Абылай және оның заманы туралы

І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Абылай хан (1711 — 1781) өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Абылай ханның билік басына келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Абылай Қытаймен сауда қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
4. Дана да Қайсар Абылай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІV. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

Абылай (Әбілмансұр) – Қазақ ордасын бір тудың астына топтастырып, байтақ жерімізді жоңғар шапқыншылығынан азат еткен, алып мемлекеттер – Қытай, Ресей патшалығымен мәмлеге келіп, ел тәуелсіздігін сақтаған, айбынды да ардақты хан, кемеңгер көсем.
Абылай хан 1711 жылы туып, 1781 жылы қайтыс болған. Сүйегі Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесіне қойылған.

Тарихымызға "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" болып енген ұзақ жылғы қазақ-жонғар шапқыншылығының шындығын терең ашатын Қожаберген жыраудың әйгілі "Елім-ай" толғауындағы:

Қор болды бірлігі жоқ біздің қазақ, Басынып ата жауым етті мазақ.. Көршілес екі жұрттан дәу мылтық ап, Көрсетті шапқыншылар елге азап,

- деп күйзеліп те, күйініп те жырлағанындай, Абылай ел билігіне келерге дейінгі кезең қазақ үшін "сорлы, торлы заман", "қан майдан", "маңдайынан бағы тайған", "қазақтан сасық қалмақ озған", олардың көршілес екі елден мылтық, яғни, зеңбірек алып (Ресей мен Қытай) "есірген", "әулиедей болған" заман болған.
Халықтың үштен екісі қырылып, "Еділ, Жайық, Арқаға қазақ ауып, Шу, Талас, Сыр, Қаратау жауда қалды" деп жырау айтқандай, еліміздің тоз-тозы шығып, берекесі кетіп, іргесі сөгілген, қысталаң, қиын, сұрапыл заман тарих тілімен айтқанда, "шапқыншы қалмақ пен ұлт-азаттық қозғалысының шешуші кезеңін тудырды".
Төле би толғауындағы "көкірек қаққан хандардың лауазымға таласып, елді быт-шыт қылғаны, ағайынның алауыздығынан көлденең көк аттының елді жаулап алғаны, аз дұшпаннан жеңіліп қабырғасын қайыстырған кезеңде "ыдырап жатқан қазақтың басын қосып, береке-бітім іздеген" ел билеушісін уақыт талап етті .
Халық басына төнген қасірет ел тағдырын таразыға салды. Шашырап, сансырап тозған, бірлігі бүлініп, тағдыры қыл тұзақ ұшына ілініп тұрған кезеңде үш жүздің басын қосып, Қазақ ордасын нығайтып, жоңғарларға қарсы жойқын ұрыстарда қол бастап, байтақ жерді азат еткен, даңқты қолбасшы, көреген саясатшы айбынды ханымыз Абылай еді. "... Сол аласапыран дәуірде қалың елдің қайрақтай жан қала ма" деген "Қазығұрттай үміті" жалғыз ғана Абылай басында қалған болатын. Ескі қазақ елдігін, ескі жұрттың тілегін ту көтеріп, бір араға жиған Абылай болатын... Қазақтың жат елге бағынбай өз елдігін сақтап қалып, іргесін бөлек салуы - Абылай заманынан бері қарай XIX ғасырдьң ортасынан ауғанға дейін жаңа саяси бет алды" деген (117. 305-6.) М. Әуезов сөзі сол заманның азап, сорынан, халқьш кұрып кету қаупінен құтқарып қалған даланың дана көсемі, ел тірегі Абылай болғанын паш етеді.

1. Әбуев Қ., Қазақстан тарихының “Ақтандақ” беттерінен, Алматы: Қазақстан, 1994.
2. Кенесарыұлы А., Кенесары және Сыздық сұлтандары, Алматы: Жалын, 1992.
3. Қозыбаев М., Абылай хан мен Кенесары, Алматы: Ғылым, 1993.
4. Мағауин М., Қазақ тарихының әліппесі, Алматы: Ер-Дәулет, 1994.
5. Салғараұлы Қ., Хандар кестесі, Алматы: Жалын, 1992.
6. Казахско- русские отношения в ХVI – XVIII веках. А. – А., 1961г.;
7. Валиханов Ч., “Абылай”, Собр. Соч. Т.4, А-А., 1985г.;
8. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А., “Из истории Казахстана XVIII в.”, А-А., 1988г.;
9. Абылай хан. Тарихи жырлар. 1-т.,А., 1993ж.;
10. Нығмет Мыңжани “Қазақтың қысқаша тарихы”, А., 1994 ж.;
11. Левшин А.И., “Описание киргиз-кайсацких или киргиз – казачьих орд и степей”, А., 1996 г.