Банктің несиелік операциялары мен маңызы
Кіріспе
І. Коммерциялық банктерде несиелік операцияларды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Несиенің мәні мен ерекшеліктері
1.2 Қазақстан Республикасында несиелік операциялардың мәні және олардың түрлері
1.3 Екінші деңгейлі банктерде несиелік операцияларды ұйымдастыру кезеңдері мен ерекшеліктері
II. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесіне талдау («АТФ Банк» АҚ тәжірибесі мысалында)
2.1 «АТФ Банк» АҚ несие беру тәртібі
2.2 ҚР банктік несие беру процесі
III. Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік операцияларын ұйымдастыру және оның даму болашағы
3.1 Банктік несиенің казіргі жағдайын талдау
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларын дамыту мәселелері мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І. Коммерциялық банктерде несиелік операцияларды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Несиенің мәні мен ерекшеліктері
1.2 Қазақстан Республикасында несиелік операциялардың мәні және олардың түрлері
1.3 Екінші деңгейлі банктерде несиелік операцияларды ұйымдастыру кезеңдері мен ерекшеліктері
II. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесіне талдау («АТФ Банк» АҚ тәжірибесі мысалында)
2.1 «АТФ Банк» АҚ несие беру тәртібі
2.2 ҚР банктік несие беру процесі
III. Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік операцияларын ұйымдастыру және оның даму болашағы
3.1 Банктік несиенің казіргі жағдайын талдау
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларын дамыту мәселелері мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының дамуы үшін мемлекет әсер ететін ең маңызды құрал - қаржы жүйесі болып табылады. Ол еліміздің мемлекеттік бюджетінен, зейнетақы қорынан, басқа да бюджеттен тыс қорлардан, сонымен қатар кәсіпорындар мен ұйымдардың, халықтың қаржыларынан құралады.
Қазіргі кезеңдегі экономика дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ететін негізгі құралдарының бірі банк жүйесі болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді, дағдарыстан шығу көзі қаржыландырудың маңызды факторларының бірі банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады. Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты банктік несиелеу операцияларын жетілдіруін қарастыру – қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал бұл өз кезегінде экономикалық өсуге әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп, несиелеу процесін жетілдіру керек.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында несиенің негізгі формасына банк несиесі, яғни, коммерциялық банк беретін несиенің әр түрі мен тұрпаты жатады. Банк несиесі саласында несиелік қатынастың субъектілеріне шаруашылық органдары, халық, мемлекет және банктердің өздері жатады. Белгілі болғандай, несие мәмілесінде несиелік қатынастың субъектілері несие беруші және қарыз алушы ретінде алға шығады.
Қазіргі кезеңдегі экономика дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ететін негізгі құралдарының бірі банк жүйесі болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді, дағдарыстан шығу көзі қаржыландырудың маңызды факторларының бірі банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады. Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты банктік несиелеу операцияларын жетілдіруін қарастыру – қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал бұл өз кезегінде экономикалық өсуге әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп, несиелеу процесін жетілдіру керек.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында несиенің негізгі формасына банк несиесі, яғни, коммерциялық банк беретін несиенің әр түрі мен тұрпаты жатады. Банк несиесі саласында несиелік қатынастың субъектілеріне шаруашылық органдары, халық, мемлекет және банктердің өздері жатады. Белгілі болғандай, несие мәмілесінде несиелік қатынастың субъектілері несие беруші және қарыз алушы ретінде алға шығады.
1. Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2008.-365б.
2. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993. – 315б.
3. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 2005. – 293б.
4. Хамитов Н.Н, Банк ісі, Алматы Экономика, 2006. – 284б.
5. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2006. – 336б.
6. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы/ Алматы; Экономика 2000 – 328б.
7. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002.- №2.
8. Николаев С. Проблема в кредитовании//Финансы и кредиты №9 қыркүйек, 2006 ж.
9. Құлпыбеков С, Мельников В.Д. Қаржы негіздері:Оқулық. – Алматы LEM, 2009. – 670 б.
10. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы, 2005. – 552 б.
11. Баймуратов У.Б., Каирленов М.А. О ресурсной базе и стимулировании долгосрочного кредитования реального сектора экономики банками второго уровня РК // Банки Казахстана. – 2002.- №13.
12. Ақша, несие, банктер Ғ.С.Сейітқасымовтың жалпы ред – Алматы: Экономика, 2001-465 бет.
13. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
14. ҚР президентінің 1995 жылдың 31-тамызындағы Қазақстан Республикасындағы « Банктер мен банк қызметі туралы» жарлығы
15. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2005.- №7.
16. Тұрғанбаев Қ.Д. Несие және лизингті бизнесті дамытудың жолдары// экономика. Тараз қаласы - 2007. – 260 б.
17. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы:Жеті жарғы, 2009.-261 б.
18. Е.Ф. Жуков. Банковское дело. 2-ое издание. – М: 2006.
19. www.afn.kz.
20. www.nationalbank.kz.
21. Ақпараттық-сараптамалық қызметінің мәліметтері www.alashainasy.kz.
22. Қазақстан Республикасының статистика агенттігі бойынша Business Resource аналитикалық қызметтер мәліметтері.
2. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993. – 315б.
3. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 2005. – 293б.
4. Хамитов Н.Н, Банк ісі, Алматы Экономика, 2006. – 284б.
5. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2006. – 336б.
6. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы/ Алматы; Экономика 2000 – 328б.
7. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002.- №2.
8. Николаев С. Проблема в кредитовании//Финансы и кредиты №9 қыркүйек, 2006 ж.
9. Құлпыбеков С, Мельников В.Д. Қаржы негіздері:Оқулық. – Алматы LEM, 2009. – 670 б.
10. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы, 2005. – 552 б.
11. Баймуратов У.Б., Каирленов М.А. О ресурсной базе и стимулировании долгосрочного кредитования реального сектора экономики банками второго уровня РК // Банки Казахстана. – 2002.- №13.
12. Ақша, несие, банктер Ғ.С.Сейітқасымовтың жалпы ред – Алматы: Экономика, 2001-465 бет.
13. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
14. ҚР президентінің 1995 жылдың 31-тамызындағы Қазақстан Республикасындағы « Банктер мен банк қызметі туралы» жарлығы
15. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2005.- №7.
16. Тұрғанбаев Қ.Д. Несие және лизингті бизнесті дамытудың жолдары// экономика. Тараз қаласы - 2007. – 260 б.
17. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы:Жеті жарғы, 2009.-261 б.
18. Е.Ф. Жуков. Банковское дело. 2-ое издание. – М: 2006.
19. www.afn.kz.
20. www.nationalbank.kz.
21. Ақпараттық-сараптамалық қызметінің мәліметтері www.alashainasy.kz.
22. Қазақстан Республикасының статистика агенттігі бойынша Business Resource аналитикалық қызметтер мәліметтері.
Әл-Фараби атындығы Қазақ Ұлттық Университеті
Курстық Жұмыс
Тақырыбы: Банктің несиелік операциялары мен маңызы
Тексерген: Супугалиева Г И
Орындаған: Зейфолда А
Тобы: Ф10К1
Алматы 2012 жылы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Коммерциялық банктерде несиелік операцияларды ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1.1 Несиенің мәні мен ерекшеліктері
1.2 Қазақстан Республикасында несиелік операциялардың мәні және олардың
түрлері
1.3 Екінші деңгейлі банктерде несиелік операцияларды ұйымдастыру кезеңдері
мен ерекшеліктері
II. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесіне талдау (АТФ
Банк АҚ тәжірибесі мысалында)
2.1 АТФ Банк АҚ несие беру тәртібі
2.2 ҚР банктік несие беру процесі
III. Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік операцияларын ұйымдастыру
және оның даму болашағы
3.1 Банктік несиенің казіргі жағдайын талдау
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларын дамыту мәселелері мен
болашағы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының дамуы үшін
мемлекет әсер ететін ең маңызды құрал - қаржы жүйесі болып табылады. Ол
еліміздің мемлекеттік бюджетінен, зейнетақы қорынан, басқа да бюджеттен тыс
қорлардан, сонымен қатар кәсіпорындар мен ұйымдардың, халықтың қаржыларынан
құралады.
Қазіргі кезеңдегі экономика дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ететін
негізгі құралдарының бірі банк жүйесі болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді, дағдарыстан шығу көзі қаржыландырудың
маңызды факторларының бірі банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту
керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз
қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын
толықтыру үшін банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді
көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады.
Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік
секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін
күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың
әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт
өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық
субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты
тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады.
Осыған байланысты банктік несиелеу операцияларын жетілдіруін қарастыру –
қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді
кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке
тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал бұл өз кезегінде
экономикалық өсуге әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар
қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды
қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді
жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек
таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ
мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп,
несиелеу процесін жетілдіру керек.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында несиенің негізгі формасына
банк несиесі, яғни, коммерциялық банк беретін несиенің әр түрі мен тұрпаты
жатады. Банк несиесі саласында несиелік қатынастың субъектілеріне
шаруашылық органдары, халық, мемлекет және банктердің өздері жатады.
Белгілі болғандай, несие мәмілесінде несиелік қатынастың субъектілері несие
беруші және қарыз алушы ретінде алға шығады.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда қарыз алушылардың қаржылық жағдайын
талдаудың жалпыға ортақ әдістемелер жоқ, сондықтан әр банк клиенттердің
несиелік қабілетін бағалаудың өз әдістемесін қолданады. Банктердің
өтімділігі және табыстылығы клиенттердің қаржылық жағдайына тәуелді болып
келеді. Сондықтан банктер несиелік операцияларының табыстылығын қамтамасыз
ету үшін қарыз алушылардың несиелік қабілетін егжей-тегжейлі бағалауды
жүзеге асыруға тиіс. Қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалауда
Қазақстанның банктері қаржылық коэффициенттер әдісін қолданады, бұл әдіс
бірқатар факторларды ескермейді. Ал шетел тәжірибесінде несиелік тәуекелдің
алдын алу мақсатында несиелік қабілетті бағалаудың әлде қайда тиімді
әдістері пайдаланылуда, осының салдарынан несие бойынша пайыздар төмендеп,
жеке және заңды тұлғалардың несиеге сұранысы жеткілікті деңгейде
қанағаттандырылады. Сол себептен Қазақстан банктеріне шетел тәжірибесін
ескере отырып, қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалаудың әдістерін
жетілдіру өте маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты – екінші деңгейдегi банктерде несиелік
операцияларды ұйымдастырудың теориялық негіздерін нақтылап, қаржылық
дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің несиелік операцияларының
жүргізілу жағдайын талдау, сонымен қатар олардың несие беру тәртібін
жеңілдету әрі жетілдірудің жолдары мен даму бағыттарын айқындау және
коммерциялық банктердің несие беру қызметін жетілдіруге байланысты нақты
ұсыныстар беру болып табылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу барысында келесі міндеттер қарастырылады:
- Несиенің экономикалық мәні мен мазмұнын талдай отырып, олардың
екінші деңгейдегі банктердің қызметіндей ролін қарастыру;
- Коммерциялық банктерде несие берілу тәртібі және оны қадағалайтын
органдардың мәнін ашу;
- Шетелдегі банк секторынында жүзеге асырылатын несиелік операциялардың
қазіргі жағдайын талдау, ҚР банк секторынымен салыстыру;
I. Коммерциялық банктерде несиелік операцияларды ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1.1 Несиенің мәні, маңызы мен ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының банк туралы заңдарында қамтамасыз етудiң әр
түрлi формалары мен коммерциялық банктерге несие беру қарастырылған.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономиканың дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оның барлық шаруашылық субъектілерімен қатар
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың айырбас
сферасынан іздеуіміз керек. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды [1,91б.].
Құнның қозғалысы несие қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік
қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын
жатқызуға болады.
Көбінесе несиені ақша түрінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақша түрінде
берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр
түрлі қатынастарды түсіндіретіндігін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартына уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы [2,45б.].
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылықтар бар.
Несие бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудің әр түрлі формаларының болуын және, сондай-ақ,
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды.
Ссуда бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Зерттеу пәні сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден, мұндай элементке несиелік қатынастар субъектілері жатады.
Несиелік мәмілелер бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші
және қарыз алушы жатады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды
қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші
жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның ерекше бөлігі.
Яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді
атқарады:
1. Қайта бөлу;
2. Айналыс шығындарын үнемдеу;
3. Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. Капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5. Ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Енді осы аталған қызметтерге жеке-жеке тоқталайық. Несиенің қайта бөлу
қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасауына
өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің
бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл
қызметінің қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі
әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал
ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектлеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті
қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады.
Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра
отырып, ақша айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік
ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Несиенің капиталды шоғырландыру процесі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай мідеттерді шешуде несиенің
бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік
береді. Бұл қызмет шаруашылықтағы маңызды болып саналатын және дамуды қажет
ететін салаларға несие беру арқылы оларды қызмет етуге ынталандырады.
Несиенің нарықтық экономикадағы маңызы аса зор. Ақша капиталының
жинақталу ауқымының ұлғаюы несие нарығының дамуына себепші болады. Ссудалық
капиталдың қозғалысы: ақша қаражаттары түрінде жинақталған капитал ссудалық
капиталға тікелей айналады. Несие нарығы – бұл механизм, оның көмегімен
қаржылық қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
өзара қарым-қатынасы және шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа
белгілі бір шарттар мен қаражатты ұсынуды (қарызға беруді) жүзеге асыратын
қарым–қатынас белгіленеді. Несие нарығы арқылы ақша капиталы босатылғанда
ұдайы өндіріс процесіндегі экономика салалары арасында қарыз капиталының
жинақталуы, бөлінуі және қайта бөлінуі жүзеге асырылады. Ол оған нарық
арқылы ссудалық капитал түрінде бағытталады, содан соң несие берушіге
қайтып оралады[3,123б.].
Несие нарығының мәні мен ролі оның функциясын да анықтап береді. Несие
теориясында оның функциясы мен мазмұны мен мөлшеріне қатысты бірыңғай
көзқарастар жоқ. Алайда өзінің барлық формасында несие мәні қайта бөлу
функциясында, несие құралын жасаушы функциясында тұрақты түрде пайда болып
отырады. Кейбір ғалымдардың теориялық тұжырымдарына сүйенсек, Қазақстанның
несие нарығына тән төрт функцияны бөліп көрсетуге болады:
- Несие арқылы тауар айналымына қызмет ету;
- Шаруашылық жүргізуші субъектілердің, халықтың, мемлекеттің, сондай-ақ
шетелдік клиенттердің жинақтарын тарту;
- Ақша қорларын ссудалық капиталда тікелей шоғырландыру және оны
өндіріс процесіне қызмет көрсететін капитал салымы түрінде пайдалану;
- Мемлекеттік және тұтыну шығындарын өтейтін капиталдың көздері ретінде
мемлекет пен халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, сондай-ақ аса қуатты
қаржы-өнеркәсіп топтарының қалыптасуына ықпал ету [4,178б.].
Несие нарығының құн қозғалысы мен оның ақшалай формасында, әр түрлі
қорлардың несие ресурстары мен бағалы қағаздар түрінде қалыптасуы мен және
пайдалануымен органикалық тұрғыға байланысты болатыны белгілі. Оның
деңгеиі қоғамдық ұдайы өндірісті дамытуға, оны тұтастай
әлеуметтік–экономикалық қатынасқа ықпал етуіне кететін ақшалай қордың
қозғалысымен, мөлшерімен және бағытымен өлшеніп, анықталады.
Несие беруші мен қарыз алушы несие қатынасына түсу арқылы өздерінің
мақсаттары мен мүдделерінің біртұтас екенін көрсетеді. Олар несие қатынасы
шеңберінде орындарын алмастыруы да мүмкін, егер орындарын алмастыратын
болса, несие беруші қарыз алушыға, ал қарыз алушы несие берушіге айналады.
Нарықтағы негізгі несие берушілерге коммерциялық банктер жатады. Олар
жеке және заңды тұлғалардың бос ақша қаражаттарын уақытша тартады және
активті операцияларды орындау үшін осы қаражаттың негізінде ресурс базасын
құрайды. Коммерциялық банктер өз кезегінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкісіне есеп береді. Ұлттық банк коммерциялық банктерге ломбардтық
несиені, қайта қаржыландырудың несиесін және өз негізінде қысқа мерзімді
қарызды ұйғаратын РЕПО-ны ұсынады. Ұлттық банк қайта қаржыландырудың
мөлшерлемесін белгілейді. Коммерциялық банктер несие бойынша өздерінің
пайыз мөлшерлемелерін Ұлттық банк белгілеген мөлшерлемелерден төмен
белгілей алмайды.
Несие нарығында реттеуші орган ретінде ҚР қаржы нарығын және қаржылық
ұйымдарды қадағалау және реттеу жөніндегі Агенттігі алға шығады. Бұл орган,
мәселен кастодиан-банктің, брокер банктің және т.б. банктердің негізгі
тәртіп нормативтерін анықтайды.
Белгілі болғандай, коммерциялық банктер әмбебап коммерциялық банк және
мамандандырылған коммерциялық банк болуы мүмкін. Бүгінгі таңда отандық
тәжірибеде әмбебап банктердің артықшылықтарға ие болып отырғаны байқалады.
Дегенмен, соңғы уақытта мамандандырылған банктер алға шыға бастады.
Мәселен, Тұрғын үй құрылыс банкі АҚ-ын айтуға болады. Оның негізгі бағыты
халыққа ипотекалық несие беру болып табылады.
2-сурет. Қазақстан несие нарығының институтционалдық құрылымы
Дерек көзі: Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу
құралы. –Алматы: Экономика, 2000. – 328б.
2-суретте көріп тұрғандай, несиені тек коммерциялық банктер ғана
емес, сондай-ақ ломбардтық, несиелік серіктестіктерде және т.б. береді.
Олар ссуданы аз ғана мерзіге және аз ғана сомада зергерлік бұйымдардың,
автокөліктің және халық тұтынатын тауарлардың кепілімен береді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін қысқа мерзімді несиелер негізінен аса ірі
тұрақты қарыз алушыларға, заңды тұлғаларға беріліп келгені байқалған, ал
бүгінгі таңдаелімізде ұсынылатын несиелердің көптеген түрі пайда болып
үлгереді. Оның үстіне, несие барушілердің қатарын мамандандырылған
мекемелер толықтырады, қарыз алушы жеке және заңды тұлғалардың да саны өсіп
отыр. Бүгінгі таңда Қазақстанда басқа несие нарығына қарағанда тұтыну
несиесінің нарығы қатты дамып келеді. Ол халық тұтынатын тауарларды сатып
алу үшін беріледі. Сатып алынған тұрмыстық техниканың, машинаның және басқа
да тауарлардың құнын біртіндеп бөліп-бөліп төлеуге мүмкіндік беретіндіктен
бүгінгі күнде ең қолайлы нұсқаға айналған.
Құрылыс несиесіне келетін болсақ, елдегі құрылыс жұмыстарының қарқын
алуына қарай оған жұмсалатын қаражатқа қажеттілік артып келеді. Банктерде
ссудалық пайыздардың кемуі, несие беру рәсімдерінің оңайлатылуы несие
нарығының ұлғаюына себепші болды.
Банк аралық несие нарығы – несие нарығының айрықша бөлігі. Басқа несие
нарықтарында банктер өзгерісінің бәрі қарыз алушыға жатса, мұнда тек
банктердің өздері ғана несие берушінің де, қарыз алушының да рөлінде
болады. Халықтың баспана қажеттілігімен байланысты ипотекалық несие нарығы
жыцлдам дамып келеді. Алайда, халықтың көп бөлігінде баспана алуға
жеткілікті қаржы болмай тұр, сондықтан да жеке тұлғалар үшін ең қолайлысы
тұрғын үй несиесін ипотекалық қамтамасыз етумен алу болып табылады
[6,135б.].
Қорытындылай келе, несие нарығы арқылы ақша капиталы босатылғанда ұдайы
өндіріс процесіндегі экономика салалары арасында қарыз капиталының
жинақталуы, бөлінуі және қайта бөлінуі жүзеге асырылады.
1.2 Қазақстан Республикасында несиелік операциялардың мәні және
олардың түрлері
Несие – ақша сияқты экономикалық дәреже болып табылады. Несие деген
сөз, қарыз, деген kredo- сенемін деген мағына беретін латынша
kreditum деген сөзден шығады [8].
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, айналым
саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді. Өндірісті жеке
шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға
деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және
айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің
құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп
аударады, ал олар негізгі қорлардымодернизациялап жаңарту үшін бірнеше
жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды
ауыстыру және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай қаражаттың уақытша
босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы
мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былай көрсетуге
болады.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы мен қайтуы болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа
кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы ретінде және оның сатып
алушысы болып шығуы мүмкін.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын - құрылым. Несие бір - бірімен
өзара әрекет ететін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең
алдымен несиелік қатынастың барлық субьектілері, субьектілерге несие
берушімен қарыға алушы жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға
болмайды, оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға
боладыҚазақстан Республикасының банк туралы заңдарында қамтамасыз етудiң әр
түрлi формалары мен коммерциялық банктерге несие беру қарастырылған.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің берілу процесі бұл қоғамдағы экономикалық өзара байланыстарды
алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да, несиенің
экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің негізгі
қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады. Несиелеуді
ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі;
- несиенің сыйақылылығы;
Несиелеудің соңғы қағидасы шетелдік банктік тәжірибеде бірінші классты
қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие сыйақы ретінде
ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістігімен қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің мерзімділігі несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді. Несиенің
мерзімділігі - ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіш. Ол
негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім-шарт
құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт өтіп кетіп, ссуда
қайтарылмаса, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады. Уақыты өтіп
кеткен несиелер көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі
тұрақты және оның зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің төлемділігі – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін пайыз
түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін пайызын
несиенің бағасы деп атайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін
басты факторларына мыналарды жатқызуға болады [10,45б.]:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалар бойынша
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
- банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Несиелеудің келесі бір қағидасы – берілетін несиелердің материалдық
жағынын қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы несиенің экономикалық
категория ретінде шығуымен бірге келеді.
Бүгінгі күнгі несиенің қамтамасыз етілу формасы ретінде: кепіл,
кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері, тапсырма қолданылуда.
Кепілге берілетін ссуда бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие болып табылады. Бірақ, кепілге берілген активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады.
Қазіргі кезде банк өзінің 1-ші классты қарыз алушыларына қамтамасыз
етілмеген, яғни сенім немесе бланктік несие де береді.
Несиелеу субъектісі әрекет қабілеттілігі бар, несиелік мәмілелерді
жасауға материалдық немесе басқа кепілдігі бар заңды немесе жеке тұлғалар
болып табылады. Оларды келесідей сыныптауға болады:
- мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;кооперативтер;акционерлік
қоғамдар;жеке еңбекпен шұғылданатын азаматтар, жалға
берушілер;банктер;
Ннесие формаларының көптеген түрлері болады. Несие түрлері – бұл оның
несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық
белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің іс-
тәжірибедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелену объектінің
экономикалық белгілірі бойынша [11,83б.]:айналым қаражатын қалыптастыруға
берілетін несие;негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие; ТМҚ
аясында шұғыл қажеттілікке, сондай – ақ, нормативтен тыс қорлардың аясында
уақытша қажеттілікке берілетін несие; өндірістің маусымдық шығыны аясында
берілетін несие; төлем несиелері;
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:; ішінара қамтамасыз етілген; қамтамасыз
етілуі болмайтын банкілік .
б) қайтарылу мерзімі бойынша:қысқа мерзімді; орта мерзімді; ұзақ
мерзімді;
в) өтелу тәртібі бойынша: бөліп бөліп төлеу (мерзімінің ұзарту); бір
жолғы өтеу- кезең сайын бір қалыпты(бір қалыпты емес) өтеу.
г) тәуелді деңгейі бойынша:стандартты;күмәнді; сенімді; cенімсіз;
ғ) ақылығы бойынша: қалыпты пайыздық мөлшерлемесі; жоғарғы пайыздың
мөлшерлемесі ; төмен пайыздың мөлшерлемесі; пайызсыз.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен,
тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы, сақтандыру
келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы
ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие ( ағылшынша revolve – айналыста болу, кезең сайын
ауысып отыру) – сауда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясинда несиелеу) несие
ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап ақшалай
қаражат болмаса, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған
берешегінің түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын
келісімшарт шегіне беріледі.
Коммерциялық несие. Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық
несие олардан бұрын пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті
екіншісіне сатылған тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін
ұзартумен береді. Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда
капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық
несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол
тауарлақ формада беріледі және оның пайдалану шегі болады. Коммерциялық
несиені тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма – қол
ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынан кемітуге
жағдай тудырады.
Вексель – бұл сатып алушы –қарызгердің жабдықтаушының алдындағы заңмен
қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін
алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге
тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады [12,87б].
Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында қолданылады. Азық-түлік
корпарациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар- жағар май
материалдарын, тұқымды, минералды тынайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес
коммерциялық несие ұғымы аванс түрінде берілетін несиені, тауарлардың,
жұмыстың және қызмет көрсетулердің алдын – ала төлемін қамтиды.
Келесі несие түрі - банк несиесі. Нарықтық экономикада несиенің негізгі
формасы банк несиесі. Бұл жағдайда несие қатынасының объектісіне сауданы
ақшалай қаражатпен беру процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай
көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы несие ұйымдарына, көбінесе банктерге,
қарыз алушы кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекеттерге беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
береді. Қазақстан банктерінің несие ресурстарындағы өзіндік капиталының
үлесі шамамен алғанда 18-20% - ті құрайды, ал, қалғаны – тартылған
ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар). Осы несие формасының
екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған,
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған уақытша
бос қаражатын банк саудаға береді.Банк несиенің үшінші ерекшелігі – банк
ақшалай қаражатты саудаға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал
формасында береді. Қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін
пайда аладыәрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік
оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына
ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар,
өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің
қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені
коммерциялық несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен, және
сомасымен шектеліп қалған.Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында
несие келісімшарты немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк
несиесінің мақсаты: негізгі және айналым капиталына арттыру, маусымдық
қорларды толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты
несиелеу.Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының
болуы, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің
қарызға беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі..
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма – қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма – қол ақшамен беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісімшартында қарастылған мақсаттары
үшінберіледі. Және несие қарыз алушының заң тұрғысынан құқық қабілеттілігі
болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда, несиені өтей
алатын қабілеті болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған
жағдайда және қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі.Несие
келісімшартының шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктің
қаржы несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және т.б. береді. Алайда, бұл осы несие формасының
мәнін өзгертпейді. Coндай – ақ, қарыз алушылырдың құрылымы да өзгереді.
Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және xaлықтан өзге оны
үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және т.б. алады.
Банктің несие салымдарының мқлшері несие ресурстарына байланысты болады.
Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес, сонымен
қатар, клиенттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары, банкаралық
нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы несие институттарынан алынатын
қарыз қаражатты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша несие саясаты арқылы
экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің несие
қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең аз
шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің аясын
тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық қана емес, сонымен бірге,
әкімшіліктік шекарасының болатынын да көрсетеді.
Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз алушыларға
тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі..
Қазақстанның банктік тәжірибесінде қысқа мерзімді несиелеу объектісіне
Экономиканы қысқа мерзімді несиелеу Ережесіне сәйкес, банк несиесі
есебінен құралатын өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларының бір
бөлігі жатады. Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және
айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның
міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу
обьектісіне өндірістік шикізат қорлары, негізгі және көмекші материалдары,
жанармай, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да
материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын
өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымдық қорлары жатады.
Мұндай қорларды жасау өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеуді экономикалық-ұйымдастырушылық қатынастарының белгілі-бір
қабаты, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буыны несиелік механизм болып
табылады. Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік
қатынастарды ұйымдастыруға байланысты шаруашылық субъектілердің қызметінің
өзара іс-әрекеті түсіндіріледі [13,61б.].
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және зайымдық
қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан қандай-
да бір әмір жүргізу жоқ. Шаруашылық ұйымдардың қызметтерінің коммерциялық
негізі, экономикалық тұрғыда олардың меншікті қаражаттарын зайымдық
қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікте болуын жүктейді. Мұнда
зайымдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие емес, сол сияқты ақшалай
және тауарлай формасындағы шаруашылықаралық несие қарастырылады.
Кәсіпорындарға кімнің қаражатын және қанша көлемде зайымға алу туралы
өздері анықтауға құқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта
анықталады.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктің ресурсына негізделеді, ал несиелік
механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты сауда мотивтері,
үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай жағдайда несиелеудің
тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін қанағаттандыру ғана
маңызды емес, сонымен қатар несиелік мекеменің рентабельділігін арттыру
үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы тұста коммерцияның арзанға сатып
алып, қымбатқа сату принципі орын алады. Бұл, әрине, клиенттердің
несиелері мен депозиттеріне, сол сияқты банкаралық несиеге де тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін
нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді. Мысалыға, ҚР
Ұлттық Банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын
белгілейді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішінде коммерциялық
банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер
көлеміне шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің
міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы
белгіленетін формалардағы нормативтері де бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиент пен банк
арасында қарыз алу барысында жасалатын келісім-шарттың экономикалық маңызы
төмен болғандықтан да, оны формалдық сипатта болды деп айтуға болады.
Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз
алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерекшелігі
– бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі. Бұрынғы несиелеу
жүйесі объектіні несиелеуге ғана негізделгені бізге белгілі. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қоры және өндірістік шығындардың болуы несиені
алуға құқық берді де, ссуданың қайтарылу барысына терең талдау
жүргізілмеді, клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына
автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз етілу қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар олардың
бірқатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар
бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір
сүріп, несиелеуде дифференциалданған режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды.
Бүгінгі таңдағы қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін
төмендетіп, клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ, коммерциялық
банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер болды.
Тәжірибе көрсеткендей, ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжірибеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда, толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірибедегідей біршама сенімді
формаларға сенім құқы, кепілдеме және кепілхат, жалпы алғанда сақтандыру
жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке
өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар несиелік тәуекелді төмендету
мүмкіндігін береді.
Жалпы, кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген жүйесі біршама дәрежеде
нарықтық қатынастарға сай келетін үлгі ретінде оларды бағалауға мүмкіндік
жасайды.
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларды ұйымдастыру
кезеңдері мен ерекшеліктері
Екінші деңгейдегі коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінен банкті ашу туралы рұқсат пен банктік операцияларды жүгізуге
лицензия алған жағдайда ғана қызмет ете алады.Қарыз алушыларға несие беру
барысында банктер “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы”
31.03.1995 жылы және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызметтр туралы” 30.08.1995ж ҚР Президентінің заң күші бар Жарлықтарын, №1-
ші 11.02.1994ж. “Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді
несиелеу ережесін”, сондай-ақ банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа
алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың
нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай
беріледі [14]. Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Несиелік процес несиеге деген өтінішті өңдеуден
басталып, несиенің толық қайтарылуымен аяқталады. Жалпы несиелік үрдісін 4-
суреттен көруге болады.
4-сурет.Банктердегі несиелік үрдіс
Дерек көзі: Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер: Оқу құралы Алматы; Алматы
экономика және статистика институты, 2001. – 165б.
Әр кезеңде пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды
[15,123б.]:
- несиеге деген өтінішті қарау; несиелік қабілетін талдау; несиелік
келісім-шарт жасау; несие беру; несиелік мәміленің орындалуына
бақылау жасау.
Бірінші кезеңде, банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретінде
құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1. соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған
қосымша беттер;
2. несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
3. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелері
4. басқа банктерден алған несиелер туралы
5. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
мекен айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;
негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Екінші кезеңде, қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі. Қарыз
алушының несиелік қабілеті қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды
уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалау сипатталады. Несиені
қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның
несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады [16,54б.]:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиіс;
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі;
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Үшінші кезеңде, несиелік келісім-шарт жасау. Қазіргі несиелеудің басты
ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасау үшін несиелеу субъектісімен қатынсқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несие берудің төртінші кезеңінде ссудалық шот формасын, ссуданы беруді
құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несие беруді құжаттау тәртібі ссудалық шот формаларына байланысты
ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған қарыз алушы қорларының жинақтауына
байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта банкке
несиеленетін тауарлы-материалдық құндылықтардың төленген нормативтен жоғары
қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк соның негізінде
ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы құжатталады. Арнайы
ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын құжатталмайды, себебі,
ол шот ашу барысында өтініш-міндеттемесі негізінде жүргізіледі.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша
қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске
асады. Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол
оны алудан бас тартады (мысалыға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау бесінші
кезең болып табылады. Бұл - несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар
бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар формасында, банк
қаржаттарның пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы
рөліне байланысты.
Жай шоттар бойынша банкке қарызы есеп айырысу шотындағы меншікті
қаражаттардан аударатын жарналар жолымен қайтарылады. Ссуданы қайтару
мерзімі беру уақытында мерзімді міндеттемелермен құжатталады: егер де ссуда
тұтас қайтарылатын болса, онда бір ғана қайтарылатын болса,онда әр төлемге
мерзімді міндеттеме толтырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша
мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкелері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен ссудаларды қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының есеп айырысу шоты басқа банкте ашылған болса, ссуда бойынша
қарызды және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде
жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының төлем тапсырмасы уақытша
қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге
қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен
құжатталады. Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ
оларды іздестіру механизмі несиелік келісім шартта анықталады. Сыйақы ай
сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес
іздестірілуі мүмкін. Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі
сыйақы есептеу формалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:
J= (1)
мұндағы:
I- сыйақы мөлшері; P- қарыз қалдығы; n- сыйақы есептелген кезеңдегі күндер
саны; J- ссуданың барлық мерзіміне есептелген жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелген күрделі сыйақыны есептеу формуласы
төмендегідей J=P*
(2)
мұндағы:
I- сыйақы мөлшерлемесі; P- несиенің бастапқы сомасы;
J- несиенің барлық мерзіміне есептеген сыйақы сомасы;
n-аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады. [6,22б.]
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық Жұмыс
Тақырыбы: Банктің несиелік операциялары мен маңызы
Тексерген: Супугалиева Г И
Орындаған: Зейфолда А
Тобы: Ф10К1
Алматы 2012 жылы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. Коммерциялық банктерде несиелік операцияларды ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1.1 Несиенің мәні мен ерекшеліктері
1.2 Қазақстан Республикасында несиелік операциялардың мәні және олардың
түрлері
1.3 Екінші деңгейлі банктерде несиелік операцияларды ұйымдастыру кезеңдері
мен ерекшеліктері
II. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесіне талдау (АТФ
Банк АҚ тәжірибесі мысалында)
2.1 АТФ Банк АҚ несие беру тәртібі
2.2 ҚР банктік несие беру процесі
III. Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік операцияларын ұйымдастыру
және оның даму болашағы
3.1 Банктік несиенің казіргі жағдайын талдау
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларын дамыту мәселелері мен
болашағы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының дамуы үшін
мемлекет әсер ететін ең маңызды құрал - қаржы жүйесі болып табылады. Ол
еліміздің мемлекеттік бюджетінен, зейнетақы қорынан, басқа да бюджеттен тыс
қорлардан, сонымен қатар кәсіпорындар мен ұйымдардың, халықтың қаржыларынан
құралады.
Қазіргі кезеңдегі экономика дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ететін
негізгі құралдарының бірі банк жүйесі болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді, дағдарыстан шығу көзі қаржыландырудың
маңызды факторларының бірі банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту
керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз
қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын
толықтыру үшін банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді
көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады.
Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік
секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін
күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың
әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт
өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық
субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты
тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады.
Осыған байланысты банктік несиелеу операцияларын жетілдіруін қарастыру –
қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді
кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке
тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал бұл өз кезегінде
экономикалық өсуге әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар
қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды
қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді
жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек
таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ
мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп,
несиелеу процесін жетілдіру керек.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында несиенің негізгі формасына
банк несиесі, яғни, коммерциялық банк беретін несиенің әр түрі мен тұрпаты
жатады. Банк несиесі саласында несиелік қатынастың субъектілеріне
шаруашылық органдары, халық, мемлекет және банктердің өздері жатады.
Белгілі болғандай, несие мәмілесінде несиелік қатынастың субъектілері несие
беруші және қарыз алушы ретінде алға шығады.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда қарыз алушылардың қаржылық жағдайын
талдаудың жалпыға ортақ әдістемелер жоқ, сондықтан әр банк клиенттердің
несиелік қабілетін бағалаудың өз әдістемесін қолданады. Банктердің
өтімділігі және табыстылығы клиенттердің қаржылық жағдайына тәуелді болып
келеді. Сондықтан банктер несиелік операцияларының табыстылығын қамтамасыз
ету үшін қарыз алушылардың несиелік қабілетін егжей-тегжейлі бағалауды
жүзеге асыруға тиіс. Қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалауда
Қазақстанның банктері қаржылық коэффициенттер әдісін қолданады, бұл әдіс
бірқатар факторларды ескермейді. Ал шетел тәжірибесінде несиелік тәуекелдің
алдын алу мақсатында несиелік қабілетті бағалаудың әлде қайда тиімді
әдістері пайдаланылуда, осының салдарынан несие бойынша пайыздар төмендеп,
жеке және заңды тұлғалардың несиеге сұранысы жеткілікті деңгейде
қанағаттандырылады. Сол себептен Қазақстан банктеріне шетел тәжірибесін
ескере отырып, қарыз алушылардың несиелік қабілетін бағалаудың әдістерін
жетілдіру өте маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты – екінші деңгейдегi банктерде несиелік
операцияларды ұйымдастырудың теориялық негіздерін нақтылап, қаржылық
дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің несиелік операцияларының
жүргізілу жағдайын талдау, сонымен қатар олардың несие беру тәртібін
жеңілдету әрі жетілдірудің жолдары мен даму бағыттарын айқындау және
коммерциялық банктердің несие беру қызметін жетілдіруге байланысты нақты
ұсыныстар беру болып табылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу барысында келесі міндеттер қарастырылады:
- Несиенің экономикалық мәні мен мазмұнын талдай отырып, олардың
екінші деңгейдегі банктердің қызметіндей ролін қарастыру;
- Коммерциялық банктерде несие берілу тәртібі және оны қадағалайтын
органдардың мәнін ашу;
- Шетелдегі банк секторынында жүзеге асырылатын несиелік операциялардың
қазіргі жағдайын талдау, ҚР банк секторынымен салыстыру;
I. Коммерциялық банктерде несиелік операцияларды ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1.1 Несиенің мәні, маңызы мен ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының банк туралы заңдарында қамтамасыз етудiң әр
түрлi формалары мен коммерциялық банктерге несие беру қарастырылған.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономиканың дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оның барлық шаруашылық субъектілерімен қатар
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың айырбас
сферасынан іздеуіміз керек. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды [1,91б.].
Құнның қозғалысы несие қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік
қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын
жатқызуға болады.
Көбінесе несиені ақша түрінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақша түрінде
берілуде. Бірақ бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр
түрлі қатынастарды түсіндіретіндігін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрінде берілсе, олар қайтарымсыз сипатқа ие.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартына уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы [2,45б.].
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылықтар бар.
Несие бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудің әр түрлі формаларының болуын және, сондай-ақ,
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды.
Ссуда бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Зерттеу пәні сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден, мұндай элементке несиелік қатынастар субъектілері жатады.
Несиелік мәмілелер бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші
және қарыз алушы жатады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды
қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші
жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі – бұл құнның ерекше бөлігі.
Яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді
атқарады:
1. Қайта бөлу;
2. Айналыс шығындарын үнемдеу;
3. Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. Капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5. Ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Енді осы аталған қызметтерге жеке-жеке тоқталайық. Несиенің қайта бөлу
қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасауына
өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің
бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл
қызметінің қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі
әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал
ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектлеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті
қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады.
Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра
отырып, ақша айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік
ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Несиенің капиталды шоғырландыру процесі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай мідеттерді шешуде несиенің
бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік
береді. Бұл қызмет шаруашылықтағы маңызды болып саналатын және дамуды қажет
ететін салаларға несие беру арқылы оларды қызмет етуге ынталандырады.
Несиенің нарықтық экономикадағы маңызы аса зор. Ақша капиталының
жинақталу ауқымының ұлғаюы несие нарығының дамуына себепші болады. Ссудалық
капиталдың қозғалысы: ақша қаражаттары түрінде жинақталған капитал ссудалық
капиталға тікелей айналады. Несие нарығы – бұл механизм, оның көмегімен
қаржылық қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
өзара қарым-қатынасы және шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа
белгілі бір шарттар мен қаражатты ұсынуды (қарызға беруді) жүзеге асыратын
қарым–қатынас белгіленеді. Несие нарығы арқылы ақша капиталы босатылғанда
ұдайы өндіріс процесіндегі экономика салалары арасында қарыз капиталының
жинақталуы, бөлінуі және қайта бөлінуі жүзеге асырылады. Ол оған нарық
арқылы ссудалық капитал түрінде бағытталады, содан соң несие берушіге
қайтып оралады[3,123б.].
Несие нарығының мәні мен ролі оның функциясын да анықтап береді. Несие
теориясында оның функциясы мен мазмұны мен мөлшеріне қатысты бірыңғай
көзқарастар жоқ. Алайда өзінің барлық формасында несие мәні қайта бөлу
функциясында, несие құралын жасаушы функциясында тұрақты түрде пайда болып
отырады. Кейбір ғалымдардың теориялық тұжырымдарына сүйенсек, Қазақстанның
несие нарығына тән төрт функцияны бөліп көрсетуге болады:
- Несие арқылы тауар айналымына қызмет ету;
- Шаруашылық жүргізуші субъектілердің, халықтың, мемлекеттің, сондай-ақ
шетелдік клиенттердің жинақтарын тарту;
- Ақша қорларын ссудалық капиталда тікелей шоғырландыру және оны
өндіріс процесіне қызмет көрсететін капитал салымы түрінде пайдалану;
- Мемлекеттік және тұтыну шығындарын өтейтін капиталдың көздері ретінде
мемлекет пен халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, сондай-ақ аса қуатты
қаржы-өнеркәсіп топтарының қалыптасуына ықпал ету [4,178б.].
Несие нарығының құн қозғалысы мен оның ақшалай формасында, әр түрлі
қорлардың несие ресурстары мен бағалы қағаздар түрінде қалыптасуы мен және
пайдалануымен органикалық тұрғыға байланысты болатыны белгілі. Оның
деңгеиі қоғамдық ұдайы өндірісті дамытуға, оны тұтастай
әлеуметтік–экономикалық қатынасқа ықпал етуіне кететін ақшалай қордың
қозғалысымен, мөлшерімен және бағытымен өлшеніп, анықталады.
Несие беруші мен қарыз алушы несие қатынасына түсу арқылы өздерінің
мақсаттары мен мүдделерінің біртұтас екенін көрсетеді. Олар несие қатынасы
шеңберінде орындарын алмастыруы да мүмкін, егер орындарын алмастыратын
болса, несие беруші қарыз алушыға, ал қарыз алушы несие берушіге айналады.
Нарықтағы негізгі несие берушілерге коммерциялық банктер жатады. Олар
жеке және заңды тұлғалардың бос ақша қаражаттарын уақытша тартады және
активті операцияларды орындау үшін осы қаражаттың негізінде ресурс базасын
құрайды. Коммерциялық банктер өз кезегінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкісіне есеп береді. Ұлттық банк коммерциялық банктерге ломбардтық
несиені, қайта қаржыландырудың несиесін және өз негізінде қысқа мерзімді
қарызды ұйғаратын РЕПО-ны ұсынады. Ұлттық банк қайта қаржыландырудың
мөлшерлемесін белгілейді. Коммерциялық банктер несие бойынша өздерінің
пайыз мөлшерлемелерін Ұлттық банк белгілеген мөлшерлемелерден төмен
белгілей алмайды.
Несие нарығында реттеуші орган ретінде ҚР қаржы нарығын және қаржылық
ұйымдарды қадағалау және реттеу жөніндегі Агенттігі алға шығады. Бұл орган,
мәселен кастодиан-банктің, брокер банктің және т.б. банктердің негізгі
тәртіп нормативтерін анықтайды.
Белгілі болғандай, коммерциялық банктер әмбебап коммерциялық банк және
мамандандырылған коммерциялық банк болуы мүмкін. Бүгінгі таңда отандық
тәжірибеде әмбебап банктердің артықшылықтарға ие болып отырғаны байқалады.
Дегенмен, соңғы уақытта мамандандырылған банктер алға шыға бастады.
Мәселен, Тұрғын үй құрылыс банкі АҚ-ын айтуға болады. Оның негізгі бағыты
халыққа ипотекалық несие беру болып табылады.
2-сурет. Қазақстан несие нарығының институтционалдық құрылымы
Дерек көзі: Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу
құралы. –Алматы: Экономика, 2000. – 328б.
2-суретте көріп тұрғандай, несиені тек коммерциялық банктер ғана
емес, сондай-ақ ломбардтық, несиелік серіктестіктерде және т.б. береді.
Олар ссуданы аз ғана мерзіге және аз ғана сомада зергерлік бұйымдардың,
автокөліктің және халық тұтынатын тауарлардың кепілімен береді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін қысқа мерзімді несиелер негізінен аса ірі
тұрақты қарыз алушыларға, заңды тұлғаларға беріліп келгені байқалған, ал
бүгінгі таңдаелімізде ұсынылатын несиелердің көптеген түрі пайда болып
үлгереді. Оның үстіне, несие барушілердің қатарын мамандандырылған
мекемелер толықтырады, қарыз алушы жеке және заңды тұлғалардың да саны өсіп
отыр. Бүгінгі таңда Қазақстанда басқа несие нарығына қарағанда тұтыну
несиесінің нарығы қатты дамып келеді. Ол халық тұтынатын тауарларды сатып
алу үшін беріледі. Сатып алынған тұрмыстық техниканың, машинаның және басқа
да тауарлардың құнын біртіндеп бөліп-бөліп төлеуге мүмкіндік беретіндіктен
бүгінгі күнде ең қолайлы нұсқаға айналған.
Құрылыс несиесіне келетін болсақ, елдегі құрылыс жұмыстарының қарқын
алуына қарай оған жұмсалатын қаражатқа қажеттілік артып келеді. Банктерде
ссудалық пайыздардың кемуі, несие беру рәсімдерінің оңайлатылуы несие
нарығының ұлғаюына себепші болды.
Банк аралық несие нарығы – несие нарығының айрықша бөлігі. Басқа несие
нарықтарында банктер өзгерісінің бәрі қарыз алушыға жатса, мұнда тек
банктердің өздері ғана несие берушінің де, қарыз алушының да рөлінде
болады. Халықтың баспана қажеттілігімен байланысты ипотекалық несие нарығы
жыцлдам дамып келеді. Алайда, халықтың көп бөлігінде баспана алуға
жеткілікті қаржы болмай тұр, сондықтан да жеке тұлғалар үшін ең қолайлысы
тұрғын үй несиесін ипотекалық қамтамасыз етумен алу болып табылады
[6,135б.].
Қорытындылай келе, несие нарығы арқылы ақша капиталы босатылғанда ұдайы
өндіріс процесіндегі экономика салалары арасында қарыз капиталының
жинақталуы, бөлінуі және қайта бөлінуі жүзеге асырылады.
1.2 Қазақстан Республикасында несиелік операциялардың мәні және
олардың түрлері
Несие – ақша сияқты экономикалық дәреже болып табылады. Несие деген
сөз, қарыз, деген kredo- сенемін деген мағына беретін латынша
kreditum деген сөзден шығады [8].
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, айналым
саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді. Өндірісті жеке
шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға
деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және
айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің
құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп
аударады, ал олар негізгі қорлардымодернизациялап жаңарту үшін бірнеше
жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды
ауыстыру және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай қаражаттың уақытша
босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы
мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былай көрсетуге
болады.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы мен қайтуы болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа
кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы ретінде және оның сатып
алушысы болып шығуы мүмкін.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын - құрылым. Несие бір - бірімен
өзара әрекет ететін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең
алдымен несиелік қатынастың барлық субьектілері, субьектілерге несие
берушімен қарыға алушы жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға
болмайды, оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға
боладыҚазақстан Республикасының банк туралы заңдарында қамтамасыз етудiң әр
түрлi формалары мен коммерциялық банктерге несие беру қарастырылған.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің берілу процесі бұл қоғамдағы экономикалық өзара байланыстарды
алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да, несиенің
экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің негізгі
қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады. Несиелеуді
ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі;
- несиенің сыйақылылығы;
Несиелеудің соңғы қағидасы шетелдік банктік тәжірибеде бірінші классты
қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие сыйақы ретінде
ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістігімен қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің мерзімділігі несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді. Несиенің
мерзімділігі - ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіш. Ол
негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім-шарт
құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт өтіп кетіп, ссуда
қайтарылмаса, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады. Уақыты өтіп
кеткен несиелер көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі
тұрақты және оның зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің төлемділігі – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін пайыз
түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін пайызын
несиенің бағасы деп атайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін
басты факторларына мыналарды жатқызуға болады [10,45б.]:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалар бойынша
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
- банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Несиелеудің келесі бір қағидасы – берілетін несиелердің материалдық
жағынын қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы несиенің экономикалық
категория ретінде шығуымен бірге келеді.
Бүгінгі күнгі несиенің қамтамасыз етілу формасы ретінде: кепіл,
кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері, тапсырма қолданылуда.
Кепілге берілетін ссуда бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие болып табылады. Бірақ, кепілге берілген активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады.
Қазіргі кезде банк өзінің 1-ші классты қарыз алушыларына қамтамасыз
етілмеген, яғни сенім немесе бланктік несие де береді.
Несиелеу субъектісі әрекет қабілеттілігі бар, несиелік мәмілелерді
жасауға материалдық немесе басқа кепілдігі бар заңды немесе жеке тұлғалар
болып табылады. Оларды келесідей сыныптауға болады:
- мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;кооперативтер;акционерлік
қоғамдар;жеке еңбекпен шұғылданатын азаматтар, жалға
берушілер;банктер;
Ннесие формаларының көптеген түрлері болады. Несие түрлері – бұл оның
несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық
белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің іс-
тәжірибедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелену объектінің
экономикалық белгілірі бойынша [11,83б.]:айналым қаражатын қалыптастыруға
берілетін несие;негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие; ТМҚ
аясында шұғыл қажеттілікке, сондай – ақ, нормативтен тыс қорлардың аясында
уақытша қажеттілікке берілетін несие; өндірістің маусымдық шығыны аясында
берілетін несие; төлем несиелері;
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:; ішінара қамтамасыз етілген; қамтамасыз
етілуі болмайтын банкілік .
б) қайтарылу мерзімі бойынша:қысқа мерзімді; орта мерзімді; ұзақ
мерзімді;
в) өтелу тәртібі бойынша: бөліп бөліп төлеу (мерзімінің ұзарту); бір
жолғы өтеу- кезең сайын бір қалыпты(бір қалыпты емес) өтеу.
г) тәуелді деңгейі бойынша:стандартты;күмәнді; сенімді; cенімсіз;
ғ) ақылығы бойынша: қалыпты пайыздық мөлшерлемесі; жоғарғы пайыздың
мөлшерлемесі ; төмен пайыздың мөлшерлемесі; пайызсыз.
Ломбардтық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен,
тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша салымы, сақтандыру
келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы
ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие ( ағылшынша revolve – айналыста болу, кезең сайын
ауысып отыру) – сауда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты аясинда несиелеу) несие
ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап ақшалай
қаражат болмаса, шот иесінің несие берушінің алдында пайда болған
берешегінің түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын
келісімшарт шегіне беріледі.
Коммерциялық несие. Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық
несие олардан бұрын пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті
екіншісіне сатылған тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін
ұзартумен береді. Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда
капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық
несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол
тауарлақ формада беріледі және оның пайдалану шегі болады. Коммерциялық
несиені тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель қолма – қол
ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және айналыс шығынан кемітуге
жағдай тудырады.
Вексель – бұл сатып алушы –қарызгердің жабдықтаушының алдындағы заңмен
қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін
алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге
тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде
пайдаланылады [12,87б].
Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында қолданылады. Азық-түлік
корпарациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар- жағар май
материалдарын, тұқымды, минералды тынайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес
коммерциялық несие ұғымы аванс түрінде берілетін несиені, тауарлардың,
жұмыстың және қызмет көрсетулердің алдын – ала төлемін қамтиды.
Келесі несие түрі - банк несиесі. Нарықтық экономикада несиенің негізгі
формасы банк несиесі. Бұл жағдайда несие қатынасының объектісіне сауданы
ақшалай қаражатпен беру процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай
көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы несие ұйымдарына, көбінесе банктерге,
қарыз алушы кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекеттерге беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
береді. Қазақстан банктерінің несие ресурстарындағы өзіндік капиталының
үлесі шамамен алғанда 18-20% - ті құрайды, ал, қалғаны – тартылған
ресурстар (депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар). Осы несие формасының
екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған,
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған уақытша
бос қаражатын банк саудаға береді.Банк несиенің үшінші ерекшелігі – банк
ақшалай қаражатты саудаға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал
формасында береді. Қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін
пайда аладыәрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік
оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына
ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар,
өндіріс саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің
қолданылу аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені
коммерциялық несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен, және
сомасымен шектеліп қалған.Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында
несие келісімшарты немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк
несиесінің мақсаты: негізгі және айналым капиталына арттыру, маусымдық
қорларды толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты
несиелеу.Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының
болуы, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің
қарызға беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді.
Банк несиесі берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларын қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі..
Несие есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма – қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма – қол ақшамен беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісімшартында қарастылған мақсаттары
үшінберіледі. Және несие қарыз алушының заң тұрғысынан құқық қабілеттілігі
болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда, несиені өтей
алатын қабілеті болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған
жағдайда және қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі.Несие
келісімшартының шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, айтарлықтай сандық
және сапалық өзгерістерге ұшырады. Қазақстанда мұндай несиені тек банктің
қаржы несие мекемелері ғана беріп қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық
компаниялар да, несие серіктестіктері де, несие кооперативтері де,
микронесие ұйымдары да және т.б. береді. Алайда, бұл осы несие формасының
мәнін өзгертпейді. Coндай – ақ, қарыз алушылырдың құрылымы да өзгереді.
Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және xaлықтан өзге оны
үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да және т.б. алады.
Банктің несие салымдарының мқлшері несие ресурстарына байланысты болады.
Бүгінгі таңда банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес, сонымен
қатар, клиенттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары, банкаралық
нарықтағы қарыз ақшалар, шетелдік қаржы несие институттарынан алынатын
қарыз қаражатты құрайды.
Осылармен бір мезгілде ҚР Ұлттық банкі өзінің ақша несие саясаты арқылы
экономиканы несиелейтін саланы да реттеп отырады. Ол банктердің несие
қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда депозиттерді міндетті түрде ең аз
шамада резервтеудің деңгейін арттыру жолымен экономиканы несиелеудің аясын
тарылтады. Бұл несиенің тек экономикалық қана емес, сонымен бірге,
әкімшіліктік шекарасының болатынын да көрсетеді.
Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз алушыларға
тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі..
Қазақстанның банктік тәжірибесінде қысқа мерзімді несиелеу объектісіне
Экономиканы қысқа мерзімді несиелеу Ережесіне сәйкес, банк несиесі
есебінен құралатын өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларының бір
бөлігі жатады. Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және
айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның
міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу
обьектісіне өндірістік шикізат қорлары, негізгі және көмекші материалдары,
жанармай, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да
материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын
өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымдық қорлары жатады.
Мұндай қорларды жасау өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеуді экономикалық-ұйымдастырушылық қатынастарының белгілі-бір
қабаты, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буыны несиелік механизм болып
табылады. Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік
қатынастарды ұйымдастыруға байланысты шаруашылық субъектілердің қызметінің
өзара іс-әрекеті түсіндіріледі [13,61б.].
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және зайымдық
қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан қандай-
да бір әмір жүргізу жоқ. Шаруашылық ұйымдардың қызметтерінің коммерциялық
негізі, экономикалық тұрғыда олардың меншікті қаражаттарын зайымдық
қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікте болуын жүктейді. Мұнда
зайымдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие емес, сол сияқты ақшалай
және тауарлай формасындағы шаруашылықаралық несие қарастырылады.
Кәсіпорындарға кімнің қаражатын және қанша көлемде зайымға алу туралы
өздері анықтауға құқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта
анықталады.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктің ресурсына негізделеді, ал несиелік
механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты сауда мотивтері,
үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай жағдайда несиелеудің
тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін қанағаттандыру ғана
маңызды емес, сонымен қатар несиелік мекеменің рентабельділігін арттыру
үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы тұста коммерцияның арзанға сатып
алып, қымбатқа сату принципі орын алады. Бұл, әрине, клиенттердің
несиелері мен депозиттеріне, сол сияқты банкаралық несиеге де тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін
нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді. Мысалыға, ҚР
Ұлттық Банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын
белгілейді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішінде коммерциялық
банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер
көлеміне шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің
міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы
белгіленетін формалардағы нормативтері де бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиент пен банк
арасында қарыз алу барысында жасалатын келісім-шарттың экономикалық маңызы
төмен болғандықтан да, оны формалдық сипатта болды деп айтуға болады.
Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз
алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерекшелігі
– бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі. Бұрынғы несиелеу
жүйесі объектіні несиелеуге ғана негізделгені бізге белгілі. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қоры және өндірістік шығындардың болуы несиені
алуға құқық берді де, ссуданың қайтарылу барысына терең талдау
жүргізілмеді, клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына
автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз етілу қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар олардың
бірқатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар
бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір
сүріп, несиелеуде дифференциалданған режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды.
Бүгінгі таңдағы қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін
төмендетіп, клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ, коммерциялық
банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер болды.
Тәжірибе көрсеткендей, ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжірибеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда, толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірибедегідей біршама сенімді
формаларға сенім құқы, кепілдеме және кепілхат, жалпы алғанда сақтандыру
жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке
өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар несиелік тәуекелді төмендету
мүмкіндігін береді.
Жалпы, кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген жүйесі біршама дәрежеде
нарықтық қатынастарға сай келетін үлгі ретінде оларды бағалауға мүмкіндік
жасайды.
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік операцияларды ұйымдастыру
кезеңдері мен ерекшеліктері
Екінші деңгейдегі коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінен банкті ашу туралы рұқсат пен банктік операцияларды жүгізуге
лицензия алған жағдайда ғана қызмет ете алады.Қарыз алушыларға несие беру
барысында банктер “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы”
31.03.1995 жылы және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызметтр туралы” 30.08.1995ж ҚР Президентінің заң күші бар Жарлықтарын, №1-
ші 11.02.1994ж. “Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді
несиелеу ережесін”, сондай-ақ банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа
алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың
нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай
беріледі [14]. Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Несиелік процес несиеге деген өтінішті өңдеуден
басталып, несиенің толық қайтарылуымен аяқталады. Жалпы несиелік үрдісін 4-
суреттен көруге болады.
4-сурет.Банктердегі несиелік үрдіс
Дерек көзі: Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер: Оқу құралы Алматы; Алматы
экономика және статистика институты, 2001. – 165б.
Әр кезеңде пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды
[15,123б.]:
- несиеге деген өтінішті қарау; несиелік қабілетін талдау; несиелік
келісім-шарт жасау; несие беру; несиелік мәміленің орындалуына
бақылау жасау.
Бірінші кезеңде, банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретінде
құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1. соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған
қосымша беттер;
2. несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
3. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелері
4. басқа банктерден алған несиелер туралы
5. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
мекен айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;
негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Екінші кезеңде, қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі. Қарыз
алушының несиелік қабілеті қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды
уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалау сипатталады. Несиені
қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның
несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады [16,54б.]:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиіс;
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі;
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Үшінші кезеңде, несиелік келісім-шарт жасау. Қазіргі несиелеудің басты
ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасау үшін несиелеу субъектісімен қатынсқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несие берудің төртінші кезеңінде ссудалық шот формасын, ссуданы беруді
құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несие беруді құжаттау тәртібі ссудалық шот формаларына байланысты
ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған қарыз алушы қорларының жинақтауына
байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта банкке
несиеленетін тауарлы-материалдық құндылықтардың төленген нормативтен жоғары
қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк соның негізінде
ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы құжатталады. Арнайы
ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын құжатталмайды, себебі,
ол шот ашу барысында өтініш-міндеттемесі негізінде жүргізіледі.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша
қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске
асады. Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол
оны алудан бас тартады (мысалыға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау бесінші
кезең болып табылады. Бұл - несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар
бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар формасында, банк
қаржаттарның пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы
рөліне байланысты.
Жай шоттар бойынша банкке қарызы есеп айырысу шотындағы меншікті
қаражаттардан аударатын жарналар жолымен қайтарылады. Ссуданы қайтару
мерзімі беру уақытында мерзімді міндеттемелермен құжатталады: егер де ссуда
тұтас қайтарылатын болса, онда бір ғана қайтарылатын болса,онда әр төлемге
мерзімді міндеттеме толтырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша
мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкелері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен ссудаларды қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының есеп айырысу шоты басқа банкте ашылған болса, ссуда бойынша
қарызды және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде
жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының төлем тапсырмасы уақытша
қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге
қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен
құжатталады. Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ
оларды іздестіру механизмі несиелік келісім шартта анықталады. Сыйақы ай
сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес
іздестірілуі мүмкін. Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі
сыйақы есептеу формалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:
J= (1)
мұндағы:
I- сыйақы мөлшері; P- қарыз қалдығы; n- сыйақы есептелген кезеңдегі күндер
саны; J- ссуданың барлық мерзіміне есептелген жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелген күрделі сыйақыны есептеу формуласы
төмендегідей J=P*
(2)
мұндағы:
I- сыйақы мөлшерлемесі; P- несиенің бастапқы сомасы;
J- несиенің барлық мерзіміне есептеген сыйақы сомасы;
n-аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады. [6,22б.]
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz