылы баспадан шыққан
1840-1844 жылдарға қатысты 4 томдық құжаттар жинағы сақталған. Зерттеу
нысанын Ә. Науаи атындағы кітапханадағы (Иванин М. И., Григорьев В. В.,
Аничков И. В., Галкин М. Н., Гродеков Н. И., Городицкий В. Д, Бартольд В.
В., Мушкетов И. В., Гаврилов Н., Терентьев М. А. т.б.) және Алматы
қаласындағы Орталық ғылыми кітапхананың (Абаза К. К., Юдин М., Павлов Н.,
Бларамберг И. Ф, Добросмыслов А, Крафт И. В., Веселовский т. б) сирек
кездесетін қорында сақталған жазба деректер, Өзбекстан ұлттық ғылым
академиясының кітапханасындағы ( Мирзаева Л. Р, Алымбаев Ж., Ахмеджанов Г.
А, Алибаев Ж.) және Қазақстан Республикасы ұлттық кітапханасының
(Бекмаханов Е., Сайфулмаликова С. С., Зиманов С. З., Алдабергенов К. М.,
Оразбаева А. И., Масанов Н. Э., Дилмухамедов Е. Д., Ерофеева И. В.,
Мықтыбаева Ж. Қ., Бекібаева Г. Б. т.б) мен Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
универсиетінің кітапханасындағы (Бекназаров Р., Несипбаева К. Р.,
Мусабалина Г. Т., Мәшімбаев С. М., Мадуанов С., Әбенов Д. Қ., Көккев Ә. т.
б) диссертациялар қорындағы қор деректерінен пайдаланылған диссертациялар
мен авторефераттар және басқа да монографиялар, мақалалар мен еңбектер
құрады.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатындағы Орынбор шекара
комиссиясы және Орынбор казактары бастығы – N 4 қор, Сібір казактары
шекаралық басқармасы - N 374 қор қарастырылды. Бұл қорлардағы Ресей
империясының Қоқан хандығымен Қазақстанның оңтүстігі үшін күресі және
отарлау саясаты жөніндегі деректер Серебренников қорындағы деректермен
салыстырмалы түрде қарастырылды. Диссертациялық жұмыста ӨРОММ № 715 қордан
61 іс қарастырылды. 1986 жылы 6 наурыздағы № 1с актімен қордан 12 іске
қатысты құжаттар құпия сақтау қорға өтікізілген. Олар: №№ 28, 11, 18, 40,
29, 31, 33, 35, 38, 39-в, 51, 52.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Серебренниковтiң мұрағатын жаңа методологиялық тұрғыдан пайымдау ерекше
маңызға ие. Аса көлемдi мұрағатқа ғылыми баға беру және зерттеу iсi бiр
ғылыми жұмыстың шеңберiнде орындалуы қиын шаруа. Сондықтан осы ғылыми
жұмыстың жоспарына сәйкес тек кейбiр арнайы мәселелерге Қазақ тарихына
қатысты деректерге тоқталып‚ алдымызға төмендегiше мiндеттердi қойдық. :
1. Мұрағаттың мазмұны мен ондағы деректердің пайда болу заңдылықтарын
зерттеу. Патшалық Ресейдiң басып алу қарсаңындағы Қазақстанның
оңтүстігіндегі саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайға қатысты
деректердің әлеуметтік табиғаты мен ондағы субективтіліктің ара қатынасын
талдау. Ресейдiң басып алу жорықтарға дайындығы және басып алу барысы,
басып алғаннан кейiнгi әкiмшiлiк-территориялық шараларының салдарын
талдау. Қазақтардың Ресеймен және көршiлес елдермен сауда-экономикалық
қатынасына қатысты деректердің бейнеленуі мен ғылыми құндылығына баға
беру.
2. Азаттық көтерлiстердiң шығу себептері мен нәтижесіне қатысты отаршылдар
мүддесі тұрғысынан бейнелеген деректердің шынтуайтылығын салыстырмалы
түрде қарастыру және тарихи құндылығына көз жеткізу.
3. Патша өкiметiнiң қазақтардың азаттық козғалысын басу саясатын көрсету
арқылы отаршылдық саясатын әшкерелеу.
Ғылыми жаңалығы. Қор құжаттарының деректану саласы бойынша зерттелуінің
өзі бірегей жаңалық болып табылады. Мұрағаттың бағалы жағы сол тарихи
кұжаттардың көшірмесінде Қазақстанның XIX-ғасырдағы тарихына қатысты мол
мағлұматтар жинақталған. Серебренников алғы сөзiнде көрсеткендей‚ мұрағат
материалдарының жоғалып кетуiнен сақтау болды. Бұл зерттеушілердің жұмысын
едеуір дәрежеде жеңілдетеді. Серебренников мұрағатындағы материалдар
Ресейдің, Қапқаздың Орталық Азия мен Қазақстанның қалаларындағы
мұрағаттарынан жинақталған. Қор деректерінің басым бөлігі саяси, әскери-
шенеуніктердің жазбалары, шағымдары, хаттары мен мәліметтерінен құралған.
Серебренниковтiң жинаған мұрағат материалдарының қызықтылығы сонда‚ ол әр-
түрлi мазмұндағы әскери, тарихи‚ дипломатиялық‚ географиялық, статистикалық
орасан көп материалдарды топтастырған. Осы бай құжаттар жинағы осы уақытқа
дейiн аз зерттелiп отыр. Осы уақытқа дейiн Серебренников қоры патша
өкiметiнiң Орталық Азия хандықтары мен Қазақстанды басып алу тарихына және
орыс-орталық азия хандықтары және орыс-қазақ қатынасына қатысты көлемдi
материалдар жинағы ретінде қарастырылып келген. Қордың толық көлемдегі
көшірмесі басқа елдердің ешбір мұрағатында кездеспейді.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында бұрын жарияланбаған және
айналымға енбеген бірқатар қор деректері пайдаланылды. Айталық,
Қазақстанның оңтүстігі мен батысы үшін Ресеймен қоқан және хиуа хандығының
арасындағы шиеленісі, сонымен қатар отарлық саясатқа қарсы қазақтардың әр
кезеңдердегі көтерілістері және оларды басудағы патшалық ресейдің
құйтырқы саясаты әшкереленеді. Қор материалдарын қарастыруда бірден көзге
түсетін нәрсе патша өкіметінің отаршылдық саясатының әртүрлі себептермен
ақталуы мен сылтауларын байқау қиын емес. Сондықтан да құжаттарды
қарастырғанда сыни көзқараста болдық.
Жұмыста ресейдің басып алу жорықтарының қарсаңындағы қазақтардың саяси,
әлеуметтік-экономикалық жағдайы және қазақтардың Қоқан және Хиуа хандығының
билігіндегі езгісі тарихи шындық тұрғысынан қарастырылды. Өйткені Ресейдің
бұратана халықтардың шаруашылығының артта қалғандығы, көшпелі өмірдің
өркениетті өмір сүруге бейімсіздігі, феодалдық өзара қырқысулар мен
барымталардың тыйылмауы әкімшілік-басқару жүйесінің тиімсіздігін
көрсетеді, феодалдық-патриархалдық жүйе сыртқы жаудан қорғануға
қабілетсіз деген т. б тұжырымдарының басып алудың сылтауларын көрсеткендей
әсер қалдырады. Сонымен қатар бірқатар қазақтың сұлтандары мен билері
орыстың отаршыл саясатына қарсы хиуа мен қоқандықтардың жағында бірқатары
патша өкіметінің жағында қоқан мен хиуа үстемдігіне қарсы күрескенін
айқындадық. Қазақтың беделді сұлтандары мен билерін ресей бодандығына өтуге
үндеу үшін орыс үкіметі пәрелеуге арнайы қаржы бөлінген екен және оның
кімге берілуі оны қалай пайдалану туралы деректер отарлаудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастырылады. Хиуа, қоқан ықпалындағы қазақтар мен орыс
боданындағы қазақтар арасындағы шиеленістердің себебі мен мәнін ашуға
әрекет жасалды.
Қазақ-орыс сауда экономикалық байланыстары орыстардың отарлау мүддесі
тұрғысынан көрініс тапқанына көзіміз жетті. Жаңа басқару Ережесіне сәйкес
жүргізілген әкімшілік басқару жүйесіне қарсы жекелеген өңірлердегі
наразылықтар және оны енгізудің барысы мен нәтижесі талданды.
Сұлтан Кенесарының көтерілісі туралы тарих ғылымында белгілі деректерді
қор материалдары жан-жақты толықтырады. Кенесарының қоқандықтар және
тілалғыш сұлтандармен туындаған қайшылықтары, сонымен қатар патша
өкіметімен Хиуа ханы және Бұхара әмірімен жасасқан қатынасының тарихи мәні
мен нәтижесіне назар аударылды.
Жанқожа Нұрмұхаммедов пен Есет Көтібаров бастаған азаттық көтеріліске
қатысты қатысты қордағы деректерге сәйкес бұрынғы зерттелген кейбір
еңбектердегі біршама сәйкесіздіктер анықталды.
Отарлаудың прогресшілдік сипаты жөніндегі концепцияның өмір шындығына
қайшы екендігін және қор деректері көрсеткендей казактардың, орыс
жазалаушы отрядтарының шабуылдары салдарынан құғын-сүргіннің етек алып,
мал мен жанның абсалюттік санының шегерілуі, халықты жер-суынан айыруы,
дәстүрлі қоғамның тоқырауға ұшырауы, бөтен халықтың лек-легімен келіп
орналасуының салдарынан қазақтың демографиялық ахуалының күрделенуі, өмір
сүру кеңістігінің тарылып, қазақ халқының рухани өміріне, тілі мен дініне
әсері зор болғандығын дәйектедік. Деректанулық ізденіс қазақ халқының өз
жері үшін күресінің орыс әкімшілігіне ғана емес, қоныс тепкен орыс
шаруалары мен казактарға қарсы сипатта болғандығы, дәстүрлі қазақ қоғамына
енгізіле бастаған жаңа ережені қолдаған, жаңа қоғамда шен-шекпен алып
қалуға тырысқан қазақ белсенділеріне де қарсы болғандығы, азаттық
қозғалысының экономикалық мазмұнын көрсетуге бағытталды.
Зерттеу жұмысының хронологиясы. Диссертацияның хронологиялық шеңбері А.
Г. Серебренниковтің жинаған деректеріне сәйкес ХІХ ғасырдың 40-70 жылдар
аралығын құрайды. Төңкеріске дейінгі және кеңес өкіметі тұсындағы сонымен
қатар егемендік алғаннан кейінгі қорды қарастырған еңбектерге шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және әдістемелік негіздері.
Егемендікті алғаннан кейінгі жылдарда тарихи сананың қазіргі заманға
сай тұжырымдамасы жасалуда. Бұл тұжырымдама тарихи құбылыстар мен
оқиғаларды, процестерді таптық көзқарас тұрғысынан түсіндіретін маркстік-
лениндік методологиянының бірқатар принциптерінен бас тартқан, жалпы
адамзаттық құндылықтарды, жеке адам құқығын дәріптейтін тарих-адамның іс-
әрекеті принипін басты принцип етіп ұстанған жаңа әдістемеге негізделген.
Қорды зерттеу методологиясы обьективтілік, тарихилық, жүйелілік секілді
ғылыми-таным процестеріне негізделіп қарастырылып құжат-тарихи білімнің
бірден-бір қайнар көзі. Тарихи құжаттар жоқ болса-тарих жоқ дейді
деректанушы О. М. Медушевская., М. Қ. Әбусейітова пайдаланылған
деректердің түпнұсқалығы мен нақтылығы тек терең талданып, сыни ой-елегінен
өткен соң ғана дұрыс нәтиже көрсетеді деп зерттеу әдісін көрсетеді.
Қордың отаршылдар мүддесі тұрғысынан құрастырылғандығын ескере отырып
репрезантивтік талдау жасауда дерек пен шындықтың байланысы мәселесіне
басты назар аударылды. Деректанудың теориялық-методологиялық мәселелерін
шешу және нақты қолданбалық тәсілдерін пайдалану әдістері қолданылды. Нақты
факті мен материалдарды зерделеу ғылыми зерттеудің талдау және жинақтау,
сондай-ақ жүйелеу, салыстыру жағынан белгілі ғылыми әдістері негізінде
жүргізілді. Мұрағат деректерін талдау және басқа мұрағат және тарихи
деректермен салыстыру барысында тарихи шындықты дәлелдеу тәсілі қолданылды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. ХІХ ғасырдың 40-70 жылдардағы мерзімді
қамтитын А. Г. Серебренников мұрағатының деректік негізінің берері мол
екендігін ескере отырып мына мәселелер қорғауға ұсынылады:
- А. Г. Серебреников мұрағаты, ХІХ ғасырдың 40-70 жылдардағы қазақ-қоқан,
қазақ-хиуа қатынастарының дереккөзі
- А. Г. Серебренников мұрағаты, патша өкіметінің ХІХ ғасырдың 40-70
жылдардағы қазақтардың азаттық қозғалыстарын басу саясатының дерек көзі
- А. Г. Серебренников мұрағаты, қазақ хандығының күйреуінің зерттеудің
дерек көзі
- Қоқан хандығындағы қыпшақтардың саяси одағы: орнауы, дамуы және күйреуіне
деректанулық, этнографиялық зерттеу
- 1869-1873 жылдардағы Торғай, Орал және Маңғыстаудағы патшалық Ресейдің
отарлық саясатына қарсы қозғалыстар.
- А. Г. Серебренников мұрағаты, ХІХ ғасырдың 50-70 жылдардағы Іле өңірі
үшін орыс-қытай дау-дамайының дереккөзі ретінде
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның қысқаша мазмұны Қазақ
тарихы, ҚазМҰУ хабаршысы, Ізденіс ғылыми журналдарында бес мақала
жарияланды. Халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық 4 конференцияда
баяндалды. Жұмыс Отырар университетінің әлем тарихы кафедрасында
орындалған.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертацияның Ресейдің Түркістан өлкесін жаулап алуы деп аталатын
бірінші тарауының Басқыншылық қарсаңындағы ортаазиялық хандықтар мен
Қазақстанның оңтүстік өңірінің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы
атты тармағында мынадай мәселелер қарастырылады: а) патшалық Ресейдің
басқыншылығы қарсаңындағы Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайға талдау жасау. ә) Қоқан хандығының
үстемдігі және оған қарсы қазақтардың ереуілдері туралы деректерді талдау
б) Хиуа хандығының Арал және Каспий өңіріндегі антиресейлік саясаты в)
Оңтүстік өңір үшін ресей-қоқан таласының себептерін көрсету.
Мұрағатта бұратана халықтардың артта қалушылық тұрмысы,
шаруашылықты жүргізуде тұрпайы әдістен арыла қоймағандығы қайталанып
отырады. Революцияға дейінгі орыс тарихнамасы (Л. Мейер, Л. Ф. Костенко, И.
Казанцев т.б.) қазақтардың әлеуметтік-мәдени тұрмысына патша өкіметінің
әсерін көрсетіп орыстың отарлық саясатын ақтады. Серебренников қорындағы
деректер ресми мәліметтер болғандықтан бұратана халықтардың феодалдық-
патриархалдық тәртіптегі шаруашылығы мен саудасына менсімбеушілікпен қарай
отырып, оны ресейдің заңдылықтарына сәйкестендіруге, бақылау орнатуға
мүдделі екендігін байқатты. Бұл жұмысты жергілікті айдаудан шықпайтын
сұлтандар мен би-болыстар арқылы іске асырудың қолайлылығына аса мән
бергеніне көз жеткіздік. Қазақтардың көшпелі өмір сүру салтын артта
қалғандық деп сынайды.
Қорға 1840-1860 жылдары салынған қазақ даласындағы дерлік барлық орыс
бекіністерінің салыну тарихы енген. Орыс бекіністерінің қоқан мен хиуаның
иеліктеріне қарай беттеуі қоқан мен хиуа билеушілерін қатты алаңдатқан. Тек
олардың ғана емес батыс Еуропа державаларының назарына іліккені турасында
деректер енген. Ықпал етуге бағытталған екі держава арасындағы бәсеке,
әсіресе орыстардың батылдау қимылдауына түрткі болғандай. Каспийдің шығыс
жағалауында хиуалықтардың үстемдігі орыс әскери-саясаткерлерін мазалаған.
1835-1836 жылдардан бастап патша өкіметі хиуаға жорыққа дайындалды.
Серебренниковтiң мұрағат материалдары көрсеткендей 1839 жылғы Перовскийдің
Хиуаға жорығының сәтсіздігінің салдары Түркiстан өлкесiн басып алу жоспарын
түбірінен өзгертті. Алғашқы кезеңде ұлаңғайыр қазақ даласы арқылы Сырдария
өзені және Арал теңiзiне дейiнгi орыс сауда жолдарының қауiпсiздiгi үшiн
деген сылтаумен бекiнiстер салуды қажет етті. Сонымен қатар‚ патша
өкiметiнің отарлау саясатына қарсы “жабайы” қазақтардың “бүлiктерiн” басуға
көбiрек уақыт кеттi. Орыс бекіністерінің жылжуына көшпелі қазақтардың
Кенесары бастаған көтерілісінің басты кедергі болып отырғаны туралы батыс
Сібір генерал-губернаторы П. Д. Горчаковтың мәліметтерінде айқын көрініп
тұрды. Даладағы рулық-тайпалық одақтардың және хандықтардың iшкi жағдайын
әскери-барлауға көбiрек мән берiлген. Қырым соғысы Түркiстан өлкесiне басып
кiрудi кешеуiлдеткенімен ХIХ-ғасырдың 50-жылдарының басынан бастап Ақмешіт
және басқа да қоқан бекіністеріне қарсы жорықтың алғашқы әрекеттері
жасалды. Ағылшындармен бәсеке орыстың басып алу саясатын жеделдете түскенiн
мұрағат материалдары жан-жақты айқындайды. Бұл жөніндегі мәліметтер жүйелі
түрде дипломатиялық миссияларға қатысты құжаттар мен әскери-саяси
басшылардың есептерінде кездеседі.
Қордағы деректерде патшалық Ресей мен қоқандықтар арасында ХІХ ғасырдың
50 жылдары мен 60 жылдардың басында шиеленісінің күшейгеніне көз жеткізуге
болады. 1858 жылғы Әулиеата мен Түркістан қазақтарының қоқандықтарға қарсы
көтерілісінің себептерін барынша шынайылығын көрсетуге тырысқанымен оның
нәтижесіне баға бергені жөнінде дерек кездеспейді. Оны көрсетуге мән
бермеген немесе қорға енбей қалған болу керек. Себебі, ол көтерілістердің
нәтижесі басқаша өрбіген Түркістан қоңыраттарының көтерілісінің негізгі
талабы Ташкент бегінің орнына Түркістан бегін қою, Әулиеата қазақтарының
басты талабы әділетсіз салықтарды қысқарту болғандығын қор деректерінде
айтыла кеткенімен наразылықты жалпыхалықтық сипатта көрсетуге тырысушылық
байқалады. 1850 жылғы Тойшыбек қамалындағы және 1860 жылы Жиренайғыр мен
Ұзынғаш, Сарыкемер түбіндегі шайқастарға қатысқан қазақтар мен билер мен
батырлар және сұлтандар болды. 1850 жылдардағы деректерде үлкен орда
қазақтарының беделді сұлтандары Али Әділов, Құдайменді, Қамбар Аланов,
Рүстем Абылайханов және билер Тойшыбек Қасаболатұлы, Диқанбай, Тілеуберген
т. б билер мен батырлардың қоқандықтардың жағында күрескендігі жөнінде
деректер кездеседі. Бұдан шығатын қорытынды орыстардың қоқан езгісінен
азат етуші ретінде өзін ақтауы тарихи шындыққа сәйкес келе бермейтіндігін
атап айтуымыз керек.
Ресейдің Түркістан өңіріне жасаған жорықтары Серебренников қорындағы
неғұрлым кең көрініс тапқан, әрі нақты деректермен бейнеленген тақырып.
Серебренников “Түркiстан өлкесiн басып алу барысындағы әскери қимылда
бiздiң әскери күштiң даңқты жеңiстерi жөнiнде армиямыз басын жоғары көтерiп
мақтаныш етуге болады‚ әсiресе түркiстан әскери күштерiне” деп әр томының
алғыс сөзіне жазады.
Қорда тенденциялық бағыттағы басып алушылардың атымен байланысты
мынадай материалдар да кездеседi. Орыс отрядтарын жергiлiктi тұрғындар
“Ерекше алғыс және қуанышпен қарсы алды” делiнген. Халық ғасырлар бойы
феодалдық езгiде және феодалдық өзара қырқысулардың арасында болса да
барлық елдi мекендерде ерекше қуанышпен қарсы алды” деп көрсетуi орыс
әскерiнiң “азат етушi” сипатындағы асыра сiлтеу екенiн байқау қиын емес.
Қазақтың орыс бодандығына өтуге дәмелі басқарушы өкілдері әділетсіз
билеушілерден құтқаруды сұрағанын жасыруға да болмас. Орыс зерттеуінің
сараптамасы бұратана халықтың осы тілектерін Ресейге өз еркімен
қосылуға әкеліп тіреді. Орыстар осыдан өркениетті миссияны жүзеге
асырғанына сендіріп бақты. Шын мәнінде қазақтар орыс бодандығын қалады ма?.
Орыс тарихнамасындағы жиі ауызға алатын себептер;ішкі саяси жағдай, өзара
қырқысу соғыстары, руаралық күрестер (барымта) т. б. Ішкі алауыздықтар
қазақ жүздерін тоздырды дейді И. И. Крафт. М. А. Терентьев, М. Галкин, А.
Е. Алекторовтар қазақтың феодалдық басқарушы топтарының арасында
бірауыздылық болмауының нәтижесінде өзара бақталастық пен болмашы
себептерге тартыстар етек алды. Пана іздеп патша өкіметінің шекаралық
бастықтарына, губерния басшыларына шағымдануының жиілеуі орыс бодандығына
өтуін тездетті деген тұжырымдарында да шындық болғанмен, осы себеп патша
өкіметінің қазақ даласын отарлауға себеп бола алды ма ? деген сұрақ туады.
Патша өкіметі Түркістан өлкесінің тиянақты басып алу жоспарын ХІХ
ғасырдың 30 жылдарының аяғынан 50 жылдарының басына дейін талқылағандығын
байқадық. Аталған мәселеге қатысты ерекше комитет құрылып дисскусиялар
жоғары әскери басқарушы өкілдер және Орынбор және батыс Сібір генерал-
губернаторларының қатысуымен жүрген. Ресей империясының сыртқы істер
министрі К. В. Нессельроде, әскери министр А. И. Чернышов, Орынбор генерал-
губернаторы В. А. Перовский, батыс Сібір генерал-губернаторы П. Д.
Горчаковтың арасындағы хаттардың мәтіндері негізінен жорықты ұйымдастыру,
әскер құрамы, қолбасшылар тағайындау, жорықтың шығыны мен стратегиясы т. б
мәселелерге қатысты өрбіп отырды. Бұған ағылшындардың қауіпі сылтау
болғандай әсер қалдырады. Серебренниковтiң құжаттар коллекциясында
ұқыптылықты қажет ететiн және басқа да дерек көздерімен салыстыра
қарастыратын деректер кездеседі. Соның бірі “Записка о сношениях России с
Хивинским ханством и о противных народным нравам поступках ханов Хивинско
их относительно России” деп аталған жәдігерде орыс–хиуа қатынасының ХУІІ-
ғасырдан бастау алатыны туралы деректер бар. Мәселе мұнда хиуа-орыс
қатынасы жәйлі емес орыстардың хиуаға қарсы жорықтың сылтау іздеуі және
Каспийдің шығыс жағалауын басып алу туралы екендігін қор материалдарын
қарастыру барысында көз жеткіздік. Ресей Хиуамен қатынас орнатуға үнемі
әрекет жасаған екен, ал Хиуа ханының бұл әрекетке қарсылық көрсетіп келген
сыңайда айтылған. 1717 жылы Петр І тарапынан жіберілген Бековичтің
экспедициясы жөніндегі мәлімет кеңірек көрсетілген. Бековичтiң Хиуаға 5
мыңдық әскермен келу себебiне тоқталмаған. Бекович отряды Каспий маңында
картографиялық ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу үшін жіберілді дейді. Хиуа
ханы Бековичтiң әскерiн тұтқиылдан шабуылдап‚ бөлiп жiберген. Бекович
отряды тұтқынға түседі. Л. С. Бергтің История исследования Туркмении атты
кітабында 1718 жылы ақпанның соңында А. Бекович-Черкасскийдің (шын аты-
Давлет Гирей Мурза. Л. С. Берг) отряды Петерборға оралды деп жазады.
Осындай мәліметті А. Исмаилов та өз зерттеуінде Бергтің кітабына сүйеніп
қайталайды. Қорда разчленив войско Бековича и уничтожил его делінген.
Қордағы деректерді пайдалана отырып С. Сейфулмаликова да Ресейдің
қолдауымен 1717-1718 жж князь Бекович-Черкасский 2300 адаммен Хиуаға
аттанады, бірақ жорық княздің өлімімен аяқталады деп жазды. Каспий теңізі
кеңінен зерттеле бастаған соң Хиуаға жорық та кеңінен талқылана бастағанын
көрсетеді. Ресейдiң бұл әрекетiн Хиуамен достық қарым - қатынас орнату
үшiн жасалған едi деп айту қисынға келмейдi. Кезiнде Хиуа ханы Шахнияз
патша Петр I-ге үндеу жiберiп‚ достық қатынас орнатқысы келгенiн атап өткен
жөн. Хиуа ханы ортаазиялық хандықтармен сауда байланысына кедергi келтiрiп
отыр деген айыптаулармен қараланды Кейіннен Перовский 1839 жылы Хиуаға
жорықтың себебінің бірі ретінде Ресейдің жіберген кегін қайтарудеп
атаған. Веригин “Ресейдiң сауда қатынасының сәттiлiгi Хиуа ханының құлқына
байланысты” деп көрсете келе‚ “қазақтарды Каспий теңiзi мен құрылықта
тонаушылыққа үндеп отыр‚ ол патша үкiметiнiң iс-әрекетiне ызаларын туғызып
отыруды көздейді” дейді. Осыған байланысты әскери министр Чернышев
Астрахань генерал-губернаторына мынадай мәлiмдеме жiбердi; “Каспий
теңiзiндегi тонаушылық әрекет күшеюде. Хиуа ханы хат түрiнде түркмен мен
адайлардың Каспий маңындағы рубасыларына орыс өнеркәсiпшiлерiне қарсы
тонаушылық жасауға үндеуде. Оларға сыйлықтар көрсетудi уәде етуде”.
Перовский Хиуаны жазалаудың қажеттігіне қатаң тұрып алды. Ол Ұлы Петрдің
жоспарын жүзеге асыруды және орыс елшілерінің өлтірілуіне қатысты кек алуды
ұсынды. Қорда 1839 жылғы сәтсіз аяқталған Хиуаға жорық толық көрініс
тапқан. Ф. Энгельсте Ресейдің Орталық Азияға енуі еңбегінде Перовскийдің
жорығының мақсатын анық көрсетіп берген. Ол сол кезде ақ патша өкіметінің
Түркістан өлкесін басып алуды көздегенін ашық айтты. Қазақ тарихының батыс
тарихнамасындағы орнын мұқият зерттеген Есмағамбетов орыстардың Түркістан
өлкесіндегі мүддесін батыс елдері де жете бақылағандығын дәлелдеп берді.
Қоқан мен Бұхара, Хиуа мен Бұхара арасындағы алауыздықтар мен өзара
қарулы қақтығыстарының жилеуі орыстардың жорықты бастауға қолайлы сәт
туғызды. Қырым соғысы патша үкіметін біраз есеңгіретіп тастаса да орталық
Азиядан айырылып қалмауды мақсат етті. Бларамберг Перовскийдің нұсқауымен
1852 жылы Ақмешітке жорық жасап Қоқанның күшін байқап көрді. Шабуыл сәтсіз
аяқталды. Бодандыққа өткен халық пен Петербордың сенімінен айырылып
қалудан сасқан Перовский 1853 жылы жорықты қайта ұйымдастырып Ақмешіт
қамалын алды. Ақмешітті қорғаушылар ерлікпен шайқасты деп жазды Перовский
әскери министрге.
Сібір шекара басқармасы қырғыздар мен дулаттардың арасындағы кикілжіңді
орыс үкіметі өз пайдасына пайдаланып отырған. Екі жақтың дауларына араласа
отырып қоқандықтардың Шу өңіріндегі ықпалын әлсіретті. Жетісу және Шу
өңіріндегі қоқандықтардың билігін жоюдың сан қырлы жоспарлары жасалды.
Карбышевтің басшылығымен 1851 жылы мамырда Тойшыбек қамалы талқандалып,
қоқандықтар Шу өзенінің арғы жағына қуылды. Қоқандықтармен бірге қазақтың
бірнеше сұлтандары мен билері де өз ауылдарымен қоқандықтар иелігіне көшіп
өтті. Қопал бекінісінің қорғаныс қабілеті күшейтілді. Патша өкіметі Іле
қазақтарының ықпалды билері мен басқа да атқамінерлеріне сыйлықтар мен шен-
шекпен үлестірді. Олардың ішінде күдікті, сенімсіз сұлтандар мен билер
де болды. Сұлтан Рүстем Абылайхановтың кандидатурасы Кенесарының жақтасы
және қоқандықтарға жақын деген айыппен бұл марапаттаудан құр қалды.
Мәлібек Жетісудағы ықпалынан айырылғысы келмей жаңа жорыққа бірнеше жыл
дайындалды. Қанағат пен Өтенбай би Түркістан мен Әулиеата, Меркі
аудандарынан сарттың бектері Наманган мен Әндіжан т. б аудандардан әскери
жасаққа жігіттер топтастырды. Қанағат он екі мыңдай жасақ құрып Әулиеатаға
шоғырланып Верныйға жорық жасады. Көптеген қазақ сұлтандары мен билері өз
жасақтарымен осы жорыққа қатысып Қанағаттан жорықты кідіртпей бастауды
талап етіп жатқаны туралы тыңшылардың мәліметтері Колпаковскийге түсіп
отырды. Верный бекінісі түбіндегі Ұзынағашта және Жиеренғайырдағы шайқаста
қоқандықтар айтарлықтай шайқасты қыздыра алмай кері шегінуге мәжбүр болған.
Нәтижеде орыс отрядының қолбасшысы Циммерман қоқандықтардың Пішпек, Тоқмақ
қамалдарын басып алды.
Бұхара мен Қоқан өзара келісімге келе алмайтына көздері жеткен соң
патша өкіметі 1864 жылы Верный және Орынбор жақтан жорық бастаған. Қорда
Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент қалаларының басып алынуы толық әрі
тиянақты бейнеленген.
Қордағы журналда Каспий теңізін игеру мен оның мәртебесі туралы мәселе
1869-1870 жылдары қызу талқыланды. Торғай мен Орал облысындағы 1869-1870
жылдардағы, Маңғыстау жартыаралындағы 1870 жылғы жаңа ережеге қарсы қанды
ереуілдерге тікелей Хиуа ханының ықпалы бар деп талқыланды. Қапқаз
армиясының көмегімен аталған ереуілдер басылған соң Хиуаға жорық жасалды.
Ресейдің Түркістан өңіріне жасаған жорықтарын зерттеу жұмысының
нәтижесі Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды - делініп келген, сырттан
таңылған дәстүрлі көзқарастың мүлде қате екендігі дәлелденіп отыр.
Қазақстанның оңтүстік территорияларын Ресей империясы қарудың күшімен
жаулап алғандығы нақтылана түсті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңірінің патшалық
Ресей тарапынан жаулап алынуы қазақ даласында орнаған отарлық жүйенің
екінші кезеңін көрсетіп берді.
Жаулап алынған аймақтағы әкімшілік-территориялық шаралар деп аталатын
үшінші тақырыпта патша өкіметінің әкімшілік-территориялық реформаларының
жәйі баяндалады. Революцияға дейінгі орыс тарихнамасы талданды. 1867-1868
жылдардағы әкімшілік басқару реформасының енгізілуі қазақ даласы мен
отырықшы өмірде күн кешкен халықтың әлеуметтік тұрмысына едеуір өзгеріс
әкелді. Қор деректерін талдай отыра әкімшілік басқару мәселесі бойынша
түсінік қазақ басқарушы топтары мен орыс билеушілері арасындағы екі түрлі
болғандығын байқаймыз. Қазақ басқарушы сұлтандары жайылымдық жерлердің
шектелуіне қарсы болған және өздерінің ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-
ғұрыптары арқылы сот ісін жүргізуді және қоғамдық тәртіпті сақтауға
арналған милиция қызметінің жергілікті басқарушыларға беруді талап еткен.
Патша өкіметі бұл талапқа ұлы жүз жерлерінің Ресейге толық
бағындырылғанынан кейін, әсіресе Ташкент қаласының алынғанынан соң пысқырып
қарамағанына анық көз жеткізуге болады. Сонымен қазақ билері мен сұлтандары
әкімшілік-территориялық бөліністің әділетті жүргізілуін талап етіп, үнемі
ескерту мен өз тұжырымдарын білдіріп отырған. 1854-1862 жылдары Жетісу
өңірінде жүргізілген әкімшілік құрылымдар барысында казактар мен
қазақтардың бірін-бірі ығыстыруы мен таласы жиі болып отырған. Гасфорт
далаға казак пен орыстарды қоныстандыру жұмысы даланың орталық бөлігінде
ерекше ұқыптылықпен жүргізлуі тиіс деп көрсеткен. Шектеу мен
қоныстандыруды құнарлы Жетісуда тез жүргізеді. Бұл жерлерді тез игеріп орыс
билігін орнатуда аса көп еңбек сіңірген. Жетісу өңіріндегі құнарлы
жерлерді қазақтар өңдемей, астық өндірмегені үшін ығыстырылды деп
көрсетеді. Сонымен қатар, генерал Анненков Саратовтың гернгутерлеріне
арналған колония құру казак поселкілерінің дамуына септігі тиедідеп
олардың көшіп келуне жағдай жасалған. Анненков Таврия губерниясындағы
меконистердің колониясын құру тәжірибесінен мысал келтіріп, сондағы
ноғайлардың отырықшы өмірге көшіп ауыл шаруашылығымен айналысуына негіз
болған деп сендірген. Гернгутерлерге арналған колония минералды суға бай
Арасан маңына, яғни Биен өзенінің жағасындағы Теплоключинск постына құруды
ұсынады. Бұл жерде үлгілі поселкі пайда болып, ауру әскерлер мен
тұрғындарға арналған шипажайға айналады дейді Гасфорт. Сібір линиялық
казактары мен отставкіге шыққан солдаттарға Семей мен Қопал арасындағы
үлкен сауда жолы бойына қоныстануына рұқсат етілді. Гасфорт Сібір
қазақтарының басқару Ережесін енгізуде линияның Омбы аумағында, Барнаул,
Колывак, Бииск қалаларының ауданында көшіп жүрген 16107 қазақтардың тиісті
орналасу аймағы анықталмағандығын атайды. Бұл қазақ рулары Сібір казак
әскерінің пайдасына салық төлеп келген. Оларды казактар шалғын жерлерді
бүлдірді деп үнемі айыптап отырған. 50 жылдан астам қазақтың басқа
руларынан қатынас үзіліп, алшақта қалып өмір сүрген екен. Олар бұрынғы
генерал-губернатор тарапынан 1848 жылы Сібір қазақтарының басқару туралы
ережеге сәйкес жатжерлік тұрғындар қатарына ілігіп Сібір линиясынан
шететілген. Енді олар Ертістің жағасына көшіру ұйғарылып, Семейге бағынышты
приказ құруды ұсынған. Шөл даланың ішкі құрылымын құруда шекараның
анықталмағандығы линия қазақтары мен жатжерліктердің арасындағы бақылаудың
әлсіздігінен көрінген. Дегенмен, әкімшілік-территориялық құрылымды жүргізу
батыс Сібір ведомоствосында сәтті жүрді деуге келеді.
Қор материалдарында патша өкіметінің жаулап алған аймақтардағы
жүргізген әкімшілік-территориялық шаралары жөнінде тарихи деректер көптеп
кездеседі. Әсіресе шекара мәселелері, саяси-әкімшілік басқару, салық
мәселесі т. б туралы материалдар баршылық. Қазақ жерін Ресейге қосу
аяқталды. Патша өкіметі әскери-отаршылдық жүйе құрды. Түрістан өлкесінен
ағылшындардың ықпалы жойылды. Саяси мүддесін басшылыққа ала отырып
қазақтардың өз мемлекетілігін қалпына келтіруе ұмытылысын аяусыз жаныштап,
отаршылдық тәртіп орнады.
ХІХ ғасырдың 40-70 жылдарындағы Қазақстанның Ресеймен және көршілес
елдермен қарым-қатынасы атты екінші тараудың қазақтардың қоқан, хиуа және
бұхара әмірлігімен қатынасы атты бірінші тармағы қорда шашыраңқы
кездесетін едеуір аз қамтылған және нақты емес немесе күдік-күмәні көп
деректерді құрайды. Қазақ-қоқан, қазақ-хиуа, қазақ-бұхара қатынасына
қатысты тарихи дерек көздердің бірі Серебренниковтің қоры екендігіне көз
жеткіздік. Дегенмен қор отарлаушы елдің мүддесі тұрғысынан құрастырылғанын
ескере отырып тақырыпқа қатысты сыни, әрі салыстырмалы зерттеуді қажет
етті.
Кіші және орта жүздегі ықпалынан айырылған Хиуа Ресейге дұшпандық
пиғылда болғаны анық. Өз кезегінде Ресей Хиуа хандығын жоюды мақсат етті.
1839 жылдың қысында жорық ұйымдастырды. Жорық қазақ даласы арқылы жүрді.
Перовскийдің әскери министрге мәліметтерінде қазақ тайпаларының Хиуаға
наразы және одақтас рулар болып екіге бөлінгенін айтады. Қарсы рулар
жорыққа түйелерін берген, ал Хиуаның шылауында кеткендер дұшпандық пиғылда
болып, опасыздық жасап отырған екен. Хиуалықтар қазақ руларының
атқамінерлеріне сый-сыяпат жасап, оларды орыс билігіне қарсы қарулы
қақтығысқа бастап отыр деген деректер көп-ақ. Перовский қазақтарды орыс
билігіндегі жерлерден көшуге үндеуде және өйтпеген жағдайда тонаумен
қорқытуда, хиуалықтардың орыс боданындағы қазақтарға жасап отырған
озбырлығына қарсы сот және тергеу амалдарын жүргізуге әлсіздік танытып
отырмын деп мойындап Нессельродеге мәлімет берді. Хиуаның қазақтарға саяси
және діни ықпалы зор болған және керісінше қазақтардың Хиуадағы саяси-
әскери орны зор болғандығына көз жеткізуге болады. Хиуалықтар негізінде
қазақтар мен түркмендер деп көрсеткен Глуховский. Қорда Есет, Әзберген,
Тойшыбек, Диқанбай т. б батырлар және сұлтандар Илекей, Жанғазы, Сыздық,
Әли, Қамбар, Рүстем, Сүйік т. б Хиуа, Бұхара және Қоқанмен қатынасы туралы
деректер кездеседі. Бұл кісілер туралы мәліметтер орыс-хиуа, орыс-қоқан
шиелінісі кезеңіндегі деректерде кезігеді. Қазақтардың Хиуа мен Қоқанның
езгісіне төзбеді деген тұжырым асыра сілтенген секілді, себебі орыс
отарлау саясатына қарсы хиуалықтар мен қоқандықтар жағында бірігіп күрескен
қазақ сұлтандары мен билерінің аты қорда жиі аталады.
Қоқандықтардың билігіндегі Ташкент, Сайрам, Тараз, Пішпек, Шымкент
қалалары ірі сауда орталықтары саналды. Сауда қатынасы және салық саясаты
Ташкенттен басқарылған. Басып алушы орыс генералдары Циммерман, Черняев,
Веревкин аталған қалалар туралы мәліметтерінде оның тұрғындары мен
шаруашылығы туралы айтады
Қор деректеріне сәйкес Жанқожа батырдың хиуа мен қоқан билігіне қарсы
әрекеті және 1858 жылғы Әулиеата, Түркістан өңірі қазақтарының көтерілісі,
қоқандағы қыпшақтардың 1853-1854, 1873-1875 жылдардағы көтерілістері туралы
деректер ғылыми айналымға ене қоймаған секілді. Қыпшақтар туралы мәліметтер
қорда 1845 жылдан 1870 жылдың басына дейінгі деректерде жиі кездесіп
отырады. Қыпшақтардың ықпалы қоқанның Құдияр, Саид пен Мәлібек хандары
тұсында зор болғандығын байқадық. Қоқан ханы тағына тартыста бірнеше рет
қайта иленіп отырған Құдиярдың және ағасы Мәлібекке қыпшақтардың көмегі зор
болған. Қыпшақ билері Мұсылманқұлдың және оның баласы Өтенбай, Әлімқұл,
Нармұхамед, Қанағаттың аты жиі аталады. Қоқандағы қыпшақтардың үстемдігі өз
алдына зерттеуді күтіп отырған тақырып екендігін байқадық. Сонымен қатар,
1860 жылғы қоқандықтардың Жетісу өңіріне Ақмешіт, Шымкент, Түркістан
қалаларына жасаған жорығы мен қорғауда қоқандықтар тарапында соғысқан қазақ
билері мен сұлтандары туралы мәліметтер кездеседі.
Қазақ-Бұхара қатынасына қатысты материалдар мардымсыз. Орыстар Қоқан
билігінен Шымкент, Түркістан, Әулиеата және Ташкентті тартып алған соң
бұхаралықтармен шиелінісі күшейді. Бұхара әмірінің армиясы Өржар маңында
орналасып, Ташкенттен орыс әскерін қууды көздеді. Сырдария өзенінің Шыназ
бен Өржар маңында бұхаралықтардың 40 мыңдық армиясының шоғырлануы, орыс
әскерін қатты алаңдатты. Өржардағы шайқастан кейін бұхаралықтар Самарқантқа
кеткен. Арыс өзені бойындағы қазақ ауылдарына бұхаралықтар бірнеше рет
шабуыл жасап отырған. Шардара қамалында бұхаралықтар Ташкент пен Шыршық
өңірін қайтарып алу үшін әрекеттері айтарлықтай көрініс тапқан.
Серебреников орыс әскерінің триумфалды жеңісіне аса мән беріп,
Түркістан өлкесіндегі халықтардың өзара мәдени және достық қатынасына
қатысты материалдарға көңіл аудармағандығын анықтадық. Қорды
құрастырушылардың бұл мәселе айтарлықтай қызықтыра қоймағаны байқалса да‚
жергiлiктi халықтардың әлеуметтiк-экономикалық ахуалыне жете сараптама
жасап отырғанына анық көз жеткiзуге болады. Серебренниковтiң “айтарлықтай
бұл құжат аса маңызға ие емес” деп көрсеткен көптеген құжаттарға белгi қою
бүгiнгi таңда маңызды дерек көзiне айналып отыр.
Одан басқа этнографиялық бағыттағы шала қазақтар мен құрама
тайпалар туралы да деректер баршылық. Оларды аралас некеден пайда болған
күдікті халықтар қатарына қосады. Оларды тіркеу мен орыс бодандығына
өткізуге қатысты ХІХ ғасырдың 50 жылдарында мәселе көтеріліп, кейіннен 1867-
68 жылдары жаңа Ереже енгізгеннен кейінгі кезеңде өз алдына тайпалар
ретінде қарастырылады.
Қор тақырыпқа қатысты едәуір деңгейде бұрын жарияланған деректерге
толықтырулар енгізіп, патша өкіметінің отарлауына қарсы Түркістан
халықтарының өзара қатынасына қатысты көзқарасын білдірген жаңа бағытта
зерттеу жұмысын жүргізуге негіз бола алады.
Қазақтардың Ресеймен сауда-экономикалық байланыстарына қатысты
Серебренниковтың материалдары бекіністер салу, казак қоныстарын құру, өзен,
теңіз флоттарын құру арқылы орыс саудасының қауіпсіздігін сақтай аламыз
деп көрсеткен. Төңкеріске дейінгі орыс әскери тарихшылары (А. И. Макшеев,
А. Белявский, П. Н. Небольсин, К. К. Абаза) патшалық ресейдің өлкедегі
сауда-экономикалық жағдайын реттеуді басып алу арқылы жүргізілгенін
мойындады. Кеңестік кезеңде де аталған тақырыпта (М. К. Рожкова, Н. Г.
Апполова, Х. А. Арғынбаев т. б қазақстандық тарихшылар) кеңінен көңіл
бөлінді. Орыстардың қазақтармен сауда қатынасының екі бағытын анықтауға
болады. Біріншісі, Орынбор мен Сібір ведомоствосындағы қазақ руларымен
болған қатынас, екіншісі Хиуа және Қоқан хандырының билігіндегі қазақ
руларымен болған қатынас. Екіншісі Хиуа немесе Қоқан хандықтарымен қатынас
ретінде қарастырылады. Басып алғаннан кейінгі кезеңде Ресейдің ішкі саудасы
ретінде қарастырылған және едеуір өзгеріс енгізген. Айталық, салық саясаты
мен оның тарифтері, сауда қатынастары, теңіз, өзен саудасы т. б.
Арал теңізі мен оған құятын Сыр мен Аму өзендерінде кеме қатынасын
орнату орыстардың бұрыннан арманы болған. Орыс саудасы үшін бұл өзендер мен
теңіздің маңыздылығын ерекше бағалаған. Арал теңізін орыстар алғашқы
ашушылармыз деп көрсеткен. 1847-1848 және 1858-1859 жылдары Арал мен
Амудария, Сырдарияға бірнеше рет жасаған экспедициялардан соң шөлдегі орыс
флоты орнады. Балық аулауға аса мән берілді.
Салықтың нормасы мен кеден төлемінің көлемі үнемі өзгеріп отырған. Орыс
саудагерлерінен алынатын салық пен қытай саудагерлерінен алынатын салықта
айырма болды. Бұл үнемі келіспеушілік туғызды. Жетісудан қоқандықтар
қуылған соң ондағы қазақтар қытайлықтармен патша өкіметі атынан сауда
қатынасын жасауға тиіс болды. Одан басқа, Сібір ведомоствосындағы
қазақтарға ясак салығы 1832 жылмен салыстырғанда 23274 рубльден 108825
рубльге көбейді.
Келешекте қазақ даласы Ресейдің мал өнімдерін өндіруге арналған өз
алдына бай аймақ болуы тиіс деп жоспарлайды. Қазақтардың көрші
ордалықтармен және Орталық Азия елдерімен малмен айырбастау саудасынан
жылына күміспен есептегенде 1 миллионан артық рубль айналады деп топшылайды
Долгоруков. Қазақтар малдарын үйір-үйірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz