ҚР ақша жүйесі жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ. Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.1. Ақша жүйесінiң түсінігі, оның негізгі элементтері ... ... ... ... .17
1.2. Басқа елдердің ақша жүйесінің ерекшелігі (АҚШ, Ресей) ... ..19
ІІ ТАРАУ. ҚР ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1. ҚР ақша эмиссиясының мәні, мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Нарықтық экономикада ақша жүйесінің нақты және
нақты ақшасыз эмиссиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Қолданған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
І ТАРАУ. Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.1. Ақша жүйесінiң түсінігі, оның негізгі элементтері ... ... ... ... .17
1.2. Басқа елдердің ақша жүйесінің ерекшелігі (АҚШ, Ресей) ... ..19
ІІ ТАРАУ. ҚР ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1. ҚР ақша эмиссиясының мәні, мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Нарықтық экономикада ақша жүйесінің нақты және
нақты ақшасыз эмиссиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Қолданған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Ақша – кең қолданылатын төлем құралы. Қазiргi экономиканы ақшасыз көзге елестету қиын. Экономикада ақша жоқ жағдайда әрбiр келiсiм екi жақты келiсушiлiк бойынша тауар айырбасы арқылы жүзеге асады. Ақша айырбас құралы бола тура, айырбастағы қажеттiлiктiң екi жақты үйлесуiн жояды.
Ақша және несие теориясы бiр орталықтан жоспарлау жүйесiнен – нарықтық қатынастарға өту кезеңiндегi ақша айналымы және несиелеудi ұйымдастыру тәжiрибелерiмен тығыз байланысты. Ақша және ақша жүйесiнiң өзiндiк ерекше белгiлерiн, олардың қоғам мен экономиканы қайта құрудағы рөлi мен қызметiн, сондай-ақ басқа да экономикалық категориялармен өзара әрекетiн танып бiлудiң өзi қаржы-несие мекемелерiнiң ақша-несеие саясаттарының ғылыми енiгiзiн анықтайды.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: ақша-несие жүйесiн реформалау; катаң инфляция жағдайында бiзде бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, коммерциялық жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке енгiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Берiлген жұмыста ақша және ақша айналымы, ақша жүйесi қарастырылады. Ақша және несиенiң теориялық мәселелерi, олардың нарықтық қатынастар жағдайында қызмет етуiнiң заңдылықтары мен ағымы, сондай-ақ экономиканың нарықтық тұрғыдан түрлендiрiлуiндегi ақша жүйесiнiң рөлi мен алатын орны қамтылады.
Ақша және несие теориясы бiр орталықтан жоспарлау жүйесiнен – нарықтық қатынастарға өту кезеңiндегi ақша айналымы және несиелеудi ұйымдастыру тәжiрибелерiмен тығыз байланысты. Ақша және ақша жүйесiнiң өзiндiк ерекше белгiлерiн, олардың қоғам мен экономиканы қайта құрудағы рөлi мен қызметiн, сондай-ақ басқа да экономикалық категориялармен өзара әрекетiн танып бiлудiң өзi қаржы-несие мекемелерiнiң ақша-несеие саясаттарының ғылыми енiгiзiн анықтайды.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: ақша-несие жүйесiн реформалау; катаң инфляция жағдайында бiзде бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, коммерциялық жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке енгiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Берiлген жұмыста ақша және ақша айналымы, ақша жүйесi қарастырылады. Ақша және несиенiң теориялық мәселелерi, олардың нарықтық қатынастар жағдайында қызмет етуiнiң заңдылықтары мен ағымы, сондай-ақ экономиканың нарықтық тұрғыдан түрлендiрiлуiндегi ақша жүйесiнiң рөлi мен алатын орны қамтылады.
Нормативтiк актiлер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 жылғы 30 тамыздағы және оған 1998 жылы 17 қазанда енгiзiлген өзгерiстермен толықтырулар.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Жалпы бөлiмi , 1994 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Ерекеше бөлiмi, 1999 жыл.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы 30 наурыз 1995 жылғы Қазақстан Рспубликасының Заңы.
5. Қазақстан Республикасының Банктерi және банкiлiк қызмет туралы 31 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы.
6. Қазақстан Республикасының төлемдер және ақша аударымдары туралы 29 маусым 1998 жылғы ҚР Заңы.
7. Қазақстан Республикасындағы вексельдiк айналым туралы 28 сәуiр 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы.
8. Бағалы қағаздар рыногы туралы Қазақстан Республикасының 5 наурыз 1997 жылғы Заңы.
9. Қазақстан Республикасындағы төлемдер мен ақша аударымдарын жүргiзу кезiндегi электрондық құжаттарды айырбастау тәртiбi туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң 21 сәуiр 2000 жылғы қаулысымен бекiтiлген Ереже.
10. Ақша аударудағы банкаралық жүйедегi ақша аудару Ережелерi. 21 қараша 1998 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң қауласымен бекiтiлген.
11. Қазақстан Республикасының территориясында чектердi пайдалану Ережелерiн бекiту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң 5 желтоқсан 1998 жылғы қаулысы.
12. Қазақстан Республикасында төлем карточкаларын шығару және пайдалану тәртiбi туралы Ереже. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң 21 қараша 1996 жылғы қаулысымен бекiтiлген.
Арнайы әдебиеттер:
1. Агарков М.М. Основы Банковского права. Учение о ценных бумагах. Москва, БЕК. 1994 .
2. Вортанов М., Быстров Л. Пластиковые карточки: прошлое, настоящее, будущее. М.,Финансист. 1997 .
3. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. Москва, Юнити. 2000
4. Ефимова Л.Г. Банковское право. М.,БЕК.,1994.
5. Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Москва. Финансы и статистика. 2000 ж.
6. Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық құқығы. Алматы, Демеу, 1998 ж.
7. Сейткасимов Г.С. Деньги, кредит, банки. Алматы, Экономика, 1996.
8. Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва, Проспект.2000.
9. Тихомиров С.В. Хозяйственное право. Москва, ЛенПУ, 1993.
10. Худяков А.И. Финансовое право РК. Алматы, ТОО Баспа, 2001.
11. Худяков А.И. Основы финансового права. Алматы., Қаржы қаражат, 1995 .
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 жылғы 30 тамыздағы және оған 1998 жылы 17 қазанда енгiзiлген өзгерiстермен толықтырулар.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Жалпы бөлiмi , 1994 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi, Ерекеше бөлiмi, 1999 жыл.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы 30 наурыз 1995 жылғы Қазақстан Рспубликасының Заңы.
5. Қазақстан Республикасының Банктерi және банкiлiк қызмет туралы 31 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы.
6. Қазақстан Республикасының төлемдер және ақша аударымдары туралы 29 маусым 1998 жылғы ҚР Заңы.
7. Қазақстан Республикасындағы вексельдiк айналым туралы 28 сәуiр 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы.
8. Бағалы қағаздар рыногы туралы Қазақстан Республикасының 5 наурыз 1997 жылғы Заңы.
9. Қазақстан Республикасындағы төлемдер мен ақша аударымдарын жүргiзу кезiндегi электрондық құжаттарды айырбастау тәртiбi туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң 21 сәуiр 2000 жылғы қаулысымен бекiтiлген Ереже.
10. Ақша аударудағы банкаралық жүйедегi ақша аудару Ережелерi. 21 қараша 1998 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң қауласымен бекiтiлген.
11. Қазақстан Республикасының территориясында чектердi пайдалану Ережелерiн бекiту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң 5 желтоқсан 1998 жылғы қаулысы.
12. Қазақстан Республикасында төлем карточкаларын шығару және пайдалану тәртiбi туралы Ереже. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң 21 қараша 1996 жылғы қаулысымен бекiтiлген.
Арнайы әдебиеттер:
1. Агарков М.М. Основы Банковского права. Учение о ценных бумагах. Москва, БЕК. 1994 .
2. Вортанов М., Быстров Л. Пластиковые карточки: прошлое, настоящее, будущее. М.,Финансист. 1997 .
3. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. Москва, Юнити. 2000
4. Ефимова Л.Г. Банковское право. М.,БЕК.,1994.
5. Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Москва. Финансы и статистика. 2000 ж.
6. Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық құқығы. Алматы, Демеу, 1998 ж.
7. Сейткасимов Г.С. Деньги, кредит, банки. Алматы, Экономика, 1996.
8. Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва, Проспект.2000.
9. Тихомиров С.В. Хозяйственное право. Москва, ЛенПУ, 1993.
10. Худяков А.И. Финансовое право РК. Алматы, ТОО Баспа, 2001.
11. Худяков А.И. Основы финансового права. Алматы., Қаржы қаражат, 1995 .
Тақырып:
Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері. ҚР ақша жүйесі.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.1. Ақша жүйесінiң түсінігі, оның негізгі элементтері ... ... ... ... .17
1.2. Басқа елдердің ақша жүйесінің ерекшелігі (АҚШ, Ресей) ... ..19
ІІ ТАРАУ. ҚР ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.1. ҚР ақша эмиссиясының мәні,
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Нарықтық экономикада ақша жүйесінің нақты және
нақты ақшасыз
эмиссиясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 28
Қолданған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 29
Кіріспе
Ақша – кең қолданылатын төлем құралы. Қазiргi экономиканы ақшасыз көзге
елестету қиын. Экономикада ақша жоқ жағдайда әрбiр келiсiм екi жақты
келiсушiлiк бойынша тауар айырбасы арқылы жүзеге асады. Ақша айырбас құралы
бола тура, айырбастағы қажеттiлiктiң екi жақты үйлесуiн жояды.
Ақша және несие теориясы бiр орталықтан жоспарлау жүйесiнен – нарықтық
қатынастарға өту кезеңiндегi ақша айналымы және несиелеудi ұйымдастыру
тәжiрибелерiмен тығыз байланысты. Ақша және ақша жүйесiнiң өзiндiк ерекше
белгiлерiн, олардың қоғам мен экономиканы қайта құрудағы рөлi мен қызметiн,
сондай-ақ басқа да экономикалық категориялармен өзара әрекетiн танып
бiлудiң өзi қаржы-несие мекемелерiнiң ақша-несеие саясаттарының ғылыми
енiгiзiн анықтайды.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие-ақша және қаржы
шаруашылығы: ақша-несие жүйесiн реформалау; катаң инфляция жағдайында бiзде
бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; жоғары дәрежеде
монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-әмiршiлдiк
басқару жүйесiнен – пайда табуға, коммерциялық жетiстiктерге қол жеткiзуге
бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке енгiзделген несиелiк мекемелерге өту
тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Берiлген жұмыста ақша және ақша айналымы, ақша жүйесi қарастырылады.
Ақша және несиенiң теориялық мәселелерi, олардың нарықтық қатынастар
жағдайында қызмет етуiнiң заңдылықтары мен ағымы, сондай-ақ экономиканың
нарықтық тұрғыдан түрлендiрiлуiндегi ақша жүйесiнiң рөлi мен алатын орны
қамтылады.
І ТАРАУ. Ақша жүйесі
Бұл тарауда ақшаның, ақшаның айнылымының және ақша жүйесiнiң дамуының
тарихын қарастырамыз.
Ақшаның өзі мен ақша айналысының эволюциясы бұл тауар өндірісінің
дамуындағы обьективті тарихи процесс. Ақша роліндегі алтынды несие-қағаз
ақшамен алмастыру мынандай себептерге байланысты болуы мүмкін болды:
тауарды айырбастауда қажеттіліктен пайда болуындағы тауардың қандай құны
бекітілгенін анықтау емес, айырбасқа ұсынылған тауардың қанша көп немесе аз
құн бекітілгенін айқындауда. Құндарды өлшеу үшін зат формасындағы нақты
тауардың құнын пайдалану міндетті емес. Маңыздысы - айналыстағы ақшалардың
айырбасталатын тауарлардың эквивалентті құны болуы керек, ал олардың өз
құны болуы міндетті емес.
Оның белгілері: айналыстан алтынның кетуі (алтынның демонстизациялауы),
банкнотты алтынға айырбастаудан бастарту және олардың алтындық мәнінің
жойылуы, несие ақшалардың жағдайын күшейту, қолма-қол ақшасыз айналысты
кеңейту; ақша массасын көбейту мақсатымен мемлекеттің ақша эмиссиясын
жасауы.
Ақша жүйесiнiң типi ақша қандай нысанда жұмыс iстейтiндiгiне
байланысты: тауар – жалпылама эквивалент ретiнде немесе баға белгiлерi
ретiнде екендiгiне байланысты болады. Осыған байланысты келесiдей ақша
жүйелерiнiң типтерiн атайды:
металл айналымына негiзделген ақша жүйесi. Онда ақша тауары тiкелей
айналымға түседi және ақшаның барлық функцияларын орындайды, ал кредиттiк
ақшалар металлға айырбасталады;
кредиттiк және қағаз ақшалар айналымы. Онда нағыз ақшалар айналымнан алынып
тасталған.
Металл айналымында мемлекетте жалпы эквивалент ретiнде қабылданған
металлға және ақша айналымының базасына байланысты биметаллизм және
монометаллизм деп бөледi.
Биметаллизм – мемлекет жалпы эквивалент ретiнде екi қасиеттi металлды
заң арқылы бекiтетiн, екi металлдан да монеталарды еркiн дайындауды және
олардың еркiн айналымын көрсететiн ақша жүйесi болып табылады.
Биметаллизмнiң үш түрi белгiлi:
1. Қатар валюталар жүйесi. Ол жүйеде алтын және күмiс монеталар
арасындағы арақатынастық рынокта стихиялы түрде анықталады.
2. Қос валюта жүйесi. Ол жүйеде алтынмен күмiс арасындағы арақатынастық
мемлекетпен металлға деген ұсынысқа байланысты, мемлекеттегi және
әлемдегi экономикалық және саяси жағдайға байланысты анықталады.
3. “Ақсақтаушы” валюта жүйесi. Мұндай жүйеде алтын және күмiс монеталар
заңды төлем құралдары болып табылған, бiрақ бiрдей негiзде емес,
себебi, күмiс монеталарды дайындау алтын сияқты еркiн емес, жабық
тәртiпте жүргiзiлдi. Бұл шын мәнiнде қос валюта жүйесi, бiрақ күмiске
байланысты ақсақтап отырды, яғни алтын күмiске қарағанда еркiнiрек
айналымда болды.
Биметаллизм 16-17 ғасырларда, Батыс Европаның бiраз елдерiнде - 19
ғасырда кеңiнен тарады. Англияда биметаллизм 14 ғасырдың ортасынан 18
ғасырға дейiн болды. Бiрақ, екi металлды ақша ретiнде пайдалануда көптеген
қиыншылықтар кездесiп отырды. Биметаллистiк ақша жүйесi қарама-қайшылықтары
көп, тұрақсыз жүйе болды. Ол дамыған тауарлы шаруашылық қажеттiлiктерiне
сәйкес келмедi. Бағаның жалпылама өлшемi ретiнде тек бiр ғана тауар болуы
керек. Тауарлы шаруашылықтың дамуы тұрақты ақшаларды, бiрыңғай жалпылама
эквиваленттi талап еттi, сондықтан биметаллизм өз орнын монометаллизмге
бердi.
Монометаллизм – бiр ақша металлы жалпылама эквивалент ретiнде қызмет
ететiн және бiр мезгiлде айналымда осы металлға ауыстырылатын басқа да баға
белгiлерi (банкноталар, қазыналық билеттер, ұсақтаушы монеталар) жүретiн
ақша жүйесi.
Күмiс монометаллизмi Ресейде - 1843-1852 жылдары, Индияда – 1852-1893
жылдары, Голландияда – 1847-1875 жылдары болды. Ресейде, олай болса
Қазқақстан да, күмiс монометаллизмi сол жылдары II Николай патша тұсында
енгiзiлдi. Түрiкше "акче" сөзi, қазақша "ақша", яғни "ақ" сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
Алтын монометаллизмi Ұлыбританияда 18 ғасырдың аяғына дейiн болды. 19
ғасырдың үшiншi бөлiгiнде барлық мемлекеттер дерлiк алтынға негiзделген
монометаллизмге көштi. Алтын монометаллизмнiң үш түрi болған:
- алтынның металдық стандарты (1821 жылдан бірінші д.ж соғысқа дейін). Ол
алтын монеталардың айналысымен және қағаз және несие ақшаларды алтынға
еркін айырбасталуымен еркін сипатталады.
- алтын - құйма стандарт (Англия және Франция бірінші д.ж. соғыс жылдары)
Ол құн белгілерін алтынға айырбастауды қарастырды, егер олар алтынның
стандарт құймасының бағасына сәйкес болса (мысалы, егер сурет бағасы
бойынша 1 кг алтынның құнына сәйкес келсе, ол оған айырбасталады);
- алтын девиздік стандарт (XXғ.20-30ж) Ол алтынға ұсақталатын банкноттардың
шетелдік валютаға (девиздік) айырбасталуын қарастырады.
1929-1933 ж.ж. дағдарыстан кейін банкноттардың алтынға еркін айырбасы
тоқтатылды, яғни монометализм дәуірі аяқталды.
Алтынды несие ақшамен ығыстыру ары қарай дамуын ақша қызметтерін
(банкнот, вексель, чектер) атқарушы тұлғалардан несиелік карточкаларға
айырбастау қарқыны күшейе түсті.
Қағаз ақшалар әрдайым көмекшi сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес түрде
ұзақ уақыт бойында айналуы мүмкiн емес, сондықтан да олармен қатар несиелiк
ақшалар жүйесi жүредi.
Несие ақшалар – бұл несие негiзiнде алтының орнына келген құнның
қағаздай белгiсi. Несие ақшалар несие берушi мен несие алушы арасындағы
қарыз капиталының қозғалысын көрсетедi және "төлем құралы формасы ретiнде
өмiр сүрудiң меншiктi формасын алады". Несие ақшалардың негiзгi түрлерiне:
вексель, банкнота, чек, несие карточкалары жатады.
Вексель – бұл мерзiмi жеткен соң вексель иесiне (вексель ұстаушыға)
вексельде көрсетiлген соманы қарыз алушыдан (вексель берушiден) төлеудi
талап ету құқын беретiн жазбаша түрдегi қарыз мiндеттемесi.
Вексель айналымның қасиетке ие болғандықтан, яғни қолма-қол ақшаның
орнына айналысқа түсуге бейiм болғандықтан да, ол сауда ақшасы деген атауды
иелендi.
Вексель несиеге сату негiзiнде, яғни коммерциялық несиелеудiң пайда
болуымен дүниеге келдi. Коммерциялық несиелеу дегенiмiз – кәсiпорындардың
бiр-бiрiн банктердi жанай өтуi арқылы несиелеу болып табылады. Несиелеу
төлеу мерзiмiн ұзартып, тауарларды қарызға беру жолымен жүзеге асады.
Вексельдi қолдану ақна айналысының шығындарын үнемдеуге мүмкiндiк
бередi. Бiрақ қолма-қол ақшаны вексель айналысымен ауыстырудың шекарасы
болады:
- вексельдiң пайда болуына ықпал ететiн коммерциялық несие, тек тауар
айналымының бiр бөлiгiн, әсiресе көтерме сауданы ғана қамтиды;
- вексельдiк мiндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо
қолма-қол ақшамен төленедi;
- борыштық мiндеттеме ретiндегi вексельдер тек төлем қабiлетi бар
субъектiлер арасында ғана шектеулi айналыс сферасына ие болады;
- вексельдер айналымы олардың белгiленген мерзiмi арқылы шектеулi
болады.
Несие ақшалардың бiр түрi болып банкнота саналады. Ол ХVII соңында
пайда болды. Алтын құймасының немесе алтын монета иесi бұл қазынаны банкте
сақтай алды. Құрамын анықтағаннан кейiн және оны өлшеген соң банк алтынды
сақтауға қабылдағаны туралы қолхат бердi. Бұл "банктiк хат" банкнота
(банкирге арналған нота) деп атады және ол пайдалануға өте ыңғайлы болып
келдi. Ол алтынмен пара-пар болды, себебi кез келген уақытта сақталып
жатқан металға айырбасталды.
Банкнота өзiнiң мәнi жағынан – бұл банкирге арналған вексель болып
табылады. Яғни, классикалық банкнота екi жақты қамтамасыз етiлген:
вексельдiк (тауарлық) және алтындық (банктiң алтын қоры). Алтынмен
қамтамасыз етiлмеген бөлiгi фидуциарлы деп аталады (сенiмге негiзделген).
Вексельдiң банкнотаға айналуы қарыз операциялары және эмиссиялары
тәртiбiнде жүзеге асады. Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тәртiбiмен
вексельдер негiзiнде шығару банкноталардың банкке керi қозғалысые тудырады.
Несие бойынша төлем мерзiмi жеткен соң банкноталар орталық банкке
қайтарылып отырылады.
Чек – бұл шот иесiнiң чек ұсынушының шотына чекте көрсетiлген ақша
сомасын қолма-қол төлеу және аудару туралы банкке берген жазбаша бұйырығы.
Клиент есеп айырысу чек кiтапшасын алу үшiн банкке өтiнiш және тапсырма
бередi. Төлем тапсырмасы негiзiнде банк есеп айырысу шотынан ақша
қаражаттарын есептеп шығарады және шотта сақтайды, сатып алынған тауарлар
(қызметтер) сомасына чек жазып беру арқылы есептеседi, бiрақ депонирлеген
сома шегiнде ғана. Жабдықтаушы-кәсiпорын осы чектi өз банкiне ұсынады,
осындан барып көрсетiлген сома өзiнiң есеп айырысу шотына бiрден жазылады.
Содан соң осы чек төлеушiнiң банкiне жiберiледi, онда жеке шоттан чекте
көрсетiлген сома алынады. Сөйтiп чек – несие ақша ретiнде қолданады.
Несие карточкалары - ақшаның төлем құралы қызметін атқарады.
Чектердiң жаппай таралуы банктердiң оларды өңдеу қиыншылықтарын тудырады.
Сондықтан чектермег қатар пластикалық карточкалар пайда болады. Несие
карточканың түрлері:
1. Жаңаратын карточкалар. Дүкендер, мейрамханаларда қолданылады.
Карточкалардың қарыздары жабылғаннан кейін қайтадан жаңартылады.
2. Бір айлық карточкалар. Туристік фирмалармен есеп айырысу үшін
қолданылады. Қарыздар айдың соңында жабылуы керек.
3. Фирмалық карточкалар. Фирмалар әр түрлі қызмет жөніндегі шығындарды
төлеу үшін шығарылады.
4. Сыйлықтық немесе алтын несиелік карточкалар. Олар тек жоғары жылдық
табысы бар клиенттерге беріледі.
Ақша эволюциясының осы заманғы кезеңіне электронды ақшалар
жүйесі сай келді. Олардың көмегімен ақша операциялары жүргізіледі: банк
есебінен ақша алу, салымдарды қабылдау, төлемдер, чектік кітапшалар беру
және т.б. Электронды чектік кітапша болып табылатын смат-карточкалар пайда
болды. Қазақстанда электронды ақшалар жүйесі қалыптасу сатысында. Бірінші
пластикалық ”ақшалар„ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы экономбанктен
шығарылды. Қазіргі кезде оларды елдің ірі банктері шығара бастады.
1.1. Ақша жүйесiнiң түсінігі және оның негізгі
элементтерi.
Ақша – нарықтық экономикада ерекше маңызды роль атқарады. Нарық
ақшасыз, ақша айналымынсыз жұмыс iстемейдi. Ақша айналысы - бұл төлем
құралы мен айналым құралы қызметтерін атқаратын ақшаның үздіксіз қозғалысы.
Ол тауарларды сату және де қаржы нарығының қозғалысына қызмет көрсетедi.
Ақша жүйесі дегеніміз - ол тауар айналысын қамтамасыз ететін
шаруашылық тұлғалары мен банктер арасындағы ақша айналыс жүйесі.
Ақша жүйесi – мемлекетте тарихи қалыптасқан және ұлттық заңдармен
бекiтiлген ақша айналымын ұйымдастыру нысаны. Ақша жүйелерi 16-17
ғасырларда капиталистiк өндiрiстiң пайда болуымен және бекуiмен қалыптасты.
Бiрақ оның кейбiр элементтерi одан бұрын пайда болған. Тауар- ақша
қатынастарының және капиталистiк өндiрiстiң дамуымен ақша жүйесiнде маңызды
өзгерiстер болды.
Ақша жүйесінің элементтері:
- ақша бірлігі, яғни бірлік ретінде елде қабылданған ақша өлшемі (рубль,
доллар, теңге т.б)
- баға масштабы, яғни ақша бірлігі және оның құрама бөлшегі ретінде елде
қабылдалған ақшаның сандық, салмақтық мөлшері (мысалы: рубль 100 тиыннан
тұрады және 60-80 жылдары ол 0,987672 г алтынға теңелді.)
- эмиссиялық жүйе, яғни ақша және бағалы қағаздарды шығаратын мекеме (
мысалы, орталық банк және т.б.);
- ақша белгілерінің түрлері, яғни айналыста заңды төлем құралы болып
табылатын несиелі қағаз ақша және ұсақ монеталар жүйесі;
- ақша жүйесінің институттары, яғни ақша айналысын реттейтін мемлекеттік
емес мекемелер.
Ақша бiрлiгi - мемлекеттегi барлық тауарлардың бағасын өлшеу
қызметiн атқарушы, заңмен анықталған ақша белгiсi. Ақша бiрлiгi негiзiнен,
прапорционалды бөлiктерге бөлiнедi. Мысалы, бiр доллар жүз центке, бiр
ағылшын фунт стерлингi жүз пенске, бiр теңге жүз тиынға бөлiнедi.
Баға масштабы – бағаны ақша бiрлiгi арқылы көрсету, ақшаның
техникалық сипаттағы функциясы. Металл айналымы болғанда, ақша тауары –
металл – ақшаның барлық функцияларын орындағанда, ақшаның масштабы ақша
металлының салмағы болды. Қазiргi кезде баға масштабы стихиялы түрде
қалыптасады және бағалардың көмегiмен тауарлардың бағамын анықтау үшiн
қызмет етедi.
Ақша белгiлерiнiң түрлерi. Қазiргi уақытта ешбiр елде металл айналымы
жүйесi жоқ. Ақша белгiлерiнiң негiзгi түрлерi ретiнде мемлекетте заңды
төлем құралдары болып табылатын кредиттiк банкiлiк билеттер (банкноталар),
сондай-ақ, мемлекеттiк қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) және ұсақтаушы
металл монеталар қарастырылады.
Банкноталар орталық банктермен шығарылады, ал қазыналық билеттер
Қаржы министрлiгiнiң қазынашылығымен немесе арнайы мемлекеттiк органмен,
негiзiнен, бюджет тапшылығын жабу үшiн шығарылады. Ұсақтаушы металл
монеталар – заң актiсiмен салмағы және формасы белгiленген металл құймасы.
Ол металлдың бағасы номиналдың тек бiр бөлiгiне ғана сәйкес келедi.
Эмиссиялық жүйе - алтынға айырбасталмайтын кредиттiк және қағаз ақша
белгiлерiн шығарудың және айналымға жiберудiң заңмен белгiленген тәртiбi.
Қолда бар ақшалардың кассалық резервiн көбейту қажет болғанда банкноталарды
эмиссиялау жүргiзiледi. Банкноталардың эмиссиялануы халық шаруашылығына:
мемлекеттiк бюджетке, мемлекеттiк қарызға, коммерциялық банктерге кассалық
қызмет көрсеткенде жүзеге асырылады.
Ақша айналымын ретке келтiру ақша санының экономикалық дамудың
обьективтiлiк қажеттiлiктерiне сәйкестiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында
мемлекеттiк әсер ету шараларының комплексiн бiлдiредi.
1.2. Басқа елдердің ақша жүйесінің ерекшелігі (АҚШ, Ресей)
Ресейдiң ақша жүйесi Ресей Федерациясының орталық банкi туралы
федеральдық заңға сейкес қызмет етедi (12 сәуiр 1995 ж.)
Ресейдiң ресми ақша бiрлiгiне - рубль жатады. Басқа ақша бiрлiктерiн
енгiзу заң бойынша тыйым салынады. Рубль мен алтынынң және басқа да құнды
металдардың қатынассы заңмен бекiтiлмеген.
Нақты ақша эмиссиясының ерекше құқығына, олардың айналымын және алып
тастауын ұйымдастыруға Ресей банкi ие болып отыр. Ол елде нормальдi
экономикалық қызметтi қолдау мақсатында ақша айналымының жай-күйiне жауап
бередi.
Ресей ақша бiрлiгi – рубль заң бойынша ақшалай металмен (алтынмен)
байланыспайды, бағаның масштабы тiркелген жоқ. Рубльдiң ресми баға
масштабын мемлекет бекiтедi.
Ресей банкiне бекiтiлген ақша айналымын реттеу банк заңымен қойылған
ретте жасалатын және бекiтiлетiн ақша-несие саясатының негiзгi бағыттарына
сәйкес жүзеге асады. Ақша эмиссиясының ерекше құқығымен жасалған Ресей
Банкi ақша айналымы аумағында тепе-теңдiктi ұстап тұруға жауапты. Кағаз
ақша-несие айналымы кезiнде нақты (алтын) ақшаның бар болуынан
айырмашылығы, қашан метал негiзiнен бағаның белгiсi алшақтағанда, Орталық
Банк осы ақшаның эмиссиясын ұстап тұратын белгiлi шектеулердi құру қажет.
Орталық Банктiң ақша-несие саясатын экономиканы реттеу құралы ретiнде
пайдалана отырып келесi құралдарды тартады:
Дисконттық саясат
Несие мекемелерiнiң мiндеттi қорларының нормалары
Ашық нарықтағы операциялар
Несие және тағы басқа мекемелер үшән экономикалық нормативтер
регламентациялау
Соңғы жылдары ақша-несие саясатының аумағында Ресей Өкiметi мен Банктiң
бiрiккен қызметi инфляция деңгейiн төмендету және инфляция динамикасы мен
валюттiк курстi бақылауға ала отырып реттеу.
АҚШ экономикасына шетел экономикасы елеулi әсер етедi, ал АҚШ
экономикасындағы саясаттар шетел экономикасына да едәуiр ықпал тигiзетiнi
белгiлi. 1973 жылы бастап АҚШ доллары еркiн шығарыла бастады. 1980
жылдардың бас кезiнде доллардың айырбас курсы елеулi түрде өзгерiп отырды.
1976-1980 жылдарға дейiн шұғыл құнсызданды, ал 1985 жылдан бастап доллар
көтерiле бастады.АҚШ-та бюджет жұмыспен толық қамтамасыз етудiң тапшылығына
байланысты болды.
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасының ақша жүйесi.
Қазақстанда ақша белгісі теңге. 1991 жылы тамыз айында Рессей, Украин,
Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты (Беловежск келісімі)
Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде егемендігін
жариялады. Дегенмен Рессей рублі Қазақстанда қолданыла берді. Өтпелі
экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей өз қаржы саясатына байланысты
жаңа ақша белгісін шығаруы Қазақстанның экономикалық жағдайын қиындата
түсті. Себебі, ақша айналымында Кеңес ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп
құнсызданды. Осы себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақшасын 1993
жылы қараша айында енгізуге мәжбүр болды.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының
бойында, біздің ғасырымыздан бұрын, ірі орталық сауда орындары бар болғаны
белгілі. Әрине, ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің
болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета
теңгелер жасалды, алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңге (күмістен
жасалған) құндарына сәйкес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-
қатынасқа жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Қазақстан Республикасының тәуелсiз мемлекетi ретiндегi ұлттық ақша
жүйесiнiң қалыптасуы 12 қараша 1993 жылғы Қазақстан Республикасының
Президентiнiң “Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгiзу туралы”
Жарлығы қабылданғаннан кейiн жүзеге асырылды.
Қазiргi кезде ақша жүйесiн ұйымдастыруға байланысты мәселелер Ұлттық
Банк туралы және Банктер және банкiлiк қызмет туралы Қазақстан
Республикасының Заңдарымен реттеледi.
Мемлекетiмiзде ақша бiрлiгi теңге болып табылады. Оның iшкi құрылысы
бар, ол 100 тиыннан тұрады. Теңге Қазақстан Республикасындағы жалғыз төлем
құралы болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi шығарған
банкноталар мен монеталар бүкiл Қазақстан территориясында қабылдануға
тиiстi. Тек Ұлттық Банк қана оларды жарамсыз деп таниды. Ал ақша бiрлiгiнiң
басқа ақша бiрлiгiне ауыстырылуы Қазақстан Республикасының Президентiмен
жргiзiледi. Ол мемлекетiмiздiң ақша жүйесiнiң қалыптасуының және жұмыс
жасауының тәртiбiн, мерзiмдерiн, шарттарын анықтайды.[1]
Айналымдағы ақша белгiлерi - банкноталармен монеталар. Рсепубликадағы
жалғыз эмитент Ұлттық Банк. Айналымдағы ұлттық валюталар Ұлттық Банктiң
активтерiмен қамтамасыз етiлуi керек. Олардың белгiлi бiр номиналдары,
нысандары, графикасы болады. Оны Ұлттық Банк ҚР ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері. ҚР ақша жүйесі.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.1. Ақша жүйесінiң түсінігі, оның негізгі элементтері ... ... ... ... .17
1.2. Басқа елдердің ақша жүйесінің ерекшелігі (АҚШ, Ресей) ... ..19
ІІ ТАРАУ. ҚР ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.1. ҚР ақша эмиссиясының мәні,
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Нарықтық экономикада ақша жүйесінің нақты және
нақты ақшасыз
эмиссиясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 28
Қолданған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 29
Кіріспе
Ақша – кең қолданылатын төлем құралы. Қазiргi экономиканы ақшасыз көзге
елестету қиын. Экономикада ақша жоқ жағдайда әрбiр келiсiм екi жақты
келiсушiлiк бойынша тауар айырбасы арқылы жүзеге асады. Ақша айырбас құралы
бола тура, айырбастағы қажеттiлiктiң екi жақты үйлесуiн жояды.
Ақша және несие теориясы бiр орталықтан жоспарлау жүйесiнен – нарықтық
қатынастарға өту кезеңiндегi ақша айналымы және несиелеудi ұйымдастыру
тәжiрибелерiмен тығыз байланысты. Ақша және ақша жүйесiнiң өзiндiк ерекше
белгiлерiн, олардың қоғам мен экономиканы қайта құрудағы рөлi мен қызметiн,
сондай-ақ басқа да экономикалық категориялармен өзара әрекетiн танып
бiлудiң өзi қаржы-несие мекемелерiнiң ақша-несеие саясаттарының ғылыми
енiгiзiн анықтайды.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие-ақша және қаржы
шаруашылығы: ақша-несие жүйесiн реформалау; катаң инфляция жағдайында бiзде
бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; жоғары дәрежеде
монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-әмiршiлдiк
басқару жүйесiнен – пайда табуға, коммерциялық жетiстiктерге қол жеткiзуге
бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке енгiзделген несиелiк мекемелерге өту
тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Берiлген жұмыста ақша және ақша айналымы, ақша жүйесi қарастырылады.
Ақша және несиенiң теориялық мәселелерi, олардың нарықтық қатынастар
жағдайында қызмет етуiнiң заңдылықтары мен ағымы, сондай-ақ экономиканың
нарықтық тұрғыдан түрлендiрiлуiндегi ақша жүйесiнiң рөлi мен алатын орны
қамтылады.
І ТАРАУ. Ақша жүйесі
Бұл тарауда ақшаның, ақшаның айнылымының және ақша жүйесiнiң дамуының
тарихын қарастырамыз.
Ақшаның өзі мен ақша айналысының эволюциясы бұл тауар өндірісінің
дамуындағы обьективті тарихи процесс. Ақша роліндегі алтынды несие-қағаз
ақшамен алмастыру мынандай себептерге байланысты болуы мүмкін болды:
тауарды айырбастауда қажеттіліктен пайда болуындағы тауардың қандай құны
бекітілгенін анықтау емес, айырбасқа ұсынылған тауардың қанша көп немесе аз
құн бекітілгенін айқындауда. Құндарды өлшеу үшін зат формасындағы нақты
тауардың құнын пайдалану міндетті емес. Маңыздысы - айналыстағы ақшалардың
айырбасталатын тауарлардың эквивалентті құны болуы керек, ал олардың өз
құны болуы міндетті емес.
Оның белгілері: айналыстан алтынның кетуі (алтынның демонстизациялауы),
банкнотты алтынға айырбастаудан бастарту және олардың алтындық мәнінің
жойылуы, несие ақшалардың жағдайын күшейту, қолма-қол ақшасыз айналысты
кеңейту; ақша массасын көбейту мақсатымен мемлекеттің ақша эмиссиясын
жасауы.
Ақша жүйесiнiң типi ақша қандай нысанда жұмыс iстейтiндiгiне
байланысты: тауар – жалпылама эквивалент ретiнде немесе баға белгiлерi
ретiнде екендiгiне байланысты болады. Осыған байланысты келесiдей ақша
жүйелерiнiң типтерiн атайды:
металл айналымына негiзделген ақша жүйесi. Онда ақша тауары тiкелей
айналымға түседi және ақшаның барлық функцияларын орындайды, ал кредиттiк
ақшалар металлға айырбасталады;
кредиттiк және қағаз ақшалар айналымы. Онда нағыз ақшалар айналымнан алынып
тасталған.
Металл айналымында мемлекетте жалпы эквивалент ретiнде қабылданған
металлға және ақша айналымының базасына байланысты биметаллизм және
монометаллизм деп бөледi.
Биметаллизм – мемлекет жалпы эквивалент ретiнде екi қасиеттi металлды
заң арқылы бекiтетiн, екi металлдан да монеталарды еркiн дайындауды және
олардың еркiн айналымын көрсететiн ақша жүйесi болып табылады.
Биметаллизмнiң үш түрi белгiлi:
1. Қатар валюталар жүйесi. Ол жүйеде алтын және күмiс монеталар
арасындағы арақатынастық рынокта стихиялы түрде анықталады.
2. Қос валюта жүйесi. Ол жүйеде алтынмен күмiс арасындағы арақатынастық
мемлекетпен металлға деген ұсынысқа байланысты, мемлекеттегi және
әлемдегi экономикалық және саяси жағдайға байланысты анықталады.
3. “Ақсақтаушы” валюта жүйесi. Мұндай жүйеде алтын және күмiс монеталар
заңды төлем құралдары болып табылған, бiрақ бiрдей негiзде емес,
себебi, күмiс монеталарды дайындау алтын сияқты еркiн емес, жабық
тәртiпте жүргiзiлдi. Бұл шын мәнiнде қос валюта жүйесi, бiрақ күмiске
байланысты ақсақтап отырды, яғни алтын күмiске қарағанда еркiнiрек
айналымда болды.
Биметаллизм 16-17 ғасырларда, Батыс Европаның бiраз елдерiнде - 19
ғасырда кеңiнен тарады. Англияда биметаллизм 14 ғасырдың ортасынан 18
ғасырға дейiн болды. Бiрақ, екi металлды ақша ретiнде пайдалануда көптеген
қиыншылықтар кездесiп отырды. Биметаллистiк ақша жүйесi қарама-қайшылықтары
көп, тұрақсыз жүйе болды. Ол дамыған тауарлы шаруашылық қажеттiлiктерiне
сәйкес келмедi. Бағаның жалпылама өлшемi ретiнде тек бiр ғана тауар болуы
керек. Тауарлы шаруашылықтың дамуы тұрақты ақшаларды, бiрыңғай жалпылама
эквиваленттi талап еттi, сондықтан биметаллизм өз орнын монометаллизмге
бердi.
Монометаллизм – бiр ақша металлы жалпылама эквивалент ретiнде қызмет
ететiн және бiр мезгiлде айналымда осы металлға ауыстырылатын басқа да баға
белгiлерi (банкноталар, қазыналық билеттер, ұсақтаушы монеталар) жүретiн
ақша жүйесi.
Күмiс монометаллизмi Ресейде - 1843-1852 жылдары, Индияда – 1852-1893
жылдары, Голландияда – 1847-1875 жылдары болды. Ресейде, олай болса
Қазқақстан да, күмiс монометаллизмi сол жылдары II Николай патша тұсында
енгiзiлдi. Түрiкше "акче" сөзi, қазақша "ақша", яғни "ақ" сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
Алтын монометаллизмi Ұлыбританияда 18 ғасырдың аяғына дейiн болды. 19
ғасырдың үшiншi бөлiгiнде барлық мемлекеттер дерлiк алтынға негiзделген
монометаллизмге көштi. Алтын монометаллизмнiң үш түрi болған:
- алтынның металдық стандарты (1821 жылдан бірінші д.ж соғысқа дейін). Ол
алтын монеталардың айналысымен және қағаз және несие ақшаларды алтынға
еркін айырбасталуымен еркін сипатталады.
- алтын - құйма стандарт (Англия және Франция бірінші д.ж. соғыс жылдары)
Ол құн белгілерін алтынға айырбастауды қарастырды, егер олар алтынның
стандарт құймасының бағасына сәйкес болса (мысалы, егер сурет бағасы
бойынша 1 кг алтынның құнына сәйкес келсе, ол оған айырбасталады);
- алтын девиздік стандарт (XXғ.20-30ж) Ол алтынға ұсақталатын банкноттардың
шетелдік валютаға (девиздік) айырбасталуын қарастырады.
1929-1933 ж.ж. дағдарыстан кейін банкноттардың алтынға еркін айырбасы
тоқтатылды, яғни монометализм дәуірі аяқталды.
Алтынды несие ақшамен ығыстыру ары қарай дамуын ақша қызметтерін
(банкнот, вексель, чектер) атқарушы тұлғалардан несиелік карточкаларға
айырбастау қарқыны күшейе түсті.
Қағаз ақшалар әрдайым көмекшi сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес түрде
ұзақ уақыт бойында айналуы мүмкiн емес, сондықтан да олармен қатар несиелiк
ақшалар жүйесi жүредi.
Несие ақшалар – бұл несие негiзiнде алтының орнына келген құнның
қағаздай белгiсi. Несие ақшалар несие берушi мен несие алушы арасындағы
қарыз капиталының қозғалысын көрсетедi және "төлем құралы формасы ретiнде
өмiр сүрудiң меншiктi формасын алады". Несие ақшалардың негiзгi түрлерiне:
вексель, банкнота, чек, несие карточкалары жатады.
Вексель – бұл мерзiмi жеткен соң вексель иесiне (вексель ұстаушыға)
вексельде көрсетiлген соманы қарыз алушыдан (вексель берушiден) төлеудi
талап ету құқын беретiн жазбаша түрдегi қарыз мiндеттемесi.
Вексель айналымның қасиетке ие болғандықтан, яғни қолма-қол ақшаның
орнына айналысқа түсуге бейiм болғандықтан да, ол сауда ақшасы деген атауды
иелендi.
Вексель несиеге сату негiзiнде, яғни коммерциялық несиелеудiң пайда
болуымен дүниеге келдi. Коммерциялық несиелеу дегенiмiз – кәсiпорындардың
бiр-бiрiн банктердi жанай өтуi арқылы несиелеу болып табылады. Несиелеу
төлеу мерзiмiн ұзартып, тауарларды қарызға беру жолымен жүзеге асады.
Вексельдi қолдану ақна айналысының шығындарын үнемдеуге мүмкiндiк
бередi. Бiрақ қолма-қол ақшаны вексель айналысымен ауыстырудың шекарасы
болады:
- вексельдiң пайда болуына ықпал ететiн коммерциялық несие, тек тауар
айналымының бiр бөлiгiн, әсiресе көтерме сауданы ғана қамтиды;
- вексельдiк мiндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо
қолма-қол ақшамен төленедi;
- борыштық мiндеттеме ретiндегi вексельдер тек төлем қабiлетi бар
субъектiлер арасында ғана шектеулi айналыс сферасына ие болады;
- вексельдер айналымы олардың белгiленген мерзiмi арқылы шектеулi
болады.
Несие ақшалардың бiр түрi болып банкнота саналады. Ол ХVII соңында
пайда болды. Алтын құймасының немесе алтын монета иесi бұл қазынаны банкте
сақтай алды. Құрамын анықтағаннан кейiн және оны өлшеген соң банк алтынды
сақтауға қабылдағаны туралы қолхат бердi. Бұл "банктiк хат" банкнота
(банкирге арналған нота) деп атады және ол пайдалануға өте ыңғайлы болып
келдi. Ол алтынмен пара-пар болды, себебi кез келген уақытта сақталып
жатқан металға айырбасталды.
Банкнота өзiнiң мәнi жағынан – бұл банкирге арналған вексель болып
табылады. Яғни, классикалық банкнота екi жақты қамтамасыз етiлген:
вексельдiк (тауарлық) және алтындық (банктiң алтын қоры). Алтынмен
қамтамасыз етiлмеген бөлiгi фидуциарлы деп аталады (сенiмге негiзделген).
Вексельдiң банкнотаға айналуы қарыз операциялары және эмиссиялары
тәртiбiнде жүзеге асады. Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тәртiбiмен
вексельдер негiзiнде шығару банкноталардың банкке керi қозғалысые тудырады.
Несие бойынша төлем мерзiмi жеткен соң банкноталар орталық банкке
қайтарылып отырылады.
Чек – бұл шот иесiнiң чек ұсынушының шотына чекте көрсетiлген ақша
сомасын қолма-қол төлеу және аудару туралы банкке берген жазбаша бұйырығы.
Клиент есеп айырысу чек кiтапшасын алу үшiн банкке өтiнiш және тапсырма
бередi. Төлем тапсырмасы негiзiнде банк есеп айырысу шотынан ақша
қаражаттарын есептеп шығарады және шотта сақтайды, сатып алынған тауарлар
(қызметтер) сомасына чек жазып беру арқылы есептеседi, бiрақ депонирлеген
сома шегiнде ғана. Жабдықтаушы-кәсiпорын осы чектi өз банкiне ұсынады,
осындан барып көрсетiлген сома өзiнiң есеп айырысу шотына бiрден жазылады.
Содан соң осы чек төлеушiнiң банкiне жiберiледi, онда жеке шоттан чекте
көрсетiлген сома алынады. Сөйтiп чек – несие ақша ретiнде қолданады.
Несие карточкалары - ақшаның төлем құралы қызметін атқарады.
Чектердiң жаппай таралуы банктердiң оларды өңдеу қиыншылықтарын тудырады.
Сондықтан чектермег қатар пластикалық карточкалар пайда болады. Несие
карточканың түрлері:
1. Жаңаратын карточкалар. Дүкендер, мейрамханаларда қолданылады.
Карточкалардың қарыздары жабылғаннан кейін қайтадан жаңартылады.
2. Бір айлық карточкалар. Туристік фирмалармен есеп айырысу үшін
қолданылады. Қарыздар айдың соңында жабылуы керек.
3. Фирмалық карточкалар. Фирмалар әр түрлі қызмет жөніндегі шығындарды
төлеу үшін шығарылады.
4. Сыйлықтық немесе алтын несиелік карточкалар. Олар тек жоғары жылдық
табысы бар клиенттерге беріледі.
Ақша эволюциясының осы заманғы кезеңіне электронды ақшалар
жүйесі сай келді. Олардың көмегімен ақша операциялары жүргізіледі: банк
есебінен ақша алу, салымдарды қабылдау, төлемдер, чектік кітапшалар беру
және т.б. Электронды чектік кітапша болып табылатын смат-карточкалар пайда
болды. Қазақстанда электронды ақшалар жүйесі қалыптасу сатысында. Бірінші
пластикалық ”ақшалар„ шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы экономбанктен
шығарылды. Қазіргі кезде оларды елдің ірі банктері шығара бастады.
1.1. Ақша жүйесiнiң түсінігі және оның негізгі
элементтерi.
Ақша – нарықтық экономикада ерекше маңызды роль атқарады. Нарық
ақшасыз, ақша айналымынсыз жұмыс iстемейдi. Ақша айналысы - бұл төлем
құралы мен айналым құралы қызметтерін атқаратын ақшаның үздіксіз қозғалысы.
Ол тауарларды сату және де қаржы нарығының қозғалысына қызмет көрсетедi.
Ақша жүйесі дегеніміз - ол тауар айналысын қамтамасыз ететін
шаруашылық тұлғалары мен банктер арасындағы ақша айналыс жүйесі.
Ақша жүйесi – мемлекетте тарихи қалыптасқан және ұлттық заңдармен
бекiтiлген ақша айналымын ұйымдастыру нысаны. Ақша жүйелерi 16-17
ғасырларда капиталистiк өндiрiстiң пайда болуымен және бекуiмен қалыптасты.
Бiрақ оның кейбiр элементтерi одан бұрын пайда болған. Тауар- ақша
қатынастарының және капиталистiк өндiрiстiң дамуымен ақша жүйесiнде маңызды
өзгерiстер болды.
Ақша жүйесінің элементтері:
- ақша бірлігі, яғни бірлік ретінде елде қабылданған ақша өлшемі (рубль,
доллар, теңге т.б)
- баға масштабы, яғни ақша бірлігі және оның құрама бөлшегі ретінде елде
қабылдалған ақшаның сандық, салмақтық мөлшері (мысалы: рубль 100 тиыннан
тұрады және 60-80 жылдары ол 0,987672 г алтынға теңелді.)
- эмиссиялық жүйе, яғни ақша және бағалы қағаздарды шығаратын мекеме (
мысалы, орталық банк және т.б.);
- ақша белгілерінің түрлері, яғни айналыста заңды төлем құралы болып
табылатын несиелі қағаз ақша және ұсақ монеталар жүйесі;
- ақша жүйесінің институттары, яғни ақша айналысын реттейтін мемлекеттік
емес мекемелер.
Ақша бiрлiгi - мемлекеттегi барлық тауарлардың бағасын өлшеу
қызметiн атқарушы, заңмен анықталған ақша белгiсi. Ақша бiрлiгi негiзiнен,
прапорционалды бөлiктерге бөлiнедi. Мысалы, бiр доллар жүз центке, бiр
ағылшын фунт стерлингi жүз пенске, бiр теңге жүз тиынға бөлiнедi.
Баға масштабы – бағаны ақша бiрлiгi арқылы көрсету, ақшаның
техникалық сипаттағы функциясы. Металл айналымы болғанда, ақша тауары –
металл – ақшаның барлық функцияларын орындағанда, ақшаның масштабы ақша
металлының салмағы болды. Қазiргi кезде баға масштабы стихиялы түрде
қалыптасады және бағалардың көмегiмен тауарлардың бағамын анықтау үшiн
қызмет етедi.
Ақша белгiлерiнiң түрлерi. Қазiргi уақытта ешбiр елде металл айналымы
жүйесi жоқ. Ақша белгiлерiнiң негiзгi түрлерi ретiнде мемлекетте заңды
төлем құралдары болып табылатын кредиттiк банкiлiк билеттер (банкноталар),
сондай-ақ, мемлекеттiк қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) және ұсақтаушы
металл монеталар қарастырылады.
Банкноталар орталық банктермен шығарылады, ал қазыналық билеттер
Қаржы министрлiгiнiң қазынашылығымен немесе арнайы мемлекеттiк органмен,
негiзiнен, бюджет тапшылығын жабу үшiн шығарылады. Ұсақтаушы металл
монеталар – заң актiсiмен салмағы және формасы белгiленген металл құймасы.
Ол металлдың бағасы номиналдың тек бiр бөлiгiне ғана сәйкес келедi.
Эмиссиялық жүйе - алтынға айырбасталмайтын кредиттiк және қағаз ақша
белгiлерiн шығарудың және айналымға жiберудiң заңмен белгiленген тәртiбi.
Қолда бар ақшалардың кассалық резервiн көбейту қажет болғанда банкноталарды
эмиссиялау жүргiзiледi. Банкноталардың эмиссиялануы халық шаруашылығына:
мемлекеттiк бюджетке, мемлекеттiк қарызға, коммерциялық банктерге кассалық
қызмет көрсеткенде жүзеге асырылады.
Ақша айналымын ретке келтiру ақша санының экономикалық дамудың
обьективтiлiк қажеттiлiктерiне сәйкестiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында
мемлекеттiк әсер ету шараларының комплексiн бiлдiредi.
1.2. Басқа елдердің ақша жүйесінің ерекшелігі (АҚШ, Ресей)
Ресейдiң ақша жүйесi Ресей Федерациясының орталық банкi туралы
федеральдық заңға сейкес қызмет етедi (12 сәуiр 1995 ж.)
Ресейдiң ресми ақша бiрлiгiне - рубль жатады. Басқа ақша бiрлiктерiн
енгiзу заң бойынша тыйым салынады. Рубль мен алтынынң және басқа да құнды
металдардың қатынассы заңмен бекiтiлмеген.
Нақты ақша эмиссиясының ерекше құқығына, олардың айналымын және алып
тастауын ұйымдастыруға Ресей банкi ие болып отыр. Ол елде нормальдi
экономикалық қызметтi қолдау мақсатында ақша айналымының жай-күйiне жауап
бередi.
Ресей ақша бiрлiгi – рубль заң бойынша ақшалай металмен (алтынмен)
байланыспайды, бағаның масштабы тiркелген жоқ. Рубльдiң ресми баға
масштабын мемлекет бекiтедi.
Ресей банкiне бекiтiлген ақша айналымын реттеу банк заңымен қойылған
ретте жасалатын және бекiтiлетiн ақша-несие саясатының негiзгi бағыттарына
сәйкес жүзеге асады. Ақша эмиссиясының ерекше құқығымен жасалған Ресей
Банкi ақша айналымы аумағында тепе-теңдiктi ұстап тұруға жауапты. Кағаз
ақша-несие айналымы кезiнде нақты (алтын) ақшаның бар болуынан
айырмашылығы, қашан метал негiзiнен бағаның белгiсi алшақтағанда, Орталық
Банк осы ақшаның эмиссиясын ұстап тұратын белгiлi шектеулердi құру қажет.
Орталық Банктiң ақша-несие саясатын экономиканы реттеу құралы ретiнде
пайдалана отырып келесi құралдарды тартады:
Дисконттық саясат
Несие мекемелерiнiң мiндеттi қорларының нормалары
Ашық нарықтағы операциялар
Несие және тағы басқа мекемелер үшән экономикалық нормативтер
регламентациялау
Соңғы жылдары ақша-несие саясатының аумағында Ресей Өкiметi мен Банктiң
бiрiккен қызметi инфляция деңгейiн төмендету және инфляция динамикасы мен
валюттiк курстi бақылауға ала отырып реттеу.
АҚШ экономикасына шетел экономикасы елеулi әсер етедi, ал АҚШ
экономикасындағы саясаттар шетел экономикасына да едәуiр ықпал тигiзетiнi
белгiлi. 1973 жылы бастап АҚШ доллары еркiн шығарыла бастады. 1980
жылдардың бас кезiнде доллардың айырбас курсы елеулi түрде өзгерiп отырды.
1976-1980 жылдарға дейiн шұғыл құнсызданды, ал 1985 жылдан бастап доллар
көтерiле бастады.АҚШ-та бюджет жұмыспен толық қамтамасыз етудiң тапшылығына
байланысты болды.
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасының ақша жүйесi.
Қазақстанда ақша белгісі теңге. 1991 жылы тамыз айында Рессей, Украин,
Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты (Беловежск келісімі)
Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде егемендігін
жариялады. Дегенмен Рессей рублі Қазақстанда қолданыла берді. Өтпелі
экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей өз қаржы саясатына байланысты
жаңа ақша белгісін шығаруы Қазақстанның экономикалық жағдайын қиындата
түсті. Себебі, ақша айналымында Кеңес ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп
құнсызданды. Осы себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақшасын 1993
жылы қараша айында енгізуге мәжбүр болды.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының
бойында, біздің ғасырымыздан бұрын, ірі орталық сауда орындары бар болғаны
белгілі. Әрине, ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің
болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета
теңгелер жасалды, алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңге (күмістен
жасалған) құндарына сәйкес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-
қатынасқа жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Қазақстан Республикасының тәуелсiз мемлекетi ретiндегi ұлттық ақша
жүйесiнiң қалыптасуы 12 қараша 1993 жылғы Қазақстан Республикасының
Президентiнiң “Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгiзу туралы”
Жарлығы қабылданғаннан кейiн жүзеге асырылды.
Қазiргi кезде ақша жүйесiн ұйымдастыруға байланысты мәселелер Ұлттық
Банк туралы және Банктер және банкiлiк қызмет туралы Қазақстан
Республикасының Заңдарымен реттеледi.
Мемлекетiмiзде ақша бiрлiгi теңге болып табылады. Оның iшкi құрылысы
бар, ол 100 тиыннан тұрады. Теңге Қазақстан Республикасындағы жалғыз төлем
құралы болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi шығарған
банкноталар мен монеталар бүкiл Қазақстан территориясында қабылдануға
тиiстi. Тек Ұлттық Банк қана оларды жарамсыз деп таниды. Ал ақша бiрлiгiнiң
басқа ақша бiрлiгiне ауыстырылуы Қазақстан Республикасының Президентiмен
жргiзiледi. Ол мемлекетiмiздiң ақша жүйесiнiң қалыптасуының және жұмыс
жасауының тәртiбiн, мерзiмдерiн, шарттарын анықтайды.[1]
Айналымдағы ақша белгiлерi - банкноталармен монеталар. Рсепубликадағы
жалғыз эмитент Ұлттық Банк. Айналымдағы ұлттық валюталар Ұлттық Банктiң
активтерiмен қамтамасыз етiлуi керек. Олардың белгiлi бiр номиналдары,
нысандары, графикасы болады. Оны Ұлттық Банк ҚР ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz