ХIX ғасыр орыс түркологтарының грамматикалық еңбектері, зерттеу объектілері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.
1. ХІХ ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ, ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың еңбектеріндегі
метатілдің қалыптасуының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Орыс түркологтарының морфологиялық зерттеулерінің негізгі принциптері
мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Орыс түркологтарының грамматикалық еңбектерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Бірінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. XIX ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1 Сөз таптары мен топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Есім сөз таптарының берілу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Етістіктердің және оның категорияларының құрылымдық ерекшеліктерінің көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Көмекші сөздер мен одағай туралы көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Екінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ХІХ ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ, ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың еңбектеріндегі
метатілдің қалыптасуының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Орыс түркологтарының морфологиялық зерттеулерінің негізгі принциптері
мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Орыс түркологтарының грамматикалық еңбектерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Бірінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. XIX ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1 Сөз таптары мен топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Есім сөз таптарының берілу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Етістіктердің және оның категорияларының құрылымдық ерекшеліктерінің көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Көмекші сөздер мен одағай туралы көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Екінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілін зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерттеу қазақ тіл білімінің ғылыми танымын тереңірек ашып көрсетуге, грамматикалық еңбектердің бастау алар тұсына тағы да бір сыни ойлау тұрғысынан көз жіберуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі грамматикасы, соның ішіндегі морфология саласының қалыптасуының ғылыми-теориялық негіздерін ашып көрсету, мүмкіндігінше, жан-жақты талдау жасау бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерттеп, табиғатын ашып көрсетуге жол ашады. Атап айтатын болсақ, ??№қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға сәйкес бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген аффикстерге берген тұжырымды ойлары, етістіктің грамматикалық топтарына байланысты құнды пікірлері қазіргі қазақ тілінің грамматикасын қалыптастыруға қосқан құнды көзқарас, тұжырымдары деп санаймыз. Міне осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Н.И. Ильминскийдің, М. Терентьевтің, П. М. Мелиоранскийдің, В.В. Катаринскийдің еңбектері
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркологтардың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану іліміндегі, оның ішіндегі қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, қазақ тілі морфологиясының қалыптасуына сіңірген еңбектердің мәнін, ұстанған бағыты мен позициясын ашып көрсету, ғылыми мұраларына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылды:
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіл білімінің теориялық мәселелерінің ғылыми негізін қалыптастыруға өзіндік
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Зерттеудің дереккөздері.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу, жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі тараулары бойынша ғылыми жинақтар мен журналдарда мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлім, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу нысаны – Н.И. Ильминскийдің, М. Терентьевтің, П. М. Мелиоранскийдің, В.В. Катаринскийдің еңбектері
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркологтардың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану іліміндегі, оның ішіндегі қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, қазақ тілі морфологиясының қалыптасуына сіңірген еңбектердің мәнін, ұстанған бағыты мен позициясын ашып көрсету, ғылыми мұраларына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылды:
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіл білімінің теориялық мәселелерінің ғылыми негізін қалыптастыруға өзіндік
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Зерттеудің дереккөздері.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу, жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі тараулары бойынша ғылыми жинақтар мен журналдарда мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлім, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1. Ө. Айтбайұлы. Қазақ сөзі. Алматы, «Рауан» 1997.
2. Григорьев В.В. О передаче звуков киргизского языка буквами русский
азбуки – Ученые записки Казанского университета, 1862.
3. В.В. Радлов. Средняя Зеравшанская долина. 1880.
4. В.В. Бартольд. К вопросу об изучении местных языков.–
Туркестанские ведомости, 1906, 26 апреля, № 63.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.– Алматы: Ғылым, 1972.
6. Сыздықова Р. Ғ. Орыс ғалымдарының қазақ тілін зерттеуі // Қазақ ССР
ҒА хабарлары, филология сериясы, 1981, № 3, 7
7. Э. Н. Наджип. Казахский язык. В кн.: Младописьменные языки народов
СССР. Москва–Ленинград, 1959г.
8. І. Кеңесбаев. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Исследования по
казахскому языкознанию.., редкол. Ә. Т. Хайдаров. Алматы, 1987 ж.
14-32б.
9. І. Кеңесбаев «Основные вехи изучения языка казахского народа» 14-32б.
10. С. Е. Малов «Қазақ тілінің тарихы туралы» (Известия АН СССР, ОЛЯ,
1941, № 3) 97-101 б.
11. Р. Г. Сыздықова. Изучение казахского языка в дооктябрьский период
// Развития казахского советского языкознания. А-Ата, 1980 г.,13-31 стр.
12. Сыздықова Р. Ғ. Орыс ғалымдарының қазақ тілін зерттеуі // Қазақ ССР ҒА хабарлары, филология сериясы, 1981, № 3. 7-14 б.
13. С. Аманжолов «Вопросы диалектологии и истории казахского языка»
Алматы, «Санат», 1997 ж.
14. Аманжолов А. О разграничении именных частей речи в тюркских языках. В ст. «Тезисы научно-теоретической конференций, посвященной к 50-летию КазГУ им. С.М. Кирова». Алматы, 1985
15. Х. К. Жұбанов «Исследования по казахскому языку»,1966 ж.
16. Ш. Ш. Сарыбаев «Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық
көрсеткіші», бірінші бөлім. Алматы «Ғылым», 1965 ж.
17. Н. А. Баскаков. Тюркские языки, Москва, 1960
18. Н. А. Баскаков. Введение в изучение тюркских языков. Москва,
1969, (издание второе,исправленное и дополненное), 35-55 стр.
19. Н. К. Дмитриев. Исследования по сравнительной
грамматике тюркских языков. ч.ІІ: Морфология, Москва 1956г.
20. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России.
Дооктябрский период. Л. «Наука», 1982г.5-181 стр.
21. Н.Н. Пантусов. Материалы к изучению казак-киргизского наречия.
Казань, 1809-1904, выпуск 7.
22. С.Исаев. Қазақ тілін зерттеудегі алғашқы қадам. Қазақ әдебиеті,
10 февраль
23. Б. А. Абилкасымов. Н.И. Ильминский – первый исследователь
казахского языка. Советская тюркология. 1974г., № 3.
24. Искаков А. Принципы классификации слов по частям речи в
казахском языке. – Известия АН КазССР. Серия филологическая,
1976, № 4
25. А.И. Искаков. О классификации частей речи в казахском языке. Сб. «Вопросы изучения языков народов Средней Азии и Казахстан в свете учения И.В. Сталина о языке». Ташкент, 1952, стр. 117-134.
26. Исхаков Ф.Г. Лексико-грамматическая классификация слов или части речи в тюркских языках. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. (под общ. ред. Н.К. Дмитриева) ч. ІІ. Морфология. Москва. «Академия наук СССР» 1956 г.
27. Э.В. Севортян. «К проблеме частей речи тюркских языках. – Вопросы грамматического строя». Москва. 1955
28. Мелиоранский П. М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Спб., 1894, ч. 1, с. 4.
29. В.В. Катаринский.Грамматика киргизского языка.Фонетика, этимология, синтаксис.Оренбург, 1897 жыл, І бөлім, 3-б.
30. М. А. Терентьев (1837-1909) «Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская» Книга І, СПб, Санк-Петербург,1875 ж.
31. Н. А. Баскаков.Тюркские языки, Москва, 1960, Введение в изучение тюркских языков. Москва, 1969, издание второе, исправленное и дополненное
32. Н.И. Ильминский «Материалы к изучению киргизского (казахского) наречия» 1860 және 1861 жыл.
33. В.В.Катаринский. Грамматика киргизского языка. 1897 жыл. Орынбор.
34. Тихонов А.Н. Части речи – лексико-грамматические разряды слов.
В сб. «Вопросы теорий частей речи». Ленинград. 1965.
35. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологий тюркских языков. Изд. Ленинград. 1977
36. Каламова Н.А. К вопросу о переходности одних частей речи в другие. – «Русский язык в школе». 1961. № 5
37. Жирмунский В.М. Развитие категории частей речи в тюркских языках по сравнению с индоевропейским языком. Известия. АН СССР ОЛЯ. Том IV, Вып. 3-4, 1945, 111-125 стр.
38. Серебренников Б., Гаджиева Н. «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков». Баку. 1979
39. Убрятова Е.И. Задачи сравнительного изучения тюркских языков «Тюркологический сборник». Москва. «Наука» 1970. 69-79 стр.
40. Н. Созонтов. Записки по грамматике киргизского языка. Ташкент -1912
41. Архангельский Г.В. Грамматика казахского языка. Ташкент-1927
2. Григорьев В.В. О передаче звуков киргизского языка буквами русский
азбуки – Ученые записки Казанского университета, 1862.
3. В.В. Радлов. Средняя Зеравшанская долина. 1880.
4. В.В. Бартольд. К вопросу об изучении местных языков.–
Туркестанские ведомости, 1906, 26 апреля, № 63.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.– Алматы: Ғылым, 1972.
6. Сыздықова Р. Ғ. Орыс ғалымдарының қазақ тілін зерттеуі // Қазақ ССР
ҒА хабарлары, филология сериясы, 1981, № 3, 7
7. Э. Н. Наджип. Казахский язык. В кн.: Младописьменные языки народов
СССР. Москва–Ленинград, 1959г.
8. І. Кеңесбаев. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Исследования по
казахскому языкознанию.., редкол. Ә. Т. Хайдаров. Алматы, 1987 ж.
14-32б.
9. І. Кеңесбаев «Основные вехи изучения языка казахского народа» 14-32б.
10. С. Е. Малов «Қазақ тілінің тарихы туралы» (Известия АН СССР, ОЛЯ,
1941, № 3) 97-101 б.
11. Р. Г. Сыздықова. Изучение казахского языка в дооктябрьский период
// Развития казахского советского языкознания. А-Ата, 1980 г.,13-31 стр.
12. Сыздықова Р. Ғ. Орыс ғалымдарының қазақ тілін зерттеуі // Қазақ ССР ҒА хабарлары, филология сериясы, 1981, № 3. 7-14 б.
13. С. Аманжолов «Вопросы диалектологии и истории казахского языка»
Алматы, «Санат», 1997 ж.
14. Аманжолов А. О разграничении именных частей речи в тюркских языках. В ст. «Тезисы научно-теоретической конференций, посвященной к 50-летию КазГУ им. С.М. Кирова». Алматы, 1985
15. Х. К. Жұбанов «Исследования по казахскому языку»,1966 ж.
16. Ш. Ш. Сарыбаев «Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық
көрсеткіші», бірінші бөлім. Алматы «Ғылым», 1965 ж.
17. Н. А. Баскаков. Тюркские языки, Москва, 1960
18. Н. А. Баскаков. Введение в изучение тюркских языков. Москва,
1969, (издание второе,исправленное и дополненное), 35-55 стр.
19. Н. К. Дмитриев. Исследования по сравнительной
грамматике тюркских языков. ч.ІІ: Морфология, Москва 1956г.
20. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России.
Дооктябрский период. Л. «Наука», 1982г.5-181 стр.
21. Н.Н. Пантусов. Материалы к изучению казак-киргизского наречия.
Казань, 1809-1904, выпуск 7.
22. С.Исаев. Қазақ тілін зерттеудегі алғашқы қадам. Қазақ әдебиеті,
10 февраль
23. Б. А. Абилкасымов. Н.И. Ильминский – первый исследователь
казахского языка. Советская тюркология. 1974г., № 3.
24. Искаков А. Принципы классификации слов по частям речи в
казахском языке. – Известия АН КазССР. Серия филологическая,
1976, № 4
25. А.И. Искаков. О классификации частей речи в казахском языке. Сб. «Вопросы изучения языков народов Средней Азии и Казахстан в свете учения И.В. Сталина о языке». Ташкент, 1952, стр. 117-134.
26. Исхаков Ф.Г. Лексико-грамматическая классификация слов или части речи в тюркских языках. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. (под общ. ред. Н.К. Дмитриева) ч. ІІ. Морфология. Москва. «Академия наук СССР» 1956 г.
27. Э.В. Севортян. «К проблеме частей речи тюркских языках. – Вопросы грамматического строя». Москва. 1955
28. Мелиоранский П. М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Спб., 1894, ч. 1, с. 4.
29. В.В. Катаринский.Грамматика киргизского языка.Фонетика, этимология, синтаксис.Оренбург, 1897 жыл, І бөлім, 3-б.
30. М. А. Терентьев (1837-1909) «Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская» Книга І, СПб, Санк-Петербург,1875 ж.
31. Н. А. Баскаков.Тюркские языки, Москва, 1960, Введение в изучение тюркских языков. Москва, 1969, издание второе, исправленное и дополненное
32. Н.И. Ильминский «Материалы к изучению киргизского (казахского) наречия» 1860 және 1861 жыл.
33. В.В.Катаринский. Грамматика киргизского языка. 1897 жыл. Орынбор.
34. Тихонов А.Н. Части речи – лексико-грамматические разряды слов.
В сб. «Вопросы теорий частей речи». Ленинград. 1965.
35. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологий тюркских языков. Изд. Ленинград. 1977
36. Каламова Н.А. К вопросу о переходности одних частей речи в другие. – «Русский язык в школе». 1961. № 5
37. Жирмунский В.М. Развитие категории частей речи в тюркских языках по сравнению с индоевропейским языком. Известия. АН СССР ОЛЯ. Том IV, Вып. 3-4, 1945, 111-125 стр.
38. Серебренников Б., Гаджиева Н. «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков». Баку. 1979
39. Убрятова Е.И. Задачи сравнительного изучения тюркских языков «Тюркологический сборник». Москва. «Наука» 1970. 69-79 стр.
40. Н. Созонтов. Записки по грамматике киргизского языка. Ташкент -1912
41. Архангельский Г.В. Грамматика казахского языка. Ташкент-1927
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-
1. ХІХ ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ, ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың еңбектеріндегі
метатілдің қалыптасуының қайнар көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Орыс түркологтарының морфологиялық зерттеулерінің негізгі принциптері
мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
1.3 Орыс түркологтарының грамматикалық еңбектерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Бірінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. XIX ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1 Сөз таптары мен
топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Есім сөз таптарының берілу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Етістіктердің және оның категорияларының құрылымдық ерекшеліктерінің
көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Көмекші сөздер мен одағай туралы
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің өзектілігі. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілін
зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерттеу қазақ тіл білімінің ғылыми танымын
тереңірек ашып көрсетуге, грамматикалық еңбектердің бастау алар тұсына тағы
да бір сыни ойлау тұрғысынан көз жіберуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі
грамматикасы, соның ішіндегі морфология саласының қалыптасуының ғылыми-
теориялық негіздерін ашып көрсету, мүмкіндігінше, жан-жақты талдау жасау
бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерттеп, табиғатын ашып көрсетуге жол ашады.
Атап айтатын болсақ, ??№қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға
сәйкес бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген
аффикстерге берген тұжырымды ойлары, етістіктің грамматикалық топтарына
байланысты құнды пікірлері қазіргі қазақ тілінің грамматикасын
қалыптастыруға қосқан құнды көзқарас, тұжырымдары деп санаймыз. Міне осы
айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Н.И. Ильминскийдің, М. Терентьевтің, П. М.
Мелиоранскийдің, В.В. Катаринскийдің еңбектері
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы түркологтардың ғылыми танымы мен өзіндік
көзқарастарын қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып,
түркітану іліміндегі, оның ішіндегі қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау,
қазақ тілі морфологиясының қалыптасуына сіңірген еңбектердің мәнін,
ұстанған бағыты мен позициясын ашып көрсету, ғылыми мұраларына лайықты
бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға
қойылды:
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіл
білімінің теориялық мәселелерінің ғылыми негізін қалыптастыруға өзіндік
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Зерттеудің дереккөздері.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тараулары бойынша ғылыми жинақтар мен журналдарда мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді
КІРІСПЕ
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілін зерттеген ғалымдардың
еңбектерін зерделеу қазақ тіл білімі үшін қажет екені даусыз мәселе. Күні
бүгінге дейін қазақ тілін басқа ұлт өкілдері еркін меңгеріп кете алмай
жүргендігін ескерер болсақ, бұл мәселенің түп-төркінін түркі тілін
зерттеудің алтын ғасыры ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау қажеттілігі
ескерілді. Себебі осы кезеңнен бастап түркі тіліне көңіл бөлініп, түркі
тілдер тобына жататын халықтардың мәдениеті, танымы, салт-дәстүріне мән
беріле бастады. Әсіресе, сауда-саттық байланыс орнату үшін, т.б. себептерге
байланысты осы елдің тіліне қызығушылық туындады. Түркі тілдері тобының бір
тармағына жататын қазақ тілі де бұдан тысқары қала алмады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы түркі тілін зерттеудің алтын ғасыры
деген атауға ие болып тарихта қалды. Орыс және Батыс Еуропа ғалымдары түркі
тілдерін тарихи, ғылыми зерттеуді осы кезеңде нақты қолға ала бастады.
Патшалық Ресей қоластындағы шығыс халықтарын орыстандыру арқылы өз
үстемдігін жүргізбекші болып, оларды ортақ бір тілде сөйлету жолында
миссионерлік саясатты жүзеге асыруға бар күш-жігерін салып бақты. Осы
әрекет орыс түркологтары арқылы жүзеге асырылды. Оларға үлкен міндеттер
жүктелді, өз еңбектерінде түрік грамматикасын үндіеуропа, оның ішінде орыс
грамматикасымен байланыстыра зерттеу басты нысанға алынды.
Халқымыздың мәдениетін көтеріп, сауатын арттыруда араб жазуының әкелген
пайдасы шамалы екенін қазіргі көзі карақты азаматтардың барлығы біледі.
Араб жазуын оқытатын шала сауатты молдалар надан елдің көзін ашпақ түгілі
саналарын шатастырумен болды. Араб жазуына байланысты кемшіліктерді түркі
тілін зерттеуші лингвист ғалым П. М. Мелиоранский дәл байқаған:
Грамотность и писменность между киргизами развита очень мало. Для письма
киргизы употребляет арабский алфавит, которым с давнего времени пользуются
их учителя – татары и бухарцы. ... они внушают что их язык есть язык
испорченный, нечистый (за норму при этом принимается нередко даже и не
татарский, а османский, или джагатайский) язык и учать их стараться
украшать свой бедный языки словами, заимствованными из священного языка
арабского или персидского. Впоследствие этих-то причин, киргизские
(казахские - автор) муллы к грамоте начинают писать уже действительно
испорченным и нечистым киргизским языком, который часто становится даже
мало-понятным их необразованным соплеменником [1, 4б.] Бәрімізге белгілі,
араб жазуы басқыншылардың о баста елді билеудің бір тәсілі есебінде
тұтынған құралы болатын. Бұл жазулардың қай-қайсысы да халықтың өз
қалауымен қабылданған жазу емес еді. [2, 111б.]
Дегенмен, шығыс халқының небір асқан туындыларымен қазақ халқы осы жазу
арқылы таныс болды. Газет-журналдар халқымыздың өзіндік тыныс-тіршілігін
араб жазуы арқасында елге жеткізіп отырды. Қазақ зиялылары да осы араб
жазуын пайдаланды. Бірақ араб жазуы сол кездегі талапқа сай келмеді. Яғни,
біздің дауысты дыбыстарымыздың жуан, жіңішке түрін түгел бере алмады.
Дауыссыз дыбыстардың жазылуында да жүйе болған жоқ. Септік жалғаулары
бөлек, шылаулар бірге жазылатын.
Араб жазуының осындай кемшіліктеріне байланысты қазақ жазуын реформалау
жөнінде мәселе көтеріле бастайды. (Қараңыз: Григорьев В.В. О передаче
звуков киргизского языка буквами русский азбуки – Ученые записки Казанского
университета, 1862). Сол кездегі газет-журналдарда, нақтырақ айтқанда, 1897
жылы Қырғыз даласы газетінде (Киргизская степная газета) тұңғыш рет Р.
Дүйсенбаеваның қазақ алфавиті мәселесіне арналған мақаласы басылып шығады.
Қазақ халқының ағартушы-педагогі Ы. Алтынсарин де бұл мәселені қозғаған
болатын.
Алфавитке, грамматикаға қатысты жазба жұмыстары мен екі тілді сөздіктер
ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Қазақтарға арналған бірінші
әліппе 1892 жылы Қазанда басылып шықты. Бұл оқулық қазақ мектептеріне
арналған. Хрестоматия сынды бірінші оқулық – Ы. Алтынсариннің 1879 жылы
Орынборда басылған Қазақ хрестоматиясы. Осы оқулықтың қатарына 1896 және
1899 жылдары Орынборда басылып шыққан Ы. Алтынсариннің Махтубап кітабы
жатады [9,73]
Қазақ тілінің грамматикасын зерттеуші ғалым В. В. Катаринский араб-татар
алфавитінің жоғарыда келтірілген кемшіліктерін айта келе, ... то удобнее в
этом случае русский алфавит с очень небольшим изменением и прибавлением
[3,3] деп өз еңбектерін орыс алфавиті негізінде жазғанын айтады. Орыс
жазуына көшу тек аталған себептерге ғана қатысты емес, оның ар жағында
белгілі бір миссионерлік саясат жатқанын уақыт өзі дәлелдеп отыр.
Патша үкіметінің тапсырмасымен орыс ғалымдарының келе бастауының
нәтижесінде қазақ халқының өмірінде елеулі өзгерістер байқалды. Көптеген
еңбектер орысшаға аударылып, жарық көре бастады. Орыс оқымыстылары
қазақтарға орысша үйретіп, олармен араласа бастады. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында орыс түркологиясы әлемдік шығыстану ғылымының алдыңғы сапынан
көрінді. Барлық түркі тілдері сол кезеңде отандық ғалымдардың ғылыми-
зерттеу нысанына айналды. Түркі тілін, соның ішінде қазақ тілін зерттеуде
атақты орыс ғалымдары – Н. И. Ильминский, М. А. Терентьев, П. М.
Мелиоранский, В. В. Катаринский, В. В. Радлов, Н. Н. Пантусов, В. В.
Григорьев, В. В. Бартольд, С. Е. Малов. Н. Лаптев, Е.А.Алекторов және М.Н.
Бектемиров, қазақ халқының ағартушы ғалымы А. Диваев т.б.ғалымдары зор үлес
қосты. Аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық және
фонетикалық құрылымын зерттеумен айналысты. Осы кезеңде орыс
түркологиясында тұңғыш рет қазақ тілі туралы мәселе көтеріле бастады. Ол
мәселе бекер қозғалмаған еді. Себебі, біріншіден, қазақ тілі туыстас
түріктес елдермен салыстырғанда сөзге шешендіктерімен ерекше көзге
түссе,[4, 70б.] екіншіден, Ресей үшін Жайықтан Ертіске дейінгі кеңістікте
тұрған оның көршілері – қазақтармен қарым-қатынас жасау бәрінен де маңызды
болды [5]
ХІХ ғасырдың орта шеніндегі қазақ тілін зерттеу практикалық мақсатты
көздегенімен, А. Н. Кононовша айтқанда, [6] орайы келіп ғылыми мазмұнға ие
болған жұмыстар да болды. XVIII ғасырда шығыс тілдерінің жеке үлгілері,
қазақ тілі лексикасы туралы жеке фактілер кездескенінімен, ең алғашқы
ғылыми еңбектің бірі ретінде Николай Иванович Ильминскиийдің (1822-1891)
Материалы к изучению киргизского наречия (1861 ж.) деп аталатын еңбегін
атап кету орынды болар еді. Өзінің қызмет бабы мен ықылас-ынтасына қарай
нағыз миссионер, яғни Россия қол астына қараған аз халықтарды христиан
дініне енгізу ісіне белсене қатысқан, тіпті сол үшін кертартпа, реакцияшыл
пікірлер білдіріп отырған Ильминский сол халықтардың арасында оқу-ағарту
ісін тарату мәселесіне келгенде, прогрессивтік позицияны ұстанған [7]
(Бізге дейін қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымдары туралы материалдардың
жеткілікті екенін ескере отырып, өз еңбегімізде қазақ тілінің
грамматикасына қатысты XIX ғасырдағы орыс түркологтарының еңбектерін ғана
қарастырғанды жөн көрдік).
Н. И. Ильминскийдің аталған еңбегі шығыс тілімен айналысатын, татар
тілімен таныс адамдарға арналған қысқа тәжірибе түріндегі фонетика-
грамматикалық анықтама болғанымен, қазақ грамматикасы мен фонетикасын
арнайы зерттеудің бастамасы ғана емес, мұрындығы да болып отыр. Бұл еңбек
үш бөлімнен тұрады: фонетика (часть звуковая), грамматика, сөздік. Барлық
фонетика-грамматикалық бөлім бар-жоғы 30 беттен (110-140 б.) тұрады. 140-
159 беттер сөздікке арналған.
Фонетика бөлімінде Н. И. Ильминский дауысты дыбыстар мен кейбір
дауыссыздардың бір-бірімен ықпалдасуын сипаттаумен қатар, олардың дыбысталу
ерекшеліктеріне тоқталады.
Грамматика бөлімі екі тақырыптан: Есім мен Етістіктен ғана тұрады.
Бұл бөлімде сөзжасам мен сөз түрлендіруге (септелу, жіктелу, тәуелдену,
көптік форма) сипаттама беріледі. Етістер мен болымсыз формалар, көсемше
мен есімшелер туралы мәліметтер келтіріледі.(Бұл еңбеккке келесі тарауда
арнайы тоқталып өтеміз). Ильминскиийдің бұл атақты еңбегі өз кезінде қазақ
тілін үйренушілерге де, зерттеушілерге де құнды материал болды. Оның
лексикалық материалдары негізінде М. А. Терентьев, В. В. Катаринский т.
б. қазақ тілін зерттеуші оқымысты-ғалымдар өз еңбектерін жазды, сөздіктер
шығарды.
М. А. Терентьевтің (1837-1909) Грамматика турецкая, персидская,
киргизская и узбекская [8] деп аталатын еңбегін кейінгі зерттеуші-
ғалымдардың сынына ұшырағанына қарамастан, біз өз еңбегімізде қарастыруды
жөн санадық. Бұл еңбекті түрколог-ғалым сол кездегі жазба тілі әлі бір ізге
түсіп орнықпағандықтан, сөздердің айтылуы бойынша жазған. Қазақ тілін
парсы, түрік, өзбек тілдерімен салыстыра зерттегендіктен, ғалым ежелгі
өзбек тілі мен кітаби тілді араластырып жіберген деп П.М. Мелиоранскийдің
сынына ұшыраса, қазақ халқының түрколог ғалымы С. Аманжолов[15. 188б.]
оңтүстік диалекті мен көне өзбек тілінің жақындығын кітаби тіл деп П.М.
Мелиоранскийдің шатасып отырғанын айтады. Қазақ тілі бөліміндегі қазақ тілі
грамматикасы Н. И. Ильминскийдің материалдары – қазақтармен сөйлесу
кезінде тәжірибеден өткен сөздері арқылы жасалған. Грамматикадан тек
морфология бөлімі ғана бар, фонетика бөлімі мүлдем жоқ. Тілдік материалдар
орыс алфавиті арқылы берілген. Дегенмен бұл еңбектен қазақ тіліне қажетті
біраз материалдарды алуға болатынына көзіміз жетті. Қазақ халқына тән мақал-
мәтелдер молынан кездеседі. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мысалдарға
жүгінейік. Дос егіз – дұшпан сегіз. Таудай қалау бергенше, бармақтай бақ
бер. Қараның ашуы келгенше – сарының жаны шығар. Қалауын тапса, қар жанар.
Көңіл кірі айтса кетер, көйлек кірі жуса кетер. Бойдақтың ақылы – екі көзі.
Қазақ тілін зерттеудегі маңызды оқиғаның бірі – П. М. Мелиоранскийдің
(1868-1906) Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын
еңбегі. Бұл еңбек ғалымдар тарапынан өзінің бағасын алды да. Первый
выпуск этой весьма ценной грамматики, которая заслуженно может быть названа
первой научной грамматикой современных тюркских языков, появляется в 1894г.
в Петербурге и содержит фонетику и морфологию, вторая часть вышедшая в
1897г., посвещена синтаксису. ...труд П. М. Мелиоранского в дальнейшем лег
в основу грамматики не только казахского, но и многих других тюркских
языков и по сей день остается настольной книгой тюркологов [9, 75б.]
Академик-ғалым І. Кеңесбаев былай дейді: Краткая грамматика казак-
киргизского языка П. М. Мелиоранского в двух частях (1894, 1897)
представляют собой серьезный вклад в языкознание, в частности в лексику,
фонетику и грамматику казахского языка, и не потеряли своего значения
поныне [10, 15б.] Қазақ тіл білімін зерттеуші ғалымдар А. Н. Кононов, Н.
А. Баскаков, С. Аманжолов, Р. Ғ. Сыздықова, т.б. өз еңбектерінде ғалымның
қазақ тілін зерттеудегі еңбегін айрықша бағалап отыр. Грамматика Петербург
университетінің шығыс тілдері факультетінде басылып шықты. Автор еңбегін
қазақ тілін үйренем деушілерге ғана арнап жаздым десе де, қазақ тілі
грамматикасын ғылыми тұрғыдан жүйеге келтірген тұңғыш еңбек және басқа
еңбектердің алды болып табылады. Автор бұл еңбегінің ІІІ және IV
тарауларында сөз таптарына тоқталып, 8 топқа (зат есім, сын есім, есімдік,
етістік, сан есім, үстеу, жалғаулық, демеулік, шылау) бөледі. Ғалым
ескертпесіне қарамастан (Автор еңбегінің кіріспесінде кейбір бөлімдердің
толық еместігін, әсіресе, сөзжасамды толықтыру керектігін ескерткен.)
сөзжасамға көбірек тоқталған. Сөзжасамды автор морфологияның соңында өз
алдына жеке бағыт етіп отыр. Демек ол сөзжасамды сол кезде-ақ бөлек беруді
мақсат етіп қойған. Түбі бөлек қарастырылатынына ой тастаған сияқты.
Еңбекте қазіргідей 7 септік бар берілген. Қысқасы, бұл еңбектің қазақ тіл
білімінде алатын орны ерекше.
Ильминскиийдің шәкірті, қазақ балалары үшін орыс тілі оқулығын жасаған
(Первоначальный учебник русского языка для киргиз), тіліміздің зерттелу
тарихында еңбек сіңірген В.В.Катаринскийдің (1846-1902) 1897 жылы
Орынборда құрастырған Грамматика киргизского языка атты еңбегін атап өту
қажет. Еңбек қазақ тілін үйренем деуші орыстарға арналған. Автор 1869
құрастырылған Алтай тілінің грамматикасын басшылыққа алған және 1861
жылғы Н.И.Ильминскиийдің Материалы к изучению киргизского языка еңбегі
негізінде және сұлтан Бахтигереев қарап шығуымен жарық көрген. Қолжазбасын
Петербург университетінің профессоры П.М.Мелиоранский оқып, грамматикалық
формалар мен күрделі сөйлемдерді нақты ажырата алмаған деп ескерту жасап,
түзеткен. Еңбек туралы автор былай дейді: Грамматика киргизского языка не
претендует ни на полноту, ни на полную исправность в содержании и
изложении. При втором издании в ней по возможности будут исправлены все
недостатки, какие будут замечены и указаны следующими в этом деле лицами,
- деп кемшіліктері болғанын жасырмайды. Шынында да, сол кездегі қазақ
тілінің белгілі бір жүйеге келмегендігін, әлі термин қалыптаспағандығын
және ғалымның өзге ұлт өкілі екенін ескерер болсақ, бұл қомақты еңбек
кейбір кемшіліктеріне қарамастан, кейінгі тіл үйренушілер үшін де, тіл
үйретушілер үшін де таптырмайтын құрал болғаны даусыз.
XIX ғасырдағы қазақ тілінің зерттелуі туралы қазіргі уақытта қандай
еңбектер бар және ол еңбектерде қазақ тіл білімі салалары түгел қамтылған
ба деген мәселеге келер болсақ, төңкеріске дейінгі қазақ тілінің зерттелуі
жайлы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғалым-қайраткері, СССР ҒА-ның
корреспондент мүшесі, ежелгі еврей тілінің оқытушысы, татар мен араб
тілінің білгірі С. Е. Малов Қазақ тілінің тарихы туралы [11]
мақаласында қазақ тілінің тарихы мен көне ескерткіштеріне тоқталып, кейінгі
зерттеушілерге жөн сілтеген. Ғалым Э. Н. Наджиптің [9, 73-90б.] мақаласында
қазақ тілін зерттеуші ғалымдар туралы айтылып, олардың еңбектеріне
тоқталады.Ол өз еңбегінде қазақ тілін зерттеу ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталғандығын және осы кезеңде қазақ әдеби тілі де қалыптаса
бастап, оның негізін қалаушы қазақ халқының ағартушы-ақыны, ойшылы Абай
Құнанбаев екендігін атап өтеді.
Қазақ тілін зерттеудегі еңбектердің ішінде академик А. Н. Кононовтың
еңбегін[6] атап кету орынды. Аталған еңбек түркі тілдерін зерттеу тарихына
арналған құнды дүние. Ғалым еңбегінде түрколог-ғалымдардың әрқайсысына
арнайы тоқталып өтеді. Еңбектерінің маңыздылығын атап кетеді. Әр
түркологтарға сипаттама беріп, ғалымдардың еңбектерінің дұрыс-бұрыстығына
баға беруді де назардан тыс қалдырмайды.
І. Кеңесбаев Основные вехи изучения языка казахского народа [12, 14-
32б.] атты мақаласында қазақ тілінің төңкеріске дейінгі және төңкерістен
кейінгі жалпы мәселелерін сөз етеді. Ол өз еңбегінде төңкеріске дейін
шамамен 250 еңбектің, оның ішінде қазақ тілінде – 60, орыс тілінде -190 –
екі тілді сөздіктер, мақалалар, оқу құралдары шыққанын айтады. Қазақ тілін
зерттеудің ғылыми өзектілігін атап көрсетеді. Төңкерістен дейінгі қазақ
тілін зерттеудің үш кезеңіне тоқталады:
1. Классификациялық жүйелеу тұрғысынан қазақ тілінің фонетика-
морфологиялық ерекшеліктері анықталып, түркі тілінің бір тармағы
ретінде орны белгіленді;
2. Қазақ тілінің фонетика-грамматикалық нормалары қысқаша түрде
жазылып, екі тілді жеке сөздіктер құрастырылды;
3. Бай ауыз әдебиеті үлгілері туралы шамалы болса да мақалалар жарық
көрді.
Академик-ғалым Р. Г. Сыздықова[13, 13-32б.] мақаласында қазақ тілінің
лексикографиясына арнайы тоқталған. Осы кезеңдегі шыққан сөздіктердің
кемшіліктері мен жетістіктері туралы айтады. Қазақ тілін зерттеген
түркологтардың біразына шолу жасап өтеді де І. Кеңесбаевтың пікірлеріне
қосыла келе,
- қазақ тіл білімінің іргетасы қаланды;
- тұңғыш рет қазақ тілі туралы лингвистикалық ілім пайда болды;
грамматика мен фонетика курсы құрылды; алғаш рет көп мөлшерде ана
тіліндегі лингвистикалық терминдер енгізілді;
- қазақ жазуы, орфографиясы мен пунктуациясы мәселелері күн тәртібіне
қойылып, шешімін тапты, - деген жолдарды қосады. Басқа
мақалаларында[7] қазақ тілін зерттеген орыс ғалымдары мен қазақ
лексикасындағы терминдердің қалыптасуы және грамматика мәселесі
жөнінде де сөз қозғалады.
С. Аманжолов [14] Вопросы диалектологии и истории казахского языка
(Алматы, Санат, 1997 ж.) атты кітабында қазақ тілінің осы кезеңдегі
зерттелу тарихына тоқталып өтеді. Ғалымның зерттеу нысаны – диалектілер
болғандықтан ғалымдардың еңбектері осы мәселе төңірегінде сөз етіледі.
Арасында В. В. Радловтың, Н. И. Ильминскийдің, В.В. Катаринскийдің, М.А.
Терентьевтің, П. М. Мелиоранскийдің еңбектеріне баға беріп, еңбектеріндегі
диалекілерді талдайды.. Дәлелдері орынды, ойларын нақты мысалдармен береді.
Бұл ғалымдардан басқа Х. К. Жұбановтың Исследования по казахскому
языку [16] атты еңбегі, Ш. Ш. Сарыбаевтың Қазақ тіл білімі әдебиетінің
библиографиялық көрсеткіші [17] атты т.б, ғалымдар еңбегінен құнды-құнды
материалдармен танысуға болады.
Түркітанушы ғалым Н. А. Баскаковтың екі еңбегі де [15] тіл білімінің даму
бағыты мен оның жеке мәселелері жөніндегі ғылыми дүниелер.
Жоғарыдағы аттары аталған, аталмаған ғалымдардың еңбектерінде грамматика
мәселелері түпкілікті зерттелді деп айта алмаймыз. Сондықтан біз
еңбегімізде грамматикаға қатысты төрт еңбекті зерттеу нысанасы етіп алдық.
1. Н. И. Ильминский Материалы к изучению киргизского (казахского)
наречия, 1860 және 1861 жыл ;
2. М.А. Терентьев Грамматика турецкая, персидская и киргизская,
узбекская (Книга І, СПб, 1875 ж.);
3. П. М. Мелиоранский Краткая грамматика казак-киргизского языка Спб.,
1894, ч. 1.;
4. В.В.Катаринский Грамматика киргизского языка Орынбор. 1897 ж.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Қазақ тілінің халықтық тіл ретінде қалыптасуының тарихы тым тереңде
жатса да, оның ғылыми тұрғыда зерттелуі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталады. Бұл ғасырда қазақ арасынан шыққан көзі ашық, оқығандар өте аз
болғандықтан, қазақ тілін көрші орыс халқы оқымыстылары қолға ала бастайды.
Оған себеп те жетерлік еді. Қазақ елі ежелден-ақ Ресей патшалығы үшін
өзінің дархан жері мен жер асты байлығы жөнінде таптырмайтын ең маңызды
көршілесі болды. Ол оңтүстікте – Орта Азия мен Ауғанстан, Персия, Үндістан,
Қытайға барар сауда үстінде жатты. Ол туралы 1722 жылы І Петр: Ресейдің
сыртқы саясаты жоспарында стратегиялық тұрғыдан қазақ даласы азиялық бүкіл
елдер мен жерлердің кілтін ашып кірер қақпасы – деп бекер айтқан жоқ [12-
33]. Саяси-әлеуметтік, экономикалық мақсат үшін маңызы зор елдің салт-
дәстүрі мен наным-сенімін, мәдениеті мен әдебиетін, тілі мен дінін ғылыми
тұрғыдан зерттеу көптеген ғалымдарды ежелден қызықтырғаны басы ашық мәселе.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап құрылған екі экспедиция (1744 және 1768
жылдары) қазақ халқының этнографиясын зерттеуге бар ынтасымен кірісті.
Осыдан кейін қазақ елін жан-жақты зерттеу қарқын ала бастады. Тіл білімі
ғалымдары да бұл мәселеден тысқары қала алмады. Себебі, екі елдің қарым-
қатынасы үшін тіл – ең басты қару еді. Әлі жазба әдеби тілі қалыптаспаған
елдің грамматикасын зерттеу орыс ғалымдарын біраз тығырыққа тіреді. Басқа
елдің тілін, мәдени танымын түсіну үшін сол елдің ортасына барып, кешенді
ғылымдармен – түркі халықтарының тілі, этнографиясы, әдебиеті мен тарихын
қатар алып жүрулеріне тура келді. А.Н.Кононовша айтқанда: ... в одном лице
соединились арабист, иранист, тюрколог – так были построены программы
университетского преподавания, – что определялось историей формирования
культуры и религии арабских, иранских, тюркских народов [6. 5].
ХІХ ғасырдың орта шені мен ХХ ғасырдың бас кезінде түркі тілін
зерттеген: В.В. Радлов, И.И. Гиганов, А.А. Троянский, М.А. Казембек, О.Н.
Бетлингк, Х.Д. Френ, Б.А. Дорн, О.И. Сенковскиий, А.О. Мухлинский, И.Н.
Березина, В.В. Григорьев, П. С. Савельев, В.И.Вербицкий, Н.И. Ильминский,
М.А. Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский т.б. ғалымдар арқасында
Ресей түркологиясы жетекші орынға ие болды.
Қазақ тіл білімі тарихында орыс түрколог ғалымдары: Н. И. Ильминский,
М.А. Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В. Катаринскийдің алар орны ерекше.
Аталған ғалымдар қазақ тілін ғылыми тұрғыда зерттеуге ат салысып, басқа
түркітанушыларға сара жол салып кетті, ...түркі тілдері жүйесінде қазақ
тілінің орнын анықтап беріп кетті [10,15] Тұңғыш рет қазақ тілі
грамматикасы жүйеленіп, бір ізге түсті. Енді зерттеу объектіміз болып
табылатын аталған 4 ғалымға жеке тоқталайық.
Николай Иванович Ильминский (1822-1891) – Қазан діни академиясының
ірі өкілдерінің бірі, тілші-түрколог М.А. Казембек пен М.Г. Махмудовтың
шәкірті. Мұсылмандарға қарсы арнайы миссионерлік курс діни Академиясын
тамамдаған. Патша өкіметінің қол астындағы мұсылман дінін ұстанатын
халықтарды христиан дініне кіргізу саясатын жақтаған миссионер. Осы
мақсатпен Араб елінде екі жарым жыл жұмыс істеп қайтады. 1854 жылы Қазан
қаласына келіп, діни академия мен университетте шығыс тілдерінен сабақ
береді. 1858 жылы Орынборға келіп, Орынбор шекаралық комиссиясында
аудармашы қызметін атқарады. Мұнда зерттеуші-ғалым В.В. Григорьевтің
қолдауына сүйене отырып, қазақ тілін жетік меңгеруді мақсат етіп қояды.
Оның өтініші бойынша В.В. Григорьев Шекаралық комиссия жанындағы қазақ
балаларына арналған мектепті бітірген, қазақ тілін жетік білетін үш қазақ
жігітін жанына қосып береді. Солармен бірге Н.И. Ильминский сол уақытқа
дейін татар тілінде жазылатын ресми хаттарды қазақ тіліне аударады.
1859 жылы Н.И. Ильминский Ы. Алтынсаринмен танысады. Ыбырай Алтынсарин
зерттеушінің миссионерлік идеяларын құптамаса да, екеуінің а достығы берік
болады. Ы. Алтынсарин қайтыс болған соң, Н.И. Ильминский оның хаттарын,
іскери құжаттарын және қазақ халқының ағартушы-педагогі туралы өз
естеліктерін жарыққа шығарады (1891). Жазған материалдары қазіргі кезеңде
де ғылыми маңызға ие. Н.И. Ильминский қазақ ауылдарына барып, қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігімен танысып, ел арасындағы көзі ашық, көкірегі ояу
адамдардан қазақ тілі мен әдебиетіне, этнографиясына қатысты материалдар
жинаған. Мысалы, ертегіші Марабайдан Ер Тарғын ертегісін жазып алып, 1861
жылы шығарған. Бұдан өзге 1859 жылы Маңғышылаққа барғанда, 1860 жылы Бөкей
хандығында болғанда көптеген лингвистикалық материалдар жинаған. Ел аралау
кезінде ғалым қазақ интеллигенциясының ірі өкілдерінің бірі Ш.
Уәлихановпен де таныс болып, оны жоғары бағалаған.
Ал оның қазақ тілі грамматикасы мен фонетикасы туралы жазылған біздің
нысанымыз болып отырған Материалы к изучению киргизского (казахского)
наречия (1860 және 1861 жыл) еңбегі өз кезіндегі қазақ тілі үшін теңдесі
жоқ құнды дүние болып табылады. Бұл еңбекте фонетика-грамматика толық
қамтылмайды, қысқа тәжірибе ретінде жазылған. Грамматика бөлімінде тек
татар тілінен ерекшеленетін формаларды ғана қарастырған. Өз еңбегінде
зерттеуші есім сөздердің жасалуын көрсете келе, етістіктердің жіктелуінде
татар тілінен аздаған айырмашылығы бар екенін байқаған. Етістіктердің жай
түрі мен көсемше мен есімше тіркесінен жасалған күрделі түріне тоқталып
кеткен.
Н.И. Ильминский өзінен кейін түркітану ғылымына баға жетпес байлық
қалдырып кетті. Оның ең ірі еңбегі – Рабғузидің Бабыр-наме мен Қысас-әл-
анбиясын жарыққа шығаруы еді. Мұнан кейін ғалымның В.И. Вербицкиймен және
алтай діни миссионерлерімен (кей деректерде Макарий Глухарев деп
қателескен, шындығында – Макарий Невский) бірлесіп, 1869 жылы Қазанда
құрастырған Алтай тілінің грамматикасы басқа түркі тілдерінің
грамматикасын жазуға себепші болды. Сонымен қатар оның қазақ тілі үшін де
орны ерекше. Өйткені бұл Грамматиканың негізгі объектілері болған телеут,
алтай, шор, тува тілдерінің фактілері кітаптың өн бойында қазақ тілі
материалдарымен салыстырылып отырылады [7.11] 1870 жылы Ресей Ғылым
Академиясының корреспондент мүшесі, 1881 жылы отандық шығыстану ілімінің
жетекшісі академик В.Р. Розеннің ұсынысы бойынша, академикке үміткер болып
тағайындалады, бірақ өз еркімен берілетін атақтан бас тартып, орнына сол
кезде Қазан қаласында жұмыс істеп жүрген В.В. Радловты ұсынады.
Н.И. Ильминский нағыз миссионер болғанымен, қазақ тіл білімі
тарихында өзіндік орны бар ірі тұлға. Қазақтың белгілі тілші-түркологы
Сәрсен Аманжолов оған: Н.И. Ильминский был очень скромным, но очень точным
и справедливым деп лайықты баға береді [15,174 ]
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілдерін зерттеуде Петербург
мектебінің түркологы – Михайл Африканович Терентьевтің қазақ тіл білімінде
өз орны бар. Ғалым аталған университетті аяқтаған соң, патша үкіметінің
тапсырмасымен Азиялық шетел министрлігі департаментінің жанындағы шығыс
тілдері оқу бөлімінің Түркістандағы штабына жіберіледі. Осы жерде М.А.
Терентьев Грамматика турецкая, персидская и киргизская, узбекская (Книга
І, СПб, 1875 ж.) атты еңбегін жарыққа шығарады.
Қазақ тілін зерттеушінің еңбегіндегі қазақ тіліне қатысты бөлімі басқа
түркі тілдерімен салыстырыла зерттеледі. Ғалым жоғарыда аталған еңбегінде
қазақ тілінің фонетика саласында дыбыстардың өзгеріске ұшырау себептерін
мысалдар арқылы түсіндіруге тырысады. Грамматика саласына тереңдей кіріп,
сөз таптарын жүйелей отырып, әрбір сөз табының ішкі грамматикалық
ерекшеліктеріне тоқталады. Етістік категорияларына арнайы тоқтап, жақ
бойынша, шақ бойынша жіктелуін мысалдармен көрсетеді. Бұл еңбек кейбір
ғалымдардың сынына ұшырағанына қарамастан, қазақ тілінің грамматикасына
қатысты көптеген материалдарды пайдалануға қажет құрал деп санаймыз.
Қазақ тіл білімінде есімі ерекше аталатын көрнекті ғалым – Платон
Михайлович Мелиоранский (1868-1906) бар-жоғы 38 жыл өмір сүріп, алдыңғы
қатарлы лингвистикалық зерттеулер жасады, Отандық түркология саласында
лингвистикалық бағыттың негізін қалаушы [6. 167 стр.] ретінде тарихта аты
мәңгілік жазылып қалды.
Университетке түспей тұрып-ақ П.М. Мелиоранский түрколог-ғалым В.В.
Радловтың кеңесі бойынша өзінің болашақ мамандығы – түркі тілдерін таңдап
қояды. Петербург университетінде бірінші жылы – алтай тілімен, екінші жылы
– қазақ тілімен, соңғы екі жыл Қутадғу білікті оқып, шағатай тілін
үйренумен айналысады. 1890 ж. Шығыс тілдері кафедрасының тапсырмасымен
Орынбор, Торғай қазақтарына барып, тіл үйреніп, материал жинап келеді де,
жинаған материалдары негізінде студенттің сынақ жұмысын қазақ тілінен
тапсырады.
1894-1906 жылдары түрік-татар тілі кафедрасында шағатай, қазақ, қазан-
татар тілдерін жүргізіп, жалпы түркітанудан дәріс оқиды. 42 еңбегінің 20-
дан астамы түркітану ғылымына арналса, қалған еңбектері лингвистика
саласына тиесілі екен. Оның түркология саласына қосқан үлесі өте мол, ең
негізгілері: Памятник в честь Кюльтегина атты магистрлік диссертациясы
(1899), Араб филолог о монголском языке – докторлық диссертациясы (1900),
Слово о полку Игореве, Краткая грамматика казак-киргизского языка
(1894,1-часть,1897, 2- часть). Ғалымдардың соңғы аталған еңбегіне берілген
бағасын жоғарыда айтып кеттік. П.М. Мелиоранскийдің қазақ тіліне қосқан
қомақты үлесінің бірі – аталған еңбек болса, екіншісі – қазақ ауыз әдебиеті
үлгілерін жинап бастырды, өзіне дейінгі жазылған Н.И. Ильминский, М.А.
Терентьевтің қазақ тілі жөніндегі еңбектерін, сөздіктерді рецензиялап,
кемшіліктері мен жетістіктерін көрсетіп берді.
Ғалымның Краткая грамматика казак-киргизского языка (1894,ч.І,1897, ч.
ІІ) атты еңбегінде қазақ тілінің грамматикасын теориялық тұрғыдан сипаттап
беруі көптеген ғалымдардың назарын аудартты. Бұл жөнінде А.Н.Кононов былай
дейді: ... грамматика казахского языка, в которых, как в фокусе,
сосредоточены все основные проблемы тюркского языкознания, определены
задачи его дальнейшего развития и предложены реальные пути их решения [20.
13 стр.].
Ол сол кездің өзінде-ақ, қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілі мен кітаби
жазба тіл арасында үлкен алшақтықтың бар екенін басқа ғалымдарға қарағанда
ажырата білген. Ауызекі сөйлеу тілі мен кітаби жазба тіл шығу тегі жағынан
екі бөлек, бір-біріне ұқсамайтынын, сол себепті грамматиканы сипаттағанда
араластырмауды қатаң талап етіп қойған. Еңбегіндегі мысалдарды қай тілден
алғандығын ( қазан-татар, түрік, шағатай, монғол, үндіеуропа тілдері)
сілтеме арқылы көрсетіп отырған. Яғни, ана тілі мен зерттеу тілін
салыстырып көрсетіп отырған. ... беды в проведении таких параллелей, по
нашему мнению, нет, хотя при современном положении науки такие параллели
между русским и киргизским языком лишены в с я к о г о значения. Ввиду
этого нельзя видеть недостатка грамматики в отсутствии систематического
проведения подобных параллелей; говорить о всем том, чего нет в киргизском
языке, хотя бы сравнительно с русским, положительно лишнее (ч. ІІ,
Предисловие, стр.ІХ-Х). Мұндай типологиялық әдіске зерттеуші келіссе де,
көптеген ғалымдар сипаттамалы грамматикада бұл әдісті қолдануға қарсы.
Дегенмен, П.М. Мелиоранскийдің қазақ тілі грамматикасы көлемі жағынан
да, фонетика, морфология, синтаксис салаларының толықтығы мен жүйелілігі
жағынан да, жаңа лингвистикалық терминдермен берілуі мен қарапайым әрі
түсініктілігі жағынан да озық тұрған дүние.
Василий Владимирович Катаринский (1846-1902) – Орта Азиядағы көрнекті
түркологтардың бірі, Н.И.Ильминскийдің шәкірті. Қазақ лексикогрфиясына да,
қазақ грамматикасына да қосқан үлесі мол ғалым.
В.В. Катаринский қазақ тіліне арналған еңбектерімен: Краткий
киргизско-русский словарь (Оренбург, 1895, 1898), Русско-киргизский
словарь (Оренбург, 1899-1900), Киргизско-русский словарь (Оренбург,
1897), А.Н. Кононовпен бірлесіп жасаған Практические уроки русского языка
для киргизов (Оренбург,1895, 2-е изд. Казань,1909), Грамматика
киргизского языка (Оренбург, 1897) және Первоначальный учебник русского
языка для киргизов (Казань,1909) т.б.танымал.
Қазақ тілі грамматикасына қатысты аталған еңбекте фонетика,
этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мәліметтер кеңірек
берілген. Еңбек өте қомақты, 200 бетке жуық. Морфология саласы бойынша сөз
таптары, олардың жасалу жолдары, мағыналары, септелулері мен жіктелулері,
етістіктің жасалу жолдары мен етістік категорияларының әрқайсысына жеке-
жеке тоқталып, мысалдармен нақтылайды.
Аталған зерттеуші-ғалымдардың қай-қайсысы болса да, қазақ тіл
білімінде өзіндік үні бар тұлғалар. ХІХ ғасырдың екінші жартысы қазақ тіл
білімін зерттеудің алғашқы әрі қиын кезеңі болса да, талантты зерттеуші-
түркологтардың еңбегінде қазақ тіл білімі қандай мақсатта болмасын,
зерттеліп, бір жүйеге түсті. І Кеңесбаевша айтсақ: ... Именно им,
отечественным тюркологам, принадлежит заслуга в осуществлении пусть робких,
но все-таки исторически важных начинаний по изучению тюркских языков
[10,14б.]
1. ХІХ ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ, ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыс ғалымдары еңбектеріндегі
метатілдің қалыптасуының қайнар көздері
Кез келген ғылым саласында өзіне тән терминдерінің болуы заңды
құбылыс. Тілдің табиғатын тану үшін оны бейнелейтін терминдер қажеттігі
қазіргі күні өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазіргі тіл білімі
ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвистикалық елтану
ғылымдарының пайда болуы осыған мысал бола алады. Бұл ғылымдардың өзара
тығыз байланыста болуы терминологиялық жүйеге тікелей қатысты.
Тіл білімінде термин ұғымы туралы ғалымдар арасында түрлі
көзқарастар мен пікірлер бар. Сол пікірлердің ішінде, орыс
лексикологиясында: Термин – бұл арнаулы қолданыс саласындағы ғылыми немесе
өндірістік-технологиялық ұғымның атауы болып табылатын және дифинициясы
(тиісті ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі [32,40] деп
берілсе, қазақ тіл білімінде: Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам
өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тұжырымды білдіретін
сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз [33] деген сипаттама беріледі. Сонымен
термин дегеніміз – түрлі ғылыми салада қолданылатын арнайы лексика. Термин
арқылы ғылыми ұғым білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми-зерттеу
жұмыстарының, ізденістердің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір
өзінің анықтығымен, дәлдігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиіс [2,14].
Қоғамның барлық саласында терминсіз қадам баса алмайсыз. Сөздердің ара-
жігін анықтап, оның ғылыми анықтамасын беру өте қиын мәселе. Сондай-ақ,
күнделікті дамып жатқан қоғамдағы барлық саланы және соған байланысты
туындап жатқан проблемаларды шешу үшін де арнайы термин қажет. ...
Сондықтан ұғымдар жүйесін тіл материалы арқылы жабдықтайтын терминология
кез келген ғылым саласының қисындық мазмұнын жасайтын негіз деп аталуға
қақысы бар. Ендеше терминология дегеніміз ғылым тілі болып шығады [2,9-
10].
Тіл білімі тарихындағы жеке кезеңдер өздігінен пайда болмайтыны
белгілі. Олардың міндетті түрде бастауы, қайнар көздері болады, болуы шарт
та. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тіл білімі салаларының терминдері
қалыптаспай тұрып, қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымдары қандай арналарға
сүйенді? Ғылыми терминдерді қайдан алды? Еңбектерінде метатілдің қайнар
көздерін қайдан алды және нені алды? деген заңды сұрақ туады.
Ең алдымен метатіл дегеніміз не? деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте: Метатіл (грек. meta-соңы) – екінші
қатардағы тіл, бұл тілде адамның табиғи тілі тіл-объект ретінде
қабылданады, яғни зерттеу объектісі болады. ... Метатілді металингвистика
зерттейді. Лингвистиканың метатілі күрделі құбылыс. Оның негізінде, бір
жағынан терминаралық қатынастар жатса, екінші жағынан – жалпы ғылыми
лексика жатады [31,142-143] деген сипаттама берілсе, басқа сөздікте:
Объект-тіл – логикалық зерттеу пәні, ал метатіл – зерттеу жасалатын
жасанды тіл. Логикалық ойлау осы объекті болатын тілдің құрылымы мен қарым-
қатынасын зерттеу нысаны болатын тілде бере алуы [22, 445] деген анықтама
жасалады. Тілдің өзі нысан ретінде алынатын зерттеулерде тіл білімі
терминдері жүйесінің бірлігі метатіл деп аталады [21].
Сонымен метатіл қазіргі логика мен теориялық лингвистиканың негізгі
ұғымдарының бірі. Ол түрлі логика-математикалық, жаратылыстану тілін
зерттеу үшін, әр түрлі деңгейдегі тілдер арасындағы қарым-қатынасты және
қарастырылатын тілдер арасындағы қарым-қатынастарды пән ретінде сипаттау
үшін қолданылатын тіл. Метатіл – екінші тіл, яғни, объект-тілді мәнерлі
пайымдау үшін қолданылатын тіл. Метатілдің көмегімен объект-тіл, оның
сипаты мен қасиеттері, басқа тілдермен байланысты т.с.с. зерттеледі.
Метатіл объект-тілден ерекшеленеді (мысалы, орыс аудиториясына арналған
қазақ тілі оқулығында орыс тілі метатіл де, қазақ тілі объект-тіл немесе
орыс түркологтарының грамматикалық еңбектеріндегі қазақ тілі объект-тіл, ал
орыс тілі метатіл болып келеді).
Термин жасап, оны қолданысқа ендірудің бірден-бір дұрыс жолы –
сөздіктер түзу болмақ дейді академик-ғалым Ө.Айтбайұлы [2,58]. Түзілген
сөздіктер ғылым саласының қаншалықты ілгері дамып отырғандығын көрсетеді
әрі әдеби тілдің қалыптасуына септігін тигізері анық.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарында қазақ тілін меңгеру әрі үйрету мақсатында
көптеген орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктердің жарық көргенін
еңбегіміздің басында айттық. И. Букиннің, Русско-киргизский и киргизско-
русский словарь (Ташкент,1883), Л.Будаговтың Сравнительный словарь
турецко-татарских наречий с включением употребительнейших слов арабских и
персидских и с переводом на русский язык, Спб., 1869, т. І; 1871, т. ІІ.,
Русско-киргизский словарь (Оренбург,1894), Русско-киргизский словарь
переводческой комиссии(Оренбург,1900), В.В. Катаринскийдің Краткий
киргизско-русский словарь (Оренбург, 1895, 1898), Русско-киргизский
словарь (Оренбург, 1899-1900), Киргизско-русский словарь (Оренбург,
1897), т.б. сөздіктерін ерекше атамауға болмайды. Лексиколог-ғалым Р.
Сыздықова бір мақаласында [7,8] Қазан төңкерісіне дейін қазақ лексикасына
қатысты қырыққа жуық орысша-қазақша сөздіктердің жарық көргендігін айтады
да, екінші мақаласының [14,31] соңында тізімін қоса береді. Аталған
сөздіктер күнделікті тұрмысқа қажетті, көрші халықтың қазақтармен қарым-
қатынас орнатуы үшін қолданылатын сөздер болғанымен, ғылыми сипатты мәнге
ие еңбектер болатын.
Н.И. Ильминскийдің 1861 жылғы еңбегінің 140-бетінен бастап 159-бетіне
дейін берілген сөздік өзінің көлемі жағынан болсын, сөз мағынасын
берілуімен болсын көптеген басқа сөздіктерге негіз болып отыр. Бұл
сөздердің қайта қаралып, түзетулер мен өзгерістер енгізіліп 1897 және 1900
жылы басылып шығуы оның маңыздылығын аңғартса керек. Н.И. Ильминскийдің
Материалдарында 1000-ға жуық сөздер мен сөз тіркестері көрсетілген.
Мысалы, ажу: бұзылу – рассроиться; көңілдің бұзылуы – огорчиться (43-б.);
ауан: мол, көп – много, множество, обильное. Ауан-ауан – ауан су. Ауандай
балық жүзген су; дөт беру: рухтандыру – одобрять (122-б.); екі есті: есалаң
– не то чтобы дурак, но и не умен (60-б.); елбеу: ілбу – ходить чуть
пепеступая с ноги на ногу, плестись (60-б.); ербе: ербекей – непоседа, то
встанет, то сядет, то за одно, то за другое примется (59-б.); жадағай –
легкая одежда, халат, надетый на рубаху (59-б.); жайқау – ездить от аула к
аулу, разгуливать в богатом платье на прекрасной лошади из фронтовства
(125); жола (жора-автор) – обычай (139-б.); жұда – совсем, очень, весьма
(141); жұмалау – катиться. Той болғанда қубас жұмалайды (141); зерең(зерек,
қырағы – автор) – прозорливый (143); көбдү – ящичек, в который кладутся
мелочи (194) т.б. сөздердің кейбірінің мағынасы күңгірттеу болса да, орыс
тіліндегі баламасына қарап анықтауға болады. 1897 жылғы Орысша-қазақша
сөздікте: баз кешу – не надеяться (38-б), байық болу: бәйек болу –
стараться за кого-либо, угождать кому-нибудь (32-б) деген фразеологизмдер
де кездесіп қалады.
Ал профессор П.М. Мелиоранскийдің Қысқа грамматикасының соңында
кейбір сөздердің мағынасын ашып түсіндіруге талпыныс жасағаны көрінеді.
Мысалы, ас сөзіне: ас – пища, кушанье, ас–вешать.Значит также варить,
приготовлять (пищу), потому что котел вешается над огнем, ас – подняться
(на гору), перейти через что [1,88] деп ас сөзінің бірнеше мағынасын
түсіндіріп берсе, Алдияр сөзі туралы – слово, употребляющееся у киргизов
при обращении к важному уважаемому лицу [1,88]; амандас – осведомляться
друг у друга о здоровье, здороваться, ?прощаться (88б.). (Бұл жерде ғалым
амандасу деген сөздің мағынасын дұрыс танымаудан қоштасуға да жатқызып
жіберген); аруақ – арабское слово, первоначально духи, особенно духи
предков, помогающие человеку – дух, сила, мужество (88б); уаликімесалам
– простонародная переделка арабского приветствия = и над вами мир! И вы
здравствуйте! (89б) деп сипаттама береді. Аталған еңбегінің 82-92-
беттерінде В.В. Радловтың [27,124-126] еңбегінен үзінділер алып, оны орыс
тіліне аударады. Аудармалары сәтті шыққандар да бар:
Сонда Тарғын сөйлейді, Тогда возговорить Таргын,
Сөйлегенде бүй дейді? Возговорив, что он скажет?
немесе
Ақжүністей жолдасым, О моя спутница, подобная Ак Жунусь!
Қыз да болсаң мұңдасым, О ты товарищь по несчастью, хотя ты и девушка!
Құлан шашты, қой көзді Ты, с волосами(как у кулана, с глазами (как у)
овцы
Әйелде ару сен едің! Среди женщинь ты была красавицей!
П.М. Мелиоранский сөздігінде мынандай сөздерді берген, зерттеуші бұл
сөздерді морфологиялық терминдер деп атап бермегенімен, біз морфологиялық
термин ретінде қабылдаймыз: сөз–слова, сіз–вы, біз–мы, бу – этот, бурунгу –
прежний, мен – я, мына, мынау – этот, бугін – сегодня, бугінгі –
сегодняшний (90-92б.) т.б.
М.А. Терентьев өз еңбегінде [8,123] былай дейді: Впрочем скотовство
– специальность киргизов и потому у них множество терминов дей келе, мал
шаруашылығына байланысты мынандай терминдерді береді: кучкаръ – баран,
айғырь – жеребец, атанъ тюйе – верблюдь, саулыкъ – овца, біе – кобыла,
энгень – верблюдица, кобыла, не имевшея жеребят – байтал, кулунды біе –
имевшая одного жеребенка. Н.И. Ильминскийдің, Л.Будаговтың, В.В. Радловтың
сөздіктеріндегі ерекшеліктері–реестрлік сөздерге этнографиялық,
филологиялық сипаттама беріледі.
Лексиколог-ғалым Р. Сыздықова сөздік түзушілер жөнінде былай дейді:
Бұл сөздіктерді жасағандардың көпшілігі орыс ғалымдары мен ағартушылары
және өзге де адамдары болды. Олардың ішінде орыс түркологиясының алыбы
В.В. Радлов, қазақ грамматикасын ғылым дүниесіне тұңғыш таныстырушысы Н.И.
Ильминский, түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігін жасаған Л.З. Будагов,
орыс тілін қазақтарға үйретуде көп еңбек сіңірген В.В. Катаринский,
қазақтың мәдени өмірінде жақсы атын қалдырған А.Е. Алекторов, Россия
империясындағы біраз халықтардың тілдерінің сөздігін түзу әрекетін жасаған
А.В. Старчевскийлерден бастап, И. Лаптев, Н.И. Золотницкий, Н.Н.
Пантусовтардың есімдеріне қарыздармыз [7,9].
Осындай құндылығымен бұл сөздіктер сол кездегі халқымыздың мәдени,
әдеби, рухани, әлеуметтік, тіпті экономикалық өміріне қатысты сөздерді
қамтып, қазіргі қазақ тілі сөздік қазынасының бұдан бір ғасырдан астам
уақыттағы қайнар көзін танытатын материалдар болғандығымен құнды.
Н.И. Ильминский Материалы к изучению киргизского наречия атты
еңбегінде қазақ тілін солтүстік-түркі диалектілер тобына жатқызады.
Материалдардың бір бөлігін Орынбордан, бір бөлігін Орал өңірінің батыс
бөлігінен жинаған. Диалектолог-ғалым С. Аманжолов бұл материалдарды алшын
руына (баулы, әлімұлы, жетіру) жататындығын оңай анықтағанын айтады
[15,174]. Жинаған материалдарын Ильминский татар тілімен салыстырады да
ерекшеленетін тұстары бар екендігін көрсетеді. Шағатай тіліндегі кітаптарда
көне түрік, тіпті монғол тіліндегі көшпенділікке, тұрмысқа қатысты ежелгі
грамматикалық формалардың көп кездесетінін айтады. Орыс басқармасы кейбір
сөздерді айтуға, ескірген кейбір салт-дәстүрлерге тиым салғанымен, көрші
татар елі ел өміріне ықпалын тигізгенімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3-
1. ХІХ ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ, ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың еңбектеріндегі
метатілдің қалыптасуының қайнар көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Орыс түркологтарының морфологиялық зерттеулерінің негізгі принциптері
мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
1.3 Орыс түркологтарының грамматикалық еңбектерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Бірінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. XIX ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1 Сөз таптары мен
топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Есім сөз таптарының берілу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Етістіктердің және оның категорияларының құрылымдық ерекшеліктерінің
көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Көмекші сөздер мен одағай туралы
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5 Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің өзектілігі. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілін
зерттеген ғалымдардың еңбектерін зерттеу қазақ тіл білімінің ғылыми танымын
тереңірек ашып көрсетуге, грамматикалық еңбектердің бастау алар тұсына тағы
да бір сыни ойлау тұрғысынан көз жіберуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі
грамматикасы, соның ішіндегі морфология саласының қалыптасуының ғылыми-
теориялық негіздерін ашып көрсету, мүмкіндігінше, жан-жақты талдау жасау
бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерттеп, табиғатын ашып көрсетуге жол ашады.
Атап айтатын болсақ, ??№қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға
сәйкес бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген
аффикстерге берген тұжырымды ойлары, етістіктің грамматикалық топтарына
байланысты құнды пікірлері қазіргі қазақ тілінің грамматикасын
қалыптастыруға қосқан құнды көзқарас, тұжырымдары деп санаймыз. Міне осы
айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Н.И. Ильминскийдің, М. Терентьевтің, П. М.
Мелиоранскийдің, В.В. Катаринскийдің еңбектері
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы түркологтардың ғылыми танымы мен өзіндік
көзқарастарын қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып,
түркітану іліміндегі, оның ішіндегі қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау,
қазақ тілі морфологиясының қалыптасуына сіңірген еңбектердің мәнін,
ұстанған бағыты мен позициясын ашып көрсету, ғылыми мұраларына лайықты
бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға
қойылды:
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіл
білімінің теориялық мәселелерінің ғылыми негізін қалыптастыруға өзіндік
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Зерттеудің дереккөздері.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тараулары бойынша ғылыми жинақтар мен журналдарда мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді
КІРІСПЕ
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілін зерттеген ғалымдардың
еңбектерін зерделеу қазақ тіл білімі үшін қажет екені даусыз мәселе. Күні
бүгінге дейін қазақ тілін басқа ұлт өкілдері еркін меңгеріп кете алмай
жүргендігін ескерер болсақ, бұл мәселенің түп-төркінін түркі тілін
зерттеудің алтын ғасыры ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау қажеттілігі
ескерілді. Себебі осы кезеңнен бастап түркі тіліне көңіл бөлініп, түркі
тілдер тобына жататын халықтардың мәдениеті, танымы, салт-дәстүріне мән
беріле бастады. Әсіресе, сауда-саттық байланыс орнату үшін, т.б. себептерге
байланысты осы елдің тіліне қызығушылық туындады. Түркі тілдері тобының бір
тармағына жататын қазақ тілі де бұдан тысқары қала алмады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы түркі тілін зерттеудің алтын ғасыры
деген атауға ие болып тарихта қалды. Орыс және Батыс Еуропа ғалымдары түркі
тілдерін тарихи, ғылыми зерттеуді осы кезеңде нақты қолға ала бастады.
Патшалық Ресей қоластындағы шығыс халықтарын орыстандыру арқылы өз
үстемдігін жүргізбекші болып, оларды ортақ бір тілде сөйлету жолында
миссионерлік саясатты жүзеге асыруға бар күш-жігерін салып бақты. Осы
әрекет орыс түркологтары арқылы жүзеге асырылды. Оларға үлкен міндеттер
жүктелді, өз еңбектерінде түрік грамматикасын үндіеуропа, оның ішінде орыс
грамматикасымен байланыстыра зерттеу басты нысанға алынды.
Халқымыздың мәдениетін көтеріп, сауатын арттыруда араб жазуының әкелген
пайдасы шамалы екенін қазіргі көзі карақты азаматтардың барлығы біледі.
Араб жазуын оқытатын шала сауатты молдалар надан елдің көзін ашпақ түгілі
саналарын шатастырумен болды. Араб жазуына байланысты кемшіліктерді түркі
тілін зерттеуші лингвист ғалым П. М. Мелиоранский дәл байқаған:
Грамотность и писменность между киргизами развита очень мало. Для письма
киргизы употребляет арабский алфавит, которым с давнего времени пользуются
их учителя – татары и бухарцы. ... они внушают что их язык есть язык
испорченный, нечистый (за норму при этом принимается нередко даже и не
татарский, а османский, или джагатайский) язык и учать их стараться
украшать свой бедный языки словами, заимствованными из священного языка
арабского или персидского. Впоследствие этих-то причин, киргизские
(казахские - автор) муллы к грамоте начинают писать уже действительно
испорченным и нечистым киргизским языком, который часто становится даже
мало-понятным их необразованным соплеменником [1, 4б.] Бәрімізге белгілі,
араб жазуы басқыншылардың о баста елді билеудің бір тәсілі есебінде
тұтынған құралы болатын. Бұл жазулардың қай-қайсысы да халықтың өз
қалауымен қабылданған жазу емес еді. [2, 111б.]
Дегенмен, шығыс халқының небір асқан туындыларымен қазақ халқы осы жазу
арқылы таныс болды. Газет-журналдар халқымыздың өзіндік тыныс-тіршілігін
араб жазуы арқасында елге жеткізіп отырды. Қазақ зиялылары да осы араб
жазуын пайдаланды. Бірақ араб жазуы сол кездегі талапқа сай келмеді. Яғни,
біздің дауысты дыбыстарымыздың жуан, жіңішке түрін түгел бере алмады.
Дауыссыз дыбыстардың жазылуында да жүйе болған жоқ. Септік жалғаулары
бөлек, шылаулар бірге жазылатын.
Араб жазуының осындай кемшіліктеріне байланысты қазақ жазуын реформалау
жөнінде мәселе көтеріле бастайды. (Қараңыз: Григорьев В.В. О передаче
звуков киргизского языка буквами русский азбуки – Ученые записки Казанского
университета, 1862). Сол кездегі газет-журналдарда, нақтырақ айтқанда, 1897
жылы Қырғыз даласы газетінде (Киргизская степная газета) тұңғыш рет Р.
Дүйсенбаеваның қазақ алфавиті мәселесіне арналған мақаласы басылып шығады.
Қазақ халқының ағартушы-педагогі Ы. Алтынсарин де бұл мәселені қозғаған
болатын.
Алфавитке, грамматикаға қатысты жазба жұмыстары мен екі тілді сөздіктер
ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Қазақтарға арналған бірінші
әліппе 1892 жылы Қазанда басылып шықты. Бұл оқулық қазақ мектептеріне
арналған. Хрестоматия сынды бірінші оқулық – Ы. Алтынсариннің 1879 жылы
Орынборда басылған Қазақ хрестоматиясы. Осы оқулықтың қатарына 1896 және
1899 жылдары Орынборда басылып шыққан Ы. Алтынсариннің Махтубап кітабы
жатады [9,73]
Қазақ тілінің грамматикасын зерттеуші ғалым В. В. Катаринский араб-татар
алфавитінің жоғарыда келтірілген кемшіліктерін айта келе, ... то удобнее в
этом случае русский алфавит с очень небольшим изменением и прибавлением
[3,3] деп өз еңбектерін орыс алфавиті негізінде жазғанын айтады. Орыс
жазуына көшу тек аталған себептерге ғана қатысты емес, оның ар жағында
белгілі бір миссионерлік саясат жатқанын уақыт өзі дәлелдеп отыр.
Патша үкіметінің тапсырмасымен орыс ғалымдарының келе бастауының
нәтижесінде қазақ халқының өмірінде елеулі өзгерістер байқалды. Көптеген
еңбектер орысшаға аударылып, жарық көре бастады. Орыс оқымыстылары
қазақтарға орысша үйретіп, олармен араласа бастады. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында орыс түркологиясы әлемдік шығыстану ғылымының алдыңғы сапынан
көрінді. Барлық түркі тілдері сол кезеңде отандық ғалымдардың ғылыми-
зерттеу нысанына айналды. Түркі тілін, соның ішінде қазақ тілін зерттеуде
атақты орыс ғалымдары – Н. И. Ильминский, М. А. Терентьев, П. М.
Мелиоранский, В. В. Катаринский, В. В. Радлов, Н. Н. Пантусов, В. В.
Григорьев, В. В. Бартольд, С. Е. Малов. Н. Лаптев, Е.А.Алекторов және М.Н.
Бектемиров, қазақ халқының ағартушы ғалымы А. Диваев т.б.ғалымдары зор үлес
қосты. Аталған ғалымдар қазақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық және
фонетикалық құрылымын зерттеумен айналысты. Осы кезеңде орыс
түркологиясында тұңғыш рет қазақ тілі туралы мәселе көтеріле бастады. Ол
мәселе бекер қозғалмаған еді. Себебі, біріншіден, қазақ тілі туыстас
түріктес елдермен салыстырғанда сөзге шешендіктерімен ерекше көзге
түссе,[4, 70б.] екіншіден, Ресей үшін Жайықтан Ертіске дейінгі кеңістікте
тұрған оның көршілері – қазақтармен қарым-қатынас жасау бәрінен де маңызды
болды [5]
ХІХ ғасырдың орта шеніндегі қазақ тілін зерттеу практикалық мақсатты
көздегенімен, А. Н. Кононовша айтқанда, [6] орайы келіп ғылыми мазмұнға ие
болған жұмыстар да болды. XVIII ғасырда шығыс тілдерінің жеке үлгілері,
қазақ тілі лексикасы туралы жеке фактілер кездескенінімен, ең алғашқы
ғылыми еңбектің бірі ретінде Николай Иванович Ильминскиийдің (1822-1891)
Материалы к изучению киргизского наречия (1861 ж.) деп аталатын еңбегін
атап кету орынды болар еді. Өзінің қызмет бабы мен ықылас-ынтасына қарай
нағыз миссионер, яғни Россия қол астына қараған аз халықтарды христиан
дініне енгізу ісіне белсене қатысқан, тіпті сол үшін кертартпа, реакцияшыл
пікірлер білдіріп отырған Ильминский сол халықтардың арасында оқу-ағарту
ісін тарату мәселесіне келгенде, прогрессивтік позицияны ұстанған [7]
(Бізге дейін қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымдары туралы материалдардың
жеткілікті екенін ескере отырып, өз еңбегімізде қазақ тілінің
грамматикасына қатысты XIX ғасырдағы орыс түркологтарының еңбектерін ғана
қарастырғанды жөн көрдік).
Н. И. Ильминскийдің аталған еңбегі шығыс тілімен айналысатын, татар
тілімен таныс адамдарға арналған қысқа тәжірибе түріндегі фонетика-
грамматикалық анықтама болғанымен, қазақ грамматикасы мен фонетикасын
арнайы зерттеудің бастамасы ғана емес, мұрындығы да болып отыр. Бұл еңбек
үш бөлімнен тұрады: фонетика (часть звуковая), грамматика, сөздік. Барлық
фонетика-грамматикалық бөлім бар-жоғы 30 беттен (110-140 б.) тұрады. 140-
159 беттер сөздікке арналған.
Фонетика бөлімінде Н. И. Ильминский дауысты дыбыстар мен кейбір
дауыссыздардың бір-бірімен ықпалдасуын сипаттаумен қатар, олардың дыбысталу
ерекшеліктеріне тоқталады.
Грамматика бөлімі екі тақырыптан: Есім мен Етістіктен ғана тұрады.
Бұл бөлімде сөзжасам мен сөз түрлендіруге (септелу, жіктелу, тәуелдену,
көптік форма) сипаттама беріледі. Етістер мен болымсыз формалар, көсемше
мен есімшелер туралы мәліметтер келтіріледі.(Бұл еңбеккке келесі тарауда
арнайы тоқталып өтеміз). Ильминскиийдің бұл атақты еңбегі өз кезінде қазақ
тілін үйренушілерге де, зерттеушілерге де құнды материал болды. Оның
лексикалық материалдары негізінде М. А. Терентьев, В. В. Катаринский т.
б. қазақ тілін зерттеуші оқымысты-ғалымдар өз еңбектерін жазды, сөздіктер
шығарды.
М. А. Терентьевтің (1837-1909) Грамматика турецкая, персидская,
киргизская и узбекская [8] деп аталатын еңбегін кейінгі зерттеуші-
ғалымдардың сынына ұшырағанына қарамастан, біз өз еңбегімізде қарастыруды
жөн санадық. Бұл еңбекті түрколог-ғалым сол кездегі жазба тілі әлі бір ізге
түсіп орнықпағандықтан, сөздердің айтылуы бойынша жазған. Қазақ тілін
парсы, түрік, өзбек тілдерімен салыстыра зерттегендіктен, ғалым ежелгі
өзбек тілі мен кітаби тілді араластырып жіберген деп П.М. Мелиоранскийдің
сынына ұшыраса, қазақ халқының түрколог ғалымы С. Аманжолов[15. 188б.]
оңтүстік диалекті мен көне өзбек тілінің жақындығын кітаби тіл деп П.М.
Мелиоранскийдің шатасып отырғанын айтады. Қазақ тілі бөліміндегі қазақ тілі
грамматикасы Н. И. Ильминскийдің материалдары – қазақтармен сөйлесу
кезінде тәжірибеден өткен сөздері арқылы жасалған. Грамматикадан тек
морфология бөлімі ғана бар, фонетика бөлімі мүлдем жоқ. Тілдік материалдар
орыс алфавиті арқылы берілген. Дегенмен бұл еңбектен қазақ тіліне қажетті
біраз материалдарды алуға болатынына көзіміз жетті. Қазақ халқына тән мақал-
мәтелдер молынан кездеседі. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мысалдарға
жүгінейік. Дос егіз – дұшпан сегіз. Таудай қалау бергенше, бармақтай бақ
бер. Қараның ашуы келгенше – сарының жаны шығар. Қалауын тапса, қар жанар.
Көңіл кірі айтса кетер, көйлек кірі жуса кетер. Бойдақтың ақылы – екі көзі.
Қазақ тілін зерттеудегі маңызды оқиғаның бірі – П. М. Мелиоранскийдің
(1868-1906) Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын
еңбегі. Бұл еңбек ғалымдар тарапынан өзінің бағасын алды да. Первый
выпуск этой весьма ценной грамматики, которая заслуженно может быть названа
первой научной грамматикой современных тюркских языков, появляется в 1894г.
в Петербурге и содержит фонетику и морфологию, вторая часть вышедшая в
1897г., посвещена синтаксису. ...труд П. М. Мелиоранского в дальнейшем лег
в основу грамматики не только казахского, но и многих других тюркских
языков и по сей день остается настольной книгой тюркологов [9, 75б.]
Академик-ғалым І. Кеңесбаев былай дейді: Краткая грамматика казак-
киргизского языка П. М. Мелиоранского в двух частях (1894, 1897)
представляют собой серьезный вклад в языкознание, в частности в лексику,
фонетику и грамматику казахского языка, и не потеряли своего значения
поныне [10, 15б.] Қазақ тіл білімін зерттеуші ғалымдар А. Н. Кононов, Н.
А. Баскаков, С. Аманжолов, Р. Ғ. Сыздықова, т.б. өз еңбектерінде ғалымның
қазақ тілін зерттеудегі еңбегін айрықша бағалап отыр. Грамматика Петербург
университетінің шығыс тілдері факультетінде басылып шықты. Автор еңбегін
қазақ тілін үйренем деушілерге ғана арнап жаздым десе де, қазақ тілі
грамматикасын ғылыми тұрғыдан жүйеге келтірген тұңғыш еңбек және басқа
еңбектердің алды болып табылады. Автор бұл еңбегінің ІІІ және IV
тарауларында сөз таптарына тоқталып, 8 топқа (зат есім, сын есім, есімдік,
етістік, сан есім, үстеу, жалғаулық, демеулік, шылау) бөледі. Ғалым
ескертпесіне қарамастан (Автор еңбегінің кіріспесінде кейбір бөлімдердің
толық еместігін, әсіресе, сөзжасамды толықтыру керектігін ескерткен.)
сөзжасамға көбірек тоқталған. Сөзжасамды автор морфологияның соңында өз
алдына жеке бағыт етіп отыр. Демек ол сөзжасамды сол кезде-ақ бөлек беруді
мақсат етіп қойған. Түбі бөлек қарастырылатынына ой тастаған сияқты.
Еңбекте қазіргідей 7 септік бар берілген. Қысқасы, бұл еңбектің қазақ тіл
білімінде алатын орны ерекше.
Ильминскиийдің шәкірті, қазақ балалары үшін орыс тілі оқулығын жасаған
(Первоначальный учебник русского языка для киргиз), тіліміздің зерттелу
тарихында еңбек сіңірген В.В.Катаринскийдің (1846-1902) 1897 жылы
Орынборда құрастырған Грамматика киргизского языка атты еңбегін атап өту
қажет. Еңбек қазақ тілін үйренем деуші орыстарға арналған. Автор 1869
құрастырылған Алтай тілінің грамматикасын басшылыққа алған және 1861
жылғы Н.И.Ильминскиийдің Материалы к изучению киргизского языка еңбегі
негізінде және сұлтан Бахтигереев қарап шығуымен жарық көрген. Қолжазбасын
Петербург университетінің профессоры П.М.Мелиоранский оқып, грамматикалық
формалар мен күрделі сөйлемдерді нақты ажырата алмаған деп ескерту жасап,
түзеткен. Еңбек туралы автор былай дейді: Грамматика киргизского языка не
претендует ни на полноту, ни на полную исправность в содержании и
изложении. При втором издании в ней по возможности будут исправлены все
недостатки, какие будут замечены и указаны следующими в этом деле лицами,
- деп кемшіліктері болғанын жасырмайды. Шынында да, сол кездегі қазақ
тілінің белгілі бір жүйеге келмегендігін, әлі термин қалыптаспағандығын
және ғалымның өзге ұлт өкілі екенін ескерер болсақ, бұл қомақты еңбек
кейбір кемшіліктеріне қарамастан, кейінгі тіл үйренушілер үшін де, тіл
үйретушілер үшін де таптырмайтын құрал болғаны даусыз.
XIX ғасырдағы қазақ тілінің зерттелуі туралы қазіргі уақытта қандай
еңбектер бар және ол еңбектерде қазақ тіл білімі салалары түгел қамтылған
ба деген мәселеге келер болсақ, төңкеріске дейінгі қазақ тілінің зерттелуі
жайлы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғалым-қайраткері, СССР ҒА-ның
корреспондент мүшесі, ежелгі еврей тілінің оқытушысы, татар мен араб
тілінің білгірі С. Е. Малов Қазақ тілінің тарихы туралы [11]
мақаласында қазақ тілінің тарихы мен көне ескерткіштеріне тоқталып, кейінгі
зерттеушілерге жөн сілтеген. Ғалым Э. Н. Наджиптің [9, 73-90б.] мақаласында
қазақ тілін зерттеуші ғалымдар туралы айтылып, олардың еңбектеріне
тоқталады.Ол өз еңбегінде қазақ тілін зерттеу ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталғандығын және осы кезеңде қазақ әдеби тілі де қалыптаса
бастап, оның негізін қалаушы қазақ халқының ағартушы-ақыны, ойшылы Абай
Құнанбаев екендігін атап өтеді.
Қазақ тілін зерттеудегі еңбектердің ішінде академик А. Н. Кононовтың
еңбегін[6] атап кету орынды. Аталған еңбек түркі тілдерін зерттеу тарихына
арналған құнды дүние. Ғалым еңбегінде түрколог-ғалымдардың әрқайсысына
арнайы тоқталып өтеді. Еңбектерінің маңыздылығын атап кетеді. Әр
түркологтарға сипаттама беріп, ғалымдардың еңбектерінің дұрыс-бұрыстығына
баға беруді де назардан тыс қалдырмайды.
І. Кеңесбаев Основные вехи изучения языка казахского народа [12, 14-
32б.] атты мақаласында қазақ тілінің төңкеріске дейінгі және төңкерістен
кейінгі жалпы мәселелерін сөз етеді. Ол өз еңбегінде төңкеріске дейін
шамамен 250 еңбектің, оның ішінде қазақ тілінде – 60, орыс тілінде -190 –
екі тілді сөздіктер, мақалалар, оқу құралдары шыққанын айтады. Қазақ тілін
зерттеудің ғылыми өзектілігін атап көрсетеді. Төңкерістен дейінгі қазақ
тілін зерттеудің үш кезеңіне тоқталады:
1. Классификациялық жүйелеу тұрғысынан қазақ тілінің фонетика-
морфологиялық ерекшеліктері анықталып, түркі тілінің бір тармағы
ретінде орны белгіленді;
2. Қазақ тілінің фонетика-грамматикалық нормалары қысқаша түрде
жазылып, екі тілді жеке сөздіктер құрастырылды;
3. Бай ауыз әдебиеті үлгілері туралы шамалы болса да мақалалар жарық
көрді.
Академик-ғалым Р. Г. Сыздықова[13, 13-32б.] мақаласында қазақ тілінің
лексикографиясына арнайы тоқталған. Осы кезеңдегі шыққан сөздіктердің
кемшіліктері мен жетістіктері туралы айтады. Қазақ тілін зерттеген
түркологтардың біразына шолу жасап өтеді де І. Кеңесбаевтың пікірлеріне
қосыла келе,
- қазақ тіл білімінің іргетасы қаланды;
- тұңғыш рет қазақ тілі туралы лингвистикалық ілім пайда болды;
грамматика мен фонетика курсы құрылды; алғаш рет көп мөлшерде ана
тіліндегі лингвистикалық терминдер енгізілді;
- қазақ жазуы, орфографиясы мен пунктуациясы мәселелері күн тәртібіне
қойылып, шешімін тапты, - деген жолдарды қосады. Басқа
мақалаларында[7] қазақ тілін зерттеген орыс ғалымдары мен қазақ
лексикасындағы терминдердің қалыптасуы және грамматика мәселесі
жөнінде де сөз қозғалады.
С. Аманжолов [14] Вопросы диалектологии и истории казахского языка
(Алматы, Санат, 1997 ж.) атты кітабында қазақ тілінің осы кезеңдегі
зерттелу тарихына тоқталып өтеді. Ғалымның зерттеу нысаны – диалектілер
болғандықтан ғалымдардың еңбектері осы мәселе төңірегінде сөз етіледі.
Арасында В. В. Радловтың, Н. И. Ильминскийдің, В.В. Катаринскийдің, М.А.
Терентьевтің, П. М. Мелиоранскийдің еңбектеріне баға беріп, еңбектеріндегі
диалекілерді талдайды.. Дәлелдері орынды, ойларын нақты мысалдармен береді.
Бұл ғалымдардан басқа Х. К. Жұбановтың Исследования по казахскому
языку [16] атты еңбегі, Ш. Ш. Сарыбаевтың Қазақ тіл білімі әдебиетінің
библиографиялық көрсеткіші [17] атты т.б, ғалымдар еңбегінен құнды-құнды
материалдармен танысуға болады.
Түркітанушы ғалым Н. А. Баскаковтың екі еңбегі де [15] тіл білімінің даму
бағыты мен оның жеке мәселелері жөніндегі ғылыми дүниелер.
Жоғарыдағы аттары аталған, аталмаған ғалымдардың еңбектерінде грамматика
мәселелері түпкілікті зерттелді деп айта алмаймыз. Сондықтан біз
еңбегімізде грамматикаға қатысты төрт еңбекті зерттеу нысанасы етіп алдық.
1. Н. И. Ильминский Материалы к изучению киргизского (казахского)
наречия, 1860 және 1861 жыл ;
2. М.А. Терентьев Грамматика турецкая, персидская и киргизская,
узбекская (Книга І, СПб, 1875 ж.);
3. П. М. Мелиоранский Краткая грамматика казак-киргизского языка Спб.,
1894, ч. 1.;
4. В.В.Катаринский Грамматика киргизского языка Орынбор. 1897 ж.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Қазақ тілінің халықтық тіл ретінде қалыптасуының тарихы тым тереңде
жатса да, оның ғылыми тұрғыда зерттелуі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталады. Бұл ғасырда қазақ арасынан шыққан көзі ашық, оқығандар өте аз
болғандықтан, қазақ тілін көрші орыс халқы оқымыстылары қолға ала бастайды.
Оған себеп те жетерлік еді. Қазақ елі ежелден-ақ Ресей патшалығы үшін
өзінің дархан жері мен жер асты байлығы жөнінде таптырмайтын ең маңызды
көршілесі болды. Ол оңтүстікте – Орта Азия мен Ауғанстан, Персия, Үндістан,
Қытайға барар сауда үстінде жатты. Ол туралы 1722 жылы І Петр: Ресейдің
сыртқы саясаты жоспарында стратегиялық тұрғыдан қазақ даласы азиялық бүкіл
елдер мен жерлердің кілтін ашып кірер қақпасы – деп бекер айтқан жоқ [12-
33]. Саяси-әлеуметтік, экономикалық мақсат үшін маңызы зор елдің салт-
дәстүрі мен наным-сенімін, мәдениеті мен әдебиетін, тілі мен дінін ғылыми
тұрғыдан зерттеу көптеген ғалымдарды ежелден қызықтырғаны басы ашық мәселе.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап құрылған екі экспедиция (1744 және 1768
жылдары) қазақ халқының этнографиясын зерттеуге бар ынтасымен кірісті.
Осыдан кейін қазақ елін жан-жақты зерттеу қарқын ала бастады. Тіл білімі
ғалымдары да бұл мәселеден тысқары қала алмады. Себебі, екі елдің қарым-
қатынасы үшін тіл – ең басты қару еді. Әлі жазба әдеби тілі қалыптаспаған
елдің грамматикасын зерттеу орыс ғалымдарын біраз тығырыққа тіреді. Басқа
елдің тілін, мәдени танымын түсіну үшін сол елдің ортасына барып, кешенді
ғылымдармен – түркі халықтарының тілі, этнографиясы, әдебиеті мен тарихын
қатар алып жүрулеріне тура келді. А.Н.Кононовша айтқанда: ... в одном лице
соединились арабист, иранист, тюрколог – так были построены программы
университетского преподавания, – что определялось историей формирования
культуры и религии арабских, иранских, тюркских народов [6. 5].
ХІХ ғасырдың орта шені мен ХХ ғасырдың бас кезінде түркі тілін
зерттеген: В.В. Радлов, И.И. Гиганов, А.А. Троянский, М.А. Казембек, О.Н.
Бетлингк, Х.Д. Френ, Б.А. Дорн, О.И. Сенковскиий, А.О. Мухлинский, И.Н.
Березина, В.В. Григорьев, П. С. Савельев, В.И.Вербицкий, Н.И. Ильминский,
М.А. Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский т.б. ғалымдар арқасында
Ресей түркологиясы жетекші орынға ие болды.
Қазақ тіл білімі тарихында орыс түрколог ғалымдары: Н. И. Ильминский,
М.А. Терентьев, П.М.Мелиоранский, В.В. Катаринскийдің алар орны ерекше.
Аталған ғалымдар қазақ тілін ғылыми тұрғыда зерттеуге ат салысып, басқа
түркітанушыларға сара жол салып кетті, ...түркі тілдері жүйесінде қазақ
тілінің орнын анықтап беріп кетті [10,15] Тұңғыш рет қазақ тілі
грамматикасы жүйеленіп, бір ізге түсті. Енді зерттеу объектіміз болып
табылатын аталған 4 ғалымға жеке тоқталайық.
Николай Иванович Ильминский (1822-1891) – Қазан діни академиясының
ірі өкілдерінің бірі, тілші-түрколог М.А. Казембек пен М.Г. Махмудовтың
шәкірті. Мұсылмандарға қарсы арнайы миссионерлік курс діни Академиясын
тамамдаған. Патша өкіметінің қол астындағы мұсылман дінін ұстанатын
халықтарды христиан дініне кіргізу саясатын жақтаған миссионер. Осы
мақсатпен Араб елінде екі жарым жыл жұмыс істеп қайтады. 1854 жылы Қазан
қаласына келіп, діни академия мен университетте шығыс тілдерінен сабақ
береді. 1858 жылы Орынборға келіп, Орынбор шекаралық комиссиясында
аудармашы қызметін атқарады. Мұнда зерттеуші-ғалым В.В. Григорьевтің
қолдауына сүйене отырып, қазақ тілін жетік меңгеруді мақсат етіп қояды.
Оның өтініші бойынша В.В. Григорьев Шекаралық комиссия жанындағы қазақ
балаларына арналған мектепті бітірген, қазақ тілін жетік білетін үш қазақ
жігітін жанына қосып береді. Солармен бірге Н.И. Ильминский сол уақытқа
дейін татар тілінде жазылатын ресми хаттарды қазақ тіліне аударады.
1859 жылы Н.И. Ильминский Ы. Алтынсаринмен танысады. Ыбырай Алтынсарин
зерттеушінің миссионерлік идеяларын құптамаса да, екеуінің а достығы берік
болады. Ы. Алтынсарин қайтыс болған соң, Н.И. Ильминский оның хаттарын,
іскери құжаттарын және қазақ халқының ағартушы-педагогі туралы өз
естеліктерін жарыққа шығарады (1891). Жазған материалдары қазіргі кезеңде
де ғылыми маңызға ие. Н.И. Ильминский қазақ ауылдарына барып, қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігімен танысып, ел арасындағы көзі ашық, көкірегі ояу
адамдардан қазақ тілі мен әдебиетіне, этнографиясына қатысты материалдар
жинаған. Мысалы, ертегіші Марабайдан Ер Тарғын ертегісін жазып алып, 1861
жылы шығарған. Бұдан өзге 1859 жылы Маңғышылаққа барғанда, 1860 жылы Бөкей
хандығында болғанда көптеген лингвистикалық материалдар жинаған. Ел аралау
кезінде ғалым қазақ интеллигенциясының ірі өкілдерінің бірі Ш.
Уәлихановпен де таныс болып, оны жоғары бағалаған.
Ал оның қазақ тілі грамматикасы мен фонетикасы туралы жазылған біздің
нысанымыз болып отырған Материалы к изучению киргизского (казахского)
наречия (1860 және 1861 жыл) еңбегі өз кезіндегі қазақ тілі үшін теңдесі
жоқ құнды дүние болып табылады. Бұл еңбекте фонетика-грамматика толық
қамтылмайды, қысқа тәжірибе ретінде жазылған. Грамматика бөлімінде тек
татар тілінен ерекшеленетін формаларды ғана қарастырған. Өз еңбегінде
зерттеуші есім сөздердің жасалуын көрсете келе, етістіктердің жіктелуінде
татар тілінен аздаған айырмашылығы бар екенін байқаған. Етістіктердің жай
түрі мен көсемше мен есімше тіркесінен жасалған күрделі түріне тоқталып
кеткен.
Н.И. Ильминский өзінен кейін түркітану ғылымына баға жетпес байлық
қалдырып кетті. Оның ең ірі еңбегі – Рабғузидің Бабыр-наме мен Қысас-әл-
анбиясын жарыққа шығаруы еді. Мұнан кейін ғалымның В.И. Вербицкиймен және
алтай діни миссионерлерімен (кей деректерде Макарий Глухарев деп
қателескен, шындығында – Макарий Невский) бірлесіп, 1869 жылы Қазанда
құрастырған Алтай тілінің грамматикасы басқа түркі тілдерінің
грамматикасын жазуға себепші болды. Сонымен қатар оның қазақ тілі үшін де
орны ерекше. Өйткені бұл Грамматиканың негізгі объектілері болған телеут,
алтай, шор, тува тілдерінің фактілері кітаптың өн бойында қазақ тілі
материалдарымен салыстырылып отырылады [7.11] 1870 жылы Ресей Ғылым
Академиясының корреспондент мүшесі, 1881 жылы отандық шығыстану ілімінің
жетекшісі академик В.Р. Розеннің ұсынысы бойынша, академикке үміткер болып
тағайындалады, бірақ өз еркімен берілетін атақтан бас тартып, орнына сол
кезде Қазан қаласында жұмыс істеп жүрген В.В. Радловты ұсынады.
Н.И. Ильминский нағыз миссионер болғанымен, қазақ тіл білімі
тарихында өзіндік орны бар ірі тұлға. Қазақтың белгілі тілші-түркологы
Сәрсен Аманжолов оған: Н.И. Ильминский был очень скромным, но очень точным
и справедливым деп лайықты баға береді [15,174 ]
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түркі тілдерін зерттеуде Петербург
мектебінің түркологы – Михайл Африканович Терентьевтің қазақ тіл білімінде
өз орны бар. Ғалым аталған университетті аяқтаған соң, патша үкіметінің
тапсырмасымен Азиялық шетел министрлігі департаментінің жанындағы шығыс
тілдері оқу бөлімінің Түркістандағы штабына жіберіледі. Осы жерде М.А.
Терентьев Грамматика турецкая, персидская и киргизская, узбекская (Книга
І, СПб, 1875 ж.) атты еңбегін жарыққа шығарады.
Қазақ тілін зерттеушінің еңбегіндегі қазақ тіліне қатысты бөлімі басқа
түркі тілдерімен салыстырыла зерттеледі. Ғалым жоғарыда аталған еңбегінде
қазақ тілінің фонетика саласында дыбыстардың өзгеріске ұшырау себептерін
мысалдар арқылы түсіндіруге тырысады. Грамматика саласына тереңдей кіріп,
сөз таптарын жүйелей отырып, әрбір сөз табының ішкі грамматикалық
ерекшеліктеріне тоқталады. Етістік категорияларына арнайы тоқтап, жақ
бойынша, шақ бойынша жіктелуін мысалдармен көрсетеді. Бұл еңбек кейбір
ғалымдардың сынына ұшырағанына қарамастан, қазақ тілінің грамматикасына
қатысты көптеген материалдарды пайдалануға қажет құрал деп санаймыз.
Қазақ тіл білімінде есімі ерекше аталатын көрнекті ғалым – Платон
Михайлович Мелиоранский (1868-1906) бар-жоғы 38 жыл өмір сүріп, алдыңғы
қатарлы лингвистикалық зерттеулер жасады, Отандық түркология саласында
лингвистикалық бағыттың негізін қалаушы [6. 167 стр.] ретінде тарихта аты
мәңгілік жазылып қалды.
Университетке түспей тұрып-ақ П.М. Мелиоранский түрколог-ғалым В.В.
Радловтың кеңесі бойынша өзінің болашақ мамандығы – түркі тілдерін таңдап
қояды. Петербург университетінде бірінші жылы – алтай тілімен, екінші жылы
– қазақ тілімен, соңғы екі жыл Қутадғу білікті оқып, шағатай тілін
үйренумен айналысады. 1890 ж. Шығыс тілдері кафедрасының тапсырмасымен
Орынбор, Торғай қазақтарына барып, тіл үйреніп, материал жинап келеді де,
жинаған материалдары негізінде студенттің сынақ жұмысын қазақ тілінен
тапсырады.
1894-1906 жылдары түрік-татар тілі кафедрасында шағатай, қазақ, қазан-
татар тілдерін жүргізіп, жалпы түркітанудан дәріс оқиды. 42 еңбегінің 20-
дан астамы түркітану ғылымына арналса, қалған еңбектері лингвистика
саласына тиесілі екен. Оның түркология саласына қосқан үлесі өте мол, ең
негізгілері: Памятник в честь Кюльтегина атты магистрлік диссертациясы
(1899), Араб филолог о монголском языке – докторлық диссертациясы (1900),
Слово о полку Игореве, Краткая грамматика казак-киргизского языка
(1894,1-часть,1897, 2- часть). Ғалымдардың соңғы аталған еңбегіне берілген
бағасын жоғарыда айтып кеттік. П.М. Мелиоранскийдің қазақ тіліне қосқан
қомақты үлесінің бірі – аталған еңбек болса, екіншісі – қазақ ауыз әдебиеті
үлгілерін жинап бастырды, өзіне дейінгі жазылған Н.И. Ильминский, М.А.
Терентьевтің қазақ тілі жөніндегі еңбектерін, сөздіктерді рецензиялап,
кемшіліктері мен жетістіктерін көрсетіп берді.
Ғалымның Краткая грамматика казак-киргизского языка (1894,ч.І,1897, ч.
ІІ) атты еңбегінде қазақ тілінің грамматикасын теориялық тұрғыдан сипаттап
беруі көптеген ғалымдардың назарын аудартты. Бұл жөнінде А.Н.Кононов былай
дейді: ... грамматика казахского языка, в которых, как в фокусе,
сосредоточены все основные проблемы тюркского языкознания, определены
задачи его дальнейшего развития и предложены реальные пути их решения [20.
13 стр.].
Ол сол кездің өзінде-ақ, қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілі мен кітаби
жазба тіл арасында үлкен алшақтықтың бар екенін басқа ғалымдарға қарағанда
ажырата білген. Ауызекі сөйлеу тілі мен кітаби жазба тіл шығу тегі жағынан
екі бөлек, бір-біріне ұқсамайтынын, сол себепті грамматиканы сипаттағанда
араластырмауды қатаң талап етіп қойған. Еңбегіндегі мысалдарды қай тілден
алғандығын ( қазан-татар, түрік, шағатай, монғол, үндіеуропа тілдері)
сілтеме арқылы көрсетіп отырған. Яғни, ана тілі мен зерттеу тілін
салыстырып көрсетіп отырған. ... беды в проведении таких параллелей, по
нашему мнению, нет, хотя при современном положении науки такие параллели
между русским и киргизским языком лишены в с я к о г о значения. Ввиду
этого нельзя видеть недостатка грамматики в отсутствии систематического
проведения подобных параллелей; говорить о всем том, чего нет в киргизском
языке, хотя бы сравнительно с русским, положительно лишнее (ч. ІІ,
Предисловие, стр.ІХ-Х). Мұндай типологиялық әдіске зерттеуші келіссе де,
көптеген ғалымдар сипаттамалы грамматикада бұл әдісті қолдануға қарсы.
Дегенмен, П.М. Мелиоранскийдің қазақ тілі грамматикасы көлемі жағынан
да, фонетика, морфология, синтаксис салаларының толықтығы мен жүйелілігі
жағынан да, жаңа лингвистикалық терминдермен берілуі мен қарапайым әрі
түсініктілігі жағынан да озық тұрған дүние.
Василий Владимирович Катаринский (1846-1902) – Орта Азиядағы көрнекті
түркологтардың бірі, Н.И.Ильминскийдің шәкірті. Қазақ лексикогрфиясына да,
қазақ грамматикасына да қосқан үлесі мол ғалым.
В.В. Катаринский қазақ тіліне арналған еңбектерімен: Краткий
киргизско-русский словарь (Оренбург, 1895, 1898), Русско-киргизский
словарь (Оренбург, 1899-1900), Киргизско-русский словарь (Оренбург,
1897), А.Н. Кононовпен бірлесіп жасаған Практические уроки русского языка
для киргизов (Оренбург,1895, 2-е изд. Казань,1909), Грамматика
киргизского языка (Оренбург, 1897) және Первоначальный учебник русского
языка для киргизов (Казань,1909) т.б.танымал.
Қазақ тілі грамматикасына қатысты аталған еңбекте фонетика,
этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мәліметтер кеңірек
берілген. Еңбек өте қомақты, 200 бетке жуық. Морфология саласы бойынша сөз
таптары, олардың жасалу жолдары, мағыналары, септелулері мен жіктелулері,
етістіктің жасалу жолдары мен етістік категорияларының әрқайсысына жеке-
жеке тоқталып, мысалдармен нақтылайды.
Аталған зерттеуші-ғалымдардың қай-қайсысы болса да, қазақ тіл
білімінде өзіндік үні бар тұлғалар. ХІХ ғасырдың екінші жартысы қазақ тіл
білімін зерттеудің алғашқы әрі қиын кезеңі болса да, талантты зерттеуші-
түркологтардың еңбегінде қазақ тіл білімі қандай мақсатта болмасын,
зерттеліп, бір жүйеге түсті. І Кеңесбаевша айтсақ: ... Именно им,
отечественным тюркологам, принадлежит заслуга в осуществлении пусть робких,
но все-таки исторически важных начинаний по изучению тюркских языков
[10,14б.]
1. ХІХ ҒАСЫР ОРЫС ТҮРКОЛОГТАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ, ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы орыс ғалымдары еңбектеріндегі
метатілдің қалыптасуының қайнар көздері
Кез келген ғылым саласында өзіне тән терминдерінің болуы заңды
құбылыс. Тілдің табиғатын тану үшін оны бейнелейтін терминдер қажеттігі
қазіргі күні өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазіргі тіл білімі
ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвистикалық елтану
ғылымдарының пайда болуы осыған мысал бола алады. Бұл ғылымдардың өзара
тығыз байланыста болуы терминологиялық жүйеге тікелей қатысты.
Тіл білімінде термин ұғымы туралы ғалымдар арасында түрлі
көзқарастар мен пікірлер бар. Сол пікірлердің ішінде, орыс
лексикологиясында: Термин – бұл арнаулы қолданыс саласындағы ғылыми немесе
өндірістік-технологиялық ұғымның атауы болып табылатын және дифинициясы
(тиісті ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі [32,40] деп
берілсе, қазақ тіл білімінде: Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам
өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тұжырымды білдіретін
сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз [33] деген сипаттама беріледі. Сонымен
термин дегеніміз – түрлі ғылыми салада қолданылатын арнайы лексика. Термин
арқылы ғылыми ұғым білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми-зерттеу
жұмыстарының, ізденістердің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір
өзінің анықтығымен, дәлдігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиіс [2,14].
Қоғамның барлық саласында терминсіз қадам баса алмайсыз. Сөздердің ара-
жігін анықтап, оның ғылыми анықтамасын беру өте қиын мәселе. Сондай-ақ,
күнделікті дамып жатқан қоғамдағы барлық саланы және соған байланысты
туындап жатқан проблемаларды шешу үшін де арнайы термин қажет. ...
Сондықтан ұғымдар жүйесін тіл материалы арқылы жабдықтайтын терминология
кез келген ғылым саласының қисындық мазмұнын жасайтын негіз деп аталуға
қақысы бар. Ендеше терминология дегеніміз ғылым тілі болып шығады [2,9-
10].
Тіл білімі тарихындағы жеке кезеңдер өздігінен пайда болмайтыны
белгілі. Олардың міндетті түрде бастауы, қайнар көздері болады, болуы шарт
та. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тіл білімі салаларының терминдері
қалыптаспай тұрып, қазақ тілін зерттеуші орыс ғалымдары қандай арналарға
сүйенді? Ғылыми терминдерді қайдан алды? Еңбектерінде метатілдің қайнар
көздерін қайдан алды және нені алды? деген заңды сұрақ туады.
Ең алдымен метатіл дегеніміз не? деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте: Метатіл (грек. meta-соңы) – екінші
қатардағы тіл, бұл тілде адамның табиғи тілі тіл-объект ретінде
қабылданады, яғни зерттеу объектісі болады. ... Метатілді металингвистика
зерттейді. Лингвистиканың метатілі күрделі құбылыс. Оның негізінде, бір
жағынан терминаралық қатынастар жатса, екінші жағынан – жалпы ғылыми
лексика жатады [31,142-143] деген сипаттама берілсе, басқа сөздікте:
Объект-тіл – логикалық зерттеу пәні, ал метатіл – зерттеу жасалатын
жасанды тіл. Логикалық ойлау осы объекті болатын тілдің құрылымы мен қарым-
қатынасын зерттеу нысаны болатын тілде бере алуы [22, 445] деген анықтама
жасалады. Тілдің өзі нысан ретінде алынатын зерттеулерде тіл білімі
терминдері жүйесінің бірлігі метатіл деп аталады [21].
Сонымен метатіл қазіргі логика мен теориялық лингвистиканың негізгі
ұғымдарының бірі. Ол түрлі логика-математикалық, жаратылыстану тілін
зерттеу үшін, әр түрлі деңгейдегі тілдер арасындағы қарым-қатынасты және
қарастырылатын тілдер арасындағы қарым-қатынастарды пән ретінде сипаттау
үшін қолданылатын тіл. Метатіл – екінші тіл, яғни, объект-тілді мәнерлі
пайымдау үшін қолданылатын тіл. Метатілдің көмегімен объект-тіл, оның
сипаты мен қасиеттері, басқа тілдермен байланысты т.с.с. зерттеледі.
Метатіл объект-тілден ерекшеленеді (мысалы, орыс аудиториясына арналған
қазақ тілі оқулығында орыс тілі метатіл де, қазақ тілі объект-тіл немесе
орыс түркологтарының грамматикалық еңбектеріндегі қазақ тілі объект-тіл, ал
орыс тілі метатіл болып келеді).
Термин жасап, оны қолданысқа ендірудің бірден-бір дұрыс жолы –
сөздіктер түзу болмақ дейді академик-ғалым Ө.Айтбайұлы [2,58]. Түзілген
сөздіктер ғылым саласының қаншалықты ілгері дамып отырғандығын көрсетеді
әрі әдеби тілдің қалыптасуына септігін тигізері анық.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарында қазақ тілін меңгеру әрі үйрету мақсатында
көптеген орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктердің жарық көргенін
еңбегіміздің басында айттық. И. Букиннің, Русско-киргизский и киргизско-
русский словарь (Ташкент,1883), Л.Будаговтың Сравнительный словарь
турецко-татарских наречий с включением употребительнейших слов арабских и
персидских и с переводом на русский язык, Спб., 1869, т. І; 1871, т. ІІ.,
Русско-киргизский словарь (Оренбург,1894), Русско-киргизский словарь
переводческой комиссии(Оренбург,1900), В.В. Катаринскийдің Краткий
киргизско-русский словарь (Оренбург, 1895, 1898), Русско-киргизский
словарь (Оренбург, 1899-1900), Киргизско-русский словарь (Оренбург,
1897), т.б. сөздіктерін ерекше атамауға болмайды. Лексиколог-ғалым Р.
Сыздықова бір мақаласында [7,8] Қазан төңкерісіне дейін қазақ лексикасына
қатысты қырыққа жуық орысша-қазақша сөздіктердің жарық көргендігін айтады
да, екінші мақаласының [14,31] соңында тізімін қоса береді. Аталған
сөздіктер күнделікті тұрмысқа қажетті, көрші халықтың қазақтармен қарым-
қатынас орнатуы үшін қолданылатын сөздер болғанымен, ғылыми сипатты мәнге
ие еңбектер болатын.
Н.И. Ильминскийдің 1861 жылғы еңбегінің 140-бетінен бастап 159-бетіне
дейін берілген сөздік өзінің көлемі жағынан болсын, сөз мағынасын
берілуімен болсын көптеген басқа сөздіктерге негіз болып отыр. Бұл
сөздердің қайта қаралып, түзетулер мен өзгерістер енгізіліп 1897 және 1900
жылы басылып шығуы оның маңыздылығын аңғартса керек. Н.И. Ильминскийдің
Материалдарында 1000-ға жуық сөздер мен сөз тіркестері көрсетілген.
Мысалы, ажу: бұзылу – рассроиться; көңілдің бұзылуы – огорчиться (43-б.);
ауан: мол, көп – много, множество, обильное. Ауан-ауан – ауан су. Ауандай
балық жүзген су; дөт беру: рухтандыру – одобрять (122-б.); екі есті: есалаң
– не то чтобы дурак, но и не умен (60-б.); елбеу: ілбу – ходить чуть
пепеступая с ноги на ногу, плестись (60-б.); ербе: ербекей – непоседа, то
встанет, то сядет, то за одно, то за другое примется (59-б.); жадағай –
легкая одежда, халат, надетый на рубаху (59-б.); жайқау – ездить от аула к
аулу, разгуливать в богатом платье на прекрасной лошади из фронтовства
(125); жола (жора-автор) – обычай (139-б.); жұда – совсем, очень, весьма
(141); жұмалау – катиться. Той болғанда қубас жұмалайды (141); зерең(зерек,
қырағы – автор) – прозорливый (143); көбдү – ящичек, в который кладутся
мелочи (194) т.б. сөздердің кейбірінің мағынасы күңгірттеу болса да, орыс
тіліндегі баламасына қарап анықтауға болады. 1897 жылғы Орысша-қазақша
сөздікте: баз кешу – не надеяться (38-б), байық болу: бәйек болу –
стараться за кого-либо, угождать кому-нибудь (32-б) деген фразеологизмдер
де кездесіп қалады.
Ал профессор П.М. Мелиоранскийдің Қысқа грамматикасының соңында
кейбір сөздердің мағынасын ашып түсіндіруге талпыныс жасағаны көрінеді.
Мысалы, ас сөзіне: ас – пища, кушанье, ас–вешать.Значит также варить,
приготовлять (пищу), потому что котел вешается над огнем, ас – подняться
(на гору), перейти через что [1,88] деп ас сөзінің бірнеше мағынасын
түсіндіріп берсе, Алдияр сөзі туралы – слово, употребляющееся у киргизов
при обращении к важному уважаемому лицу [1,88]; амандас – осведомляться
друг у друга о здоровье, здороваться, ?прощаться (88б.). (Бұл жерде ғалым
амандасу деген сөздің мағынасын дұрыс танымаудан қоштасуға да жатқызып
жіберген); аруақ – арабское слово, первоначально духи, особенно духи
предков, помогающие человеку – дух, сила, мужество (88б); уаликімесалам
– простонародная переделка арабского приветствия = и над вами мир! И вы
здравствуйте! (89б) деп сипаттама береді. Аталған еңбегінің 82-92-
беттерінде В.В. Радловтың [27,124-126] еңбегінен үзінділер алып, оны орыс
тіліне аударады. Аудармалары сәтті шыққандар да бар:
Сонда Тарғын сөйлейді, Тогда возговорить Таргын,
Сөйлегенде бүй дейді? Возговорив, что он скажет?
немесе
Ақжүністей жолдасым, О моя спутница, подобная Ак Жунусь!
Қыз да болсаң мұңдасым, О ты товарищь по несчастью, хотя ты и девушка!
Құлан шашты, қой көзді Ты, с волосами(как у кулана, с глазами (как у)
овцы
Әйелде ару сен едің! Среди женщинь ты была красавицей!
П.М. Мелиоранский сөздігінде мынандай сөздерді берген, зерттеуші бұл
сөздерді морфологиялық терминдер деп атап бермегенімен, біз морфологиялық
термин ретінде қабылдаймыз: сөз–слова, сіз–вы, біз–мы, бу – этот, бурунгу –
прежний, мен – я, мына, мынау – этот, бугін – сегодня, бугінгі –
сегодняшний (90-92б.) т.б.
М.А. Терентьев өз еңбегінде [8,123] былай дейді: Впрочем скотовство
– специальность киргизов и потому у них множество терминов дей келе, мал
шаруашылығына байланысты мынандай терминдерді береді: кучкаръ – баран,
айғырь – жеребец, атанъ тюйе – верблюдь, саулыкъ – овца, біе – кобыла,
энгень – верблюдица, кобыла, не имевшея жеребят – байтал, кулунды біе –
имевшая одного жеребенка. Н.И. Ильминскийдің, Л.Будаговтың, В.В. Радловтың
сөздіктеріндегі ерекшеліктері–реестрлік сөздерге этнографиялық,
филологиялық сипаттама беріледі.
Лексиколог-ғалым Р. Сыздықова сөздік түзушілер жөнінде былай дейді:
Бұл сөздіктерді жасағандардың көпшілігі орыс ғалымдары мен ағартушылары
және өзге де адамдары болды. Олардың ішінде орыс түркологиясының алыбы
В.В. Радлов, қазақ грамматикасын ғылым дүниесіне тұңғыш таныстырушысы Н.И.
Ильминский, түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігін жасаған Л.З. Будагов,
орыс тілін қазақтарға үйретуде көп еңбек сіңірген В.В. Катаринский,
қазақтың мәдени өмірінде жақсы атын қалдырған А.Е. Алекторов, Россия
империясындағы біраз халықтардың тілдерінің сөздігін түзу әрекетін жасаған
А.В. Старчевскийлерден бастап, И. Лаптев, Н.И. Золотницкий, Н.Н.
Пантусовтардың есімдеріне қарыздармыз [7,9].
Осындай құндылығымен бұл сөздіктер сол кездегі халқымыздың мәдени,
әдеби, рухани, әлеуметтік, тіпті экономикалық өміріне қатысты сөздерді
қамтып, қазіргі қазақ тілі сөздік қазынасының бұдан бір ғасырдан астам
уақыттағы қайнар көзін танытатын материалдар болғандығымен құнды.
Н.И. Ильминский Материалы к изучению киргизского наречия атты
еңбегінде қазақ тілін солтүстік-түркі диалектілер тобына жатқызады.
Материалдардың бір бөлігін Орынбордан, бір бөлігін Орал өңірінің батыс
бөлігінен жинаған. Диалектолог-ғалым С. Аманжолов бұл материалдарды алшын
руына (баулы, әлімұлы, жетіру) жататындығын оңай анықтағанын айтады
[15,174]. Жинаған материалдарын Ильминский татар тілімен салыстырады да
ерекшеленетін тұстары бар екендігін көрсетеді. Шағатай тіліндегі кітаптарда
көне түрік, тіпті монғол тіліндегі көшпенділікке, тұрмысқа қатысты ежелгі
грамматикалық формалардың көп кездесетінін айтады. Орыс басқармасы кейбір
сөздерді айтуға, ескірген кейбір салт-дәстүрлерге тиым салғанымен, көрші
татар елі ел өміріне ықпалын тигізгенімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz