Жал және инвестициялық меншік есебі
I БӨЛІМ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Жал және инвестициялық меншік түсінігі, түрлері, экономикалық техникалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҚ.ң экономикалық жағдайы мен өндірістік шаруашылық сипаттамасы және жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... .7
II БӨЛІМ «АСТАНА КОНТРАКТ» АҚ.Ң ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 «Астана контракт» АҚ.ң бухгалтерлік есепті жургізудің тәсілдері ... .12
2.2 «Астана контракт» АҚ.ң Қаржылық жалдау жөніңдегі операциялардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 «Астана контракт» АҚ.ң жал есебі түрлерінің ерекшеліктері және жургізу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
III БӨЛІМ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Жал және инвестициялық меншік есебінің талдау әдістері және басқару жұмысындағы қаржылық есептілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Операциялық және қаржылық жал есебінің аудитін жүргізудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 Негізгі құралдарда жалды қолданудың тиімділігін талдау және лизинктик операциялар есебінің тиімділігін талдау әдістемесі ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША БЕТТЕР
1.1 Жал және инвестициялық меншік түсінігі, түрлері, экономикалық техникалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҚ.ң экономикалық жағдайы мен өндірістік шаруашылық сипаттамасы және жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... .7
II БӨЛІМ «АСТАНА КОНТРАКТ» АҚ.Ң ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 «Астана контракт» АҚ.ң бухгалтерлік есепті жургізудің тәсілдері ... .12
2.2 «Астана контракт» АҚ.ң Қаржылық жалдау жөніңдегі операциялардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 «Астана контракт» АҚ.ң жал есебі түрлерінің ерекшеліктері және жургізу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
III БӨЛІМ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Жал және инвестициялық меншік есебінің талдау әдістері және басқару жұмысындағы қаржылық есептілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Операциялық және қаржылық жал есебінің аудитін жүргізудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3 Негізгі құралдарда жалды қолданудың тиімділігін талдау және лизинктик операциялар есебінің тиімділігін талдау әдістемесі ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША БЕТТЕР
Елбасымыздың өз халқына жолдауында дәйекті жаңарту және экономикалық өсудің тұрақты қарқынын қамтамасыз ету шаралары көрсетілген. Бүгінгі экономикалық конъюнктура нашарлаған жағдайда мемлекеттік холдингтердің, әлеументтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ішкі инвестициялық ресурстарының белсенділігін арттыру қолға алынуда.
Қазақстанның 2003-20015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын жүзеге асыру барысында өндірістік қуатты тиімді орналастыру Картасы мен Қазақстан республикасындағы инвестициялық қызметті жетілдірудің координациялық жоспары дайындалды. Еліміздің Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі өз сөзінде «Осы стратегия шеңберінде 2008 жылы 201,4 млрд. теңге мөлшеріндегі инвестицияны игеруге бағытталған 7 озық жоба іске қосылғанын» мәлімдеді.[24]
Сонымен бірге, бәсекеге қабілетті 50 ел қатарынан нық орын алу және 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек делінген.[2]
Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты, жаңа кәсіпкерлік нысандарының пайда болуына байланысты бухгалтерлік есептің ролі мен маңызы арта түсті. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкестендіру мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастырып ұсыну жүесіне елеулі өзгерістер енгізілуде.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеументтік жағдайларына сәйкес өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өз ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. де Солозано осы ғылым туралы «Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес» - деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки «Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы» деп атаған.
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Ұйымның табыстары мен шығындары және шаруашылық қызметінің нәтижесін сипаттайтын, жалпы қаржылық жағдайды жоспарлау, бағалау, бақылау мен талдауға мүмкіндік беретін ақпарат көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын, сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі» заңы анықтайды.[заң БЕ] Кез-келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі болмақ.
Қазақстанның 2003-20015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын жүзеге асыру барысында өндірістік қуатты тиімді орналастыру Картасы мен Қазақстан республикасындағы инвестициялық қызметті жетілдірудің координациялық жоспары дайындалды. Еліміздің Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі өз сөзінде «Осы стратегия шеңберінде 2008 жылы 201,4 млрд. теңге мөлшеріндегі инвестицияны игеруге бағытталған 7 озық жоба іске қосылғанын» мәлімдеді.[24]
Сонымен бірге, бәсекеге қабілетті 50 ел қатарынан нық орын алу және 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек делінген.[2]
Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты, жаңа кәсіпкерлік нысандарының пайда болуына байланысты бухгалтерлік есептің ролі мен маңызы арта түсті. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкестендіру мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастырып ұсыну жүесіне елеулі өзгерістер енгізілуде.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеументтік жағдайларына сәйкес өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өз ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. де Солозано осы ғылым туралы «Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес» - деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки «Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы» деп атаған.
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Ұйымның табыстары мен шығындары және шаруашылық қызметінің нәтижесін сипаттайтын, жалпы қаржылық жағдайды жоспарлау, бағалау, бақылау мен талдауға мүмкіндік беретін ақпарат көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын, сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі» заңы анықтайды.[заң БЕ] Кез-келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі болмақ.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, 2007
2. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстанның әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты».-Астана:»Елорда», 2008-64 б.
3. Қазақстан Республикасы. 28.02.2007 жыл №234 III «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы.
4. Қазақстан Республикасы. 22.05.2006 жылғы «Аудиторлық қызмет туралы». Заңы (20.02. 2009жылғы өзгерістер мен қосымшаларды қоса алғанда)
5. Қазақстан республикасы. Салық кодексі. 10.12.2008ж.№99-IV.-658 с.
6. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
7. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары №2. Алматы, 2007 ж.
8. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.Алматы,2006
9. «Аудиттің теориясы» Сатмурзаев А.А. Укашев Б.Е., Алматы-Ұлағат
10. «Аудит негіздері» Абленов Д.О. Алматы-2005, Экономика
11. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Назарова В.Л. Алматы-2005
12. «Бухгалтерлік есеп негіздері» Кеулімжаев К.К. Алматы-2006
13. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2006 ж.
14. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., «Бухгалтерлiк есеп», Алматы, 2001ж., 236б.
15. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004ж
16. Дюсембаев К.Ш. и др. «Аудит и анализ финансовой отчетности». Алматы: «Каржыкаражат», 1998. -512.
17. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж.
18. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2006г.
19. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Радостовец В.В. Шмидт О.И.., Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз
20. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности.Москва,2005г.
21. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы 2002г.
22. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.-480с.
23. Сатыбалдин С.С. Трансформациялық экономикадағы есептік жүйелер Алматы, 2003
24. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
25. Қазақстанның 2003-2015 жылдарға дамуының индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы. Деловая неделя №19(847) 15 мамыр 2009ж.
26. Козлова Э. Особенности учета лизинга согласно НСБУ. Главбух №1 (56) қаңтар 2009ж. 7-14б.
27. Бухгалтерлік есеп және аудит Султанова Б.Б., Арыстамбаева а.З., Тойлыбек Т.Г. Оқу құралы 1 бөлім.-Алматы:әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ, ОЗ, 2009.- 79б.
2. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстанның әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты».-Астана:»Елорда», 2008-64 б.
3. Қазақстан Республикасы. 28.02.2007 жыл №234 III «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы.
4. Қазақстан Республикасы. 22.05.2006 жылғы «Аудиторлық қызмет туралы». Заңы (20.02. 2009жылғы өзгерістер мен қосымшаларды қоса алғанда)
5. Қазақстан республикасы. Салық кодексі. 10.12.2008ж.№99-IV.-658 с.
6. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
7. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары №2. Алматы, 2007 ж.
8. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.Алматы,2006
9. «Аудиттің теориясы» Сатмурзаев А.А. Укашев Б.Е., Алматы-Ұлағат
10. «Аудит негіздері» Абленов Д.О. Алматы-2005, Экономика
11. «Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Назарова В.Л. Алматы-2005
12. «Бухгалтерлік есеп негіздері» Кеулімжаев К.К. Алматы-2006
13. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2006 ж.
14. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., «Бухгалтерлiк есеп», Алматы, 2001ж., 236б.
15. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004ж
16. Дюсембаев К.Ш. и др. «Аудит и анализ финансовой отчетности». Алматы: «Каржыкаражат», 1998. -512.
17. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж.
18. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2006г.
19. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Радостовец В.В. Шмидт О.И.., Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз
20. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности.Москва,2005г.
21. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы 2002г.
22. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.-480с.
23. Сатыбалдин С.С. Трансформациялық экономикадағы есептік жүйелер Алматы, 2003
24. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
25. Қазақстанның 2003-2015 жылдарға дамуының индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы. Деловая неделя №19(847) 15 мамыр 2009ж.
26. Козлова Э. Особенности учета лизинга согласно НСБУ. Главбух №1 (56) қаңтар 2009ж. 7-14б.
27. Бухгалтерлік есеп және аудит Султанова Б.Б., Арыстамбаева а.З., Тойлыбек Т.Г. Оқу құралы 1 бөлім.-Алматы:әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ, ОЗ, 2009.- 79б.
МАЗМҰН
I БӨЛІМ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ
1.1 Жал және инвестициялық меншік түсінігі, түрлері, экономикалық
техникалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҚ-ң экономикалық жағдайы мен өндірістік шаруашылық сипаттамасы және
жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... .7
II БӨЛІМ АСТАНА КОНТРАКТ АҚ-Ң ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІН
ЖҮРГІЗУ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Астана контракт АҚ-ң бухгалтерлік есепті жургізудің тәсілдері ... .12
2.2 Астана контракт АҚ-ң Қаржылық жалдау жөніңдегі операциялардың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 21
2.3 Астана контракт АҚ-ң жал есебі түрлерінің ерекшеліктері және жургізу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 27
III БӨЛІМ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Жал және инвестициялық меншік есебінің талдау әдістері және басқару
жұмысындағы қаржылық
есептілік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2 Операциялық және қаржылық жал есебінің аудитін жүргізудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.3 Негізгі құралдарда жалды қолданудың тиімділігін талдау және лизинктик
операциялар есебінің тиімділігін талдау әдістемесі ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША БЕТТЕР
КІРІСПЕ
Елбасымыздың өз халқына жолдауында дәйекті жаңарту және экономикалық
өсудің тұрақты қарқынын қамтамасыз ету шаралары көрсетілген. Бүгінгі
экономикалық конъюнктура нашарлаған жағдайда мемлекеттік холдингтердің,
әлеументтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ішкі инвестициялық ресурстарының
белсенділігін арттыру қолға алынуда.
Қазақстанның 2003-20015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясын жүзеге асыру барысында өндірістік қуатты тиімді орналастыру
Картасы мен Қазақстан республикасындағы инвестициялық қызметті жетілдірудің
координациялық жоспары дайындалды. Еліміздің Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі өз сөзінде Осы стратегия шеңберінде 2008 жылы 201,4
млрд. теңге мөлшеріндегі инвестицияны игеруге бағытталған 7 озық жоба іске
қосылғанын мәлімдеді.[24]
Сонымен бірге, бәсекеге қабілетті 50 ел қатарынан нық орын алу және
30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру
міндеттері біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек
делінген.[2]
Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты, жаңа
кәсіпкерлік нысандарының пайда болуына байланысты бухгалтерлік есептің ролі
мен маңызы арта түсті. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына
сәйкестендіру мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастырып ұсыну жүесіне елеулі өзгерістер енгізілуде.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеументтік жағдайларына сәйкес өзгерістерге ұшырап
келе жатқан, сондай-ақ өмірде өз ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. де Солозано осы ғылым туралы Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес - деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы деп атаған.
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін,
есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады.
Ұйымның табыстары мен шығындары және шаруашылық қызметінің нәтижесін
сипаттайтын, жалпы қаржылық жағдайды жоспарлау, бағалау, бақылау мен
талдауға мүмкіндік беретін ақпарат көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі
қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын,
сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі заңы анықтайды.[заң БЕ] Кез-келген ұйымда
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі
болмақ. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-
өткізуге, айырбастауға және түскен қаражатты үнемді бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорынның шаруашылық үрдістерінің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар
экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Экономикалық ресурстар, яғни
ұйымның активтері шаруашылық үрдістеріне қатысуына қарай ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Жалпы экононмикалық ресурстардың
ішінде ұйымның шарауашылық қызметі үшін негізгі қорлардың маңызы зор, олар
ұйымның материалдық-техникалық жарақтандырылу дәрержесін, оның өндірістік
қуатын сипаттайды. Ақшалай өлшем бірлігінде көрсетілген негізгі қорлар
негізгі құралдар деп аталады.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы
түрі мен көлемін сақтай отырып, өзінің құнын сол арқылы өндіріліп
шығарылатын жаңа өнімнің өзіндік құнына амортизациялық аударым шегінде
біртіндеп қосатаын еңбек құралдары болып табылады. Өндіріс үрдісін негізгі
құралдармен толық қамтамасыз ету үшін оларға жұмсалатын бастапқы шығындар
мөлшері де өте жоғары болмақ. Сондықтан ұйымдар көп жағдайларда
қаржыландыру мәселесін уақыттылы шеше алмайтын болғандықтан бұл
объектілерді жалдауға тура келеді. Жалдық төлемнің дұрыс есептелуі жалға
алушы мен жалға берушілер арасындағы құқықтар мен міндеттемелердің
айқындылығын талап етеді. Сол себепті жалға алынған және жалға берілген
негізгі құралдар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы бухгалтерлік есептің маңызды
бөлімі болып табылады.
Қазіргі экономикалық қатынастар жағдайында жалдық қатынастар тіптен
көбеюде, себебі жалға алу арқылы ұйымдар көп қаражатты бірден төлемей-ақ
өндірістің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ете алады. Негізгі құралдардың
бүгінгі күнгі нарықтық қатынастардың күрделенуі жағдайындағы басты
қозғалысын сипаттайтын жағдай олардың жалға берілуі және алынуы. Үй,
ғимарат, машина, жабдық және транспорт құралдары түріндегі дүниенің
меншікті иесі болып табылатын субъект оны жалға бере алады.
Жалдау - жалға берушінің дүниені жалға алушыға уақытша пайдалану үшін
ақы төлеп тұруға беру.
Шаруашылық субъектілері өздеріне керекті, яғни уақытша қажет болған
негізгі құралдарды басқа шаруашылық субъектілерінен, ұжымдардан жалға алып
қана қоймай, уақытша пайдаланылмай немесе қажет болмай тоқтатылып тұрған
негізгі құралдардан басқа субъектілерге уақытша жалға берулеріне болады. Ол
үшін екі шаруашылық субъектілерінің, яғни негізгі құралдарды жалға алушы
және жалға берушілердің арасында келісім – шартта жалға алынатын немесе
жалға берілетін негізгі құралдардың аталуы, техникалық жағдайы, бастапқы
құны, тозу құны, жалға берілетін немесе жалға алынатын мерзімі, жалдық
төлем ақысының мөлшері, егер осы жалға алынған немесе берілген уақытта бұл
негізгі құралдарға жөндеу жүргізілуі қажет болған жағдайда кім
жөндейтіндігі және қайсы субъектінің есебінен жүргізілетіндігі, тағы да
басқа мәліметтер көрсетілуі қажет. Бүгінгі таңда жалдау қатынастарын
шешуге банктер және банктік операцияларды іске асыратын несиелік
серіктестіктер, тіпті жекелеген лизингтік ұйымдар саны да арта түсуде.
Міне, жоғарыда аталған мәселелер зерттеу тақырыбының бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі ретінде анықтайды.
Жұмысты жазу барысында негізгі құрал объектілерінің жалға алынуы мен
жалға берілуінің бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды зерттеу менің негізгі
мақсатым болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу жолында менің міндеттерімді
келесідей сұрақтар анықтайды:
- жал түрлерімен танысу, оның экономикалық мәнін анықтау;
- инвестициялық меншік есебінің ерекшеліктерін қарастыру;
- қаржылық және операциялық жал шарттарымен, жалға алушы мен
жалға берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін қарастыру;
- жал операцияларының бухгалтерлік есепке алынуы мен аудиторлық
тексерілуін қарастыру;
- қаржылық есептілікте жалдық операцияларға қатысты ақпараттың
ашылуын қарастыру.
Жұмысты жазу мақсатында Астана Контракт акционерлік қоғамының нақты
деректері мен бухгалтерлік есеп пен аудиторлық қызметке қатысты заңдық
нормативтік актілер, халықаралық есептілік стандарттары, ұлттық қаржылық
есептілік стандарттары, отандық және шетелдік экономист авторлардың
оқулықтары қолданылды.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде жалдың және инвестициялық меншіктің
экономикалық мәнін, оның жіктелуін, артықшылықтары мен кемшіліктерін
қарастырдық. Ұйымның есеп саясатында жал операцияларының есепке алыну
жолдарына тоқталдық.
Жұмыстың екінші бөлімінде негізгі құралдардың операциялық және
қаржылық жал есептері мен оалрдың ерекшеліктерін қарастырдық.
Үшінші бөлімі негізгі құралдардың жал есебінің аудитіне қатысты
мәселелерге, жалды қолданудың тиімділігіне арналған.
Диплом жұмысым 70 бет көлемінде орындалған оның ішінде 13 кесте 1сурет
және қосымшалар бар.
I БӨЛІМ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ
1.1 Жал және инвестициялық меншік түсінігі, түрлері, экономикалық
техникалық мәні
Негізгі құралдар дегеніміз - бір жылдан артық уақыт бойы
пайдаланылатын, сату мақсаты көзделмеген, өзінің құнын жаңадан өндірілетін
өнімнің өзіндік құнына біртіндеп қосатын материалдық активтер. Көлеміне
немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс
құралдары, ұйымның қоймаларындағы дайын бұйым болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін, монтаждауды қажет етеін
жабдықтар, жасалып біткенімен пайдалануға әлі берілмей тұрған машиналар мен
жабдықтар, сонымен қатар құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнына кірген
үстеме шығындар есебінен салынған титулдік тізімге кірмеген ғимараттар мен
тетіктернегізгі құралдар құрамына жатқызылмайды. Негізгі құралдар құрамына
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, көлік тасымалдау құралдары, өлшеуіш және реттеуіш аспаптар мен
құрылғылар, есептеуіш машиналар мен техникалары, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық құрал-саймандары және тағы басқалары жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп
өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі құралдарды айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Көптеген, әсіресе жаңадан құрылып жатқан ұйымдар үйлер мен
ғимараттарды, көлік құралдарын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу
мәселелрінде қаржылық қиындықтарға кездеседі. Мұндай қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы жалдық қатынастарды рәсімдеу, яғни активтерді уақытша жалға
алу болып табылады.
Жал дегеніміз меншік иесінің функцияларын пайдаланушының функцияларын
ажыратуға негізделеген шаруашылық қызметі болып табылады. Жал анықтамасына
активті пайдалану құқығы белгілі-бір мерзімге берілетіні көрсетілген және
компанияның бір немесе бірнеше компенсациялық төлемдер алатыны көрсетілген
барлық келісімдер мен шарттар толық кіреді.
Жалдық қатынастардың дамуының мың жылдық тарихы бар.[17]
Ур қаласындағы қазба жұмыстары барысында анықталған саз тақталар көне
вавилондықтардың б.э.д. 2000 жылдарға жуық мерзімде ауыл шаруашылық
құралдарын жалға берумен байланысты қарым-қатынастырының болғандығын
куәландырады. Б.э.д. 1755 жылдарда ассириялық хан Хамурапидің заңдарында
жалдық қатынастарды реттеуші ережелердің болғандығы анықталды. Б.э.д. 384-
382 жылдарда философ Аристотел өзінің Риторикасында байлық мүлікті меншік
құқығында иеленумен емес, оның пайдаланылуымен анықталады. Сол себепті
қолдану мүмкін болатын болса, оны сатып алу қажет пе? Деп сұрақ қоя отырып,
жал мен лизинг философиясының негізгі ойын тұжырымдады.
Ең алғашқы лизингтік келісім 1248 жылы тіркелген.
Жалдық келісім шарт бойынша жалға беруші ұйым активті пайдалауға құқық
береді. Кейбір жағдайларда жалдық мүлікті пайдалану мен күту шығындары
жалға берушінің иелігінде қалады. Жалға алушы белгілі бір шарттарды
орындаған жағдайда активті өз меншігіне сатып алу құықығына ие болтыны
көрсетілген келісім шарттар да жалдық шарттар қатарына жатады. Мұндай
келісімдерді құнын бөліп төлеу арқылы сатып алу келісім шарты деп атайды
(hire purchase contracts).
Жалдық қарым қатынастарды реттеуші нормативтік актілер қатарына ең
алдымен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін атаймыз. Ендігі
кезекте осы Азаматтық кодекстің жал, жалдық қатынастар жөнінде бірнеше
баптарына шолу жасайық. [Азаматтық кодекс]
581 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы.
1. Үйлер мен ғимараттардың жал келісімі бойынша жалға беруші жалға
алушыға уақытша пайдалуға үй немесе ғимаратты береді.
2. Бұл бөлімнің ережелері ұйымдардың жалдық қатынастарына қатысты.
582 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы нысандары мен мемлекеттік
реттеу.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы жөнінде келісім шарт жазбаша, бірегей
құжатты құрастыру арқылы екі жақтың қолы қойылуы арқылы жасалады.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінің нысанының сақталмауы оның
жарамсыздығын көрсетеді.
3. Үйлер немесе ғимараттар жалының бір жылға дейінгі мерзімге жасалғанда
да мемлекеттік тіркеуге алынады және сол күннен бастап күшіне енеді.
583 бабы. Жалдық төлем ақы мөлшері.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде жалдық төлем ақы сомасы
көрсетілуі қажет.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде төлем ақы үй немесе ғимарат
ауданының бірлігіне қатысты белгіленсе, онда төлем ақы мөлшері нақты
үй немесе ғимараттың нақты өлшеміне қатысты есептеледі.
584 бабы. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі.
1. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі екі жақтың қолдары қойылған беру
актісі бойынша жүзеге асырылады.
2. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі жөнінде келісімге қол қоюдан екі
жақтың бірі бас тартқан болса, онда ол жалпы келісім жасаудан бас
тартуы ретінде қаралады.
Жалдық қатынастарды реттеудің екінші деңгейі ретінде №17 халықаралық
қаржылық есептілік стандартын алсақ болады. [ХҚЕС] Бұл стандарт бойынша
жалдың барлық түрлері үшін қолданылады, тек келесі жағдайлар ескерілмейді:
- мұнай, газ, орман, металлдар және басқа минералдар сияқты табиғи
ресурстарды барлау және пайдалану келісімі;
кинофильмдер, бейне жазу, пьесалар, патенттер, авторлық құқық сияқты
объектілерге лицензиялық келісімдер. Ағымдағы жал – қаржылық жалды
қоспағандағы кез-келген жал түрі. Бұл жалға алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін белгілі бір мерзімге алдын-ала алынған
мүлік. Жал кезеңінде жалға берілген мүлік меншіктенушісінің міндеттері мен
құқықтары жалға берушіде болады, ал жалға алушы тек жалданатын мүлікті
басқару құқығына ие болады. Мерзім аяқталғаннан кейін мүлікті жалға алу
келісімдері жалға берушіге қайтарылады.
Алмастырылмайтын жал – бұл алдын-ала жоспарланбаған белгілі бір
жағдай болып қалса; жалға берушінің рұқсат етуімен; жалға берушімен сол
немесе оған ұқсас мүлікке жаңа жалдық келісім-шартқа отырған кезде; жал
мерзімінің басында жалды тоқтатуға жеткілікті өтем болып табылатын қосымша
сома төленген кездерде ғана айыруға болатын жал түрі болып табылады.
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар – жалдау төлемдерін немесе капитал
құнының өсімін немесе соны және басқаны алу мақсатында иеліктегі (меншік
иесінде немесе қаржылық жалдау құқығы бойынша жалгерде) жылжымайтын мүлік
(жер немесе ғимарат не ғимараттың бір бөлігі және сол және басқалары),
бірақ:
1) тауарлар өндіруде немесе беруге пайдалану, әкімшілік мақсаттарда
қызметтер көрсету; немесе
2) қарапайым шаруашылық қызмет барысында сату.
Операциялық жалдау шарты бойынша жалгер иеленіп отырған жылжымайтын
мүліктің үлесі есепте мұндай жылжымайтын мүлік барлық қалған жағдайда
жылжымайтын мүлікке инвестициялар анықтамасына сәйкес келген және жалгер
осы объектіні және жылжымайтын мүлікке инвестициялар ретінде сыныпталатын
барлық өзге жылжымайтын мүлік объектілерін есептеу үшін әділ құнмен есептеу
моделін пайдаланған жағдайда ғана жылжымайтын мүлікке инвестициялар
ретінде сыныпталуға және көрсетілуге тиіс.
-
1.2 АҚ-ң экономикалық жағдайы мен өндірістік шаруашылық сипаттамасы және
жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық сеептілік жөніндегі заңына сәйкес
есеп саясаты – ҚР бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті
құрастыру жөніндегі заңнамалық талаптарға, бухгалтерлік есеп
стандарттарына, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес ұйымның
қажеттілігі мен қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып бухгалтерлік есепті
жүргізуі мен қаржылық сеептілікті құрастыруының қабылданған қағидалары,
негіздері, шарттары, ережелері мен тәжірибесі болып табылады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді,
табыстар мен шығыстарды көрсетудің альтернативті әдістерін ұсынатын
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен Ұлттық қаржылық
есептілік стандарттары (ҰҚЕС) есеп саясатын құрастырудың базасы болады.
Есеп саясатын құрастыру ұйым қызметінің шарттарына негізделген,
бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастырудың негізі
ретінде әдістердің бірін таңдап алуды білдіреді.
Осылайша, есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық
есептілікті құрастыру үшін ұйым қабылдаған әдістер жиынтығы.[2324бет]
Есеп саясаты бухгалтерлік есептің қағидаларына (есептеу және
үздіксіздік), сонымен қатар сапалық сипаттамаларына (түсініктілік,
орындылық, сенімділік пен салыстырмалылық) сәйкес бір жылдан артық мерзімге
құрастырылады.
Астана Контракт АҚ – нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің
негізінде және ұлттық қаржылық есептілік стандарттарын, типтік шоттар
жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға қосымша нұсқауларды, серіктестіктің
жарғысын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа
ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше
тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету
болып табылады. Есеп саясаты теориялық тұрғыда үш бөлімнен құралады.
Бірінші Жалпы ережелер бөлімінде ұйым жөнінде жалпы мәліметтер, есеп
саясатының негізгі мақсаты анықталады. Әдістемелік бөлімде стандарттарда
көрсетілген ақпартты қаржылық есептілікте ашып көрсету әдістері
көрсетіледі. Ұйымдастыру бөлімінде бухгалтерлік есептің жүргізілуіне
жауапты лауазымды адамдар, олардың еңбек бөлінісі, қолданылатын есеп
жүргізу формасы, жұмысшы шоттар жоспары көрсетіледі.
Есеп саясатының маңыздысы - әдістемелік бөлім. Осы бөлімде
төмендегідей мәселелер қарастырылады:
1. Негізгі құралдарға қатысты оларды бастапқы бағалау, амортизациялық
аударым сомасын есептеу әдістері, жөндеумен байланысты шығындарды
есепке алу, жаңарту, жалға алу, техникалық тұрғыда қайта жарақтандыру
мәселелерді қарайды. Негізгі құралдарды жөндеуге қатысты жөндеу уақыты
мен өткізу жылдамдығын компания өзі шешеді.
2. Материалдық емес актвитеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері және оларды есептен шығару жолдары. Кейбір материалды емес
активтер түрлеріне байланысты олардың тиімді пайдалану мерзімі жөнінде
компания өзі шешім қабылдайды.
3. Дебиторлық борыштарды түгендеу, күдікті борыштар көлемін анықтау;
Біздің зерттеу тақырыбымызға, яғни жал операцияларына қатысты қатысты
Инвестициялар есебі бөлімінде келесідей жағдайлар қарастырылған.
Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар шотында құнның өсімшесі немесе
жалдық төлем ақы түрінде пайда табу мақсатында жылжымайтын мүлікті сатып
алу, салу, олардың қаржыландырылған жал жағдайында келіп түсуімен
байланысты операциялар көрсетіледі. Есеп саясатында жалды ұзақ мерзімді
несиелендірудің бір формасы қаржыландырылған жал деп көрсетілген. Жалға
алушы мүліктің құнын жалдық төлемдер арқылы өтейді. Бухгалтерлік есептің №
17 Жал есебі стандартына сәйкес қаржыландырылған жал дегеніміз – мүліктің
меншік құқығымен байланысты тәуекел мен пайданың басым бөлігін жалға алушы
иелігіне беру болып табылады. Жалға алушы жалға алынған мүлікті өз
балансында көрсетеді. Жал қаржыландырылған деп саналады, егер жалға алушыға
тәуекел мен пайданың басым мөлшері жалға алушыға көшетін болса, және де
келесі шарттардың бірі орындалатын болса [ХҚЕС]:
- жал мерзімі мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 80 % -нан кем
болмаса, егер ол мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 20 %-на тең
келетін мерзімнен басталмаған болса;
- ең төменгі жалдық төлемдердің дисконттелген құны жалға берілген
мүлікті сату құнының 90 %-нан кем болмаған жағдайда;
- жал мерзімінің соңында активтің қалдық құны жал келісімі жасалған
кездегі оны сату құнының 20%-нан артпауы қажет;
- жалға алынған мүлікке меншік құқығы жалға алушыға көшетін болса,
жалға алушы жал мерзімінің басында анықталған тіркелген баға
бойынша сатып алу құқығына ие болады.
Жалға жиынтық салым дегеніміз – жалға алушы алған ең төменгі жалдық
төлемдердің жиынтық сомасы мен активтің кепілдендірілмеген қалдық құны
болып табылады. Жалдық төлемдер негізгі міндеттеме мен пайыз түріндегі
шығындар жиынтығын құрайды. Қаржыландыру төлемдері бүкіл жал мерзімі
бойында жалдық міндеттеменің баланстық құнына қатысты есептелетін тұрақты
пайыз ставкасы бойынша танылады.
Жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері
Жал арқылы ақша қаражаттарының мәселесін шешуге болады, себебі жал
операциясы арқылы жалға алынған активтің құнының 100%-ына дейінгі мөлшері
қаржыландырылуы мүмкін. Банктік несиелер, әдетте, активтің құнының 80 %-мен
шектеледі. Сонымен қатар, жалдық келісімдер барысында тіркелген пайыздық
қойылым қолданылады, ал банк несиелерін алған жағдайда көбінесе өзгермелі
пайыздық қойылым пайдаланылады.
Ссудалық қатынастарға қарағанда лизингтік келісімдер өте икемді
болады. Ссуда мөлшері мен мерзімі әрқашан шектеулі болады, сол себепті
қаржыландыру құралы ретінде тиімсіз болуы мүмкін. Лизингтік төлемдер ай
сайын, немесе тоқсан сайын болуы мүмкін және сомаалары да өзгеріп отыруы
мүмкін. Кей жағдайларда төлем лизингке алынған жабдықтар арқылы өндірілген
өнімдерді сатудан алынған табыс есебінен жүргізілуі де мүмкін.
Лизинг бойынша келісім-шарт жасаудың ссудаға қарағандағы мүмкіндігі
жоғары. Әсіресе мұндай жағдай кіші және орта кәсіпкерлерге қатысты. Кейбір
лизингтік компаниялар жалға алушыдан ешқандай қосымша кепілдік, немесе
белгілі-бір соманы жедел өтеуді талап етпеуі де мүмкін. Мәміленің кепілдігі
сол жабдықтың өзі деп танылады. Операциялық жал жағдайында ұзақ мерзімді
шектеулер болағн жағдайда да жалға алушы баланстық есептен тыс мөлшерде
қаржыландыруға қол жеткізе алады. Жабдықты ұйымның өзінде дайындап, іске
қосқанша дайын жабдықты жалдап қолдану әлдеқайда тиімді болуы мүмкін.
Жал қатынастары арқылы активтерді тұрақты өз меншігінде иеленумен
байланысты шығындар орын алмайды. Негізгі құрал-жабдықтарды өте қысқа
мерзімге жалға алу арқылы жалға алушы жоғары технологиялық жабдықтарды
қолдана алады және олардың тозуына жол берілмейді.
Жал операциялары жедел амортизациялануына байланысты пайда салығын
есептеу барысында, пайыздық шығындарға қатысты және басқа да салық
кодексінде қаралған жағдайлар бойынша жеңілдіктерге қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Жалға беруші тұрғысында қарайтын болсақ, онда өндірушілер, делдалдар
мен дистрибьюторлар жалды өнеркәсіп жабдықтарын сату көлемін ұлғайту
мақсатында қолданады. Несиелік институттар мен коммерциялық жалға берушілер
үшін жал қаржылық қызметтердің қосымша жүйесі ретінде қолданылады.
Жал түрлерін қаржылық немесе операциялық деп тану шарттары да олардың
өзара ерекшеліктерін, артықшылықтарын сипаттайды. ҰҚЕС № 2 бойынша егер
оның шеңберінде меншік құқығына тән іс жүзінде барлық тәуекелдер мен
пайдаларды беру жүргізілетін болса, жалға алу қаржылық ретінде жіктеледі.
Егер оның шеңберінде меншік құқығына тән іс жүзінде барлық тәуекелдер мен
пайдаларды беру жүргізілмейтін болса, жалға алу операциялық ретінде
жіктеледі.
Жалға алуды қаржылық және операциялық ретінде жіктеу шарттың нысанына
емес, операцияның мазмұнына байланысты. Төменде жеке алғанда немесе бірге
алғанда әдетте жалға алуды қаржылық ретінде жіктеуге алып келетін ахуалдар
мысалға келтірілген:
- жалға алу мерзімінің соңында активке меншік құқығы жалға
алушыға беріледі;
- жалға алушының жалға алынатын активті осы құқық
пайдаланылуы мүмкін күнге әділ құннан, күтіліп отырғандай,
едәуір төмен болатын баға бойынша сатып алуға құқығы бар
және жалға алудың бастапқы күні осы құқықтың
пайдаланылатынына негізді сенімділік болады;
- егер меншік құқығы берілмейтін болса да, жалға алу мерзімі
активтің экономикалық қызметі мерзімінің едәуір бөлігін
құрайды;
- жалға алудың бастапқы күні ең төмен жалға алу төлемдерінің
төменде келтірілген құны жалға алынатын активтің әділ
құнына жақын;
- жалға алынатын активтердің мамандандырылған сипаты болатыны
сондай, жалға алушы ғана оларды елеулі түрде түрлендірусіз
пайдалана алады.
Төменде олардың бар болуы жеке алғанда немесе бірге алғанда да жалға
алудың қаржылық ретінде жіктелетіндігіне алып келетін белгілер келтірілген:
1) Жалға алушы жалға алуды мерзімінен бұрын тоқтатқан кезде жалға
берушінің осындай мерзімінен бұрын тоқтатуға байланысты барлық залалды
жалға алушы көтереді;
2) Активтің тарату құнының ауытқуынан болатын өзге де кірістерді
немесе залалды жалға алу мерзімінің соңында жалға алушы алады (мысалы,
жалға алу мерзімінің соңындағы сатудан түскен түсімдердің басым бөлігіне
тең жалдау ақысынан жеңілдік нысанында);
3) Жалға алушы жалға алу мерзімін ұзарта алады, оның үстіне жалдау
ақысы нарықтықтан едәуір төмен.
Егер қандай да бір басқа белгілері бойынша жалға алу шеңберінде іс
жүзінде меншік құқығына тән барлық тәуекелдер мен пайданы беру жүргізілмей
отырғаны түсінікті болса, онда жалға алу операциялық ретінде жіктеледі.
Мысалы, егер активке меншік құқығы оның әділ құнына тең тіркелген ақы үшін
жалға алу мерзімінің соңында көшірілетін болса, немесе егер іс жүзінде
активке иелік етуге байланысты барлық тәуекелдер мен пайданың жалға алушыға
өтуін мүмкін емес ететін шартты жалдау ақысы бар болса, осындай ахуал
туындауы мүмкін.
Жалға алуды жіктеу жалға алудың бастапқы күні жүргізіледі және жалға
алушы мен жалға беруші жалдау шартын өзгертуге келісетін жағдайлардан басқа
(оны қарапайым ұзартуды қоспағанда), жалға алу мерзімі ішінде
өзгертілмейді; мұндай жағдайда жалға алуды жіктеу қайта қарауға ұшырауға
тиіс.
Жалдың артықшылықтары мен бірге бірқатар кемшіліктері де бар, жалға
алынған жабдықтар құнының 100 % мөлшерінде қаржыландырылуы оларға деген
пайыздық қойылымның да жоғары мөлшерде болатындығын білдіреді. Маусымдық
жал жағдайында жабдықтың дәл қажет уақытта алынатындығына ешқандай кепілдік
жоқ. Сонымен қатар, ең жоғарғы шекті жалдық пайздық қойылымдары ұсынылуы
мүмкін. Ұзақ мерзімді жал жағдайында тіркелген пайыздық қойылымды қолдану
жалға берушілер үшін зиян шегу тәуекелі пайда бболады. Егер,
қаржыландырылған лизинг келісімі бойынша алынған жабдық лизинг мерзімі
аяқталғанға дейін тозып қалған болса, онда лизинг алушы көрсетілген мерзім
соңына дейін жалдық төлемдер жасайды. Қысқа мерзімді жал жабдықтардың
тозуына мүмкіндік бермегенімен, қысқа мерзімді жал төлемі ұзақ мезімдегіден
де артып кетуі мүмкін.
Келесі кесте арқылы қаржылық жал мен қаржылық лизинг арасындағы
ерекшеліктерді қарастырамыз.
1 кесте
Жал сипатының анықталуы*
Қаржылық лизинг белгілері Қаржылық жал белгілері
1. Жал мерзімінің соңында активті иелену 1. Жал мерзімі аяқталғанда актив
құқығы жалға алушыға өтеді жалға алушының меншігі болады
2. Жал мерзімінің соңында жалға алушы 2. Жалға алушы активті жал
активті әділ құнынан төмен бағамен сатып мерзімінің соңында жойылу құнынан
алу құқығына ие болады, жалдың басында төмен баға бойынша сатып алуға
осы құқықтың жүзеге асырылатындығына құқылы
толық сенім болады
3. Жал мерзімі меншік құқығы өтпеген 3. ХҚЕС бойынша сандық көрсеткіш
жағдайда да активтің тиімді пайдалану ескерілмеген
мерзімінің басым бөлігіне тең болады
4. Жал келісімі жасалған уақытта ең 4. Меншік құқығы жалға алушыға
төменгі жалдық төлемдердің дисконттелген өтпеуі мүмкін
құны жалға алынатын активтің әділ құнының
басым бөлігін құрайды
5. Жалға алынған активтердің арнайы 5. Арнайы өндіріске арналған
мамандандырылуы оларды тек жалға алушыныңжабдық тек осы өндірісте ғана
қолдануына мүмкіндік береді қолданылуы қажет
1 кестенің жалғасы
6. Жалға алушы жалдан бас тартқан 6. Осындай келісімді жасай отырып
жағдайда жалға берушінің шығындары жалға жалға беруші қандай жағдайда
алушы есебінен өтеледі болмасын өз қаражатын алатынына
сенімді болады
7. Жойылу сомасының әділ құнының 7. Активтің әділ құнына тәуелсіз,
ауытқуынан туындайтын пайда немесе зиян жойылыу құнынан төмен бағамен
жалға алушыда болады сатып алады
8. Жалға алушы жал мерзімін екінші 8. Жалға алушы жал мерзімін екінші
кезеңге созуға және нарықтық деңгейден кезеңге созуға және нарықтық
әлдеқайда төмен баға талап етуге құқылы деңгейден әлдеқайда төмен баға
талап етуге құқылы. Жалға берруші
техникалық қызмет көрсету жөнінде
келісім жасауы мүмкін.
*Дерек көзі: Козлова Э. Особенности учета лизинга согласно НСБУ. Главбух
№1 (56) қаңтар 2009ж. 7-14б.
Жалға алушы мен жалға беруші арасындағы қатынастарды ұйымдастыру
ерекшеліктеріне сәйкес тікелей, жанама, қайталанатын (револверлік) лизинг
түрлерін ажыратады. Тікелей лизинг деп өндіруші немесе меншік иесі жалға
беруші болып табылатын лизингті айтамыз. Жанама лизинг үшінші жақ арқылы
жалға беру жүзеге асырылатын лизинг. Қайталанатын (револверлік) лизинг
жалдың бірінші мерзімі аяқатлғанда жал келісіміжалғастырылатын лизинг болып
табылады.
II БӨЛІМ АСТАНА КОНТРАКТ АҚ-Ң ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІН
ЖҮРГІЗУ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Астана контракт АҚ-ң бухгалтерлік есепті жургізудің тәсілдері
Жал мерзіміне байланысты ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жал
түрлерін ажыратуға болады. Біздің есеп жүйемізде қысқа мерзімді жал ретіне
1 жылға дейінгі мерзімге уақытша пайдалануға алынған жал түрін, ал ұзақ
мерзімді жал ретінде 1 жылдан астам уақытқа алынған жал түрі жатқызылады.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес жал операциялық және
қаржыландырылған деп бөлінеді. Мазмұны мен шарттарына байланысты қысқа
мерзімді жал мен операциялық жал түрлері және ұзақ мерзімді жалмен
қаржыландырылған жал түрлері ұқсас келеді. Операциялық жал жағдайында
жалдық төлем ақы сомасы табыстар мен шығындар жөніндегі есептілікте жал
мерзімі ішінде біркелкі шығындар ретінде есепке алынуы қажет.
Жаңа немесе қайта жаңартылған операциялық жал жағдайында жалға беруші
жалдаушыны ынталандыра алады. Ынталандырудың барлық түрлері жалданған
мүлікті пайдаланудың таза өтелімі ретінде танылуы қажет.
Операциялық жал жағдайында жалға алушы жиынтық ынталандыру сомсын
жалдаумен байланысты шығындардың кемуі ретінде есепке алуы керек.
№32 Қаржылық құралдар ХҚЕС сәйкес жалға берушілер қаржылық
есептілікте келесідей ақпартты ашып көрсетеді:
- алдағы уақыттағы ең төменгі жалдық төлем ақылардың келесі
кезеңдер үшін сомалары, 1 жылдан кем емес мерзім үшін, 1 жылдан
кейін 5 жылдан кем емес мерзімге, 5 жылдан кейін;
- алдағы уақыттағы субаренда бойынша есепті мерзімде алынуға
тиісті ең төменгі жалдық төлем ақылардың сомалары;
- жал және субаренда бойынша жалдық төлемдер сомалары, оның
ішінде ең төменгі жалдық төлем сомасын, шартты жалдық төлем
және субаренда төлемі;
- жалға алушының жасалған келісім шарттарының жалпы сипаттамасы.
Жалға берушілер өздерінің бухгалтерлік баланстарында операциялық жалға
берілген құралдарын көрсетеді. Операциялық жалдан алынған табыс сомасы
бүкіл жал мерзімінде табыстар құрамында есепке алынады.
Жалдық қатынастардың жалға беруші мен жалға алушыда бухгалтерлік
есепке алынуы төмендегі кестелерді келтірілген.
2 кесте
Жалға берушіде жалдық операциялардың көрсетілуі*
Шаруашылық операциялары Шоттар корреспонденциясы
Дт Кт
1. Негізгі құралдар жалға берілді 24102 24101
2. Жалдық төлем ақы түріндегі табыстар 1430 6260
сомасына
3. Жалдық төлем ақының келіп түсуі 1010,1040 1430
4. Жалдық төлем ақы аванс ретінде алынғанда1010,1040 3520
2 кестенің жалғасы
5. Алдын-ала төлем сомасы есепті кезеңге 3520 6260
жатқызылғанда
6. Жалға берілген негізгі құралдар бойынша 7450 2420
амортизация есептелгенде
7. Жал мерзімінің соңында объектілер 24101 24102
қайтарылуы
*Дерек көзі: Типтік шоттарын қолдану әдістемелік нұсқау негізінде
құрастырылған
Жалға беруші өзінің негізгі құралдары бойынша арнайы субшоттар және
сәйкес талдамалы шоттар ашады. Ол 2410 Негізгі құралдар шоты бойынша 2
субшот пайдаланады. 24101 Меншікті негізгі құралдар, ал 24102 Жалдағы
негізгі құралдар субшотын пайдалана отырып есеп жүргізеді.
Ағымдағы жал операцияларын жалға алушы баланс сыртындағы шоттарда
көрсетеді. 001 Жалдағы негізгі құралдар баланстан тыс шотта жалға алушы
жалға алынған мүліктің құнын көрсетеді. Баланстан тыс шоттардың өзімізге
белгілі ерекшелігі бұл шоттарды екі жақты жазу әдісі қолданылмайды, яғни
келіп түскен мүліктер құны 001 шоттың дебеттік айналымына жазылса, олар
қайтарылып берілген кезде кредиттік айналымынан есептен шығарылады. Бұл
жазулар келесі түрде жасалынады.
Дт 001 Жалдағы негізгі құралдар - жалға алынған негізгі құралдардың
құнына;
Кт 001 Жалдағы негізгі құралдар - жал мерзімінің соңында
мүліктердің қайтарылып берілуіне байланысты есептен шығарылуы.
Ағымдағы жал операциясына қатысты басқа операциялар, оның ішінде жалға
алушының жалдық міндеттемесінің есептелуі, өтелуі, шет ел валютасындағы
сомаларға қатысты операциялар 3 кестеде тіркелді.
3 кесте
Жалға алушыдағы ағымдағы жалдық операциялардың көрсетілуі*
Шаруашылық операциялары Шоттар корреспонденциясы
Дт Кт
1. Қысқа мерзімді жалдық міндеттеменің 7450 3360
есептелуі
2. Қысқа мерзімді жалдық міндеттеменің 3360 1010,1040,106
өтелуі 0
3. Қаржылық лизинг бойынша қысқа мерзімді 4150 3360
жалдың ұзақ мерзімді категориясына
өткізілуі
4. Шет елдік валютаның бағамының өзгеруіне 7430 3360
байланысты курстық айырманың көрсетілуі
(теріс мәнді айырма)
5. Шет елдік валютаның бағамының өзгеруіне3360 1260
байланысты курстық айырманың көрсетілуі (оң
мәнді айырма)
*Дерек көзі: Типтік шоттарын қолдану әдістемелік нұсқау негізінде
құрастырылған
Операциялық жал келісімі барысында жалға беруші жалға алушының
келісуне ықпал ететіндей ынталандыру шараларын қолданады.
№32 Қаржылық құралдар ХҚЕС сәйкес жалға берушілер қаржылық
есептілікте келесідей ақпартты ашып көрсетеді:
1. Барлық активтер үшін жиынтық баланстық сомасын, жинақталған
тозу сомасын, есепті мерзімдегі активтердің құнсыздануын
көрсетеді, есепті кезеңде табыстар ретінде есепке алынған
амортизация, табыстар құрамындағы құнсызданудан шеккен зиян
сомасы мен табыс сомасынан шегеріліп тасталған
құнсызданудан шеккен зиян сомалары көрсетілуі қажет.
2. Операциялық жалға байланысты ең төменгі жалдық төлемдердің
жиынтық сомалары, 1 жылдан кем емес мерзім үшін, 1 жылдан
кейін 5 жылдан кем емес мерзімге, 5 жылдан кейін;
3. Табыстар мен шығындар жөніндегі есептілікте көрсетілген
жалпы шартты жалдық төлемдер;
4. Жалға алушының жасалған келісім шарттарының жалпы
сипаттамасы.
Кері жал операция арқылы сату деп сатушының активті қайта жалдай
алатындай етіп сатуды айтамыз. Жалдық төлем мен сату бағасы әдетте активтің
шынайы құнына тең болмаса да өзара байланысты болады. Кері жал
операциясының шоттарда көрсетілуі жалдың типіне тікелей байланысты.
Егер кері жал операциясына сәйкес қаржылық жал пайда болатын болса,
онда сатудан алынған түсімнің активтің баланстық құнынан артқан сомасы
сатушы-жалдаушының қаржылық есептілігінде табыс ретінде көрсетілмеуі қажет.
Егер кері жал нәтижесінде операциялық жал пайда болса, және операция
шынай құны арқылы жүзеге асырылған болса, онда табыс немесе зиян сол сәтте
есепке алынуы қажет. Егер сату құны шынайы құнынан кем болса, онда табыс
сомасы да, зиян сомасы да сол мезетте есепке алынуы қажет. Ал керісінше
жағдайда, яғни сату құны шынайы құнынан жоғары болса, онда артық өсім
сомасы бүкіл жал мерзімі ішінде есептен шығарылуы қажет.
Операциялық жал жағдайында кері жал операциясының барысында шынай
құны активтің баланстық құнынан төмен болатын болса, онда сол екі
құндарының арасындағы айырма зиян ретінде есепке алынуы қажет. Ал қаржылық
жал жағдайында мұндай түзету қажет болмайды.
Операциялық жал ретінде танылатын кері жалға сату операциясы
нәтижесінде пайда немесе зиян сомасы жалға алынған активтің баланстық құны,
шынай құны және сату құнына қатысты пайда болады және есепке алынады.
Келесі кестеде операциялық жал жағдайындағы кері жал операциялары
көрсетілген.
4 кесте
Операциялық жал жағдайындағы кері жал операциялары*
Баланстық құн = шынайы Баланстық құн Баланстық құн
құн шынайы құн шынайы құн
Сату бағасы = шынайы құн
1. Пайда Пайда жоқ Пайданы тез арады Қолданылмайды
тану Зиянды жедел
2. Зиян Зиян жоқ Қолданылмайды есепке алу
Сату бағасы шынайы құн
4 кестенің жалғасы
1.Пайда Пайда жоқ Пайданы тез арады Пайда жоқ
2. Болашақ тану
жалдық
телемдерден Зиянды жедел есепке алуЗиянды жедел Пайда жоқ
шеккен зиян есепке алу
3. Болашақ
жалдық Зиянды көшіріп жазу Зиянды көшіріп Пайда жоқ
телемдерден және амортизациялау жазу және
өтелетін зиян амортизациялау
Сату бағасы шынайы құн
1. Пайда Пайданы көшіріп жазу Пайданы көшіріп
және амортизациялау жазу және
2. Зиян Зиян жоқ амортизациялау
Зиян жоқ
*Дерек көзі: Рахимбекова Р.М., Финансовый учет на предприятии: Учебник.
Алматы: Экономика,2005.-480с.
АО басқа компаниядан ғимаратты болашақта жалға беру мақсатымен сатып
алды.
Екі тарап арасындағы келісімге байланысты серіктестік енді сол
компания үшін жалға беруші болып табылады және жалға кеңселерді екі жыл
мерзімге беруге құқығы бар. Осылайша, екі тарап арасында кері жал деп
аталатын қатынастар туындады.
Жоғарыда келтірілген мысал компанияның балансында жылжымайтын мүлкі
бар, бірақ оны коммерциялық мақсатта қолданудан қашық болған жағдайда пайда
болады.
Кеңселік ғимаратқа қатысты келесі шараларды орындауы тиіс:
- кеңселік ғимаратқа жауап беретін кәсіпорынның жеке бөлімшесінің
құрылуы;
- ғимаратты күзету (күзет компаниясымен келісім шартқа отыру,
сигнализациялық құрылғылардың болуы);
- коммуналды қызмет көрсететін ұйымдармен қатынас орнату;
- өрт қауіпсіздігінің мәселелері;
- ғимараттың ішінде коммуникациялық желілердің болуы;
- күрделі және жедел жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру;
- тексеруші ұйымдармен қарым қатынас;
- кіші және күрделі апаттарды жою және басқа да көптеген жылжымайтын
мүлік негізінде ұйымдасқан бизнестен алшақ жұмыстар.
Егер кәсіпорын осы аталған шараларды жүзеге асыруға мүмкіндігі болса,
онда, берілген ғимаратты өткізу мәселесі туындайды. Кері жал шарты бұл
өзара тиімді шарт болып табылады. Егер мүлік өткізілетін болса, онда оның
бұрынғы иесі өзінің ақша қаражаттарын негізгі қызметінің аясына
реинвестициялап, өзіне үйреншікті кеңсесінде жұмысын жалғастыра беруге
болады. Сонымен қатар ғимаратты қамтамасыз ету, басқа жерге көшіп, қайта
орналасу сияқты мәселелерді шешпей ақ кәсіорынның негізгі қызметіне қажетті
көңіл бөледі.
Берілген келісімді белгілі бір мөлшерде несие алу деп қарастыруға
болады. Өткізу құны объекттің толық 100 пайыздық құнын алуға мүмкіндік
береді. Несие алу жағдайында оның көлемі әдетте объекттің құнының тек 70
пайызға дейін мөлшерін қамтамасыз етеді, несие бойынша өсім жал төлемі
ретінде қарастырылады. Бірақ берілген теңеу дәл деп атауға болмайды, себебі
мысалда жалға деген құқықпен мүлікті өткізу қарастырылады, ал несие алу
кезінде жалгер жалға берілген мүліктің иесі болып қала береді.
Бизнесті инвестициялау үшін қосымша құралдарды тарту түрін таңдау
кезінде, ол несиелік құралдарды тарту, кері жал бойынша келісім болуы
мүмкін, міндетті түрде екі операция бойынша да нақты шығындардың есебін дәл
құрастыру қажет.
Мүліктің жаңа иесі үшін салынған және құрылысы реттелген кеңсені алу
үлкен жетістік болып табылады. Тағайындалған нақты уақыт үшін жал төлемі
ретінде кепілденген табыс бар.
Енді берілген келісім шарттың заңнамалық жағын қарастырамыз.
Қарастырылып отырған келісімдерді тіркеу керектігін ескере отырып, бір
уақытта екі шарттың рәсімделуін қажет деп есептеймін: жылжымайтын мүлікті
сатып алу сату шарты және жылжымайтын мүлікті жалға алу шарты.
Берілген шарттарды жүзеге асыру кезінде кейбір жағдайларға аса көңіл
аудару қажет.
Біріншіден, жылжымайтын мүлікпен шарттарды рәсімдеу процедурасы. Егер
жал мерзімі бір жылдан асатын болған жағдайда керек жал шартын рәсімдеу
жылжымайтын мүлікке және жер учаскесіне жаңа иемденушінің құқығын
рәсімдеуден кейін ғана жүзеге асады.
Екіншіден, шартқа отырудан бұрын сатып алушы берілген мүліктің
ешқандай кемшіліктері жоқ екендігіне көзі жетуі тиіс.
Шартқа отырар сәтте келісім шарт бойынша тууы мүмкін барлық
тәуекелдерді қарастыру керек.
Жал шартында барлық жал мерзіміне келетін жал төлемдерінің өзгеру
механизмін міндетті түрде қарастыру керек. Бұл ұзақ мерзімді жал шарты деп
қарастырылатын болса, коммерциялық жылжымайтын мүлік нарығындағы бағалардың
ауытқуын болжау қиынға соғады. Шешімдердің бір нұсқасы ретінде жал
төлемдердің құнының өзгерісі болуы мүмкін пайыздыұ қойылымдардың мөлшерін
көрсету болып табылады.
Сонымен қатар бір немесе екі жылдың ішінде мүмкін болатын жал
төлемдерінің мөлшерінің өзгеру кезеңдерін көрсету қажет.
Оған қоса, бір тараптың жал төлемдерінің өзгерту туралы ұсыныстарына
екінші тарап келіспеу мүмкін жағдайларды шешу нұсқаларын міндетті түрде
қарастыру керек. Егер де екі тарап та келісімге келмейтін болса, онда жал
келісімін бұзу мәселесі туындайды.
Берілген жағдайда шартты бұзу екі тарапқа да тиімсіз болатын
санкцияларды қарастыру керек. Сондықтан қай тарапқа бұл тиімсіз болса, сол
тарап шартты бұзуды тоқтатады.
Кері жал кезінде жал төлемдері қалыпты жал төлемдеріне қарағанда төмен
болатыннын ескере отырып, сатушы жалға беруші алдағы жалды қамтамасыз
етеіндей тұрақты компания болғаны жөн. Яғни бұл екі тараптың ұзақ мерзімді
кепілденген ынтымақтастығы болуы шарт және берілген келісімде компанияның
есімі мен беделі үлкен роль ойнайды.
Айтылғандарды қорытындылай келе жоғарыда көрсетілген шарт түрі
бизнеске инвестиция тартудың бірден бірі нұсқасы деуге болады, бірақ шарт
жасасу барысында барлық мүмкін болатын тәуекелдер мен қаржылық пайданы
дұрыс ескерген жөн.
Кері жалмен сату операциялары (sale and leaseback transaction) –
сатушымен активті оның кері жалымен сату. Жалдық төлемдер және сатылым
бағасы әдетте өзара байланысты, себебі кешенді түрде қарастырылады және
активтің шынайы құнын көрсету міндетті емес.
Компаниялар не себептен мұндай қадамға барады? Кері жалдың сатушы
компания үшін бірнеше артықшылықтары бар:
1. Объектіні қамтамасыз ету шығындарының төмендеуі (күзет,
коммуналдық төлемдер, жөндеу т.б.). Жылжымайтын мүлікті сату өз
бизнесіңнің негізгі мәселелеріне шоғырлануға мүмкіндік береді.
2. Ипотекалық міндеттемелердің төмендеуі. Егер сатылып жатқан мүлік
ипотекаға алынған болса, компания балансында кредиторлық борыш
есепке алынады. Жылжымайтын мүлікті сатумен бірге міндеттемелер
азаяды.
3. Мүлікті сатудан басқа да табыстардың ұлғаюы, сондықтан компанияның
баланстық есептілігі кредит алу мүмкіндігі артқанын көрсетеді.
4. Жалға шығындардың төмендеуі. Әдетте алдағы жалға берумен
жылжымайтын мүлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I БӨЛІМ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ
1.1 Жал және инвестициялық меншік түсінігі, түрлері, экономикалық
техникалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҚ-ң экономикалық жағдайы мен өндірістік шаруашылық сипаттамасы және
жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... .7
II БӨЛІМ АСТАНА КОНТРАКТ АҚ-Ң ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІН
ЖҮРГІЗУ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Астана контракт АҚ-ң бухгалтерлік есепті жургізудің тәсілдері ... .12
2.2 Астана контракт АҚ-ң Қаржылық жалдау жөніңдегі операциялардың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 21
2.3 Астана контракт АҚ-ң жал есебі түрлерінің ерекшеліктері және жургізу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 27
III БӨЛІМ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Жал және инвестициялық меншік есебінің талдау әдістері және басқару
жұмысындағы қаржылық
есептілік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2 Операциялық және қаржылық жал есебінің аудитін жүргізудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.3 Негізгі құралдарда жалды қолданудың тиімділігін талдау және лизинктик
операциялар есебінің тиімділігін талдау әдістемесі ... ... ... ... .48
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША БЕТТЕР
КІРІСПЕ
Елбасымыздың өз халқына жолдауында дәйекті жаңарту және экономикалық
өсудің тұрақты қарқынын қамтамасыз ету шаралары көрсетілген. Бүгінгі
экономикалық конъюнктура нашарлаған жағдайда мемлекеттік холдингтердің,
әлеументтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ішкі инвестициялық ресурстарының
белсенділігін арттыру қолға алынуда.
Қазақстанның 2003-20015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясын жүзеге асыру барысында өндірістік қуатты тиімді орналастыру
Картасы мен Қазақстан республикасындағы инвестициялық қызметті жетілдірудің
координациялық жоспары дайындалды. Еліміздің Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі өз сөзінде Осы стратегия шеңберінде 2008 жылы 201,4
млрд. теңге мөлшеріндегі инвестицияны игеруге бағытталған 7 озық жоба іске
қосылғанын мәлімдеді.[24]
Сонымен бірге, бәсекеге қабілетті 50 ел қатарынан нық орын алу және
30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру
міндеттері біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек
делінген.[2]
Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты, жаңа
кәсіпкерлік нысандарының пайда болуына байланысты бухгалтерлік есептің ролі
мен маңызы арта түсті. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына
сәйкестендіру мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастырып ұсыну жүесіне елеулі өзгерістер енгізілуде.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеументтік жағдайларына сәйкес өзгерістерге ұшырап
келе жатқан, сондай-ақ өмірде өз ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. де Солозано осы ғылым туралы Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес - деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы деп атаған.
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін,
есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады.
Ұйымның табыстары мен шығындары және шаруашылық қызметінің нәтижесін
сипаттайтын, жалпы қаржылық жағдайды жоспарлау, бағалау, бақылау мен
талдауға мүмкіндік беретін ақпарат көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі
қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын,
сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі заңы анықтайды.[заң БЕ] Кез-келген ұйымда
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі
болмақ. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-
өткізуге, айырбастауға және түскен қаражатты үнемді бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорынның шаруашылық үрдістерінің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар
экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Экономикалық ресурстар, яғни
ұйымның активтері шаруашылық үрдістеріне қатысуына қарай ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Жалпы экононмикалық ресурстардың
ішінде ұйымның шарауашылық қызметі үшін негізгі қорлардың маңызы зор, олар
ұйымның материалдық-техникалық жарақтандырылу дәрержесін, оның өндірістік
қуатын сипаттайды. Ақшалай өлшем бірлігінде көрсетілген негізгі қорлар
негізгі құралдар деп аталады.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы
түрі мен көлемін сақтай отырып, өзінің құнын сол арқылы өндіріліп
шығарылатын жаңа өнімнің өзіндік құнына амортизациялық аударым шегінде
біртіндеп қосатаын еңбек құралдары болып табылады. Өндіріс үрдісін негізгі
құралдармен толық қамтамасыз ету үшін оларға жұмсалатын бастапқы шығындар
мөлшері де өте жоғары болмақ. Сондықтан ұйымдар көп жағдайларда
қаржыландыру мәселесін уақыттылы шеше алмайтын болғандықтан бұл
объектілерді жалдауға тура келеді. Жалдық төлемнің дұрыс есептелуі жалға
алушы мен жалға берушілер арасындағы құқықтар мен міндеттемелердің
айқындылығын талап етеді. Сол себепті жалға алынған және жалға берілген
негізгі құралдар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы бухгалтерлік есептің маңызды
бөлімі болып табылады.
Қазіргі экономикалық қатынастар жағдайында жалдық қатынастар тіптен
көбеюде, себебі жалға алу арқылы ұйымдар көп қаражатты бірден төлемей-ақ
өндірістің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ете алады. Негізгі құралдардың
бүгінгі күнгі нарықтық қатынастардың күрделенуі жағдайындағы басты
қозғалысын сипаттайтын жағдай олардың жалға берілуі және алынуы. Үй,
ғимарат, машина, жабдық және транспорт құралдары түріндегі дүниенің
меншікті иесі болып табылатын субъект оны жалға бере алады.
Жалдау - жалға берушінің дүниені жалға алушыға уақытша пайдалану үшін
ақы төлеп тұруға беру.
Шаруашылық субъектілері өздеріне керекті, яғни уақытша қажет болған
негізгі құралдарды басқа шаруашылық субъектілерінен, ұжымдардан жалға алып
қана қоймай, уақытша пайдаланылмай немесе қажет болмай тоқтатылып тұрған
негізгі құралдардан басқа субъектілерге уақытша жалға берулеріне болады. Ол
үшін екі шаруашылық субъектілерінің, яғни негізгі құралдарды жалға алушы
және жалға берушілердің арасында келісім – шартта жалға алынатын немесе
жалға берілетін негізгі құралдардың аталуы, техникалық жағдайы, бастапқы
құны, тозу құны, жалға берілетін немесе жалға алынатын мерзімі, жалдық
төлем ақысының мөлшері, егер осы жалға алынған немесе берілген уақытта бұл
негізгі құралдарға жөндеу жүргізілуі қажет болған жағдайда кім
жөндейтіндігі және қайсы субъектінің есебінен жүргізілетіндігі, тағы да
басқа мәліметтер көрсетілуі қажет. Бүгінгі таңда жалдау қатынастарын
шешуге банктер және банктік операцияларды іске асыратын несиелік
серіктестіктер, тіпті жекелеген лизингтік ұйымдар саны да арта түсуде.
Міне, жоғарыда аталған мәселелер зерттеу тақырыбының бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі ретінде анықтайды.
Жұмысты жазу барысында негізгі құрал объектілерінің жалға алынуы мен
жалға берілуінің бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды зерттеу менің негізгі
мақсатым болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу жолында менің міндеттерімді
келесідей сұрақтар анықтайды:
- жал түрлерімен танысу, оның экономикалық мәнін анықтау;
- инвестициялық меншік есебінің ерекшеліктерін қарастыру;
- қаржылық және операциялық жал шарттарымен, жалға алушы мен
жалға берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін қарастыру;
- жал операцияларының бухгалтерлік есепке алынуы мен аудиторлық
тексерілуін қарастыру;
- қаржылық есептілікте жалдық операцияларға қатысты ақпараттың
ашылуын қарастыру.
Жұмысты жазу мақсатында Астана Контракт акционерлік қоғамының нақты
деректері мен бухгалтерлік есеп пен аудиторлық қызметке қатысты заңдық
нормативтік актілер, халықаралық есептілік стандарттары, ұлттық қаржылық
есептілік стандарттары, отандық және шетелдік экономист авторлардың
оқулықтары қолданылды.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде жалдың және инвестициялық меншіктің
экономикалық мәнін, оның жіктелуін, артықшылықтары мен кемшіліктерін
қарастырдық. Ұйымның есеп саясатында жал операцияларының есепке алыну
жолдарына тоқталдық.
Жұмыстың екінші бөлімінде негізгі құралдардың операциялық және
қаржылық жал есептері мен оалрдың ерекшеліктерін қарастырдық.
Үшінші бөлімі негізгі құралдардың жал есебінің аудитіне қатысты
мәселелерге, жалды қолданудың тиімділігіне арналған.
Диплом жұмысым 70 бет көлемінде орындалған оның ішінде 13 кесте 1сурет
және қосымшалар бар.
I БӨЛІМ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ
1.1 Жал және инвестициялық меншік түсінігі, түрлері, экономикалық
техникалық мәні
Негізгі құралдар дегеніміз - бір жылдан артық уақыт бойы
пайдаланылатын, сату мақсаты көзделмеген, өзінің құнын жаңадан өндірілетін
өнімнің өзіндік құнына біртіндеп қосатын материалдық активтер. Көлеміне
немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс
құралдары, ұйымның қоймаларындағы дайын бұйым болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін, монтаждауды қажет етеін
жабдықтар, жасалып біткенімен пайдалануға әлі берілмей тұрған машиналар мен
жабдықтар, сонымен қатар құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнына кірген
үстеме шығындар есебінен салынған титулдік тізімге кірмеген ғимараттар мен
тетіктернегізгі құралдар құрамына жатқызылмайды. Негізгі құралдар құрамына
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, көлік тасымалдау құралдары, өлшеуіш және реттеуіш аспаптар мен
құрылғылар, есептеуіш машиналар мен техникалары, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық құрал-саймандары және тағы басқалары жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп
өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі құралдарды айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Көптеген, әсіресе жаңадан құрылып жатқан ұйымдар үйлер мен
ғимараттарды, көлік құралдарын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу
мәселелрінде қаржылық қиындықтарға кездеседі. Мұндай қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы жалдық қатынастарды рәсімдеу, яғни активтерді уақытша жалға
алу болып табылады.
Жал дегеніміз меншік иесінің функцияларын пайдаланушының функцияларын
ажыратуға негізделеген шаруашылық қызметі болып табылады. Жал анықтамасына
активті пайдалану құқығы белгілі-бір мерзімге берілетіні көрсетілген және
компанияның бір немесе бірнеше компенсациялық төлемдер алатыны көрсетілген
барлық келісімдер мен шарттар толық кіреді.
Жалдық қатынастардың дамуының мың жылдық тарихы бар.[17]
Ур қаласындағы қазба жұмыстары барысында анықталған саз тақталар көне
вавилондықтардың б.э.д. 2000 жылдарға жуық мерзімде ауыл шаруашылық
құралдарын жалға берумен байланысты қарым-қатынастырының болғандығын
куәландырады. Б.э.д. 1755 жылдарда ассириялық хан Хамурапидің заңдарында
жалдық қатынастарды реттеуші ережелердің болғандығы анықталды. Б.э.д. 384-
382 жылдарда философ Аристотел өзінің Риторикасында байлық мүлікті меншік
құқығында иеленумен емес, оның пайдаланылуымен анықталады. Сол себепті
қолдану мүмкін болатын болса, оны сатып алу қажет пе? Деп сұрақ қоя отырып,
жал мен лизинг философиясының негізгі ойын тұжырымдады.
Ең алғашқы лизингтік келісім 1248 жылы тіркелген.
Жалдық келісім шарт бойынша жалға беруші ұйым активті пайдалауға құқық
береді. Кейбір жағдайларда жалдық мүлікті пайдалану мен күту шығындары
жалға берушінің иелігінде қалады. Жалға алушы белгілі бір шарттарды
орындаған жағдайда активті өз меншігіне сатып алу құықығына ие болтыны
көрсетілген келісім шарттар да жалдық шарттар қатарына жатады. Мұндай
келісімдерді құнын бөліп төлеу арқылы сатып алу келісім шарты деп атайды
(hire purchase contracts).
Жалдық қарым қатынастарды реттеуші нормативтік актілер қатарына ең
алдымен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін атаймыз. Ендігі
кезекте осы Азаматтық кодекстің жал, жалдық қатынастар жөнінде бірнеше
баптарына шолу жасайық. [Азаматтық кодекс]
581 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы.
1. Үйлер мен ғимараттардың жал келісімі бойынша жалға беруші жалға
алушыға уақытша пайдалуға үй немесе ғимаратты береді.
2. Бұл бөлімнің ережелері ұйымдардың жалдық қатынастарына қатысты.
582 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы нысандары мен мемлекеттік
реттеу.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы жөнінде келісім шарт жазбаша, бірегей
құжатты құрастыру арқылы екі жақтың қолы қойылуы арқылы жасалады.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінің нысанының сақталмауы оның
жарамсыздығын көрсетеді.
3. Үйлер немесе ғимараттар жалының бір жылға дейінгі мерзімге жасалғанда
да мемлекеттік тіркеуге алынады және сол күннен бастап күшіне енеді.
583 бабы. Жалдық төлем ақы мөлшері.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде жалдық төлем ақы сомасы
көрсетілуі қажет.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде төлем ақы үй немесе ғимарат
ауданының бірлігіне қатысты белгіленсе, онда төлем ақы мөлшері нақты
үй немесе ғимараттың нақты өлшеміне қатысты есептеледі.
584 бабы. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі.
1. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі екі жақтың қолдары қойылған беру
актісі бойынша жүзеге асырылады.
2. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі жөнінде келісімге қол қоюдан екі
жақтың бірі бас тартқан болса, онда ол жалпы келісім жасаудан бас
тартуы ретінде қаралады.
Жалдық қатынастарды реттеудің екінші деңгейі ретінде №17 халықаралық
қаржылық есептілік стандартын алсақ болады. [ХҚЕС] Бұл стандарт бойынша
жалдың барлық түрлері үшін қолданылады, тек келесі жағдайлар ескерілмейді:
- мұнай, газ, орман, металлдар және басқа минералдар сияқты табиғи
ресурстарды барлау және пайдалану келісімі;
кинофильмдер, бейне жазу, пьесалар, патенттер, авторлық құқық сияқты
объектілерге лицензиялық келісімдер. Ағымдағы жал – қаржылық жалды
қоспағандағы кез-келген жал түрі. Бұл жалға алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін белгілі бір мерзімге алдын-ала алынған
мүлік. Жал кезеңінде жалға берілген мүлік меншіктенушісінің міндеттері мен
құқықтары жалға берушіде болады, ал жалға алушы тек жалданатын мүлікті
басқару құқығына ие болады. Мерзім аяқталғаннан кейін мүлікті жалға алу
келісімдері жалға берушіге қайтарылады.
Алмастырылмайтын жал – бұл алдын-ала жоспарланбаған белгілі бір
жағдай болып қалса; жалға берушінің рұқсат етуімен; жалға берушімен сол
немесе оған ұқсас мүлікке жаңа жалдық келісім-шартқа отырған кезде; жал
мерзімінің басында жалды тоқтатуға жеткілікті өтем болып табылатын қосымша
сома төленген кездерде ғана айыруға болатын жал түрі болып табылады.
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар – жалдау төлемдерін немесе капитал
құнының өсімін немесе соны және басқаны алу мақсатында иеліктегі (меншік
иесінде немесе қаржылық жалдау құқығы бойынша жалгерде) жылжымайтын мүлік
(жер немесе ғимарат не ғимараттың бір бөлігі және сол және басқалары),
бірақ:
1) тауарлар өндіруде немесе беруге пайдалану, әкімшілік мақсаттарда
қызметтер көрсету; немесе
2) қарапайым шаруашылық қызмет барысында сату.
Операциялық жалдау шарты бойынша жалгер иеленіп отырған жылжымайтын
мүліктің үлесі есепте мұндай жылжымайтын мүлік барлық қалған жағдайда
жылжымайтын мүлікке инвестициялар анықтамасына сәйкес келген және жалгер
осы объектіні және жылжымайтын мүлікке инвестициялар ретінде сыныпталатын
барлық өзге жылжымайтын мүлік объектілерін есептеу үшін әділ құнмен есептеу
моделін пайдаланған жағдайда ғана жылжымайтын мүлікке инвестициялар
ретінде сыныпталуға және көрсетілуге тиіс.
-
1.2 АҚ-ң экономикалық жағдайы мен өндірістік шаруашылық сипаттамасы және
жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық сеептілік жөніндегі заңына сәйкес
есеп саясаты – ҚР бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті
құрастыру жөніндегі заңнамалық талаптарға, бухгалтерлік есеп
стандарттарына, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес ұйымның
қажеттілігі мен қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып бухгалтерлік есепті
жүргізуі мен қаржылық сеептілікті құрастыруының қабылданған қағидалары,
негіздері, шарттары, ережелері мен тәжірибесі болып табылады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді,
табыстар мен шығыстарды көрсетудің альтернативті әдістерін ұсынатын
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен Ұлттық қаржылық
есептілік стандарттары (ҰҚЕС) есеп саясатын құрастырудың базасы болады.
Есеп саясатын құрастыру ұйым қызметінің шарттарына негізделген,
бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастырудың негізі
ретінде әдістердің бірін таңдап алуды білдіреді.
Осылайша, есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық
есептілікті құрастыру үшін ұйым қабылдаған әдістер жиынтығы.[2324бет]
Есеп саясаты бухгалтерлік есептің қағидаларына (есептеу және
үздіксіздік), сонымен қатар сапалық сипаттамаларына (түсініктілік,
орындылық, сенімділік пен салыстырмалылық) сәйкес бір жылдан артық мерзімге
құрастырылады.
Астана Контракт АҚ – нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің
негізінде және ұлттық қаржылық есептілік стандарттарын, типтік шоттар
жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға қосымша нұсқауларды, серіктестіктің
жарғысын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа
ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше
тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету
болып табылады. Есеп саясаты теориялық тұрғыда үш бөлімнен құралады.
Бірінші Жалпы ережелер бөлімінде ұйым жөнінде жалпы мәліметтер, есеп
саясатының негізгі мақсаты анықталады. Әдістемелік бөлімде стандарттарда
көрсетілген ақпартты қаржылық есептілікте ашып көрсету әдістері
көрсетіледі. Ұйымдастыру бөлімінде бухгалтерлік есептің жүргізілуіне
жауапты лауазымды адамдар, олардың еңбек бөлінісі, қолданылатын есеп
жүргізу формасы, жұмысшы шоттар жоспары көрсетіледі.
Есеп саясатының маңыздысы - әдістемелік бөлім. Осы бөлімде
төмендегідей мәселелер қарастырылады:
1. Негізгі құралдарға қатысты оларды бастапқы бағалау, амортизациялық
аударым сомасын есептеу әдістері, жөндеумен байланысты шығындарды
есепке алу, жаңарту, жалға алу, техникалық тұрғыда қайта жарақтандыру
мәселелерді қарайды. Негізгі құралдарды жөндеуге қатысты жөндеу уақыты
мен өткізу жылдамдығын компания өзі шешеді.
2. Материалдық емес актвитеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері және оларды есептен шығару жолдары. Кейбір материалды емес
активтер түрлеріне байланысты олардың тиімді пайдалану мерзімі жөнінде
компания өзі шешім қабылдайды.
3. Дебиторлық борыштарды түгендеу, күдікті борыштар көлемін анықтау;
Біздің зерттеу тақырыбымызға, яғни жал операцияларына қатысты қатысты
Инвестициялар есебі бөлімінде келесідей жағдайлар қарастырылған.
Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар шотында құнның өсімшесі немесе
жалдық төлем ақы түрінде пайда табу мақсатында жылжымайтын мүлікті сатып
алу, салу, олардың қаржыландырылған жал жағдайында келіп түсуімен
байланысты операциялар көрсетіледі. Есеп саясатында жалды ұзақ мерзімді
несиелендірудің бір формасы қаржыландырылған жал деп көрсетілген. Жалға
алушы мүліктің құнын жалдық төлемдер арқылы өтейді. Бухгалтерлік есептің №
17 Жал есебі стандартына сәйкес қаржыландырылған жал дегеніміз – мүліктің
меншік құқығымен байланысты тәуекел мен пайданың басым бөлігін жалға алушы
иелігіне беру болып табылады. Жалға алушы жалға алынған мүлікті өз
балансында көрсетеді. Жал қаржыландырылған деп саналады, егер жалға алушыға
тәуекел мен пайданың басым мөлшері жалға алушыға көшетін болса, және де
келесі шарттардың бірі орындалатын болса [ХҚЕС]:
- жал мерзімі мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 80 % -нан кем
болмаса, егер ол мүліктің тиімді пайдалану мерзімінің 20 %-на тең
келетін мерзімнен басталмаған болса;
- ең төменгі жалдық төлемдердің дисконттелген құны жалға берілген
мүлікті сату құнының 90 %-нан кем болмаған жағдайда;
- жал мерзімінің соңында активтің қалдық құны жал келісімі жасалған
кездегі оны сату құнының 20%-нан артпауы қажет;
- жалға алынған мүлікке меншік құқығы жалға алушыға көшетін болса,
жалға алушы жал мерзімінің басында анықталған тіркелген баға
бойынша сатып алу құқығына ие болады.
Жалға жиынтық салым дегеніміз – жалға алушы алған ең төменгі жалдық
төлемдердің жиынтық сомасы мен активтің кепілдендірілмеген қалдық құны
болып табылады. Жалдық төлемдер негізгі міндеттеме мен пайыз түріндегі
шығындар жиынтығын құрайды. Қаржыландыру төлемдері бүкіл жал мерзімі
бойында жалдық міндеттеменің баланстық құнына қатысты есептелетін тұрақты
пайыз ставкасы бойынша танылады.
Жалдың артықшылықтары мен кемшіліктері
Жал арқылы ақша қаражаттарының мәселесін шешуге болады, себебі жал
операциясы арқылы жалға алынған активтің құнының 100%-ына дейінгі мөлшері
қаржыландырылуы мүмкін. Банктік несиелер, әдетте, активтің құнының 80 %-мен
шектеледі. Сонымен қатар, жалдық келісімдер барысында тіркелген пайыздық
қойылым қолданылады, ал банк несиелерін алған жағдайда көбінесе өзгермелі
пайыздық қойылым пайдаланылады.
Ссудалық қатынастарға қарағанда лизингтік келісімдер өте икемді
болады. Ссуда мөлшері мен мерзімі әрқашан шектеулі болады, сол себепті
қаржыландыру құралы ретінде тиімсіз болуы мүмкін. Лизингтік төлемдер ай
сайын, немесе тоқсан сайын болуы мүмкін және сомаалары да өзгеріп отыруы
мүмкін. Кей жағдайларда төлем лизингке алынған жабдықтар арқылы өндірілген
өнімдерді сатудан алынған табыс есебінен жүргізілуі де мүмкін.
Лизинг бойынша келісім-шарт жасаудың ссудаға қарағандағы мүмкіндігі
жоғары. Әсіресе мұндай жағдай кіші және орта кәсіпкерлерге қатысты. Кейбір
лизингтік компаниялар жалға алушыдан ешқандай қосымша кепілдік, немесе
белгілі-бір соманы жедел өтеуді талап етпеуі де мүмкін. Мәміленің кепілдігі
сол жабдықтың өзі деп танылады. Операциялық жал жағдайында ұзақ мерзімді
шектеулер болағн жағдайда да жалға алушы баланстық есептен тыс мөлшерде
қаржыландыруға қол жеткізе алады. Жабдықты ұйымның өзінде дайындап, іске
қосқанша дайын жабдықты жалдап қолдану әлдеқайда тиімді болуы мүмкін.
Жал қатынастары арқылы активтерді тұрақты өз меншігінде иеленумен
байланысты шығындар орын алмайды. Негізгі құрал-жабдықтарды өте қысқа
мерзімге жалға алу арқылы жалға алушы жоғары технологиялық жабдықтарды
қолдана алады және олардың тозуына жол берілмейді.
Жал операциялары жедел амортизациялануына байланысты пайда салығын
есептеу барысында, пайыздық шығындарға қатысты және басқа да салық
кодексінде қаралған жағдайлар бойынша жеңілдіктерге қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Жалға беруші тұрғысында қарайтын болсақ, онда өндірушілер, делдалдар
мен дистрибьюторлар жалды өнеркәсіп жабдықтарын сату көлемін ұлғайту
мақсатында қолданады. Несиелік институттар мен коммерциялық жалға берушілер
үшін жал қаржылық қызметтердің қосымша жүйесі ретінде қолданылады.
Жал түрлерін қаржылық немесе операциялық деп тану шарттары да олардың
өзара ерекшеліктерін, артықшылықтарын сипаттайды. ҰҚЕС № 2 бойынша егер
оның шеңберінде меншік құқығына тән іс жүзінде барлық тәуекелдер мен
пайдаларды беру жүргізілетін болса, жалға алу қаржылық ретінде жіктеледі.
Егер оның шеңберінде меншік құқығына тән іс жүзінде барлық тәуекелдер мен
пайдаларды беру жүргізілмейтін болса, жалға алу операциялық ретінде
жіктеледі.
Жалға алуды қаржылық және операциялық ретінде жіктеу шарттың нысанына
емес, операцияның мазмұнына байланысты. Төменде жеке алғанда немесе бірге
алғанда әдетте жалға алуды қаржылық ретінде жіктеуге алып келетін ахуалдар
мысалға келтірілген:
- жалға алу мерзімінің соңында активке меншік құқығы жалға
алушыға беріледі;
- жалға алушының жалға алынатын активті осы құқық
пайдаланылуы мүмкін күнге әділ құннан, күтіліп отырғандай,
едәуір төмен болатын баға бойынша сатып алуға құқығы бар
және жалға алудың бастапқы күні осы құқықтың
пайдаланылатынына негізді сенімділік болады;
- егер меншік құқығы берілмейтін болса да, жалға алу мерзімі
активтің экономикалық қызметі мерзімінің едәуір бөлігін
құрайды;
- жалға алудың бастапқы күні ең төмен жалға алу төлемдерінің
төменде келтірілген құны жалға алынатын активтің әділ
құнына жақын;
- жалға алынатын активтердің мамандандырылған сипаты болатыны
сондай, жалға алушы ғана оларды елеулі түрде түрлендірусіз
пайдалана алады.
Төменде олардың бар болуы жеке алғанда немесе бірге алғанда да жалға
алудың қаржылық ретінде жіктелетіндігіне алып келетін белгілер келтірілген:
1) Жалға алушы жалға алуды мерзімінен бұрын тоқтатқан кезде жалға
берушінің осындай мерзімінен бұрын тоқтатуға байланысты барлық залалды
жалға алушы көтереді;
2) Активтің тарату құнының ауытқуынан болатын өзге де кірістерді
немесе залалды жалға алу мерзімінің соңында жалға алушы алады (мысалы,
жалға алу мерзімінің соңындағы сатудан түскен түсімдердің басым бөлігіне
тең жалдау ақысынан жеңілдік нысанында);
3) Жалға алушы жалға алу мерзімін ұзарта алады, оның үстіне жалдау
ақысы нарықтықтан едәуір төмен.
Егер қандай да бір басқа белгілері бойынша жалға алу шеңберінде іс
жүзінде меншік құқығына тән барлық тәуекелдер мен пайданы беру жүргізілмей
отырғаны түсінікті болса, онда жалға алу операциялық ретінде жіктеледі.
Мысалы, егер активке меншік құқығы оның әділ құнына тең тіркелген ақы үшін
жалға алу мерзімінің соңында көшірілетін болса, немесе егер іс жүзінде
активке иелік етуге байланысты барлық тәуекелдер мен пайданың жалға алушыға
өтуін мүмкін емес ететін шартты жалдау ақысы бар болса, осындай ахуал
туындауы мүмкін.
Жалға алуды жіктеу жалға алудың бастапқы күні жүргізіледі және жалға
алушы мен жалға беруші жалдау шартын өзгертуге келісетін жағдайлардан басқа
(оны қарапайым ұзартуды қоспағанда), жалға алу мерзімі ішінде
өзгертілмейді; мұндай жағдайда жалға алуды жіктеу қайта қарауға ұшырауға
тиіс.
Жалдың артықшылықтары мен бірге бірқатар кемшіліктері де бар, жалға
алынған жабдықтар құнының 100 % мөлшерінде қаржыландырылуы оларға деген
пайыздық қойылымның да жоғары мөлшерде болатындығын білдіреді. Маусымдық
жал жағдайында жабдықтың дәл қажет уақытта алынатындығына ешқандай кепілдік
жоқ. Сонымен қатар, ең жоғарғы шекті жалдық пайздық қойылымдары ұсынылуы
мүмкін. Ұзақ мерзімді жал жағдайында тіркелген пайыздық қойылымды қолдану
жалға берушілер үшін зиян шегу тәуекелі пайда бболады. Егер,
қаржыландырылған лизинг келісімі бойынша алынған жабдық лизинг мерзімі
аяқталғанға дейін тозып қалған болса, онда лизинг алушы көрсетілген мерзім
соңына дейін жалдық төлемдер жасайды. Қысқа мерзімді жал жабдықтардың
тозуына мүмкіндік бермегенімен, қысқа мерзімді жал төлемі ұзақ мезімдегіден
де артып кетуі мүмкін.
Келесі кесте арқылы қаржылық жал мен қаржылық лизинг арасындағы
ерекшеліктерді қарастырамыз.
1 кесте
Жал сипатының анықталуы*
Қаржылық лизинг белгілері Қаржылық жал белгілері
1. Жал мерзімінің соңында активті иелену 1. Жал мерзімі аяқталғанда актив
құқығы жалға алушыға өтеді жалға алушының меншігі болады
2. Жал мерзімінің соңында жалға алушы 2. Жалға алушы активті жал
активті әділ құнынан төмен бағамен сатып мерзімінің соңында жойылу құнынан
алу құқығына ие болады, жалдың басында төмен баға бойынша сатып алуға
осы құқықтың жүзеге асырылатындығына құқылы
толық сенім болады
3. Жал мерзімі меншік құқығы өтпеген 3. ХҚЕС бойынша сандық көрсеткіш
жағдайда да активтің тиімді пайдалану ескерілмеген
мерзімінің басым бөлігіне тең болады
4. Жал келісімі жасалған уақытта ең 4. Меншік құқығы жалға алушыға
төменгі жалдық төлемдердің дисконттелген өтпеуі мүмкін
құны жалға алынатын активтің әділ құнының
басым бөлігін құрайды
5. Жалға алынған активтердің арнайы 5. Арнайы өндіріске арналған
мамандандырылуы оларды тек жалға алушыныңжабдық тек осы өндірісте ғана
қолдануына мүмкіндік береді қолданылуы қажет
1 кестенің жалғасы
6. Жалға алушы жалдан бас тартқан 6. Осындай келісімді жасай отырып
жағдайда жалға берушінің шығындары жалға жалға беруші қандай жағдайда
алушы есебінен өтеледі болмасын өз қаражатын алатынына
сенімді болады
7. Жойылу сомасының әділ құнының 7. Активтің әділ құнына тәуелсіз,
ауытқуынан туындайтын пайда немесе зиян жойылыу құнынан төмен бағамен
жалға алушыда болады сатып алады
8. Жалға алушы жал мерзімін екінші 8. Жалға алушы жал мерзімін екінші
кезеңге созуға және нарықтық деңгейден кезеңге созуға және нарықтық
әлдеқайда төмен баға талап етуге құқылы деңгейден әлдеқайда төмен баға
талап етуге құқылы. Жалға берруші
техникалық қызмет көрсету жөнінде
келісім жасауы мүмкін.
*Дерек көзі: Козлова Э. Особенности учета лизинга согласно НСБУ. Главбух
№1 (56) қаңтар 2009ж. 7-14б.
Жалға алушы мен жалға беруші арасындағы қатынастарды ұйымдастыру
ерекшеліктеріне сәйкес тікелей, жанама, қайталанатын (револверлік) лизинг
түрлерін ажыратады. Тікелей лизинг деп өндіруші немесе меншік иесі жалға
беруші болып табылатын лизингті айтамыз. Жанама лизинг үшінші жақ арқылы
жалға беру жүзеге асырылатын лизинг. Қайталанатын (револверлік) лизинг
жалдың бірінші мерзімі аяқатлғанда жал келісіміжалғастырылатын лизинг болып
табылады.
II БӨЛІМ АСТАНА КОНТРАКТ АҚ-Ң ЖАЛ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МЕНШІК ЕСЕБІН
ЖҮРГІЗУ ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Астана контракт АҚ-ң бухгалтерлік есепті жургізудің тәсілдері
Жал мерзіміне байланысты ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жал
түрлерін ажыратуға болады. Біздің есеп жүйемізде қысқа мерзімді жал ретіне
1 жылға дейінгі мерзімге уақытша пайдалануға алынған жал түрін, ал ұзақ
мерзімді жал ретінде 1 жылдан астам уақытқа алынған жал түрі жатқызылады.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес жал операциялық және
қаржыландырылған деп бөлінеді. Мазмұны мен шарттарына байланысты қысқа
мерзімді жал мен операциялық жал түрлері және ұзақ мерзімді жалмен
қаржыландырылған жал түрлері ұқсас келеді. Операциялық жал жағдайында
жалдық төлем ақы сомасы табыстар мен шығындар жөніндегі есептілікте жал
мерзімі ішінде біркелкі шығындар ретінде есепке алынуы қажет.
Жаңа немесе қайта жаңартылған операциялық жал жағдайында жалға беруші
жалдаушыны ынталандыра алады. Ынталандырудың барлық түрлері жалданған
мүлікті пайдаланудың таза өтелімі ретінде танылуы қажет.
Операциялық жал жағдайында жалға алушы жиынтық ынталандыру сомсын
жалдаумен байланысты шығындардың кемуі ретінде есепке алуы керек.
№32 Қаржылық құралдар ХҚЕС сәйкес жалға берушілер қаржылық
есептілікте келесідей ақпартты ашып көрсетеді:
- алдағы уақыттағы ең төменгі жалдық төлем ақылардың келесі
кезеңдер үшін сомалары, 1 жылдан кем емес мерзім үшін, 1 жылдан
кейін 5 жылдан кем емес мерзімге, 5 жылдан кейін;
- алдағы уақыттағы субаренда бойынша есепті мерзімде алынуға
тиісті ең төменгі жалдық төлем ақылардың сомалары;
- жал және субаренда бойынша жалдық төлемдер сомалары, оның
ішінде ең төменгі жалдық төлем сомасын, шартты жалдық төлем
және субаренда төлемі;
- жалға алушының жасалған келісім шарттарының жалпы сипаттамасы.
Жалға берушілер өздерінің бухгалтерлік баланстарында операциялық жалға
берілген құралдарын көрсетеді. Операциялық жалдан алынған табыс сомасы
бүкіл жал мерзімінде табыстар құрамында есепке алынады.
Жалдық қатынастардың жалға беруші мен жалға алушыда бухгалтерлік
есепке алынуы төмендегі кестелерді келтірілген.
2 кесте
Жалға берушіде жалдық операциялардың көрсетілуі*
Шаруашылық операциялары Шоттар корреспонденциясы
Дт Кт
1. Негізгі құралдар жалға берілді 24102 24101
2. Жалдық төлем ақы түріндегі табыстар 1430 6260
сомасына
3. Жалдық төлем ақының келіп түсуі 1010,1040 1430
4. Жалдық төлем ақы аванс ретінде алынғанда1010,1040 3520
2 кестенің жалғасы
5. Алдын-ала төлем сомасы есепті кезеңге 3520 6260
жатқызылғанда
6. Жалға берілген негізгі құралдар бойынша 7450 2420
амортизация есептелгенде
7. Жал мерзімінің соңында объектілер 24101 24102
қайтарылуы
*Дерек көзі: Типтік шоттарын қолдану әдістемелік нұсқау негізінде
құрастырылған
Жалға беруші өзінің негізгі құралдары бойынша арнайы субшоттар және
сәйкес талдамалы шоттар ашады. Ол 2410 Негізгі құралдар шоты бойынша 2
субшот пайдаланады. 24101 Меншікті негізгі құралдар, ал 24102 Жалдағы
негізгі құралдар субшотын пайдалана отырып есеп жүргізеді.
Ағымдағы жал операцияларын жалға алушы баланс сыртындағы шоттарда
көрсетеді. 001 Жалдағы негізгі құралдар баланстан тыс шотта жалға алушы
жалға алынған мүліктің құнын көрсетеді. Баланстан тыс шоттардың өзімізге
белгілі ерекшелігі бұл шоттарды екі жақты жазу әдісі қолданылмайды, яғни
келіп түскен мүліктер құны 001 шоттың дебеттік айналымына жазылса, олар
қайтарылып берілген кезде кредиттік айналымынан есептен шығарылады. Бұл
жазулар келесі түрде жасалынады.
Дт 001 Жалдағы негізгі құралдар - жалға алынған негізгі құралдардың
құнына;
Кт 001 Жалдағы негізгі құралдар - жал мерзімінің соңында
мүліктердің қайтарылып берілуіне байланысты есептен шығарылуы.
Ағымдағы жал операциясына қатысты басқа операциялар, оның ішінде жалға
алушының жалдық міндеттемесінің есептелуі, өтелуі, шет ел валютасындағы
сомаларға қатысты операциялар 3 кестеде тіркелді.
3 кесте
Жалға алушыдағы ағымдағы жалдық операциялардың көрсетілуі*
Шаруашылық операциялары Шоттар корреспонденциясы
Дт Кт
1. Қысқа мерзімді жалдық міндеттеменің 7450 3360
есептелуі
2. Қысқа мерзімді жалдық міндеттеменің 3360 1010,1040,106
өтелуі 0
3. Қаржылық лизинг бойынша қысқа мерзімді 4150 3360
жалдың ұзақ мерзімді категориясына
өткізілуі
4. Шет елдік валютаның бағамының өзгеруіне 7430 3360
байланысты курстық айырманың көрсетілуі
(теріс мәнді айырма)
5. Шет елдік валютаның бағамының өзгеруіне3360 1260
байланысты курстық айырманың көрсетілуі (оң
мәнді айырма)
*Дерек көзі: Типтік шоттарын қолдану әдістемелік нұсқау негізінде
құрастырылған
Операциялық жал келісімі барысында жалға беруші жалға алушының
келісуне ықпал ететіндей ынталандыру шараларын қолданады.
№32 Қаржылық құралдар ХҚЕС сәйкес жалға берушілер қаржылық
есептілікте келесідей ақпартты ашып көрсетеді:
1. Барлық активтер үшін жиынтық баланстық сомасын, жинақталған
тозу сомасын, есепті мерзімдегі активтердің құнсыздануын
көрсетеді, есепті кезеңде табыстар ретінде есепке алынған
амортизация, табыстар құрамындағы құнсызданудан шеккен зиян
сомасы мен табыс сомасынан шегеріліп тасталған
құнсызданудан шеккен зиян сомалары көрсетілуі қажет.
2. Операциялық жалға байланысты ең төменгі жалдық төлемдердің
жиынтық сомалары, 1 жылдан кем емес мерзім үшін, 1 жылдан
кейін 5 жылдан кем емес мерзімге, 5 жылдан кейін;
3. Табыстар мен шығындар жөніндегі есептілікте көрсетілген
жалпы шартты жалдық төлемдер;
4. Жалға алушының жасалған келісім шарттарының жалпы
сипаттамасы.
Кері жал операция арқылы сату деп сатушының активті қайта жалдай
алатындай етіп сатуды айтамыз. Жалдық төлем мен сату бағасы әдетте активтің
шынайы құнына тең болмаса да өзара байланысты болады. Кері жал
операциясының шоттарда көрсетілуі жалдың типіне тікелей байланысты.
Егер кері жал операциясына сәйкес қаржылық жал пайда болатын болса,
онда сатудан алынған түсімнің активтің баланстық құнынан артқан сомасы
сатушы-жалдаушының қаржылық есептілігінде табыс ретінде көрсетілмеуі қажет.
Егер кері жал нәтижесінде операциялық жал пайда болса, және операция
шынай құны арқылы жүзеге асырылған болса, онда табыс немесе зиян сол сәтте
есепке алынуы қажет. Егер сату құны шынайы құнынан кем болса, онда табыс
сомасы да, зиян сомасы да сол мезетте есепке алынуы қажет. Ал керісінше
жағдайда, яғни сату құны шынайы құнынан жоғары болса, онда артық өсім
сомасы бүкіл жал мерзімі ішінде есептен шығарылуы қажет.
Операциялық жал жағдайында кері жал операциясының барысында шынай
құны активтің баланстық құнынан төмен болатын болса, онда сол екі
құндарының арасындағы айырма зиян ретінде есепке алынуы қажет. Ал қаржылық
жал жағдайында мұндай түзету қажет болмайды.
Операциялық жал ретінде танылатын кері жалға сату операциясы
нәтижесінде пайда немесе зиян сомасы жалға алынған активтің баланстық құны,
шынай құны және сату құнына қатысты пайда болады және есепке алынады.
Келесі кестеде операциялық жал жағдайындағы кері жал операциялары
көрсетілген.
4 кесте
Операциялық жал жағдайындағы кері жал операциялары*
Баланстық құн = шынайы Баланстық құн Баланстық құн
құн шынайы құн шынайы құн
Сату бағасы = шынайы құн
1. Пайда Пайда жоқ Пайданы тез арады Қолданылмайды
тану Зиянды жедел
2. Зиян Зиян жоқ Қолданылмайды есепке алу
Сату бағасы шынайы құн
4 кестенің жалғасы
1.Пайда Пайда жоқ Пайданы тез арады Пайда жоқ
2. Болашақ тану
жалдық
телемдерден Зиянды жедел есепке алуЗиянды жедел Пайда жоқ
шеккен зиян есепке алу
3. Болашақ
жалдық Зиянды көшіріп жазу Зиянды көшіріп Пайда жоқ
телемдерден және амортизациялау жазу және
өтелетін зиян амортизациялау
Сату бағасы шынайы құн
1. Пайда Пайданы көшіріп жазу Пайданы көшіріп
және амортизациялау жазу және
2. Зиян Зиян жоқ амортизациялау
Зиян жоқ
*Дерек көзі: Рахимбекова Р.М., Финансовый учет на предприятии: Учебник.
Алматы: Экономика,2005.-480с.
АО басқа компаниядан ғимаратты болашақта жалға беру мақсатымен сатып
алды.
Екі тарап арасындағы келісімге байланысты серіктестік енді сол
компания үшін жалға беруші болып табылады және жалға кеңселерді екі жыл
мерзімге беруге құқығы бар. Осылайша, екі тарап арасында кері жал деп
аталатын қатынастар туындады.
Жоғарыда келтірілген мысал компанияның балансында жылжымайтын мүлкі
бар, бірақ оны коммерциялық мақсатта қолданудан қашық болған жағдайда пайда
болады.
Кеңселік ғимаратқа қатысты келесі шараларды орындауы тиіс:
- кеңселік ғимаратқа жауап беретін кәсіпорынның жеке бөлімшесінің
құрылуы;
- ғимаратты күзету (күзет компаниясымен келісім шартқа отыру,
сигнализациялық құрылғылардың болуы);
- коммуналды қызмет көрсететін ұйымдармен қатынас орнату;
- өрт қауіпсіздігінің мәселелері;
- ғимараттың ішінде коммуникациялық желілердің болуы;
- күрделі және жедел жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру;
- тексеруші ұйымдармен қарым қатынас;
- кіші және күрделі апаттарды жою және басқа да көптеген жылжымайтын
мүлік негізінде ұйымдасқан бизнестен алшақ жұмыстар.
Егер кәсіпорын осы аталған шараларды жүзеге асыруға мүмкіндігі болса,
онда, берілген ғимаратты өткізу мәселесі туындайды. Кері жал шарты бұл
өзара тиімді шарт болып табылады. Егер мүлік өткізілетін болса, онда оның
бұрынғы иесі өзінің ақша қаражаттарын негізгі қызметінің аясына
реинвестициялап, өзіне үйреншікті кеңсесінде жұмысын жалғастыра беруге
болады. Сонымен қатар ғимаратты қамтамасыз ету, басқа жерге көшіп, қайта
орналасу сияқты мәселелерді шешпей ақ кәсіорынның негізгі қызметіне қажетті
көңіл бөледі.
Берілген келісімді белгілі бір мөлшерде несие алу деп қарастыруға
болады. Өткізу құны объекттің толық 100 пайыздық құнын алуға мүмкіндік
береді. Несие алу жағдайында оның көлемі әдетте объекттің құнының тек 70
пайызға дейін мөлшерін қамтамасыз етеді, несие бойынша өсім жал төлемі
ретінде қарастырылады. Бірақ берілген теңеу дәл деп атауға болмайды, себебі
мысалда жалға деген құқықпен мүлікті өткізу қарастырылады, ал несие алу
кезінде жалгер жалға берілген мүліктің иесі болып қала береді.
Бизнесті инвестициялау үшін қосымша құралдарды тарту түрін таңдау
кезінде, ол несиелік құралдарды тарту, кері жал бойынша келісім болуы
мүмкін, міндетті түрде екі операция бойынша да нақты шығындардың есебін дәл
құрастыру қажет.
Мүліктің жаңа иесі үшін салынған және құрылысы реттелген кеңсені алу
үлкен жетістік болып табылады. Тағайындалған нақты уақыт үшін жал төлемі
ретінде кепілденген табыс бар.
Енді берілген келісім шарттың заңнамалық жағын қарастырамыз.
Қарастырылып отырған келісімдерді тіркеу керектігін ескере отырып, бір
уақытта екі шарттың рәсімделуін қажет деп есептеймін: жылжымайтын мүлікті
сатып алу сату шарты және жылжымайтын мүлікті жалға алу шарты.
Берілген шарттарды жүзеге асыру кезінде кейбір жағдайларға аса көңіл
аудару қажет.
Біріншіден, жылжымайтын мүлікпен шарттарды рәсімдеу процедурасы. Егер
жал мерзімі бір жылдан асатын болған жағдайда керек жал шартын рәсімдеу
жылжымайтын мүлікке және жер учаскесіне жаңа иемденушінің құқығын
рәсімдеуден кейін ғана жүзеге асады.
Екіншіден, шартқа отырудан бұрын сатып алушы берілген мүліктің
ешқандай кемшіліктері жоқ екендігіне көзі жетуі тиіс.
Шартқа отырар сәтте келісім шарт бойынша тууы мүмкін барлық
тәуекелдерді қарастыру керек.
Жал шартында барлық жал мерзіміне келетін жал төлемдерінің өзгеру
механизмін міндетті түрде қарастыру керек. Бұл ұзақ мерзімді жал шарты деп
қарастырылатын болса, коммерциялық жылжымайтын мүлік нарығындағы бағалардың
ауытқуын болжау қиынға соғады. Шешімдердің бір нұсқасы ретінде жал
төлемдердің құнының өзгерісі болуы мүмкін пайыздыұ қойылымдардың мөлшерін
көрсету болып табылады.
Сонымен қатар бір немесе екі жылдың ішінде мүмкін болатын жал
төлемдерінің мөлшерінің өзгеру кезеңдерін көрсету қажет.
Оған қоса, бір тараптың жал төлемдерінің өзгерту туралы ұсыныстарына
екінші тарап келіспеу мүмкін жағдайларды шешу нұсқаларын міндетті түрде
қарастыру керек. Егер де екі тарап та келісімге келмейтін болса, онда жал
келісімін бұзу мәселесі туындайды.
Берілген жағдайда шартты бұзу екі тарапқа да тиімсіз болатын
санкцияларды қарастыру керек. Сондықтан қай тарапқа бұл тиімсіз болса, сол
тарап шартты бұзуды тоқтатады.
Кері жал кезінде жал төлемдері қалыпты жал төлемдеріне қарағанда төмен
болатыннын ескере отырып, сатушы жалға беруші алдағы жалды қамтамасыз
етеіндей тұрақты компания болғаны жөн. Яғни бұл екі тараптың ұзақ мерзімді
кепілденген ынтымақтастығы болуы шарт және берілген келісімде компанияның
есімі мен беделі үлкен роль ойнайды.
Айтылғандарды қорытындылай келе жоғарыда көрсетілген шарт түрі
бизнеске инвестиция тартудың бірден бірі нұсқасы деуге болады, бірақ шарт
жасасу барысында барлық мүмкін болатын тәуекелдер мен қаржылық пайданы
дұрыс ескерген жөн.
Кері жалмен сату операциялары (sale and leaseback transaction) –
сатушымен активті оның кері жалымен сату. Жалдық төлемдер және сатылым
бағасы әдетте өзара байланысты, себебі кешенді түрде қарастырылады және
активтің шынайы құнын көрсету міндетті емес.
Компаниялар не себептен мұндай қадамға барады? Кері жалдың сатушы
компания үшін бірнеше артықшылықтары бар:
1. Объектіні қамтамасыз ету шығындарының төмендеуі (күзет,
коммуналдық төлемдер, жөндеу т.б.). Жылжымайтын мүлікті сату өз
бизнесіңнің негізгі мәселелеріне шоғырлануға мүмкіндік береді.
2. Ипотекалық міндеттемелердің төмендеуі. Егер сатылып жатқан мүлік
ипотекаға алынған болса, компания балансында кредиторлық борыш
есепке алынады. Жылжымайтын мүлікті сатумен бірге міндеттемелер
азаяды.
3. Мүлікті сатудан басқа да табыстардың ұлғаюы, сондықтан компанияның
баланстық есептілігі кредит алу мүмкіндігі артқанын көрсетеді.
4. Жалға шығындардың төмендеуі. Әдетте алдағы жалға берумен
жылжымайтын мүлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz