Араб – мұсылман білімі және қазақ қоғамы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
3
1 АРАБ – МҰСЫЛМАН ФАКТОРЫНЫҢ ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНҒА ЫҚПАЛЫ (VII –
XVIIғғ.) 10
I.1. Исламдану үрдісінің кезеңдері және оның ерекшеліктері.
10
I.2. Ислам дінінің таралуындағы қожалардың рөлі.
19
2 ОРТАҒАСЫРЛАРДАҒЫ ПІРЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ТАРИХИ БАСТАУЛАРЫ МЕН ЭВОЛЮЦИЯСЫ
30
II.1. Пірлер институтының пайда болуы және эволюциясы. 30
II.2. Пірлер институты қоғамдық қатынастар жүйесінде.
43
3 АРАБ – МҰСЫЛМАН БІЛІМІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ 53
III.1. Сопылықтың – мистикалық ағымы.
53
III.2. Ғылым және білімнің дамуы.
65
ҚОРЫТЫНДЫ
78
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі. Бүгінгі таңда егемендігін алып,
ұлттық мемлекетінің іргетасын қалаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен
жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күннен-күнге айқын сезілуде.
Отандық тарих ғылымы еліміздің тәуелсіздігімен бірге келген терең түбегейлі
өзгерістермен жаңаруларды басынан өткеруде. Ұлттық тарих жалаң күйінде
емес, тұтас ұлттық таным, төл рухани құндылықтар контексінде қарастырыла
бастады. Нәтижесінде бүгінгі таңда тарих ғылымы өзінің міндеттерін тікелей
орындай бастады, қоғам дамуының қажеттіліктеріне толық жауап беруде деген
ой тумаса керек.
Жалпы алғанда, тарих ғылымы - ұлттың, елдің тәуелсіздігінің тірегі.
Өйткені, Отан тарихы - оның әлемдік қауымдастықтағы орнын айқындайтын
негізгі фактор болып табылады. Тарихсыз қоғам, халық, мемлекет болмайтыны
белгілі, бірақ сол тарихтың ғылымға негізделіп, шынайы, түбегейлі, жан-
жақты зерттелмеуі тарихи сананың, ұлттық рухтың әлсіреуіне әкелетінін өткен
ғасырдың ұрпақтарынан да көруге болады. Ендеше Отандық тарих ғылымының
алдында тұрған аса өзекті мәселе - сол ғылымның теориялық және
методологиялық ұстанымдарына сүйене отырып, іргелі зерттеулер жүргізу.
Ұлттық тарихты зерттеу ешқашан тоқтап қалған емес, мәселе оның қандай
бағытта, қандай мүддеде жазылғандығында. Осы реттен келсек, әсіресе,
ортағасырлық Қазақстан тарихының беттерін парақтасақ, әлі де жасалуы қажет
дүниелерді көзі қырақты оқырман бірден байқайды.
XX ғасырдың соңында республикамыз өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп,
дербес мемлекет ретінде дүние жүзіне танылды. Тәуелсіздік алғаннан бері
уақыттан қазақ халқы этникалық ерекшелігімен, салт-дәстүрі, ділі мен
мәдениеті қалыптасқан ұлт келбетінде әлемдік өркениеттен орын алып келеді.
Сондықтан, қазақ халқы өзінің құндылықтары, өткен тарихы қандай деген
сұрақтың жауабын білуге ұмтылысы күшейіп келеді. Болашағын қолға алған
халықымыздың басты міндеті өткеннен тағлым алып, жергілікті халықтың
тарихын жаңадан жан-жақты зерттеп, объективті түрде қайта жазу болды. Міне,
осындай жағдайдың тууына байланысты, отан тарихымыздың мәселелеріне терең
талдау жасаудың маңызы зор болды. Бұның өзі тақырыбымыздың өзектілігі мен
маңыздылығын айқындай түседі.
Қазақ халқының тарихында араб – мұсылман ықпалының маңызы өте зор.
Ортағасырлардағы Мұсылмандық Ренессанс деген атпен қалған мәдени өрлеу,
атап айтқанда, араб – мұсылман факторының дүние жүзі халықтарының
ортағасырларда мәдени дамуына әсерін тигізіп, серпін беріп, тарихта өз
орнын қалдырған еді. Бұл үрдіс VII ғасырда Арабияда басталып, XVII ғасырда
Батыс Еуропада аяқталған еді. Осы кезде ислам діні таралып, рухани мәдениет
барынша гүлденді. Бұл үрдіс қазақ халқының тарихына да барынша
өзгерістер әкеліп, қазақ халқының рухани-мәдени дамуында үлкен роль
атқарды. Араб-мұсылман факторының Қазақстан тарихындағы орны мен ролі
айтарлықтай үлкен. Орта Азия мен Қазақстан территориясына VII ғасырдан
бастап таралған ислам діні түркі халықтарының рухани, мәдени, әлеуметтік,
саяси өміріне араласа бастады. Көп ғасырларға созылған исламдану үрдісі
нәтижесінде түркі халықтарының ішінде пірлер институты қалыптасты.
Қазақ халқының рухани даму процесстердің түркі халықтарының
саяси өміріне ықпалы әлі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасы болған
емес. Тек соңғы жылдары ғана бұл мәселе зерттеушілер назарына ілеге
бастады. Бірақ мұндай зерттеулер осы күнге дейін шындап қолға алынған жоқ.
Рухани және материалдық мәдениет үлгілері мен дәстүр-үрдісіне,
өркениетті елдер қатарынан алатын орны мен үлесіне, тарихи тағдырына деген
ерекше ықыласын туғызады. Қазақ қоғамындағы, оның ішінде VII-XVII ғасырлар
аралығындағы қазақ қоғамындағы пірлер институты тәрізді әлеуметтік
табиғаты, күрделі құбылыс мәселелердің қатарына жатады.
Қазақ халқының тарихында пірлер институтының маңызы өте зор.
Мемлекеттің рухани, саяси және әлеуметтік құрылымының ғұрыптық құқық
негізінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші, әлеметтік құрылым ретінде
пірлер институты қазақ қоғамыда – діни, мәдени-рухани, әлеуметтік, саяси
функцияларды атқарды.
Қазақ халқының тарихында пірлер институтының маңызы зор болды.
Себебі, мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымның ғұрыптық құқық
негізінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші бірден-бір әлеуметтік құрылым
ретінде пірлер институты Қазақ халқының тарихында пірлер институтының
маңызы өте зор. Мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымының ғұрыптық
құқық негізінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші, әлеуметтік құрылым
ретінде пірлер институты қазақ қоғамында – діни, мәдени-рухани, әлеуметтік,
саяси функцияларды атқарды.
Тарихи үрдіске араб – мұсылман факторының тигізген әсерінің бірі
көшпелі халық арасындағы қожалар сияқты этникалық топтың шығу тарихына
әкелді. Ал қазіргі таңда Қазақстан тарихындағы қожалар, төрелер сияқты
этникалық топтардың шығу тарихын және шығу тарихының ерекшеліктерін ғылыми
тұрғыдан зерделеу тарих ғылымы үшін маңызды мәселелердің бірі.
Қазақтар арасыда генеалогиялық қатынасқа түспейтін қожалардың шығу
тарихын, саяси әлеуметтік құрылымы мен қожалар шежіресін Қазақстан
тарихының дерек көзі ретінде пайдалану мәселелері осы уақытқы дейін
тарихымызда шынайы зерттелмеген тың тақырыптың бірі. Қазақстан тарихында
қожалардың шығу тарихы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағына Ислам дінінің
енуіне байланысты руханижәне тарихи процестермен тікелей байланысты.
VII – XVII ғасырлардағы рухани – саяси, тарихи процестер Ислам дінін
қабылдаған түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының да діни
дүниетанымдық, философиялық көзқарастарының қалыптасуының алғышарттары еді.
Ал осы Ислам дінін уағыздаушылар, әр түрлі халықтар арасында Ислам дінін
таратып, мұсылманшылыққа шақырып, осының нәтижесінде рухани – саяси
прцестерге араласып, мемлекеттердің дамуына белсенді рөл атқарған қожалар
еді.
Қазақ халқы тарихында үлкен орын алатын араб – мұсылман факторы
сопылық бағыттың дамуы болды. Исламдану үрдісі кезінде сопылық бағыттың
қазақ халқының дүниетанымдық ойларына, ғылым мен білімнің дамуына тигізген
әсері зор болды. Ортғасырларда сопылық бауырластықтардың таралған ілімі
қазақ халқының Абай, Шәкәрім сияқты ұлы даналардың дүниетанымына тигізген
әсері зор болды. Соның ішінде, қазақ даласында йассауийа бауырластығының
ірі өкілі Ахмед Йассауийдің ілімі қазақ даласында үлкен әсер еткен.
Жұмыстың осы талаптардан туындайтын мақсаты тарих ғылымының алдына
қойылған міндеттерді шешуге бағытталған. Республиканың ортағасырлық араб-
мұсылман факторының Қазақстан тарихындағы алатын орны мен рөлін жүйелі
түрде зерттеп, жаңа ізденістерге жол ашуды көздейді. Сонымен тақырыптың
өзектілігі өзіндік құрнылығы, танымдық маңыздылығы және қазақ халқының
рухани өрлеуінде аса зор рөл атқаруға тиісті тарих ғылымының алдында тұрған
мақсат пен міндеттерге байланысты өлшемдермен анықталады.
Араб – мұсылман факторының Қазақстан тарихындағы орны менрөлін
анықтап, жан – жақты зерттеу, тақырыпқа байланысты, бұрын белгілі
себептермен қарастырылмаған тұстарын ашып, ғылыми арнаға қосу зерттеу
жұмысымыздың өзектілігі деп білеміз.
Зерттеу жұмысымыздың зерттелу деңгейі. Жұмыстың өзіндік ерекшелігі мен
көпқырлылығы оның зерттеу деңгейін бірнеше топқа бөліп қарастыруды қажет
етеді. Қарастырылып отырған тақырыбымыз ислам, суфизм мәселелерімен
тығыз байланысты болғандықтан, ислам тарихының және сопылық бағыттың даму
тарихының зерттелуіне басты назар аударуымыз қажет.
Зерттеу жұмысымыздың тақырыбы Араб-мұсылман факторының
Қазақстан тарихындағы орны мен ролі деп аталғандықтан, басты зерттеу
нысанымыз Ислам діні және оның тарихы болып табылады. Кеңестікке дейінгі
және кеңестік тарих ғылымында ислам тарихы мәселесінің зерттелуінде
көптеген ақтандақтары кездеседі. Көптеген еңбектердің тарихилық принципта
жазылуы, бұл мәселенің жасырын түрде қалуына әкелді. Тек тәуелсіздігімізді
жариялап, дербес мемлекет ретінде дүние жүзіне танылып, төл деректеріміз
негізінде отан тарихымыздың объективті зерттеу мүмкіншілігі туып, біршама
еңбектер жарық көрді. Олар Нуртазина Н.Д1, Нургалиева А.М. 2, Жандарбек
З.З.3, Қожаев М.4, Тұрантегі Д.5, Маңабай А.У.6, Айнабекұлы Т.7,
Қартабаева Е.Т.8 және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады.
Кеңестік уақытта бұл мәселе өз зерттелу деңгейін таба алмасады,
кеңестік ғалымдарымыздың еңбектерін жоққа шығаруға болмайды, бірақ сын
көзбен қарауды қажет етеді. Олар - Тәжіқова К., Басилов В., Большаков, Г.П.
Снесарев және т.б.
Ислам мәселесі тек мұсылман елдерінде ғана зерттеліп қоймай басқа да
өркениетті елдердің ғалымдары тарапынан зерттеліп, өз зерттеулерін
жалғастыруда, Трименгем Дж.С.9, Мец А.10, Мюллер А.11, Босворт
К.Э.12, Гольдциер И.13, Роузентал Ф.14 және т.б.
Орта Азия мен Қазақстан тарихының ортағасырлардағы түрлі
мәсеселелерін зерттеген тарихшы ғалымдарымыз аз емес, олардың еңбектері
Қазақстан тарихының ортағасырлардағы тарихы жайылы құнды мәліметтер береді.
Олар: XX ғасырдың 70-80 жылдары жарық көрген К.А. Пищулина15, Т.И.
Султанов16, В.П. Юдин17, С.Г. Кляшторныйдың18 және егемендікке қол
жеткізген 90 жылдары бастау алатын Нығмет Мыңжан19, М. Абусеитова20,
Б.Б. Кәрібаев21, К.Р. Амонжолов22, А.Ш. Қадырбаев23 және т.б.
еңбектерін жатқызуға болады.
Ислам дінінің негізгі өзегі және үлкен мәселесінің бірі –
сопылық бағыт болып табылады. Бұл мәселемен айналысқан және айналысып
жүрген ғалымдарымыз аз емес. Олар фәлсафәшылар, дінтанушылар және
тарихшылар болып табылыды: Н.Д. Нуртазина24, Дж.С. Тримингэм9, Фон-
Грюнебаум Г.Э.25, Адам Мец10, А. Массэ26, О. Көбеева27,
М.Үсенова28 және т.б.
Зерттеу жұмысымздағы қожалар мәселесіне байланысты жарық көрген
еңбектердің авторлары: З.З. Жандарбек3, З. Ибаддулаева29, Н.Үсен30,
М. Қожаев31, А.У. Маңабай32, Тұрантегі Дулат5, Т. Айнабекұлы7, Н.С.
Лыкошин30.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Бітіру жұмысты жазу барысында, алдымызға
қойған мақсатымыз ғылыми құндылығы мен маңыздылығы әр түрлі дәрежедегі
көптеген деректерді пайдалану. Зерттеу жұмысының деректік негізін Шығыс
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы ортағасырлық мемлекеттер (Ақ Орда, Ноғай
Ордасы, Әбілхайыр хандығы және моғолстан), Қазақ хандығының құрылуы мен
қазақ халқының қалыптасуы туралы жарық көрген еңбектер құрайды. Олар
ортағасырлардығы сарай немесе тәуелсіз тарихшылардың әулеттік шығармалары
(шайбанилық, шағатайлық, темірлік, аштарханилық және т.б.), сонымен қатар
XVIII ғасырдан бастау алатын отандық және шетелдік археологтар,
этнографтар, тарихшылар, тіпті жазушылар мен филологтардың ғылыми мұралары.
Белгілі бір әулеттің мүддесін көздеген немесе тәуелсіз бағытта
жазылған соңғы ортағасырлық тарихи шығармалар. Олар: Зафар – наме31,
Бабыр – наме32, Шыңғыс – наме33 еңбектері. В.Юдиннің еңбегінің
арқасында жарық көрген Материалы по истории Казахских ханств XV – XVIII
веков34 атты жинақтың маңызы ерекше. Аталған кітапқа авторы белгісіз
Таварих-и гузида-йи нусрат-наме және Осман Кихустани, Махмұд ибн Уәлидің
және т.б. авторлардың шығармалары енгізіліп, олар Қазақстан аумағын
мекендеген түркі, монғол халықтарының тарихын ашуда үлкен септігін тигізді.
Зерттеу жұмысын жазу барысында дерек көзі ретінде Насаб-нама
нұсқалары алынды. Бұл шежіре қожалардың басты шежірелік дерегі болып
табылады. Тақырыбымызға тікелей байланысты деректер: Идрис Шахтың
Суфизмі35, Насаб-намалар36, Жүсіп Баласағұни37, Махмұд
Қашқаридің38 тарихи ойлары жазылған еңбектері және т.б. Ең басты
деректеріміз ол араб-мұсылман саяхатшыларының деректері болып табылады,
еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін, жарияланған деректеріміз арнайы жинақ
болып шыққан.
Ресейдің отарлық саясаты негізінде шовинистік иделогия басшылыққа
алынғанда, қазақ халқының мүдделеріне сәйкес зерттелген А. Левшин39, Ш.Ш.
Уәлиханов40, Ш. Құдайбердіұлы41 және т.б. еңбектері жарық көрген еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты, араб – мұсылман
факторының Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін анықтау үшін жан – жақты
зерттеу. Ал мақсатымнан туындаған міндеттерім төмендегідей:
- араб-мұсылман факторының Орта Азия мен Қазақстанға ықпалындағы қожалардың
ролін анықтау;
- Қазақстан тарихындағы исламдану үрдісі кезеңдерінің ерекшеліктерін
қарастыру;
- түркі тайпалардың қоғамында пірлер институтының пайда болу алғышарттарын
анықтап, эволюциясын қарастыру;
- пірлер институтының ішкі мазмұнын анықтау;
- көшпелі қоғамда пірлер институтының атқарған функцияларын анықтау;
- сопылық бағыттың мистикалық ағымының қазақ қоғамына, соның ішінде,
дүниетанымдық ойларына тигізген әсерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде тарих,
мәдениеттану, әлеуметтік философия, психология ғылымдарының негізгі
тұжырымдары басшылыққа алынды. Жұмысты жазу барысында тарих ғылымының
дәстүрлі әдіс-тәсілдері талдау, тарихи-салыстырмалы әдістерді, тарихи
тұжырымдарды қолданып, тарихилық принципті ұстандық. Сонымен қатар,
деректану, тарихнама салаларындағы дәстүрлі әдіс – тәсілдер, жаңашыл
конңепңиялар басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы төмендегідей тұжырымдар арқылы
тиянақталып отыр:
- исламдану үрдісінің кезеңдеріне тоқталып, жаңаша тұрғыдан олардың
ерекшеліктері қарастырылды;
- қожалар шежіресі тарихи дерек көзі ретінде жан – жақты қарастыру
мақсатында ғылыми ортаға беймәлім қолжазба мәтіндері пайдаланып, ғылыми
арнаға енгізілді;
- көшпелі және жартылай көшпелі қоғамында пірлер институты тәрізді
әлеуметтік құрылымның біртұтас қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшеліктері
анықталды;
- қазақ қоғамында пірлер институты тәрізді әлеуметтік-діни институттың
тарихи эволюциясына шолу жасалынып, оның діни, әлеуметтік, тәрбиелік, саяси
және идеологиялық функциялары жіктелді;
- сопылықтың мистикалық бағытын психологиялық, мәдени, философиялық
жағынан талдау арқылы, тарихи маңызы анықталды;
- араб – мұсылман білімі мен ғылымының түркі қоғамына тигізген әсерін
қарастырып, оның қазақ қоғамының дүниетанымына тигізген әсерін қарастырдық.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диссертацияда ерте орта ғасырлардан
бастап кейінгі орта ғасырларға дейінгі араб – мұсылман үрдісінің мәселелері
көтеріледі. Магистрлік ізденістің уақыттық ауқымын VII ғасырдан XVII ғасыр
дейінгі уақыт аралығы қамтиды. Тақырыбымыз ислам тарихымен өте тығыз
байланыста болғандықтан, ислам дінінің негізі VII ғасырда қаланған, осы
ғасырдан бастап оның қағидалары берік ұстанып, Қытай, Орта Азия және
Қазақстан жерлеріне ене бастаған еді. VII – XVII ғасырлар аралығында
исламдану үрдісі дамудың түрлі фазаларынан өтіп, Қазақстан тарихында алатын
орны мен рөлі өте үлкен болды. Алайда, XVII ғасырдың соңында ислам
үрдісінің, атап айтқанда жергілікті халықтар арасында ислам дінінің таралуы
және оның қағидаларының сақталып, ұстануы үлкен дағдарыс жағдайында болды.
Бұл жағдайға ұшырауына көптеген рухани, саяси, әлеуметтік жағдайлар
септігін тигізді. Сондықтан, зерттеу жұмысымыздың хронологиялық шеңбері
VII – XVII ғасырлар аралығы деп көрсетіп алдық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысымыз кіріспеден, қортынды, екі
бөлімшеден тұратын үш тараулардан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
мәлімет берушілер тізімімен және қосымшалардан (шежірелер, схемалар,
кестелер) тұрады.
1 АРАБ – МҰСЫЛМАН ФАКТОРЫНЫҢ ОРТА АЗИЯ МЕН
ҚАЗАҚСТАНҒА ЫҚПАЛЫ(VII – XVIIғғ.)
1.1 Исламдану үрдісінің кезеңдері және оның ерекшеліктері
Ислам діні – VII ғасырда пайда болып, қазіргі таңда дүние жүзіне кең
тараған діни сенімдердің бірі болып табылады. Ислам - әлемдегі күшті
дамыған діндердің үшіншісі және соңғысы. Исламның орасан зор ролін түсініп,
бағалау үшін оның алғашқы әрі негізгі жақтаушысы болған арабтардың ғана
емес, оған ғибадат ететін барлық халықтардың тарихы мен мәдениетіндегі оның
шариғаты мен дініндегі ерекшеліктерін, адамгершілік принциптерін, оның
мұсылмандардың тұрмыс тіршілігіне әсер етуі, көшпенділердің далалық-
мұсылман қағидаларын қабылдауы оңай болған жоқ. Ислам жас дін болғандықтан,
өзінің алдындағы иудаизм, христиан, пұтқа табынушылық сияқты діндерден
көптеген қағидалар мұра етіп алды, бұл исламның кеңінен тарауына үлкен
септігін тигізді. Ең бастысы, исламды қабылдаудың жеңілділігі болды.
Орта Азия және Қазақстандағы исламдану үрдісінің тарихы бірнеше
негізгі кезеңдерден өтті, әр кезең өз ерекшелігі және тарихта қалдырған
орны болды. Ислам діні енуінің үрдісі – ұзақ және көп ғасырларға созылды,
оған түрлі себептер кедергі келтірді, ол көшпенді қазақ дәстүрінің мұсылман
отырықшы дәстүрімен сәйкес келмеуі, тұрғылықты жерлердің діни орталықтан
алыс жерде орналасуы.
Бірінші кезең VII ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың басы, Орталық
Азияға араб жаулап алушыларының келуі, олардың Оңтүстік Қазақстан және
Жетісу аймақтарына енуі, исламның жергілікті діндермен жақындасуы. Түркі
тілдес тайпалардың арабтармен байланыстары, мұсылман дінінің жергілікті
тайпалар арасында таралуы.
Арабтардың Азияны жаулап алуы 673-674жылдары басталып, сол жолы
Амудария арқылы өтіп, Бұқараны басып алады.Мәуеренаһрды VIII ғасырдың
басында біржола бағындырды.
VIII ғасырдың басында қарлұқтардың ислам дінін қабылдауы, яғни,
мұсылман діні мен мәдениетінің ықпалы Орталық Азия аймақтарында қарлұқтар
арасында тарай бастайды. Қарлұқтардың мұсылман дінін қабылдап, мұсылман
өркениетін орта Азия жерінде таралуына қосқан үлесі үлкен болды. Мәселен,
VIII ғасырда Орта Азияның саяси-тарихи аренасына шыққан Түркеш қағандығының
сыртқы жағдайы осы кезде арабтармен байланысты болды. Түркеш қағаны Сұлу
Орта Азия елдерімен бірлесе отырып, араб шапқыншыларына қарсы қажырлы
күрес жүргізді. Араб әскерлеріне тойтарыс беру нәтижесінде, 737 жылы
түркештер соғдылармен бірлесіп, амудария жағасында арабтармен соғысты. Бұл
шайқаста арабтар жеңіп шықты. Келесі үлкен шайқас, арабтар мен қытай
әскерлері арасындағы болған шайқастың Орта Азия халықтарының тарихындағы
маңызы өте үлкен болды. Бұл шайқастың Орта Азия мен Қазақстанда
қиыршығыстық және араб-мұсылман өркениетінің қайсысының ықпалына түседі
деген мәселені шешіп берді. Шайқастың нәтижесінде Орта Азия халықтары
арасында мұсылман өркениетінің таралуына жол ашып берді. Бұл үрдіс қазақ
халқының болашақ тарихына үлкен септігін тигізді.
Сонымен қатар, Оңтүстік Қазақстанда ислам дінінің VIII ғасырда тарай
бастауы, бұл аймақтардың Ұлы Жібек жолындағы маңызды пункт болғандығымен
түсіндіруге болады. Бүкіл Евразия даласында көктей өткен Ұлы Жібек жолы
көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты
жемісті болғанын көрсетеді. Оның барысында мал, нан, жүн, былғары, қолөнер
бұйымдары саудасы қыза түсті.
Исламның басты артықшылығы, әрине мұсылман әлемінің сол дәуірдегі
өркениетті халықтар арасындағы мәдени (материалдық және рухани)
біріншілігіне байланысты еді. Дала халықтары әр кез отырықшы елдердің
өміріне, әсіресе тұрмыс-материалдық бұйымдарына зәру болды. Ол ең алдымен
саудада айқын көріс тапты, сонымен қатар көшпенділермен сауда отырықшы
халықтарға да тиімді болды. Орта Азиядағы түркілерге шекаралас жатқан
мұсылман елдері үшін де өз кезегінде дала халықтарымен сауданың үлкен
маңызы болды, Таяу Шығыс, Парсы елі және Орта Азиядан келген көпестер жай
ғана көзден қоймай, сондай-ақ дін мен мәдениетін, соның ішінде дінін де
қабылдауға асыққан.8,44
Келесі кезең, IX-XII ғасырлардың соңы, ислам - қала тұрғындары мен
ауылды аймақтардың діні болды, оған дәлел қалалық мұсылман мәдениетіне
жататын археологиялық ескерткіштер. Ислам дінінің нығаюы Қараханидтердің
тұсында іске асты, 960 жылы ислам діні ресми түрде мемлекеттік дін
статусына ие болды. Қарахан мемлекетінде исламның мемлекеттік дін
мәртебесін алуы бұл діннің Орталық Азия халықтарының жаппай дініне айналуы
үшін қолайлы жағдайлар туғызды.
После 960г., - отмечается в статье энциклопедического словаря Ислам
на территории бывшей российской империи, посвященной Казахстану, -
разгорелась длительная борьба за веру Караханидов против их соседей-
язычников на севере и востоке. 2,4 Қарахандар дәуірінде егншілік, мал
шаруашылығы, қолөнер және сауда гүлденіп, елдің экономикасы мейлінше
дамыды. Бұрынғы қалалар көркейіп, жаңа қалалар жарыққа шықты. Қала
мәдениеті өркен жайды. Сол заманның авторлары Траз қаласын (саудагерлер
қаласы), Исфиджапты бүкіл дүние жүзі саудагерлері үшін кен бұлағы деп
мадақтады сауданың өркендеуіне байланысты ақша айналымы дами түсті. Тіпті
жеке қалалардың өз ақшалары болды.
Сонымен қатар, осы уақытта Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің
философиялық ағымы сопылық бағыт кеңінен тарала бастады. Бұл ағымға деген,
үлкен сұраныс X-XII ғасырларда өзінің шыңына жетті, осы уақытта Орта
Азиядағы Бухара, Балх, Мерв, Термез сияқты ірі қалаларда сопылық
бауырластық мектептер ашылды. Осы үлкен секірісі кезінде мұсылманшылықты
қабылдағандардың саны өсті, бұл туралы, XIII ғасырда өмір сүрген араб
тарихшысы Ибн әл-Асиру былай деп жазған, в 1043г. ислам приняло кочевое
население, имевшее зимовки в Семиречье, а летовки – по соседству с
волжскими булгарами. Однако еще в начале XIII Хорезм-шах Мухаммад (1200-
1220гг.) воевал с кыпчаками-язычниками на Сырдарье и в Тургайских стнпях.
Нург.5б
XIII ғасырдың басы мен XV ғасырдың ортасы Орта Азия мен Қазақстанның
территориясы монғол үстемдігі кезінде. Моңғолдардың шапқыншылығы кезінде
ислам мемлекеттік дін болып орнығып, жергілікті діндердің арасында оңтүстік
Қазақстан аймақтарында біріншілік орынға ие болды. Шыңғыс хан ұрпақтары
Орталық Азия түркілерінің діні мен тілін қабылдаған, оған ешқандай тосқауыл
қойған жоқ. Керсінше, ислам дініне көрсетілген қолдау нәтижесінде, ислам
дінінің осы кежде барлық үлгілері мен ережелері осы тұста қалыптасты.
Бірінші шырқау кезеңі Қарахандар тұсында болса, екінші үлкен секіріс осы
ғасырларда көрінісін тапты. XIII-XV ғасырларда Алтын Орда тұсында Берке
ханнан бастап, Өзбек ханға дейін ислам дінінің алтын ғасыр кезеңі
болды.Орда астанасы Сарай қаласында Өзбек тұсында 13 мешіттің болғанын көре
аламыз, ал деректер бойынша ханның өзі бес уақыт намазын оқып отырған.
Өзбек ханнан кейін барлық хан билеушілер мұсылмандықты қабылдап, қадір
тұтқан.
Берке хан тұсында мұсылмандылық елеулі дәрежеге жетті. Берке Батыйдың
көзі тірісінде-ақ мұсылман дінін қабылдап, ордасында шошқа етін
жғгізбейтін. Ханның өзі ғана емес, оның әйелдері де, туыстары да мұсылман
дінін қабылдады, әрбір әмірдің жеке имамы және оқутышысы болды, бұл
мәселеге байланысты келесі тарауда толық тоқталамыз. Жәнібек хан (1348-
1357ж.ж.) түркі тілдес мұсылмандардың құдайға құлшылық етуін пайдалана
бастады. Қалаларда азан араб тілінде шақырылды, ал тойларда құран оқылған
соң, алдымен араб, сонан соң парсы және түркі тілдерінде әндер айтылған.
Ислам дінінің тарауына Еділ бұлғарларының әсеріне қарағанда, Хорезм мен
Орта Азия түркілерінің әсері мықты болды. 22,259
XV – XVII ғасырлар аралығындағы ислам, XV ғасырдың басы Әбілхайыр
хандығы (1428-1468ж.ж.) және XV ғасырдың ортасы Қазақ хандығының
құрылуымен ерекшелінеді.
XV ғасырдың екінші жартысы Қазақсатан тарихында елеулі оқиғалардың
бірі, Жәнібек хан мен Керей ханның Әбылхайр ханнан бөлініп кетіп, Қазақ
хандығының негізін салуы болды. Қазақ хандығы алғашқы құрылған жылдарынан
бастап, алдына үш тарихи міндет қойды:
1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті Қыпшақ даласында бұрыннан
қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілхайр
хандығындағы аласапыран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың
көкейтесті мүддесі еді.
2. Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстінде орнаған Сырдария
жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы(Түркістан) т.б. қалаларын
қазақ хандығына қарату. Бұлар осы өңірдегі саяси-экономикалық және
стратегиялық берік база болатын.
3. Қазақ тайпаларының басын қосып қазақтың этникалық жер аумағын
біріктіру, бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет Сырдария жағасындағы
қалаларды қарату күресі болды.
Қазақ хандығының құрамына қазақ хандығы құрылудан бұрынғы 4
хандықтағы - Әбілхайр хандығындағы, Моғолстан хандығындағы, Ноғай
хандығындағы және Сібір хандығына қараған көпшілік қазақ тайпалары енді,
Қазақ хандығына бас қосты. 22,143
Енді осы Қазақ хандығы тұсында ислам дінінің жағдайына келетін
болсақ, ислам діні өз беделін жоғалтпай, мемлекеттің барлық саласына
араласпай ғана қоймай, оның шешілуінде үлкен рөл атқарды. Ол саяси
жағдайлар, экономикалық(сауда) - әлеуметтік, мәдени және т.б. Орта Азияда
құрылған бұл жаңа мемлекет өз бастауларын Алтын Орда, Моғолстан, Әбілхайр
хандығы сияқты ортағасырлық түркі – ислам қағидалары негізіндегі мемлекет
болды. Сондықтан, ислам қазақ хандығы үшін, қазақ халқының танымы үшін
ұжымдық қайталанбас - өзінділіктің пайда болуының және оның орнығуының
факторы болды. Мемлекеттің билік жүйесінде, саясатында, құқық жүйесінде
т.б. барлық салаларында ислам өз көрінісін тапты.
Казахские ханы следуя заветам великих предшественников, подражая
таким героям тюркской истории, как Сатук Богра-хан, Сельджук, Узбек,
Джанибек, главной задачей руководства страны считали укрепление ее духовно-
идеологических основ. Они поддерживали ходжей, открывали мусульманские
школы, мечети, заботились о моральных устоях общества. Памятуя, что люди
следуют вере своих государей, народы в жизни следуют за своими царями,
казахские правители в первую очередь сами стремились быть образцовыми
мусульманами, следующими всем нормам шариата. 1,201
Более интенсивно исламизация кочевых окраин Центрально-Азиатского
региона протекала в XVI веке в процессе складывния здесь казахской
этнической общности. Казахские ханы – Касым, Хакк-Назар, Тауекель, Аблай –
старались поддерживать традиции мусульманских правителей Золотой Орды. Они
были образованны, знали Коран, арабский, персидский языки, следовали нормам
шариата, поддерживали культуру, - пишет исламовед Н.Нуртазина. Қазақ
хандары тұсында исламның таралуында және мұсылман өркениетінің дамуына
үлкен ат салысты. Ислам діні қазақ халқының санасында, тұрмыс салтында,
мәдениетінде және т.б. барлық салаларда өз орнын тапты.
В XVI – XVII веках развитие экономических и культурных связей казахов
со среднеазиатскими народами способствовали более интенсивному
распространению и усилению влияния религии Мухаммеда в Казахстане.
Присырдарьинские районы, где издавна располагались зимние кочевья казахов,
являлись центрами товарообмена с оседлым населением. Города Туркестан,
Сайрам, Чимкент, Сузак также были важными центрами укрепления экономических
связей со среднеазиатскими ханствами. 1,6
Ислам діні Орта Азия мен Қазақстан жеріне тарала бастауы негізінен
мынадай бағыттарда жүрді:
1) саудагерлер(миссионерлер) арқылы;
2) ирандық саманилер арқылы;
3) сопылық бауырластық мектептер арқылы;
4) қожалар арқылы.
Ислам дінінің таралуында сауда маңызды рөл атқарды, оның басты
себебі, кез келген мемлекетте экономика елеулі орын алады, ортағасырларға
тән мемлекет арасындағы экономикалық байланыс, ол – мемлекет арасындағы
сауда-саттық және алым салық болды. Бүкіл Евразия даласында көктей өткен
Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен отырықшылар арасындағы экономикалық
байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді. Оның барысында
отырықшылар мен көшпенділер арасында сауда нәтижесінде байланыс орнатылды.
Алғаш Ұлы Жібек жолы арқылы, яғни, саудагерлердің уағыздауымен енген ислам
діні, кейіннен мемлекеттің экономикалық саясатына араласа бастады. Мәселен,
Монғолдың құпия шежіресі бойынша ортазиялық мұсылман-саудагерлері монғол
жерінде сауда-саттықпен XII ғасырдың соңы мен XIII ғасырдың басында
айналыса бастады. Орта Азия мен Қытайды байланыстыратын траннзиттық сауда
мұсылман саудагерлерінің қолында болды. Мұсылман саудагерлері Еуразия
материгінде сауда-саттық функцияларын жақсарту үшін қолайлы саяси жүйені
ұстанды. XIII ғасырда монғол мемлекеті мұсылман саудагерлерімен одақтасуға
тырысты, оларды Орта Азия мен Қытай мемлекеттерінде өз мүдделері үшін
пайдалануды көздеді. Мұсылман саудагерлерінің ортағасырларда Еуразия
материгіндегі сауда жүйесін бақылауы, ислам дінін қабылдаған, мұсылмандық
тұрмыс-салтта өмір сүрген халықтардың экономикалық жүйелеріне өзгерістер
енгізді. Орта Азия мемлекеттерінің экономикасында Араб халифатының
экономикалық жүйесі көрініс тапты. Ол Құран Кәримнің аяттары және Мұхаммед
ғ.с. пайғамбарымыздың хадистері негізінде белгіленген салық түріндегі табыс
көздері. Ислами салықтарды екі топқа бөлуге болады:
1) мұсылман халықтан алынатын салықтар: зекет және құшыр;
2) мұсылман емес халықтан алынатын салықтар: хараж және жизйе.
Зекет – ислам дәстүрі бойынша негізгі қажеттіліктен тыс және
мөлшерінен артық мал-мүлікке болар меншікке түскеннен бір жылдан кейін
салынатын салық. Мұсылмандар зекет беру арқылы бір жағынан Құран Кәрімнің
аятымен бекітілген парызды орындаса, екінші жағынан әлеуметтік
ынтымақтастыққа үлес қосты. Құшыр – қырман кезінде топырақ өнімдеріне
(дақылдар, жеміс-жидектер, көкіністер) салынатын салықтың түрі.
Хараж – Хашр сүресінің 8-10 аяттарына сүйене отырып, қолға түскен
жерлерді бұрынғы иелерінде қалдырды, тек иесіз жерлерді иқта жолымен
мұсылмандарға пайдалануға берілді. Мұсылман еместер меншіктеріндегі жердің
көлеміне және түріне сәйкес хараж салығын төлеген. Жизйе – хараж жер
иелерінен ғана алынғанымен жизие адам баласына салынатын салық. Жизйе
салығы ақыл-есі сау және ден саулығы жарамды ересек еркектерге ғана
салынады, әйелдер мен балалар, қарттар мен дін қызметкерлері бұл салықтан
босатылған. Ислам дінін қабылдаған адамдар жизйе салығынан босатылды.
Иқта – (жерді пайдалану және оған иелік ету) мұсылмандық құқықтағы
тиісті салықтарды мемлекетке төлеу шартымен жатқан жерлерді пайдалануға
беру тәртібі.
Омар әл-Хаттабұлы Ирак жерін бағындырған соң, Сасани әулетінің
қарамағында болған соғыстан кейін иесіз қалған жерлерді адамдарға
үйлестіріп берген. Иесі иқта етілген жерлерді мирас етіп қалдыра алмайтын.
Алым – салықтың мөлшері жердің бағасына, құнарлығына, суармалылығына т.б.
шарттарға сәйкес белгіленетін. Иқтаның мақсаты әскердің жағдайын жақсарту,
алынған жерлерді игеру, елді абаттандыру және мемлекет құрылымын күшейту
болатын. Кейінгі ғасырларда халифалықтарының құрамына арабтардан басқа
халықтардың көптеп енуі және олардың, әсіресе, түріктердің әскер ішінде
көбеюі нәтижесінде иқта жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшыраған. Аббас
әулетінің билігі тұсында (751 – 1258ж.ж.) әскердің басым көпшілігіне және
саяси лауазымдарда түріктер үстемдікке ие болды.
Тарихи деректерге қарағанда иқта жүйесінің Қарахандар әулеті, Хорезм,
Селжук, Илхан, Ғазна және Осман мемлекеттерінде жергілікті жағдайларға
қарай түрлі тәсілдермен жүзеге асырылғандығын көрсетеді.
Сопылардың рухани әрекеттері, насихаттары XII – XIII ғасырларда
ислам миссионерлері керуен жолдарымен Азияның түпкір-түпкіріне барып
тұрған. Яғни, саудагерлік – транзиттік жол арқылы ортағасырлық мемлекеттер
арасында интеграциялық байланыс орнатылған еді.
Түріктер арасында исламның кеңінен тарауы, В.В. Бартольд атап
көрсеткендей, Орта Азияда Ирандық саманилер әулеті билік құрған кезден
басталды. Саманилер арабтар бастаған дін жолындағы қасиетті соғыс одан
әрі жалғастырып, әлі де болса ислам дініне өтпеген түріктерге қарсы
жорықтарын бастады. 839-840 жылдары Нух Ибн асад испиджабқа жорығын, 859
жылы оның ағасы НасырI Ахмед Ибн Асад Шауғарды жаулап алды. 893 жылы Талас
өңірі басып алынды.
Түркілер арасында мұсылман дінін қабылдаған топтар VII ғасырда пайда
болды. IX ғасырда бұл үрдіс Саманилер мемлекетінің мәденидәнекерлігінің
арқасында қатты дамыды. Ал, X ғасырда исламдану жаппай сипат алды. Тарихта
960 ж. Жетісуда 200000 түтін түркілер (қарлұқтар) ислам дінін салтанатты
түрде қабылдағаны белгілі.
Саманилар мен Қарахандар әулеттері тұсында түркі әлемінің мақтанышына
айналған ұлы тұлғалар дүниеге келді. Олар ислам руханиятының түркі жұртына
ғаламат прогрессивті әсер еткенінің тірі дәлелдері болды. әл-Фараби,
Баласағұни, Қашқари, Йассауи және т.б.
X – XIII ғасырлар аралығында Қазақстан аса дамыған ортағасырлық ислам
өркениеті өркениетінің ажырамас бөлігіне, дәлірек айтсақ, оның шалғай
айлағы, шетіне (переферия) айналып, осы үрдіс барысында түркі – ислам
синтезі толық үстемдік құрды.
Саманилер дәуірінде де Орталық Азия даласына исламның таралуы тек
жаулаушылық жолмен ғана емес, бейбіт жолмен қоныс теуіп мұсылман мәдениеті,
білімнің таралуы және сауда жолдары арқылы таралуын байқаймыз, оны
Н.Нуртазина, Е.Қартабаева сияқты тарихшылардың еңбектерінен көруге болады.
В Иране и Мавераннахре эпоха мусульманского ренессанса совпала с периодом
правления здесь местных иранских династий – Саманидов, Сефевидов, Буидов и
др. 1,77 Саманилердің билік тұсында түркі тілдес халықтарға мұсылман
мәдениетінің енуі тез қарқынмен жүрді, ирандықтар бұл үрдіске үлкен ат
салысты. Тарихшы ғалымдарымыздың айтулары бойынша, осы уақытта түркі-ислам
синтезі пайда болды. Саманилардың тұсында Хорасанда (Иранда) парсы
классикалық поэзиясының негізі салынды. Ирандық мұсылман мәдениетімен түркі
халықтарының мәдениетінің ассимиляциясы түркі-ислам синтезінің пайда
болуына әкелді. Ирандық-мұсылман мәдениетінің түркілердің мәдениетіне,
ғылымына, біліміне, поэзиясына, дүниетанымдық ойларына үлкен әсерін
тигізді. Оның көрінісі түркі халқынан шыққан ғұламалардың қалдырылған
мұралары әл-Фарабидің еңбектері, Махмұд Қашқари, Баласағұни, Иегуники және
т.б.
Келесі исламдану үрдісінің ең маңыздысы және тарихи маңызы бар бағыты
Орта Азия мен Қазақстанда сопылықтың енуі және сопылық мектептердің ашылуы:
йассауийа (XIIғ.), нақшбандия (XVғ.), кубрауийа(XIIIғ.), қадырийа(XIIғ.)
жене т.б., сопылық бағыт(ат-тасаууф) – исламдағы діни-философиялық ағым.
Сопылық – ислам дінінің негізгі ағымы, мұсылмандық өмір сүру формасы.
өмірдің мәнін түсіну,жақсылық пен жамандықтың критерилерін ашу, ақиқатқа
қол жеткізу үшін оны тусінуге адамзат баласы түрлі жол таңдайды, сондықтан
исламның сопылық бағыты ортағасырларда дүниені танып, оны ашудың жаңа
танымы болғандықтан, көшпенділер арасында улкен қызығушылық туғызды.
Сопылық бағыттың Орта Азия мен Қазақстан жерінде пайда болуының алғы
шарттары: 1) мұсылман қоғамының алғашқы екі ғасыр аралығындағы әлеуметтік-
саяси тұрақсыздығы; 2) жалпы діни-рухани өмірдің қиындықтары; 3) басқа діни-
философиялық жүйелердің исламға әсер етуі. Сопылық бағыт Орта Азия мен
Қазақстан жеріне мұсылмандықпен бірге енді, сопылықтың кезеңдері дәлме-дәл
исламдану үрдісімен сәйкес келді, оның ажырамас бөлігі болды.
Исламдану негізінен сопылық – бауырластықтардың екпінді рухани –
ағартушылық қызметінің арқасында жүзеге асырылды.
Сопылық тіршілік пен оның дүниеге деген көзқарасы әлемге кең тарап,
тез дамыған X – XI ғасырлар болды, сопылықты қолдаушылар көбейіп,
исламдағы басқа идеялық, діни ағымдардан басқаша, өз алдына сопылықтың
жалпы идеялары қалыптасты, сопылық ілімнің басты қағидаларын белгілейтін
көптеген шығармалар шықты.(ислам энц.172б) Орта Азия мен Қазақстан жерінде
IX ғасырдан бастап, X ғасырдың басына дейін сопылық теориясының қалыптасуы
мен тәжірибесі (практикасы) анықталса, X – XI ғасырлар аралығында көптеген
жетістіктерге жетеді, ал шырқау шегі, яғни сопылықтың алтын ғасыры XII –
XV ғасырлар екенін айтуға болады. Оған дәлел, осы уақыт аралығында сопылық
бауырластық мекиептердің (тариқа) көптеп пайда болуы, олардың атақ-
даңқтарының бүкіл Орта Азия жеріне белгілі болуы, сопы-әулиелердің
беделінің көтерілуі. Қазақстан жерінде сопылықтың, атап айтқанда, түркі
сопылықтың орталығы Түркістан қаласы болды, оның негізін салушы Қожа Ахмет
Йассауи. Как пишет Абуов А.П. на протяжение IX – XII вв. в Сайраме
функционировал духовные учебные заведения – медресе, а также имелись
библиотеки. В это же время в Сайраме начали появлятся протосуфийские центры
– ханака, включавшие в себя чилла хана, хилвет хана. В XII веке Кожа Ахмет
Йассауи не только создал орден йасауиа, но и превратил Туркестан в центр
духовности, очаг суфийского знания, обратил тысячи люде в ислам.42,32
Қожа Ахмет Йассауи көзі тірісінде-ақ, оның бауырластығы үлкейіп, оның
өкілдері бүкіл Қазақстан жерінде таралды. Ахмет Йассауидің шәкірттері –
Сулеймен Бақырғани, Узун Хасан Ата, Исхақ Қожа және т.б. Орта Азияда зор
беделге жетіп, халық арасында үлкен атаққа ие болды.
Изучение связи суфизма с казахской традицией имеет большую
перспективу. Уже сейчас становися определенно ясным, что степной, казахский
ислам имел суфийскую основу. В раннем средневековье кочевники стали
мусульманами главным образом благодаря миссионерам-суфиям (например, таким
выдающимся его представителям, как Ходжа Ахмед Яссави). 1,99 Сопылық
бауырластық мектептердің уағыздаулары қазақ халқының санасына,
дүниетанымына, тұрмыс-салтына т.б. барлық салаларға әсерін тигізіп, қазақ –
мұсылман қоғамының қалыптасуында үлкен рөл атқарды. Мұсылман дәуіріндегі
қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрлеу түркі тайпаларынан әл-
Фарабиден басқа көптеген қайталанбас дара тұлғалар – патриоттық бағыттағы
ойшылдардың, философтардың, тарихшылардың, ақындардың шығуына мүмкіндік
берді.
Ислам және араб мәдениеті Қазақстан халықтарының өміріне, тұрмысына
айтарлықтай ықпал етті. Соның ішінде, біріншіден түркілерді отырықшылық пен
қалалық өмірдің, сауданың дамуына, білім жүйесіне, мәдениеттің көтерілуіне
белгілі дәрежеде өз ықпалын тигізді. Сонымен қатар, саяси-әлеуметтік,
мемлекеттік жүйеде және т.б.
Жалпы ислам діні Орта Азия мен Қазақстан жеріне ену тарихы VII
ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың басынан басталады. Жоғарыда осы ислам
дінінің таралуының кезеңдеріне тоқталдық, бұл кезеңдерді ислам дінінің
таралуының бәсеңдеп немесе тез қарқынмен орнығуына байланысты емес, Орта
Азия мен Қазастан территориясында болған тарихи-саяси оқиғалар мен олардың
ислам дінінің таралуына тигізген әсеріне байланысты кезеңдедік. Әр кезеңнің
өз ерекшеліктерін атап көрсетуге тырысып, сол кезеңдерде ислам дінінің
көшпенділер қоғамындағы өміріне тигізген әсерін, оның нәтижелерін және әр
кезеңде даму немесе бәсеңдеуінің дәрежесін көрсетуге тырыстық. Сонымен
қатар, мұсылмандық қоғамның құрылуындағы саудагерлердің(миссионерлер),
ирандық саманилердің және сопылық бауырластық мектептердің алатын орнына
тоқталдық. Жоғарыда көрсетілген, ислам дінінің енуіне әсерін тигізген төрт
бағыттың мәселелері өз деңгейінде зерттелмеген. Сондықтан, бұл көтерілген
мәселелер толық зерттеуді қажет етеді.
1.2 Ислам дінінің таралуындағы қожалардың рөлі
Ислам дінінің Орта Азия мен Қазақстан жерінде таралуында
саманилердің, мұсылман саудагерлерінің, сопылық бауырластық мектептердің
маңызы зор болды. Бірақ, мұсылмандықты уағыздауда жоғарыда аталған
бағыттардан басқа үлкен септігін тигізген қожалар болды. Қазақстан
тарихында қожалардың этногенезі мен этникалық тарихын зерттеу тарих
ғылымында өзекті мәселелердің бірі. Олардың шығу тегі ислам дінінің енуіне
байланысты рухани процесстермен тікелей байланысты.
“Қожа” – Мұхаммедтің алғашқы төрт халифаларының ұрпағы, ерте қазақ
т.б. халықтары арасында мұсылман дінін таратып, уағыздаушы. “Қожа” – парсы
тілінен аударғанда “еге”, “мырза”, ал араб тілінен аударғанда “ағартушы”
деген мағынаны білдіреді.43,98 Қожа атауы араб тілінен аударылғанда
ағартушы деген мағынаны білдіреді. Ал, түріктер мен парсылар сұлтан,
әмірлерді қожа деп атаған. Сондай-ақ ғалым, оқымыстыларды да қожа деп
құрметтеген.
Қазақтардың ру-руға бөлінуі, бұрынан келе жатқан дәстүрден
ауытқымайды. Олар шығу тектерін таратқанда, ортақ бір кіндіктен
өрбитіндерін қатты діттейді. Ру мен ру, жүз бен жүз араларындағы жол-жора
бойынша да, үлкен-кіші тәрізді салт-сана ұғымында да, о бастағы тұқым
қуалау әдеті басты шарт болып саналады. Қазақтың қай руы болмасын жүздерден
тараған ұрпақ ретінде, ал рулардың өз ішіндегі тармақтары ноқта ағасы,
қарашаңырақ иесі болып жіктеледі. Халықтың әуелгі шыққан тегін ғылыми
тұрғыдан дәлелдікпен анықтау мүмкін емес, солай бола тұрса да олардың аңыз-
әңгімелеріндегі оқиғалар нақтылы ақиқаттығымен таңдандырады. 40,108
Орта Азия халықтары арасындағы өздерін Мұхаммед пайғамбардың төрт
халифасынан тарататын әулеттерді қожалар дейді. Сондай-ақ қожалар бірнеше
топқа бөлінеді. Қазақстан территориясындағы қожалар – Мұхаммед пайғамбардың
жақын төрт халифаларынан Әзіреті Әли, Әзіреті Омар, Әзіреті Әбубәкір
Сыдықтан тараған ұрпақтар болып есептеледі. Олар: саийдтер, аққорғандық
қожалар, қорасан, қырықсадақ, бақсайыстар, гүр қожалар, саяқтар, сунақтар,
диуана қожалар, қарахандық қожалар, қылышты және т.б.
Қожалар қазақ халқы ішіндегі өздерініңт этномәдени болмыс-мінезімен,
әдет-ғұрыптарындағы ерекшеліктерімен дараланған субэтникалық топ. Қожалар
елдің рухани өмірінде мұсылмандық мәдениеттің қызметшісі, сондықтан да Орта
Азия халықтары мен қазақтар арасында ислаи дінін таратып, уағыздаушы, әрі
Мұхаммед ғ.с. пайғамбардың алғашқы халықтарының ұрпағы болып есептеледі.
Пайғамбардың қызы Фатима мен Әли ибн Абуталибтің ұлдары әл-Хасан мен
әл-Хусейн. әл-Хасаннан тараған әулет өкілдерін шарихтер, әл-Хусейннен
тараған әулет өкілдерін сайидтер деп атайды. Ал Әлидің ұлы Мұхаммед ибн әл-
Ханафийа мен өзге үш халифтен тараған әулет өкілдерін қожалар деп атайды.
Сайид әулетінен және қожа әулеті арасынан шыққан әулет өкілдері миандар
дейді.44,39
Сайидтер шежіресі өте қуатты құжат. Ол дүние мен ақиреттің иесінің
әмірімен жаратылған. Сол себепті, сайидтер шежіресі Алланың Рахымымен
қорғалған. Пайғамбар әулеті ғұламалардан жоғары тұруы тиіс. Себебі, олар –
Алланың елшісінің әулеті. Алла өзінің елшісін дүниедегі барлық мақлұқтан
артық, шапағатты етіп жаратқан. Алланың елшісінің әулеті де өзгелерден
артық жаратылған. Сол себепті, ғұламалар ешқашанда Әли әулетінен жоғары
тұра алмайды. Сонымен қатар, Менің әулетімді кім сыйласа, мен оны
сыйлаймын - деген пайғамбардың хадистерінде келтірілген.3,46
Второй слой наследственной кочевой аристократии белой кости был
представлен в традиционном казахском обществе XVI-XIX вв. социальными
группами сайидов (сеид, сейд, сейт; от арабского саййид – вождь, глава)
и кожа (ходжа, хожа, худжа; от персидского х’аджа –хозяин, господин). К
сайидам относились представители наследственной мусульманской элиты
Центральной Азии, возводившие свои генеалогические корни к пророку
Мухаммаду (570-632гг.) через его двоюродного брата и зятя, мужа дочери
Фатимы, четвертого праведного халифа Али б. Аби Талиба. В большинстве
своем они считали себя потомками младшего сына Али от Фатимы третьего
шиитского имама ал-Хусайна б. Аби Талиба (528-680гг.) по линии его сына
имама Зайн ал-Абидина.
Қазақ қоғамының және басқа да Орта Азиядағы мұсылман қоғамының
әлеуметтік иерархиялық сатысында сайидтер көптеген артықшылықтарға ие
болған, сұлтандар мен хандардың арасында беделі жоғары тұрған топты құрды.
Сайидтер көшпенділер арасында және Орта Азия мемлекеттерінде ислам дінін
негізгі уағыздаушылары болып саналды. Мұсылман қоғамында сайидтердің
әлеуметтік-құқтық статусын XIX ғасырдың ортасында Шоқан Уәлиханов былай деп
сипаттаған: сеиды... успели преобрести в народе благоговение; ученики и
мюриды их рассказывают о чудесах, ими произведенных, и все этому верят;
сайиды ... безбоязненно вступают в борьбу с владетелями...
Сайид әулетінен Махдуми А’зам мен Афақ қожа тағы басқа ірі нақшбандийа
шайхтары шықты. Қазір қазақ арасында тараған Қылышты қожалар, Сабылт
қожалар осы сайид әулетінен имам Муса Ризаның баласы Сайид Мұхаммад Қылыш
ұрпақтарымыз деп есептейді. Сондай-ақ, имам Мұса ар-Ризаның және бір баласы
Сайид Ибраһимнен Зеңгі атаның атақты төрт халифасының бірі болған, Алтын
Орданы ислам дініне кіргізуге үлкен рөл атқарған Сайид Ата әулеті тарайды.
Өз шежірелерін Омар ибн Хаттаб халифтан бастайтын, қазақ арасында
Қырық садақ деп аталатын қожалар бар. Иқан қожаларда осы Омар ибн Хаттаб
әулетінен тараған. Хакім Ата Сулеймен Бақырғани әулетінен тараған қожалар
Мұқым Ата әулетінен тараған қожалар және сунақтар шежірелерін Абу Бакр
Сыдықтан таратады.
Шежірелерін Мұаммад ибн әл-Ханафийадан бастайтын орта Азиядағы түркі
халықтары ішінде қожалардың төрт әулеті бар: Аққорғандық қожалар, Қарахан
қожалар, Дуана(Диуана) қожалар, Хорасан қожалар. Бұл қожалар әулеттері
Түркістан жеріне келген Мұхаммад ибн әл-Ханафийа ұрпақтары Абд ар-Рахим
Баб, Исхақ Баб, Абд әл-Жалил Баб ұрпақтары болып есептеледі.
Қожалардың шығу тегі мен тарихы туралы баяндайтын басты дерек көзі -
“Насаб-нама” немесе шежіре болып табылады. “Насаб-нама” нұсқалары тек
ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан қожалар әулетінің шежіресі ғана емес, сонымен
қатар VIII-XII ғасырлар аралығында Қазақстан жерінде болған әр түрлі тарихи
оқиғалары мен рухани процесстер жайлы тың мәлімет бере алатын тарихи дерек
көзі.
Шежірені жұрт ата тарату деп тар өрісті мағынада түсінеді. Шежіре –
араб тілінде Шаджарат - бұтақ, тармақ деген мағына береді. Ал жалпы
түсінік бойынша шежіре – атадан балаға жалғасып келе жатқан халқымыздың
ауызша тарих айту дәстүрінің тамаша үлгісі.
Қай халық болмасын өзінің өткен тарихын келер ұрпаққа жеткізудің
әртүрлі формаларын қолдағанв белгілі. Түркі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 АРАБ – МҰСЫЛМАН ФАКТОРЫНЫҢ ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНҒА ЫҚПАЛЫ (VII –
XVIIғғ.) 10
I.1. Исламдану үрдісінің кезеңдері және оның ерекшеліктері.
10
I.2. Ислам дінінің таралуындағы қожалардың рөлі.
19
2 ОРТАҒАСЫРЛАРДАҒЫ ПІРЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ТАРИХИ БАСТАУЛАРЫ МЕН ЭВОЛЮЦИЯСЫ
30
II.1. Пірлер институтының пайда болуы және эволюциясы. 30
II.2. Пірлер институты қоғамдық қатынастар жүйесінде.
43
3 АРАБ – МҰСЫЛМАН БІЛІМІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ 53
III.1. Сопылықтың – мистикалық ағымы.
53
III.2. Ғылым және білімнің дамуы.
65
ҚОРЫТЫНДЫ
78
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі. Бүгінгі таңда егемендігін алып,
ұлттық мемлекетінің іргетасын қалаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен
жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күннен-күнге айқын сезілуде.
Отандық тарих ғылымы еліміздің тәуелсіздігімен бірге келген терең түбегейлі
өзгерістермен жаңаруларды басынан өткеруде. Ұлттық тарих жалаң күйінде
емес, тұтас ұлттық таным, төл рухани құндылықтар контексінде қарастырыла
бастады. Нәтижесінде бүгінгі таңда тарих ғылымы өзінің міндеттерін тікелей
орындай бастады, қоғам дамуының қажеттіліктеріне толық жауап беруде деген
ой тумаса керек.
Жалпы алғанда, тарих ғылымы - ұлттың, елдің тәуелсіздігінің тірегі.
Өйткені, Отан тарихы - оның әлемдік қауымдастықтағы орнын айқындайтын
негізгі фактор болып табылады. Тарихсыз қоғам, халық, мемлекет болмайтыны
белгілі, бірақ сол тарихтың ғылымға негізделіп, шынайы, түбегейлі, жан-
жақты зерттелмеуі тарихи сананың, ұлттық рухтың әлсіреуіне әкелетінін өткен
ғасырдың ұрпақтарынан да көруге болады. Ендеше Отандық тарих ғылымының
алдында тұрған аса өзекті мәселе - сол ғылымның теориялық және
методологиялық ұстанымдарына сүйене отырып, іргелі зерттеулер жүргізу.
Ұлттық тарихты зерттеу ешқашан тоқтап қалған емес, мәселе оның қандай
бағытта, қандай мүддеде жазылғандығында. Осы реттен келсек, әсіресе,
ортағасырлық Қазақстан тарихының беттерін парақтасақ, әлі де жасалуы қажет
дүниелерді көзі қырақты оқырман бірден байқайды.
XX ғасырдың соңында республикамыз өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп,
дербес мемлекет ретінде дүние жүзіне танылды. Тәуелсіздік алғаннан бері
уақыттан қазақ халқы этникалық ерекшелігімен, салт-дәстүрі, ділі мен
мәдениеті қалыптасқан ұлт келбетінде әлемдік өркениеттен орын алып келеді.
Сондықтан, қазақ халқы өзінің құндылықтары, өткен тарихы қандай деген
сұрақтың жауабын білуге ұмтылысы күшейіп келеді. Болашағын қолға алған
халықымыздың басты міндеті өткеннен тағлым алып, жергілікті халықтың
тарихын жаңадан жан-жақты зерттеп, объективті түрде қайта жазу болды. Міне,
осындай жағдайдың тууына байланысты, отан тарихымыздың мәселелеріне терең
талдау жасаудың маңызы зор болды. Бұның өзі тақырыбымыздың өзектілігі мен
маңыздылығын айқындай түседі.
Қазақ халқының тарихында араб – мұсылман ықпалының маңызы өте зор.
Ортағасырлардағы Мұсылмандық Ренессанс деген атпен қалған мәдени өрлеу,
атап айтқанда, араб – мұсылман факторының дүние жүзі халықтарының
ортағасырларда мәдени дамуына әсерін тигізіп, серпін беріп, тарихта өз
орнын қалдырған еді. Бұл үрдіс VII ғасырда Арабияда басталып, XVII ғасырда
Батыс Еуропада аяқталған еді. Осы кезде ислам діні таралып, рухани мәдениет
барынша гүлденді. Бұл үрдіс қазақ халқының тарихына да барынша
өзгерістер әкеліп, қазақ халқының рухани-мәдени дамуында үлкен роль
атқарды. Араб-мұсылман факторының Қазақстан тарихындағы орны мен ролі
айтарлықтай үлкен. Орта Азия мен Қазақстан территориясына VII ғасырдан
бастап таралған ислам діні түркі халықтарының рухани, мәдени, әлеуметтік,
саяси өміріне араласа бастады. Көп ғасырларға созылған исламдану үрдісі
нәтижесінде түркі халықтарының ішінде пірлер институты қалыптасты.
Қазақ халқының рухани даму процесстердің түркі халықтарының
саяси өміріне ықпалы әлі күнге дейін арнайы зерттеу нысанасы болған
емес. Тек соңғы жылдары ғана бұл мәселе зерттеушілер назарына ілеге
бастады. Бірақ мұндай зерттеулер осы күнге дейін шындап қолға алынған жоқ.
Рухани және материалдық мәдениет үлгілері мен дәстүр-үрдісіне,
өркениетті елдер қатарынан алатын орны мен үлесіне, тарихи тағдырына деген
ерекше ықыласын туғызады. Қазақ қоғамындағы, оның ішінде VII-XVII ғасырлар
аралығындағы қазақ қоғамындағы пірлер институты тәрізді әлеуметтік
табиғаты, күрделі құбылыс мәселелердің қатарына жатады.
Қазақ халқының тарихында пірлер институтының маңызы өте зор.
Мемлекеттің рухани, саяси және әлеуметтік құрылымының ғұрыптық құқық
негізінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші, әлеметтік құрылым ретінде
пірлер институты қазақ қоғамыда – діни, мәдени-рухани, әлеуметтік, саяси
функцияларды атқарды.
Қазақ халқының тарихында пірлер институтының маңызы зор болды.
Себебі, мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымның ғұрыптық құқық
негізінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші бірден-бір әлеуметтік құрылым
ретінде пірлер институты Қазақ халқының тарихында пірлер институтының
маңызы өте зор. Мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымының ғұрыптық
құқық негізінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші, әлеуметтік құрылым
ретінде пірлер институты қазақ қоғамында – діни, мәдени-рухани, әлеуметтік,
саяси функцияларды атқарды.
Тарихи үрдіске араб – мұсылман факторының тигізген әсерінің бірі
көшпелі халық арасындағы қожалар сияқты этникалық топтың шығу тарихына
әкелді. Ал қазіргі таңда Қазақстан тарихындағы қожалар, төрелер сияқты
этникалық топтардың шығу тарихын және шығу тарихының ерекшеліктерін ғылыми
тұрғыдан зерделеу тарих ғылымы үшін маңызды мәселелердің бірі.
Қазақтар арасыда генеалогиялық қатынасқа түспейтін қожалардың шығу
тарихын, саяси әлеуметтік құрылымы мен қожалар шежіресін Қазақстан
тарихының дерек көзі ретінде пайдалану мәселелері осы уақытқы дейін
тарихымызда шынайы зерттелмеген тың тақырыптың бірі. Қазақстан тарихында
қожалардың шығу тарихы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағына Ислам дінінің
енуіне байланысты руханижәне тарихи процестермен тікелей байланысты.
VII – XVII ғасырлардағы рухани – саяси, тарихи процестер Ислам дінін
қабылдаған түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының да діни
дүниетанымдық, философиялық көзқарастарының қалыптасуының алғышарттары еді.
Ал осы Ислам дінін уағыздаушылар, әр түрлі халықтар арасында Ислам дінін
таратып, мұсылманшылыққа шақырып, осының нәтижесінде рухани – саяси
прцестерге араласып, мемлекеттердің дамуына белсенді рөл атқарған қожалар
еді.
Қазақ халқы тарихында үлкен орын алатын араб – мұсылман факторы
сопылық бағыттың дамуы болды. Исламдану үрдісі кезінде сопылық бағыттың
қазақ халқының дүниетанымдық ойларына, ғылым мен білімнің дамуына тигізген
әсері зор болды. Ортғасырларда сопылық бауырластықтардың таралған ілімі
қазақ халқының Абай, Шәкәрім сияқты ұлы даналардың дүниетанымына тигізген
әсері зор болды. Соның ішінде, қазақ даласында йассауийа бауырластығының
ірі өкілі Ахмед Йассауийдің ілімі қазақ даласында үлкен әсер еткен.
Жұмыстың осы талаптардан туындайтын мақсаты тарих ғылымының алдына
қойылған міндеттерді шешуге бағытталған. Республиканың ортағасырлық араб-
мұсылман факторының Қазақстан тарихындағы алатын орны мен рөлін жүйелі
түрде зерттеп, жаңа ізденістерге жол ашуды көздейді. Сонымен тақырыптың
өзектілігі өзіндік құрнылығы, танымдық маңыздылығы және қазақ халқының
рухани өрлеуінде аса зор рөл атқаруға тиісті тарих ғылымының алдында тұрған
мақсат пен міндеттерге байланысты өлшемдермен анықталады.
Араб – мұсылман факторының Қазақстан тарихындағы орны менрөлін
анықтап, жан – жақты зерттеу, тақырыпқа байланысты, бұрын белгілі
себептермен қарастырылмаған тұстарын ашып, ғылыми арнаға қосу зерттеу
жұмысымыздың өзектілігі деп білеміз.
Зерттеу жұмысымыздың зерттелу деңгейі. Жұмыстың өзіндік ерекшелігі мен
көпқырлылығы оның зерттеу деңгейін бірнеше топқа бөліп қарастыруды қажет
етеді. Қарастырылып отырған тақырыбымыз ислам, суфизм мәселелерімен
тығыз байланысты болғандықтан, ислам тарихының және сопылық бағыттың даму
тарихының зерттелуіне басты назар аударуымыз қажет.
Зерттеу жұмысымыздың тақырыбы Араб-мұсылман факторының
Қазақстан тарихындағы орны мен ролі деп аталғандықтан, басты зерттеу
нысанымыз Ислам діні және оның тарихы болып табылады. Кеңестікке дейінгі
және кеңестік тарих ғылымында ислам тарихы мәселесінің зерттелуінде
көптеген ақтандақтары кездеседі. Көптеген еңбектердің тарихилық принципта
жазылуы, бұл мәселенің жасырын түрде қалуына әкелді. Тек тәуелсіздігімізді
жариялап, дербес мемлекет ретінде дүние жүзіне танылып, төл деректеріміз
негізінде отан тарихымыздың объективті зерттеу мүмкіншілігі туып, біршама
еңбектер жарық көрді. Олар Нуртазина Н.Д1, Нургалиева А.М. 2, Жандарбек
З.З.3, Қожаев М.4, Тұрантегі Д.5, Маңабай А.У.6, Айнабекұлы Т.7,
Қартабаева Е.Т.8 және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады.
Кеңестік уақытта бұл мәселе өз зерттелу деңгейін таба алмасады,
кеңестік ғалымдарымыздың еңбектерін жоққа шығаруға болмайды, бірақ сын
көзбен қарауды қажет етеді. Олар - Тәжіқова К., Басилов В., Большаков, Г.П.
Снесарев және т.б.
Ислам мәселесі тек мұсылман елдерінде ғана зерттеліп қоймай басқа да
өркениетті елдердің ғалымдары тарапынан зерттеліп, өз зерттеулерін
жалғастыруда, Трименгем Дж.С.9, Мец А.10, Мюллер А.11, Босворт
К.Э.12, Гольдциер И.13, Роузентал Ф.14 және т.б.
Орта Азия мен Қазақстан тарихының ортағасырлардағы түрлі
мәсеселелерін зерттеген тарихшы ғалымдарымыз аз емес, олардың еңбектері
Қазақстан тарихының ортағасырлардағы тарихы жайылы құнды мәліметтер береді.
Олар: XX ғасырдың 70-80 жылдары жарық көрген К.А. Пищулина15, Т.И.
Султанов16, В.П. Юдин17, С.Г. Кляшторныйдың18 және егемендікке қол
жеткізген 90 жылдары бастау алатын Нығмет Мыңжан19, М. Абусеитова20,
Б.Б. Кәрібаев21, К.Р. Амонжолов22, А.Ш. Қадырбаев23 және т.б.
еңбектерін жатқызуға болады.
Ислам дінінің негізгі өзегі және үлкен мәселесінің бірі –
сопылық бағыт болып табылады. Бұл мәселемен айналысқан және айналысып
жүрген ғалымдарымыз аз емес. Олар фәлсафәшылар, дінтанушылар және
тарихшылар болып табылыды: Н.Д. Нуртазина24, Дж.С. Тримингэм9, Фон-
Грюнебаум Г.Э.25, Адам Мец10, А. Массэ26, О. Көбеева27,
М.Үсенова28 және т.б.
Зерттеу жұмысымздағы қожалар мәселесіне байланысты жарық көрген
еңбектердің авторлары: З.З. Жандарбек3, З. Ибаддулаева29, Н.Үсен30,
М. Қожаев31, А.У. Маңабай32, Тұрантегі Дулат5, Т. Айнабекұлы7, Н.С.
Лыкошин30.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Бітіру жұмысты жазу барысында, алдымызға
қойған мақсатымыз ғылыми құндылығы мен маңыздылығы әр түрлі дәрежедегі
көптеген деректерді пайдалану. Зерттеу жұмысының деректік негізін Шығыс
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы ортағасырлық мемлекеттер (Ақ Орда, Ноғай
Ордасы, Әбілхайыр хандығы және моғолстан), Қазақ хандығының құрылуы мен
қазақ халқының қалыптасуы туралы жарық көрген еңбектер құрайды. Олар
ортағасырлардығы сарай немесе тәуелсіз тарихшылардың әулеттік шығармалары
(шайбанилық, шағатайлық, темірлік, аштарханилық және т.б.), сонымен қатар
XVIII ғасырдан бастау алатын отандық және шетелдік археологтар,
этнографтар, тарихшылар, тіпті жазушылар мен филологтардың ғылыми мұралары.
Белгілі бір әулеттің мүддесін көздеген немесе тәуелсіз бағытта
жазылған соңғы ортағасырлық тарихи шығармалар. Олар: Зафар – наме31,
Бабыр – наме32, Шыңғыс – наме33 еңбектері. В.Юдиннің еңбегінің
арқасында жарық көрген Материалы по истории Казахских ханств XV – XVIII
веков34 атты жинақтың маңызы ерекше. Аталған кітапқа авторы белгісіз
Таварих-и гузида-йи нусрат-наме және Осман Кихустани, Махмұд ибн Уәлидің
және т.б. авторлардың шығармалары енгізіліп, олар Қазақстан аумағын
мекендеген түркі, монғол халықтарының тарихын ашуда үлкен септігін тигізді.
Зерттеу жұмысын жазу барысында дерек көзі ретінде Насаб-нама
нұсқалары алынды. Бұл шежіре қожалардың басты шежірелік дерегі болып
табылады. Тақырыбымызға тікелей байланысты деректер: Идрис Шахтың
Суфизмі35, Насаб-намалар36, Жүсіп Баласағұни37, Махмұд
Қашқаридің38 тарихи ойлары жазылған еңбектері және т.б. Ең басты
деректеріміз ол араб-мұсылман саяхатшыларының деректері болып табылады,
еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін, жарияланған деректеріміз арнайы жинақ
болып шыққан.
Ресейдің отарлық саясаты негізінде шовинистік иделогия басшылыққа
алынғанда, қазақ халқының мүдделеріне сәйкес зерттелген А. Левшин39, Ш.Ш.
Уәлиханов40, Ш. Құдайбердіұлы41 және т.б. еңбектері жарық көрген еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты, араб – мұсылман
факторының Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін анықтау үшін жан – жақты
зерттеу. Ал мақсатымнан туындаған міндеттерім төмендегідей:
- араб-мұсылман факторының Орта Азия мен Қазақстанға ықпалындағы қожалардың
ролін анықтау;
- Қазақстан тарихындағы исламдану үрдісі кезеңдерінің ерекшеліктерін
қарастыру;
- түркі тайпалардың қоғамында пірлер институтының пайда болу алғышарттарын
анықтап, эволюциясын қарастыру;
- пірлер институтының ішкі мазмұнын анықтау;
- көшпелі қоғамда пірлер институтының атқарған функцияларын анықтау;
- сопылық бағыттың мистикалық ағымының қазақ қоғамына, соның ішінде,
дүниетанымдық ойларына тигізген әсерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде тарих,
мәдениеттану, әлеуметтік философия, психология ғылымдарының негізгі
тұжырымдары басшылыққа алынды. Жұмысты жазу барысында тарих ғылымының
дәстүрлі әдіс-тәсілдері талдау, тарихи-салыстырмалы әдістерді, тарихи
тұжырымдарды қолданып, тарихилық принципті ұстандық. Сонымен қатар,
деректану, тарихнама салаларындағы дәстүрлі әдіс – тәсілдер, жаңашыл
конңепңиялар басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы төмендегідей тұжырымдар арқылы
тиянақталып отыр:
- исламдану үрдісінің кезеңдеріне тоқталып, жаңаша тұрғыдан олардың
ерекшеліктері қарастырылды;
- қожалар шежіресі тарихи дерек көзі ретінде жан – жақты қарастыру
мақсатында ғылыми ортаға беймәлім қолжазба мәтіндері пайдаланып, ғылыми
арнаға енгізілді;
- көшпелі және жартылай көшпелі қоғамында пірлер институты тәрізді
әлеуметтік құрылымның біртұтас қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшеліктері
анықталды;
- қазақ қоғамында пірлер институты тәрізді әлеуметтік-діни институттың
тарихи эволюциясына шолу жасалынып, оның діни, әлеуметтік, тәрбиелік, саяси
және идеологиялық функциялары жіктелді;
- сопылықтың мистикалық бағытын психологиялық, мәдени, философиялық
жағынан талдау арқылы, тарихи маңызы анықталды;
- араб – мұсылман білімі мен ғылымының түркі қоғамына тигізген әсерін
қарастырып, оның қазақ қоғамының дүниетанымына тигізген әсерін қарастырдық.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диссертацияда ерте орта ғасырлардан
бастап кейінгі орта ғасырларға дейінгі араб – мұсылман үрдісінің мәселелері
көтеріледі. Магистрлік ізденістің уақыттық ауқымын VII ғасырдан XVII ғасыр
дейінгі уақыт аралығы қамтиды. Тақырыбымыз ислам тарихымен өте тығыз
байланыста болғандықтан, ислам дінінің негізі VII ғасырда қаланған, осы
ғасырдан бастап оның қағидалары берік ұстанып, Қытай, Орта Азия және
Қазақстан жерлеріне ене бастаған еді. VII – XVII ғасырлар аралығында
исламдану үрдісі дамудың түрлі фазаларынан өтіп, Қазақстан тарихында алатын
орны мен рөлі өте үлкен болды. Алайда, XVII ғасырдың соңында ислам
үрдісінің, атап айтқанда жергілікті халықтар арасында ислам дінінің таралуы
және оның қағидаларының сақталып, ұстануы үлкен дағдарыс жағдайында болды.
Бұл жағдайға ұшырауына көптеген рухани, саяси, әлеуметтік жағдайлар
септігін тигізді. Сондықтан, зерттеу жұмысымыздың хронологиялық шеңбері
VII – XVII ғасырлар аралығы деп көрсетіп алдық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысымыз кіріспеден, қортынды, екі
бөлімшеден тұратын үш тараулардан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
мәлімет берушілер тізімімен және қосымшалардан (шежірелер, схемалар,
кестелер) тұрады.
1 АРАБ – МҰСЫЛМАН ФАКТОРЫНЫҢ ОРТА АЗИЯ МЕН
ҚАЗАҚСТАНҒА ЫҚПАЛЫ(VII – XVIIғғ.)
1.1 Исламдану үрдісінің кезеңдері және оның ерекшеліктері
Ислам діні – VII ғасырда пайда болып, қазіргі таңда дүние жүзіне кең
тараған діни сенімдердің бірі болып табылады. Ислам - әлемдегі күшті
дамыған діндердің үшіншісі және соңғысы. Исламның орасан зор ролін түсініп,
бағалау үшін оның алғашқы әрі негізгі жақтаушысы болған арабтардың ғана
емес, оған ғибадат ететін барлық халықтардың тарихы мен мәдениетіндегі оның
шариғаты мен дініндегі ерекшеліктерін, адамгершілік принциптерін, оның
мұсылмандардың тұрмыс тіршілігіне әсер етуі, көшпенділердің далалық-
мұсылман қағидаларын қабылдауы оңай болған жоқ. Ислам жас дін болғандықтан,
өзінің алдындағы иудаизм, христиан, пұтқа табынушылық сияқты діндерден
көптеген қағидалар мұра етіп алды, бұл исламның кеңінен тарауына үлкен
септігін тигізді. Ең бастысы, исламды қабылдаудың жеңілділігі болды.
Орта Азия және Қазақстандағы исламдану үрдісінің тарихы бірнеше
негізгі кезеңдерден өтті, әр кезең өз ерекшелігі және тарихта қалдырған
орны болды. Ислам діні енуінің үрдісі – ұзақ және көп ғасырларға созылды,
оған түрлі себептер кедергі келтірді, ол көшпенді қазақ дәстүрінің мұсылман
отырықшы дәстүрімен сәйкес келмеуі, тұрғылықты жерлердің діни орталықтан
алыс жерде орналасуы.
Бірінші кезең VII ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың басы, Орталық
Азияға араб жаулап алушыларының келуі, олардың Оңтүстік Қазақстан және
Жетісу аймақтарына енуі, исламның жергілікті діндермен жақындасуы. Түркі
тілдес тайпалардың арабтармен байланыстары, мұсылман дінінің жергілікті
тайпалар арасында таралуы.
Арабтардың Азияны жаулап алуы 673-674жылдары басталып, сол жолы
Амудария арқылы өтіп, Бұқараны басып алады.Мәуеренаһрды VIII ғасырдың
басында біржола бағындырды.
VIII ғасырдың басында қарлұқтардың ислам дінін қабылдауы, яғни,
мұсылман діні мен мәдениетінің ықпалы Орталық Азия аймақтарында қарлұқтар
арасында тарай бастайды. Қарлұқтардың мұсылман дінін қабылдап, мұсылман
өркениетін орта Азия жерінде таралуына қосқан үлесі үлкен болды. Мәселен,
VIII ғасырда Орта Азияның саяси-тарихи аренасына шыққан Түркеш қағандығының
сыртқы жағдайы осы кезде арабтармен байланысты болды. Түркеш қағаны Сұлу
Орта Азия елдерімен бірлесе отырып, араб шапқыншыларына қарсы қажырлы
күрес жүргізді. Араб әскерлеріне тойтарыс беру нәтижесінде, 737 жылы
түркештер соғдылармен бірлесіп, амудария жағасында арабтармен соғысты. Бұл
шайқаста арабтар жеңіп шықты. Келесі үлкен шайқас, арабтар мен қытай
әскерлері арасындағы болған шайқастың Орта Азия халықтарының тарихындағы
маңызы өте үлкен болды. Бұл шайқастың Орта Азия мен Қазақстанда
қиыршығыстық және араб-мұсылман өркениетінің қайсысының ықпалына түседі
деген мәселені шешіп берді. Шайқастың нәтижесінде Орта Азия халықтары
арасында мұсылман өркениетінің таралуына жол ашып берді. Бұл үрдіс қазақ
халқының болашақ тарихына үлкен септігін тигізді.
Сонымен қатар, Оңтүстік Қазақстанда ислам дінінің VIII ғасырда тарай
бастауы, бұл аймақтардың Ұлы Жібек жолындағы маңызды пункт болғандығымен
түсіндіруге болады. Бүкіл Евразия даласында көктей өткен Ұлы Жібек жолы
көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты
жемісті болғанын көрсетеді. Оның барысында мал, нан, жүн, былғары, қолөнер
бұйымдары саудасы қыза түсті.
Исламның басты артықшылығы, әрине мұсылман әлемінің сол дәуірдегі
өркениетті халықтар арасындағы мәдени (материалдық және рухани)
біріншілігіне байланысты еді. Дала халықтары әр кез отырықшы елдердің
өміріне, әсіресе тұрмыс-материалдық бұйымдарына зәру болды. Ол ең алдымен
саудада айқын көріс тапты, сонымен қатар көшпенділермен сауда отырықшы
халықтарға да тиімді болды. Орта Азиядағы түркілерге шекаралас жатқан
мұсылман елдері үшін де өз кезегінде дала халықтарымен сауданың үлкен
маңызы болды, Таяу Шығыс, Парсы елі және Орта Азиядан келген көпестер жай
ғана көзден қоймай, сондай-ақ дін мен мәдениетін, соның ішінде дінін де
қабылдауға асыққан.8,44
Келесі кезең, IX-XII ғасырлардың соңы, ислам - қала тұрғындары мен
ауылды аймақтардың діні болды, оған дәлел қалалық мұсылман мәдениетіне
жататын археологиялық ескерткіштер. Ислам дінінің нығаюы Қараханидтердің
тұсында іске асты, 960 жылы ислам діні ресми түрде мемлекеттік дін
статусына ие болды. Қарахан мемлекетінде исламның мемлекеттік дін
мәртебесін алуы бұл діннің Орталық Азия халықтарының жаппай дініне айналуы
үшін қолайлы жағдайлар туғызды.
После 960г., - отмечается в статье энциклопедического словаря Ислам
на территории бывшей российской империи, посвященной Казахстану, -
разгорелась длительная борьба за веру Караханидов против их соседей-
язычников на севере и востоке. 2,4 Қарахандар дәуірінде егншілік, мал
шаруашылығы, қолөнер және сауда гүлденіп, елдің экономикасы мейлінше
дамыды. Бұрынғы қалалар көркейіп, жаңа қалалар жарыққа шықты. Қала
мәдениеті өркен жайды. Сол заманның авторлары Траз қаласын (саудагерлер
қаласы), Исфиджапты бүкіл дүние жүзі саудагерлері үшін кен бұлағы деп
мадақтады сауданың өркендеуіне байланысты ақша айналымы дами түсті. Тіпті
жеке қалалардың өз ақшалары болды.
Сонымен қатар, осы уақытта Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің
философиялық ағымы сопылық бағыт кеңінен тарала бастады. Бұл ағымға деген,
үлкен сұраныс X-XII ғасырларда өзінің шыңына жетті, осы уақытта Орта
Азиядағы Бухара, Балх, Мерв, Термез сияқты ірі қалаларда сопылық
бауырластық мектептер ашылды. Осы үлкен секірісі кезінде мұсылманшылықты
қабылдағандардың саны өсті, бұл туралы, XIII ғасырда өмір сүрген араб
тарихшысы Ибн әл-Асиру былай деп жазған, в 1043г. ислам приняло кочевое
население, имевшее зимовки в Семиречье, а летовки – по соседству с
волжскими булгарами. Однако еще в начале XIII Хорезм-шах Мухаммад (1200-
1220гг.) воевал с кыпчаками-язычниками на Сырдарье и в Тургайских стнпях.
Нург.5б
XIII ғасырдың басы мен XV ғасырдың ортасы Орта Азия мен Қазақстанның
территориясы монғол үстемдігі кезінде. Моңғолдардың шапқыншылығы кезінде
ислам мемлекеттік дін болып орнығып, жергілікті діндердің арасында оңтүстік
Қазақстан аймақтарында біріншілік орынға ие болды. Шыңғыс хан ұрпақтары
Орталық Азия түркілерінің діні мен тілін қабылдаған, оған ешқандай тосқауыл
қойған жоқ. Керсінше, ислам дініне көрсетілген қолдау нәтижесінде, ислам
дінінің осы кежде барлық үлгілері мен ережелері осы тұста қалыптасты.
Бірінші шырқау кезеңі Қарахандар тұсында болса, екінші үлкен секіріс осы
ғасырларда көрінісін тапты. XIII-XV ғасырларда Алтын Орда тұсында Берке
ханнан бастап, Өзбек ханға дейін ислам дінінің алтын ғасыр кезеңі
болды.Орда астанасы Сарай қаласында Өзбек тұсында 13 мешіттің болғанын көре
аламыз, ал деректер бойынша ханның өзі бес уақыт намазын оқып отырған.
Өзбек ханнан кейін барлық хан билеушілер мұсылмандықты қабылдап, қадір
тұтқан.
Берке хан тұсында мұсылмандылық елеулі дәрежеге жетті. Берке Батыйдың
көзі тірісінде-ақ мұсылман дінін қабылдап, ордасында шошқа етін
жғгізбейтін. Ханның өзі ғана емес, оның әйелдері де, туыстары да мұсылман
дінін қабылдады, әрбір әмірдің жеке имамы және оқутышысы болды, бұл
мәселеге байланысты келесі тарауда толық тоқталамыз. Жәнібек хан (1348-
1357ж.ж.) түркі тілдес мұсылмандардың құдайға құлшылық етуін пайдалана
бастады. Қалаларда азан араб тілінде шақырылды, ал тойларда құран оқылған
соң, алдымен араб, сонан соң парсы және түркі тілдерінде әндер айтылған.
Ислам дінінің тарауына Еділ бұлғарларының әсеріне қарағанда, Хорезм мен
Орта Азия түркілерінің әсері мықты болды. 22,259
XV – XVII ғасырлар аралығындағы ислам, XV ғасырдың басы Әбілхайыр
хандығы (1428-1468ж.ж.) және XV ғасырдың ортасы Қазақ хандығының
құрылуымен ерекшелінеді.
XV ғасырдың екінші жартысы Қазақсатан тарихында елеулі оқиғалардың
бірі, Жәнібек хан мен Керей ханның Әбылхайр ханнан бөлініп кетіп, Қазақ
хандығының негізін салуы болды. Қазақ хандығы алғашқы құрылған жылдарынан
бастап, алдына үш тарихи міндет қойды:
1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті Қыпшақ даласында бұрыннан
қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілхайр
хандығындағы аласапыран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың
көкейтесті мүддесі еді.
2. Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстінде орнаған Сырдария
жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы(Түркістан) т.б. қалаларын
қазақ хандығына қарату. Бұлар осы өңірдегі саяси-экономикалық және
стратегиялық берік база болатын.
3. Қазақ тайпаларының басын қосып қазақтың этникалық жер аумағын
біріктіру, бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет Сырдария жағасындағы
қалаларды қарату күресі болды.
Қазақ хандығының құрамына қазақ хандығы құрылудан бұрынғы 4
хандықтағы - Әбілхайр хандығындағы, Моғолстан хандығындағы, Ноғай
хандығындағы және Сібір хандығына қараған көпшілік қазақ тайпалары енді,
Қазақ хандығына бас қосты. 22,143
Енді осы Қазақ хандығы тұсында ислам дінінің жағдайына келетін
болсақ, ислам діні өз беделін жоғалтпай, мемлекеттің барлық саласына
араласпай ғана қоймай, оның шешілуінде үлкен рөл атқарды. Ол саяси
жағдайлар, экономикалық(сауда) - әлеуметтік, мәдени және т.б. Орта Азияда
құрылған бұл жаңа мемлекет өз бастауларын Алтын Орда, Моғолстан, Әбілхайр
хандығы сияқты ортағасырлық түркі – ислам қағидалары негізіндегі мемлекет
болды. Сондықтан, ислам қазақ хандығы үшін, қазақ халқының танымы үшін
ұжымдық қайталанбас - өзінділіктің пайда болуының және оның орнығуының
факторы болды. Мемлекеттің билік жүйесінде, саясатында, құқық жүйесінде
т.б. барлық салаларында ислам өз көрінісін тапты.
Казахские ханы следуя заветам великих предшественников, подражая
таким героям тюркской истории, как Сатук Богра-хан, Сельджук, Узбек,
Джанибек, главной задачей руководства страны считали укрепление ее духовно-
идеологических основ. Они поддерживали ходжей, открывали мусульманские
школы, мечети, заботились о моральных устоях общества. Памятуя, что люди
следуют вере своих государей, народы в жизни следуют за своими царями,
казахские правители в первую очередь сами стремились быть образцовыми
мусульманами, следующими всем нормам шариата. 1,201
Более интенсивно исламизация кочевых окраин Центрально-Азиатского
региона протекала в XVI веке в процессе складывния здесь казахской
этнической общности. Казахские ханы – Касым, Хакк-Назар, Тауекель, Аблай –
старались поддерживать традиции мусульманских правителей Золотой Орды. Они
были образованны, знали Коран, арабский, персидский языки, следовали нормам
шариата, поддерживали культуру, - пишет исламовед Н.Нуртазина. Қазақ
хандары тұсында исламның таралуында және мұсылман өркениетінің дамуына
үлкен ат салысты. Ислам діні қазақ халқының санасында, тұрмыс салтында,
мәдениетінде және т.б. барлық салаларда өз орнын тапты.
В XVI – XVII веках развитие экономических и культурных связей казахов
со среднеазиатскими народами способствовали более интенсивному
распространению и усилению влияния религии Мухаммеда в Казахстане.
Присырдарьинские районы, где издавна располагались зимние кочевья казахов,
являлись центрами товарообмена с оседлым населением. Города Туркестан,
Сайрам, Чимкент, Сузак также были важными центрами укрепления экономических
связей со среднеазиатскими ханствами. 1,6
Ислам діні Орта Азия мен Қазақстан жеріне тарала бастауы негізінен
мынадай бағыттарда жүрді:
1) саудагерлер(миссионерлер) арқылы;
2) ирандық саманилер арқылы;
3) сопылық бауырластық мектептер арқылы;
4) қожалар арқылы.
Ислам дінінің таралуында сауда маңызды рөл атқарды, оның басты
себебі, кез келген мемлекетте экономика елеулі орын алады, ортағасырларға
тән мемлекет арасындағы экономикалық байланыс, ол – мемлекет арасындағы
сауда-саттық және алым салық болды. Бүкіл Евразия даласында көктей өткен
Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен отырықшылар арасындағы экономикалық
байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді. Оның барысында
отырықшылар мен көшпенділер арасында сауда нәтижесінде байланыс орнатылды.
Алғаш Ұлы Жібек жолы арқылы, яғни, саудагерлердің уағыздауымен енген ислам
діні, кейіннен мемлекеттің экономикалық саясатына араласа бастады. Мәселен,
Монғолдың құпия шежіресі бойынша ортазиялық мұсылман-саудагерлері монғол
жерінде сауда-саттықпен XII ғасырдың соңы мен XIII ғасырдың басында
айналыса бастады. Орта Азия мен Қытайды байланыстыратын траннзиттық сауда
мұсылман саудагерлерінің қолында болды. Мұсылман саудагерлері Еуразия
материгінде сауда-саттық функцияларын жақсарту үшін қолайлы саяси жүйені
ұстанды. XIII ғасырда монғол мемлекеті мұсылман саудагерлерімен одақтасуға
тырысты, оларды Орта Азия мен Қытай мемлекеттерінде өз мүдделері үшін
пайдалануды көздеді. Мұсылман саудагерлерінің ортағасырларда Еуразия
материгіндегі сауда жүйесін бақылауы, ислам дінін қабылдаған, мұсылмандық
тұрмыс-салтта өмір сүрген халықтардың экономикалық жүйелеріне өзгерістер
енгізді. Орта Азия мемлекеттерінің экономикасында Араб халифатының
экономикалық жүйесі көрініс тапты. Ол Құран Кәримнің аяттары және Мұхаммед
ғ.с. пайғамбарымыздың хадистері негізінде белгіленген салық түріндегі табыс
көздері. Ислами салықтарды екі топқа бөлуге болады:
1) мұсылман халықтан алынатын салықтар: зекет және құшыр;
2) мұсылман емес халықтан алынатын салықтар: хараж және жизйе.
Зекет – ислам дәстүрі бойынша негізгі қажеттіліктен тыс және
мөлшерінен артық мал-мүлікке болар меншікке түскеннен бір жылдан кейін
салынатын салық. Мұсылмандар зекет беру арқылы бір жағынан Құран Кәрімнің
аятымен бекітілген парызды орындаса, екінші жағынан әлеуметтік
ынтымақтастыққа үлес қосты. Құшыр – қырман кезінде топырақ өнімдеріне
(дақылдар, жеміс-жидектер, көкіністер) салынатын салықтың түрі.
Хараж – Хашр сүресінің 8-10 аяттарына сүйене отырып, қолға түскен
жерлерді бұрынғы иелерінде қалдырды, тек иесіз жерлерді иқта жолымен
мұсылмандарға пайдалануға берілді. Мұсылман еместер меншіктеріндегі жердің
көлеміне және түріне сәйкес хараж салығын төлеген. Жизйе – хараж жер
иелерінен ғана алынғанымен жизие адам баласына салынатын салық. Жизйе
салығы ақыл-есі сау және ден саулығы жарамды ересек еркектерге ғана
салынады, әйелдер мен балалар, қарттар мен дін қызметкерлері бұл салықтан
босатылған. Ислам дінін қабылдаған адамдар жизйе салығынан босатылды.
Иқта – (жерді пайдалану және оған иелік ету) мұсылмандық құқықтағы
тиісті салықтарды мемлекетке төлеу шартымен жатқан жерлерді пайдалануға
беру тәртібі.
Омар әл-Хаттабұлы Ирак жерін бағындырған соң, Сасани әулетінің
қарамағында болған соғыстан кейін иесіз қалған жерлерді адамдарға
үйлестіріп берген. Иесі иқта етілген жерлерді мирас етіп қалдыра алмайтын.
Алым – салықтың мөлшері жердің бағасына, құнарлығына, суармалылығына т.б.
шарттарға сәйкес белгіленетін. Иқтаның мақсаты әскердің жағдайын жақсарту,
алынған жерлерді игеру, елді абаттандыру және мемлекет құрылымын күшейту
болатын. Кейінгі ғасырларда халифалықтарының құрамына арабтардан басқа
халықтардың көптеп енуі және олардың, әсіресе, түріктердің әскер ішінде
көбеюі нәтижесінде иқта жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшыраған. Аббас
әулетінің билігі тұсында (751 – 1258ж.ж.) әскердің басым көпшілігіне және
саяси лауазымдарда түріктер үстемдікке ие болды.
Тарихи деректерге қарағанда иқта жүйесінің Қарахандар әулеті, Хорезм,
Селжук, Илхан, Ғазна және Осман мемлекеттерінде жергілікті жағдайларға
қарай түрлі тәсілдермен жүзеге асырылғандығын көрсетеді.
Сопылардың рухани әрекеттері, насихаттары XII – XIII ғасырларда
ислам миссионерлері керуен жолдарымен Азияның түпкір-түпкіріне барып
тұрған. Яғни, саудагерлік – транзиттік жол арқылы ортағасырлық мемлекеттер
арасында интеграциялық байланыс орнатылған еді.
Түріктер арасында исламның кеңінен тарауы, В.В. Бартольд атап
көрсеткендей, Орта Азияда Ирандық саманилер әулеті билік құрған кезден
басталды. Саманилер арабтар бастаған дін жолындағы қасиетті соғыс одан
әрі жалғастырып, әлі де болса ислам дініне өтпеген түріктерге қарсы
жорықтарын бастады. 839-840 жылдары Нух Ибн асад испиджабқа жорығын, 859
жылы оның ағасы НасырI Ахмед Ибн Асад Шауғарды жаулап алды. 893 жылы Талас
өңірі басып алынды.
Түркілер арасында мұсылман дінін қабылдаған топтар VII ғасырда пайда
болды. IX ғасырда бұл үрдіс Саманилер мемлекетінің мәденидәнекерлігінің
арқасында қатты дамыды. Ал, X ғасырда исламдану жаппай сипат алды. Тарихта
960 ж. Жетісуда 200000 түтін түркілер (қарлұқтар) ислам дінін салтанатты
түрде қабылдағаны белгілі.
Саманилар мен Қарахандар әулеттері тұсында түркі әлемінің мақтанышына
айналған ұлы тұлғалар дүниеге келді. Олар ислам руханиятының түркі жұртына
ғаламат прогрессивті әсер еткенінің тірі дәлелдері болды. әл-Фараби,
Баласағұни, Қашқари, Йассауи және т.б.
X – XIII ғасырлар аралығында Қазақстан аса дамыған ортағасырлық ислам
өркениеті өркениетінің ажырамас бөлігіне, дәлірек айтсақ, оның шалғай
айлағы, шетіне (переферия) айналып, осы үрдіс барысында түркі – ислам
синтезі толық үстемдік құрды.
Саманилер дәуірінде де Орталық Азия даласына исламның таралуы тек
жаулаушылық жолмен ғана емес, бейбіт жолмен қоныс теуіп мұсылман мәдениеті,
білімнің таралуы және сауда жолдары арқылы таралуын байқаймыз, оны
Н.Нуртазина, Е.Қартабаева сияқты тарихшылардың еңбектерінен көруге болады.
В Иране и Мавераннахре эпоха мусульманского ренессанса совпала с периодом
правления здесь местных иранских династий – Саманидов, Сефевидов, Буидов и
др. 1,77 Саманилердің билік тұсында түркі тілдес халықтарға мұсылман
мәдениетінің енуі тез қарқынмен жүрді, ирандықтар бұл үрдіске үлкен ат
салысты. Тарихшы ғалымдарымыздың айтулары бойынша, осы уақытта түркі-ислам
синтезі пайда болды. Саманилардың тұсында Хорасанда (Иранда) парсы
классикалық поэзиясының негізі салынды. Ирандық мұсылман мәдениетімен түркі
халықтарының мәдениетінің ассимиляциясы түркі-ислам синтезінің пайда
болуына әкелді. Ирандық-мұсылман мәдениетінің түркілердің мәдениетіне,
ғылымына, біліміне, поэзиясына, дүниетанымдық ойларына үлкен әсерін
тигізді. Оның көрінісі түркі халқынан шыққан ғұламалардың қалдырылған
мұралары әл-Фарабидің еңбектері, Махмұд Қашқари, Баласағұни, Иегуники және
т.б.
Келесі исламдану үрдісінің ең маңыздысы және тарихи маңызы бар бағыты
Орта Азия мен Қазақстанда сопылықтың енуі және сопылық мектептердің ашылуы:
йассауийа (XIIғ.), нақшбандия (XVғ.), кубрауийа(XIIIғ.), қадырийа(XIIғ.)
жене т.б., сопылық бағыт(ат-тасаууф) – исламдағы діни-философиялық ағым.
Сопылық – ислам дінінің негізгі ағымы, мұсылмандық өмір сүру формасы.
өмірдің мәнін түсіну,жақсылық пен жамандықтың критерилерін ашу, ақиқатқа
қол жеткізу үшін оны тусінуге адамзат баласы түрлі жол таңдайды, сондықтан
исламның сопылық бағыты ортағасырларда дүниені танып, оны ашудың жаңа
танымы болғандықтан, көшпенділер арасында улкен қызығушылық туғызды.
Сопылық бағыттың Орта Азия мен Қазақстан жерінде пайда болуының алғы
шарттары: 1) мұсылман қоғамының алғашқы екі ғасыр аралығындағы әлеуметтік-
саяси тұрақсыздығы; 2) жалпы діни-рухани өмірдің қиындықтары; 3) басқа діни-
философиялық жүйелердің исламға әсер етуі. Сопылық бағыт Орта Азия мен
Қазақстан жеріне мұсылмандықпен бірге енді, сопылықтың кезеңдері дәлме-дәл
исламдану үрдісімен сәйкес келді, оның ажырамас бөлігі болды.
Исламдану негізінен сопылық – бауырластықтардың екпінді рухани –
ағартушылық қызметінің арқасында жүзеге асырылды.
Сопылық тіршілік пен оның дүниеге деген көзқарасы әлемге кең тарап,
тез дамыған X – XI ғасырлар болды, сопылықты қолдаушылар көбейіп,
исламдағы басқа идеялық, діни ағымдардан басқаша, өз алдына сопылықтың
жалпы идеялары қалыптасты, сопылық ілімнің басты қағидаларын белгілейтін
көптеген шығармалар шықты.(ислам энц.172б) Орта Азия мен Қазақстан жерінде
IX ғасырдан бастап, X ғасырдың басына дейін сопылық теориясының қалыптасуы
мен тәжірибесі (практикасы) анықталса, X – XI ғасырлар аралығында көптеген
жетістіктерге жетеді, ал шырқау шегі, яғни сопылықтың алтын ғасыры XII –
XV ғасырлар екенін айтуға болады. Оған дәлел, осы уақыт аралығында сопылық
бауырластық мекиептердің (тариқа) көптеп пайда болуы, олардың атақ-
даңқтарының бүкіл Орта Азия жеріне белгілі болуы, сопы-әулиелердің
беделінің көтерілуі. Қазақстан жерінде сопылықтың, атап айтқанда, түркі
сопылықтың орталығы Түркістан қаласы болды, оның негізін салушы Қожа Ахмет
Йассауи. Как пишет Абуов А.П. на протяжение IX – XII вв. в Сайраме
функционировал духовные учебные заведения – медресе, а также имелись
библиотеки. В это же время в Сайраме начали появлятся протосуфийские центры
– ханака, включавшие в себя чилла хана, хилвет хана. В XII веке Кожа Ахмет
Йассауи не только создал орден йасауиа, но и превратил Туркестан в центр
духовности, очаг суфийского знания, обратил тысячи люде в ислам.42,32
Қожа Ахмет Йассауи көзі тірісінде-ақ, оның бауырластығы үлкейіп, оның
өкілдері бүкіл Қазақстан жерінде таралды. Ахмет Йассауидің шәкірттері –
Сулеймен Бақырғани, Узун Хасан Ата, Исхақ Қожа және т.б. Орта Азияда зор
беделге жетіп, халық арасында үлкен атаққа ие болды.
Изучение связи суфизма с казахской традицией имеет большую
перспективу. Уже сейчас становися определенно ясным, что степной, казахский
ислам имел суфийскую основу. В раннем средневековье кочевники стали
мусульманами главным образом благодаря миссионерам-суфиям (например, таким
выдающимся его представителям, как Ходжа Ахмед Яссави). 1,99 Сопылық
бауырластық мектептердің уағыздаулары қазақ халқының санасына,
дүниетанымына, тұрмыс-салтына т.б. барлық салаларға әсерін тигізіп, қазақ –
мұсылман қоғамының қалыптасуында үлкен рөл атқарды. Мұсылман дәуіріндегі
қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрлеу түркі тайпаларынан әл-
Фарабиден басқа көптеген қайталанбас дара тұлғалар – патриоттық бағыттағы
ойшылдардың, философтардың, тарихшылардың, ақындардың шығуына мүмкіндік
берді.
Ислам және араб мәдениеті Қазақстан халықтарының өміріне, тұрмысына
айтарлықтай ықпал етті. Соның ішінде, біріншіден түркілерді отырықшылық пен
қалалық өмірдің, сауданың дамуына, білім жүйесіне, мәдениеттің көтерілуіне
белгілі дәрежеде өз ықпалын тигізді. Сонымен қатар, саяси-әлеуметтік,
мемлекеттік жүйеде және т.б.
Жалпы ислам діні Орта Азия мен Қазақстан жеріне ену тарихы VII
ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың басынан басталады. Жоғарыда осы ислам
дінінің таралуының кезеңдеріне тоқталдық, бұл кезеңдерді ислам дінінің
таралуының бәсеңдеп немесе тез қарқынмен орнығуына байланысты емес, Орта
Азия мен Қазастан территориясында болған тарихи-саяси оқиғалар мен олардың
ислам дінінің таралуына тигізген әсеріне байланысты кезеңдедік. Әр кезеңнің
өз ерекшеліктерін атап көрсетуге тырысып, сол кезеңдерде ислам дінінің
көшпенділер қоғамындағы өміріне тигізген әсерін, оның нәтижелерін және әр
кезеңде даму немесе бәсеңдеуінің дәрежесін көрсетуге тырыстық. Сонымен
қатар, мұсылмандық қоғамның құрылуындағы саудагерлердің(миссионерлер),
ирандық саманилердің және сопылық бауырластық мектептердің алатын орнына
тоқталдық. Жоғарыда көрсетілген, ислам дінінің енуіне әсерін тигізген төрт
бағыттың мәселелері өз деңгейінде зерттелмеген. Сондықтан, бұл көтерілген
мәселелер толық зерттеуді қажет етеді.
1.2 Ислам дінінің таралуындағы қожалардың рөлі
Ислам дінінің Орта Азия мен Қазақстан жерінде таралуында
саманилердің, мұсылман саудагерлерінің, сопылық бауырластық мектептердің
маңызы зор болды. Бірақ, мұсылмандықты уағыздауда жоғарыда аталған
бағыттардан басқа үлкен септігін тигізген қожалар болды. Қазақстан
тарихында қожалардың этногенезі мен этникалық тарихын зерттеу тарих
ғылымында өзекті мәселелердің бірі. Олардың шығу тегі ислам дінінің енуіне
байланысты рухани процесстермен тікелей байланысты.
“Қожа” – Мұхаммедтің алғашқы төрт халифаларының ұрпағы, ерте қазақ
т.б. халықтары арасында мұсылман дінін таратып, уағыздаушы. “Қожа” – парсы
тілінен аударғанда “еге”, “мырза”, ал араб тілінен аударғанда “ағартушы”
деген мағынаны білдіреді.43,98 Қожа атауы араб тілінен аударылғанда
ағартушы деген мағынаны білдіреді. Ал, түріктер мен парсылар сұлтан,
әмірлерді қожа деп атаған. Сондай-ақ ғалым, оқымыстыларды да қожа деп
құрметтеген.
Қазақтардың ру-руға бөлінуі, бұрынан келе жатқан дәстүрден
ауытқымайды. Олар шығу тектерін таратқанда, ортақ бір кіндіктен
өрбитіндерін қатты діттейді. Ру мен ру, жүз бен жүз араларындағы жол-жора
бойынша да, үлкен-кіші тәрізді салт-сана ұғымында да, о бастағы тұқым
қуалау әдеті басты шарт болып саналады. Қазақтың қай руы болмасын жүздерден
тараған ұрпақ ретінде, ал рулардың өз ішіндегі тармақтары ноқта ағасы,
қарашаңырақ иесі болып жіктеледі. Халықтың әуелгі шыққан тегін ғылыми
тұрғыдан дәлелдікпен анықтау мүмкін емес, солай бола тұрса да олардың аңыз-
әңгімелеріндегі оқиғалар нақтылы ақиқаттығымен таңдандырады. 40,108
Орта Азия халықтары арасындағы өздерін Мұхаммед пайғамбардың төрт
халифасынан тарататын әулеттерді қожалар дейді. Сондай-ақ қожалар бірнеше
топқа бөлінеді. Қазақстан территориясындағы қожалар – Мұхаммед пайғамбардың
жақын төрт халифаларынан Әзіреті Әли, Әзіреті Омар, Әзіреті Әбубәкір
Сыдықтан тараған ұрпақтар болып есептеледі. Олар: саийдтер, аққорғандық
қожалар, қорасан, қырықсадақ, бақсайыстар, гүр қожалар, саяқтар, сунақтар,
диуана қожалар, қарахандық қожалар, қылышты және т.б.
Қожалар қазақ халқы ішіндегі өздерініңт этномәдени болмыс-мінезімен,
әдет-ғұрыптарындағы ерекшеліктерімен дараланған субэтникалық топ. Қожалар
елдің рухани өмірінде мұсылмандық мәдениеттің қызметшісі, сондықтан да Орта
Азия халықтары мен қазақтар арасында ислаи дінін таратып, уағыздаушы, әрі
Мұхаммед ғ.с. пайғамбардың алғашқы халықтарының ұрпағы болып есептеледі.
Пайғамбардың қызы Фатима мен Әли ибн Абуталибтің ұлдары әл-Хасан мен
әл-Хусейн. әл-Хасаннан тараған әулет өкілдерін шарихтер, әл-Хусейннен
тараған әулет өкілдерін сайидтер деп атайды. Ал Әлидің ұлы Мұхаммед ибн әл-
Ханафийа мен өзге үш халифтен тараған әулет өкілдерін қожалар деп атайды.
Сайид әулетінен және қожа әулеті арасынан шыққан әулет өкілдері миандар
дейді.44,39
Сайидтер шежіресі өте қуатты құжат. Ол дүние мен ақиреттің иесінің
әмірімен жаратылған. Сол себепті, сайидтер шежіресі Алланың Рахымымен
қорғалған. Пайғамбар әулеті ғұламалардан жоғары тұруы тиіс. Себебі, олар –
Алланың елшісінің әулеті. Алла өзінің елшісін дүниедегі барлық мақлұқтан
артық, шапағатты етіп жаратқан. Алланың елшісінің әулеті де өзгелерден
артық жаратылған. Сол себепті, ғұламалар ешқашанда Әли әулетінен жоғары
тұра алмайды. Сонымен қатар, Менің әулетімді кім сыйласа, мен оны
сыйлаймын - деген пайғамбардың хадистерінде келтірілген.3,46
Второй слой наследственной кочевой аристократии белой кости был
представлен в традиционном казахском обществе XVI-XIX вв. социальными
группами сайидов (сеид, сейд, сейт; от арабского саййид – вождь, глава)
и кожа (ходжа, хожа, худжа; от персидского х’аджа –хозяин, господин). К
сайидам относились представители наследственной мусульманской элиты
Центральной Азии, возводившие свои генеалогические корни к пророку
Мухаммаду (570-632гг.) через его двоюродного брата и зятя, мужа дочери
Фатимы, четвертого праведного халифа Али б. Аби Талиба. В большинстве
своем они считали себя потомками младшего сына Али от Фатимы третьего
шиитского имама ал-Хусайна б. Аби Талиба (528-680гг.) по линии его сына
имама Зайн ал-Абидина.
Қазақ қоғамының және басқа да Орта Азиядағы мұсылман қоғамының
әлеуметтік иерархиялық сатысында сайидтер көптеген артықшылықтарға ие
болған, сұлтандар мен хандардың арасында беделі жоғары тұрған топты құрды.
Сайидтер көшпенділер арасында және Орта Азия мемлекеттерінде ислам дінін
негізгі уағыздаушылары болып саналды. Мұсылман қоғамында сайидтердің
әлеуметтік-құқтық статусын XIX ғасырдың ортасында Шоқан Уәлиханов былай деп
сипаттаған: сеиды... успели преобрести в народе благоговение; ученики и
мюриды их рассказывают о чудесах, ими произведенных, и все этому верят;
сайиды ... безбоязненно вступают в борьбу с владетелями...
Сайид әулетінен Махдуми А’зам мен Афақ қожа тағы басқа ірі нақшбандийа
шайхтары шықты. Қазір қазақ арасында тараған Қылышты қожалар, Сабылт
қожалар осы сайид әулетінен имам Муса Ризаның баласы Сайид Мұхаммад Қылыш
ұрпақтарымыз деп есептейді. Сондай-ақ, имам Мұса ар-Ризаның және бір баласы
Сайид Ибраһимнен Зеңгі атаның атақты төрт халифасының бірі болған, Алтын
Орданы ислам дініне кіргізуге үлкен рөл атқарған Сайид Ата әулеті тарайды.
Өз шежірелерін Омар ибн Хаттаб халифтан бастайтын, қазақ арасында
Қырық садақ деп аталатын қожалар бар. Иқан қожаларда осы Омар ибн Хаттаб
әулетінен тараған. Хакім Ата Сулеймен Бақырғани әулетінен тараған қожалар
Мұқым Ата әулетінен тараған қожалар және сунақтар шежірелерін Абу Бакр
Сыдықтан таратады.
Шежірелерін Мұаммад ибн әл-Ханафийадан бастайтын орта Азиядағы түркі
халықтары ішінде қожалардың төрт әулеті бар: Аққорғандық қожалар, Қарахан
қожалар, Дуана(Диуана) қожалар, Хорасан қожалар. Бұл қожалар әулеттері
Түркістан жеріне келген Мұхаммад ибн әл-Ханафийа ұрпақтары Абд ар-Рахим
Баб, Исхақ Баб, Абд әл-Жалил Баб ұрпақтары болып есептеледі.
Қожалардың шығу тегі мен тарихы туралы баяндайтын басты дерек көзі -
“Насаб-нама” немесе шежіре болып табылады. “Насаб-нама” нұсқалары тек
ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан қожалар әулетінің шежіресі ғана емес, сонымен
қатар VIII-XII ғасырлар аралығында Қазақстан жерінде болған әр түрлі тарихи
оқиғалары мен рухани процесстер жайлы тың мәлімет бере алатын тарихи дерек
көзі.
Шежірені жұрт ата тарату деп тар өрісті мағынада түсінеді. Шежіре –
араб тілінде Шаджарат - бұтақ, тармақ деген мағына береді. Ал жалпы
түсінік бойынша шежіре – атадан балаға жалғасып келе жатқан халқымыздың
ауызша тарих айту дәстүрінің тамаша үлгісі.
Қай халық болмасын өзінің өткен тарихын келер ұрпаққа жеткізудің
әртүрлі формаларын қолдағанв белгілі. Түркі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz