Ақша нарығының төлем құралдары және оның экономикадағы ролі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
АҚША НАРЫҒЫНЫҢ ТӨЛЕМ ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
АҚША НАРЫҒЫ. АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
АҚША НАРЫҒЫНЫҢ ТӨЛЕМ ҚҰРАЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
АҚША НАРЫҒЫ. АҚША ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ, жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып, экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде теңеседі.
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ, жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып, экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде теңеседі.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория – Алматы, 2002 жыл.
2. Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев. Экономикалық теория негіздері – Алматы, 1998 жыл.
3. Н. Крымов. Ақша, несие және инфляция – Алматы, 2003 жыл.
4. Н. Әлібеков, Г. Жантаева. Экономика – Алматы, 2004 жыл.
5. Б. Күзенбаев, Е. Оспанбеков, Н. Қайыржанова. Ақша нарықтары – Алматы, 2003 жыл.
6. Д. Саденов, С. Смағұлов. Нарықтық экономика – Алматы, 1999 жыл.
7. Н. Нұрмаханов, Ә. Елусізова. Экономика және бизнес – Алматы, 2003 жыл.
1. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория – Алматы, 2002 жыл.
2. Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев. Экономикалық теория негіздері – Алматы, 1998 жыл.
3. Н. Крымов. Ақша, несие және инфляция – Алматы, 2003 жыл.
4. Н. Әлібеков, Г. Жантаева. Экономика – Алматы, 2004 жыл.
5. Б. Күзенбаев, Е. Оспанбеков, Н. Қайыржанова. Ақша нарықтары – Алматы, 2003 жыл.
6. Д. Саденов, С. Смағұлов. Нарықтық экономика – Алматы, 1999 жыл.
7. Н. Нұрмаханов, Ә. Елусізова. Экономика және бизнес – Алматы, 2003 жыл.
Жоспар
Кіріспе
негізгі бөлім
Ақша нарығының төлем құралдары және оның экономикадағы ролі
Ақша нарығы. Ақша жүйесінің мәні және түрлері
Қорытынды
қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса
маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық
әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге
немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу
өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ,
жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық
қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып,
экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру
қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық
үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы
қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің
төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал
етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне
мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша
мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім
деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша
табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті
ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың
нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен
өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде
теңеседі.
Ақша нарығының төлем құралдары және оның экономикадағы ролі
Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірге кредиттік
қатынастардың дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген тағы бір қызметі
туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А және А-Т деген екі
метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар сатып
алушының қолына жылдамырақ жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы кредит
берушіге,ал сатып алушы – қарыз алушыға айналады. Сату және төлем актінің
бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа қызметті орындай
бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем құралдары айналымға түседі. Ақша
айналым процесін бастамайды,оны аяқтайды. Сатып алушы тауар үшін ақша
төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар кредитке сатылады екен. Төлем
міндеттемені (кредитті) өтегеннен кейін жүзеге асады, ал ақшалар сату-сатып
алу актін анықтамайды,кредитті жаба отырып,тек қана оны аяқтайды.
Нәтижесінде тауарларға қатысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы
жүзеге асады.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама-қарсы бір уақыттағы қозғалысы орын алса, ал ақшаның төлем құралы
қызметінде бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады,яғни қарыз
алушы тауарды несиеге сатып алушыға қарыз мендеттемесін береді,ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. К.Маркс мұны былайша сипаттаған: Бір
тауар иесі қолма – қол тауарды сатады,ал екіншісі ақша өкілінемесе болашақ
ақша иесі ретінде әрекет ете отырып,сатып алады. Сатушы кредит беруші
болса,сатып алушы – қарыз алушы болады.
Төлем құралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес,сонымен бірге
қаржылық және кредиттік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді
сату кезінде, жұмысшылар мен қызметткерлерге еңбекақы төлеу кезінде,
салықтарды және басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекеттке төлеу кезінде,
банктік қарызды қайтару, айыппұлдарды, санкцияларды өтеу кезінде және т.б.
Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп
айырысуды және кредиттік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша айналыс
шығындары қысқарады, төлемдер жеделдетіледі және қолма-қол ақшалар
айналыстан шығарылады, сонымен қатар олар кредиттік электрондық ақшалармен
алмастырылады. Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген тауар иелерін,
сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады, олардың әрқайсысы
тауарды кредитке сатып алады және сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз
міндеттемелері бойынша төлемдер нақты уақытында түспесе, яғни төлемдік
тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда бұл жайт өзінің артынан төлем
жасамаудың біртұтас тізбегін (кредит бойынша мерзімінен асып кеткен борыш,
бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша және т.б.) туғызады. Мұндай
дағдарыстар 1991-1996 жылдары Қазақстан тәжірибесінде болған. Ол
экномикамызға аса зор материалдық, моральдық шығын әкелді, жекелеген
кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа және банкротқа ұшыратты.
Қазіргі кездегі қоғамда кредиттік, электрондық ақшаның дамуы кезінде
есеп айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен
салыстырғанда қолма-қолсыз есеп айырысу басым қолданылады, яғни төлем
құралы қызметіндегі ақша айналыс құралы қызметімен салыстырғанда
артықшылығы басым болып келеді. Сонымен қатар төлем құралы қызметін қолма-
қол ақшалар да атқара алады. Фирмалар, кішігірім кәсіпорындар, ұйымдар мен
мекемелер төлем құралы қызметіндегі қолма-қол ақшалардықолданады:
еңбекақыны төлеу, сыйақы беру, жәрдемақы, зейне,тақы, стипендия төлеу,
облигация, лотореялық билет бойынша ұтыстарды төлеу, тұтынушылық
қажеттіліктерге және ипотекаға кредит беру, сонымен бірге халықтың
коммуналдық қызметтер үшін төлемі және т.б.
Қазіргі замандағы қоғамда ақша өте үлкен және алуан түрлі ролді
атқарады. Ақшаның ролі жалпы балама түліндегі маңызымен анықталады, өйткені
бұл ролге айрықша арнайы тауарды бөліп шығару тауар өндірісі мен
айналысының заңы болып табылады. Ақша тауарларды айырбастау құралы ретінде
әрекет етеді, ол тауар өндірісімен үздіксіз айналыста болады. Яғни ақша
дамыған шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып табылады, ол шаруашылық өмірдің
жағдайына және қоғамда болып жатқан экономикалық үрдістерге маңызды түрде
және үнемі ықпал етеді. Ақша тауарлар мен қызметтердің үлкен массасының
қозғалысын, сонымен бірге қаржы-кредит жүйесі арқылы жеткізушілер мен
тұтынушылар арсында ақша құралдарының қозғалысын туындатады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы ролі ақша жинақтарын қалыптастырудың
механизмдерін құру және кеңейтуде, барлық қаржылық ресурстарды жұмылдыруда
(мобилизация) және оларды ұдайы өндірісіте тиімді қолдану үшін
инвесторларға беруде жатыр. Осылайша, ақшаның экономикалық жүйедегі
қоғамдық ролі – олар нарықтық экономикадағы тәуелсіз субъектілер арасында
байланыстырушы буын болып табылады.
Ақша тауарларды, қызметтерді, тауарлық-материалдық құндылықтарды
шаруашылық-қаржылық қызмет нәтижелерін құндық есепке алу және бақылау
құралы ретінде қолданылады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы ролі еңбекақы, сыйақы түрінде еңбек
шығындарын құндық өлшеу және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну
өлшемін, еңбектің саны мен сапасын бақылау құралы ретінде айқындалады.
Ақшаның экономикадағы ролі тауарларды, қызметтерді сату-сатып алу
бойынша экономикалық қарым-қатынастар субъектілері арасында келісімдік
міндеттемелердің орындалуын бақылау құралы ретінде айқындалады, ақша арқылы
өндірістік жәнесаудалық қызметті жақсы ұйымдастыруға қатысты жабдықтаушылар
мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі артады.
Мемлекеттер экономикасында ақшалай-кредиттік реттеудегі ақшаның ролі
жоғары, онда бұл реттеу ақшаның монетаристік теориясына негізделеді. Әрбір
елде жыл сайын орталық банк тарапынан ақша массасын өлшеудің ақшалай бағыт-
бағдары белгіленеді, соған сәйкес ақша-кредит құралдары көмегімен оны
реттеу жүзеге асады.
Мұндай ақша–кредиттік реттеудің мақсаты – ақша массасының өсуін тежеу,
инфляцияны болдырмау, елдегі ЖІӨ-нің өсуін ынталандыру.
Ақша экономикада өте маңызды рөл атқарады: ол трансакциялық
шығындарды төмендету, еңбектің мамандануы мен бөлінісін ынталандыру арқылы
экономиканың жеңіл қозғалысын жүзеге асыратын жағармай.
АҚША НАРЫҒЫ. Ақша жүйесінің мәні және түрлері
Тарихи металл ақша айналымының (жүйесінің) биметализм және монометаллизм
деген түрлері қалыптасты. Биметаллизм алтын мен күмісті пайдалану негізінде
16-19 ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде пайда болды. 19 ғасырдың соңында
куміс өндірісі жағдайларының өзгеруіне сәйкес ол құнсызданып, алтынмен
арасалмағы өзгерді. Күміс монеталардың көбеюі оларды шығаруды тоқтатты.
Сөйтіп биметтализмді монометаллизм мұнда ақша материалы болып, бір ғана
металл – алтын есептелетін болды. Қағаз және несие ақшалары осы металға
еркін айырбасталады.
Монометаллизмнің үш тірі белгілі: біріншісі- алтын монеталы стандарт.
Ол бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін қолданылып, қағаз және несие
ақшалардың алтынға еркін айырбасталуымен сипатталады. Екіншісі- алтын кесек
стандарты. Ол Англия мен Францияда бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
енгізілді. Мұның ерекшелігі құн өлшемінің алтынға айырбасталуы, тек ол
өлшем алтын кесегі стандартының бағасына сәйкес келуі тиіс. Үшінші- алтын
девиздер стандарты, ол 20-жылдарда көптеген елдерде енгізілді, мұнда
банкноттарды алтынға шағылған шетелдік валютаға (девиздерге) айырбастады.
1929-1933 жылдардағы дүниежүзілік экономикалық дағдарыс монометаллизм
дәуірін тоқтатты.
20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап батыс елдерінде бірте-бірте несие ақша
жүйесі қалыптаса бастады. Оның айрықша белгілеріне мыналар жатады: несие
ақшалардың үстемдік жағдайы, алтынның аиырбастан кетуі, банкнотты алтынға
айырбастауды жою және оның алтындық мазмұнын жоққа шығаруы; жеке
кәсіпкерлерге, мемлектке несие беру мақсатында ақша эммисиясын күшейту;
қолма-қол емес айналымды айтарлықтай кеңейту; ақша айналымын мемлекеттік
реттеу.
Қазіргі кезде қағаз бен несие ақшаларды шығаруды мемлекет тікелей өз
билігіне алды.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы – халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын
қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда,
кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымының белсенді – активті бөлігіне шаруашылыққа нақты
қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының
есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары рөлін
атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және
ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас
монетасы емес. Шындығында қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі өте төмен
(25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған
рыноктық экокномикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.
Қазіргі рыноктық экономикада банктік ақша дәуірі басталады. Банктік
ақшаға чектер, несие карточкалары және т.б. жатады. Аталған есеп айырысу
құралдары банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен қызметті төлеуде сатып
алушы чекпен несие карточкасы арқылы банктерге өз депоизитінен қажетті
сомманы сатушының есепшотына аударады немесе қолма қол беруді бұйырады.
Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде
пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді. Әңгіме коммерциялық банктердегі
мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие-қаржы ұймдарын
қаржылар, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы акциялар
туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
негізгі бөлім
Ақша нарығының төлем құралдары және оның экономикадағы ролі
Ақша нарығы. Ақша жүйесінің мәні және түрлері
Қорытынды
қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса
маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық
әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге
немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу
өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ,
жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық
қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып,
экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру
қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық
үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы
қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің
төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал
етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне
мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша
мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім
деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша
табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті
ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың
нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен
өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде
теңеседі.
Ақша нарығының төлем құралдары және оның экономикадағы ролі
Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірге кредиттік
қатынастардың дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген тағы бір қызметі
туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А және А-Т деген екі
метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар сатып
алушының қолына жылдамырақ жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы кредит
берушіге,ал сатып алушы – қарыз алушыға айналады. Сату және төлем актінің
бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа қызметті орындай
бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем құралдары айналымға түседі. Ақша
айналым процесін бастамайды,оны аяқтайды. Сатып алушы тауар үшін ақша
төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар кредитке сатылады екен. Төлем
міндеттемені (кредитті) өтегеннен кейін жүзеге асады, ал ақшалар сату-сатып
алу актін анықтамайды,кредитті жаба отырып,тек қана оны аяқтайды.
Нәтижесінде тауарларға қатысты ақшаның салыстырмалы дербес қозғалысы
жүзеге асады.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама-қарсы бір уақыттағы қозғалысы орын алса, ал ақшаның төлем құралы
қызметінде бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады,яғни қарыз
алушы тауарды несиеге сатып алушыға қарыз мендеттемесін береді,ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. К.Маркс мұны былайша сипаттаған: Бір
тауар иесі қолма – қол тауарды сатады,ал екіншісі ақша өкілінемесе болашақ
ақша иесі ретінде әрекет ете отырып,сатып алады. Сатушы кредит беруші
болса,сатып алушы – қарыз алушы болады.
Төлем құралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес,сонымен бірге
қаржылық және кредиттік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді
сату кезінде, жұмысшылар мен қызметткерлерге еңбекақы төлеу кезінде,
салықтарды және басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекеттке төлеу кезінде,
банктік қарызды қайтару, айыппұлдарды, санкцияларды өтеу кезінде және т.б.
Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп
айырысуды және кредиттік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша айналыс
шығындары қысқарады, төлемдер жеделдетіледі және қолма-қол ақшалар
айналыстан шығарылады, сонымен қатар олар кредиттік электрондық ақшалармен
алмастырылады. Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген тауар иелерін,
сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады, олардың әрқайсысы
тауарды кредитке сатып алады және сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз
міндеттемелері бойынша төлемдер нақты уақытында түспесе, яғни төлемдік
тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда бұл жайт өзінің артынан төлем
жасамаудың біртұтас тізбегін (кредит бойынша мерзімінен асып кеткен борыш,
бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша және т.б.) туғызады. Мұндай
дағдарыстар 1991-1996 жылдары Қазақстан тәжірибесінде болған. Ол
экномикамызға аса зор материалдық, моральдық шығын әкелді, жекелеген
кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа және банкротқа ұшыратты.
Қазіргі кездегі қоғамда кредиттік, электрондық ақшаның дамуы кезінде
есеп айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен
салыстырғанда қолма-қолсыз есеп айырысу басым қолданылады, яғни төлем
құралы қызметіндегі ақша айналыс құралы қызметімен салыстырғанда
артықшылығы басым болып келеді. Сонымен қатар төлем құралы қызметін қолма-
қол ақшалар да атқара алады. Фирмалар, кішігірім кәсіпорындар, ұйымдар мен
мекемелер төлем құралы қызметіндегі қолма-қол ақшалардықолданады:
еңбекақыны төлеу, сыйақы беру, жәрдемақы, зейне,тақы, стипендия төлеу,
облигация, лотореялық билет бойынша ұтыстарды төлеу, тұтынушылық
қажеттіліктерге және ипотекаға кредит беру, сонымен бірге халықтың
коммуналдық қызметтер үшін төлемі және т.б.
Қазіргі замандағы қоғамда ақша өте үлкен және алуан түрлі ролді
атқарады. Ақшаның ролі жалпы балама түліндегі маңызымен анықталады, өйткені
бұл ролге айрықша арнайы тауарды бөліп шығару тауар өндірісі мен
айналысының заңы болып табылады. Ақша тауарларды айырбастау құралы ретінде
әрекет етеді, ол тауар өндірісімен үздіксіз айналыста болады. Яғни ақша
дамыған шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып табылады, ол шаруашылық өмірдің
жағдайына және қоғамда болып жатқан экономикалық үрдістерге маңызды түрде
және үнемі ықпал етеді. Ақша тауарлар мен қызметтердің үлкен массасының
қозғалысын, сонымен бірге қаржы-кредит жүйесі арқылы жеткізушілер мен
тұтынушылар арсында ақша құралдарының қозғалысын туындатады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы ролі ақша жинақтарын қалыптастырудың
механизмдерін құру және кеңейтуде, барлық қаржылық ресурстарды жұмылдыруда
(мобилизация) және оларды ұдайы өндірісіте тиімді қолдану үшін
инвесторларға беруде жатыр. Осылайша, ақшаның экономикалық жүйедегі
қоғамдық ролі – олар нарықтық экономикадағы тәуелсіз субъектілер арасында
байланыстырушы буын болып табылады.
Ақша тауарларды, қызметтерді, тауарлық-материалдық құндылықтарды
шаруашылық-қаржылық қызмет нәтижелерін құндық есепке алу және бақылау
құралы ретінде қолданылады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы ролі еңбекақы, сыйақы түрінде еңбек
шығындарын құндық өлшеу және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну
өлшемін, еңбектің саны мен сапасын бақылау құралы ретінде айқындалады.
Ақшаның экономикадағы ролі тауарларды, қызметтерді сату-сатып алу
бойынша экономикалық қарым-қатынастар субъектілері арасында келісімдік
міндеттемелердің орындалуын бақылау құралы ретінде айқындалады, ақша арқылы
өндірістік жәнесаудалық қызметті жақсы ұйымдастыруға қатысты жабдықтаушылар
мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі артады.
Мемлекеттер экономикасында ақшалай-кредиттік реттеудегі ақшаның ролі
жоғары, онда бұл реттеу ақшаның монетаристік теориясына негізделеді. Әрбір
елде жыл сайын орталық банк тарапынан ақша массасын өлшеудің ақшалай бағыт-
бағдары белгіленеді, соған сәйкес ақша-кредит құралдары көмегімен оны
реттеу жүзеге асады.
Мұндай ақша–кредиттік реттеудің мақсаты – ақша массасының өсуін тежеу,
инфляцияны болдырмау, елдегі ЖІӨ-нің өсуін ынталандыру.
Ақша экономикада өте маңызды рөл атқарады: ол трансакциялық
шығындарды төмендету, еңбектің мамандануы мен бөлінісін ынталандыру арқылы
экономиканың жеңіл қозғалысын жүзеге асыратын жағармай.
АҚША НАРЫҒЫ. Ақша жүйесінің мәні және түрлері
Тарихи металл ақша айналымының (жүйесінің) биметализм және монометаллизм
деген түрлері қалыптасты. Биметаллизм алтын мен күмісті пайдалану негізінде
16-19 ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде пайда болды. 19 ғасырдың соңында
куміс өндірісі жағдайларының өзгеруіне сәйкес ол құнсызданып, алтынмен
арасалмағы өзгерді. Күміс монеталардың көбеюі оларды шығаруды тоқтатты.
Сөйтіп биметтализмді монометаллизм мұнда ақша материалы болып, бір ғана
металл – алтын есептелетін болды. Қағаз және несие ақшалары осы металға
еркін айырбасталады.
Монометаллизмнің үш тірі белгілі: біріншісі- алтын монеталы стандарт.
Ол бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін қолданылып, қағаз және несие
ақшалардың алтынға еркін айырбасталуымен сипатталады. Екіншісі- алтын кесек
стандарты. Ол Англия мен Францияда бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
енгізілді. Мұның ерекшелігі құн өлшемінің алтынға айырбасталуы, тек ол
өлшем алтын кесегі стандартының бағасына сәйкес келуі тиіс. Үшінші- алтын
девиздер стандарты, ол 20-жылдарда көптеген елдерде енгізілді, мұнда
банкноттарды алтынға шағылған шетелдік валютаға (девиздерге) айырбастады.
1929-1933 жылдардағы дүниежүзілік экономикалық дағдарыс монометаллизм
дәуірін тоқтатты.
20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап батыс елдерінде бірте-бірте несие ақша
жүйесі қалыптаса бастады. Оның айрықша белгілеріне мыналар жатады: несие
ақшалардың үстемдік жағдайы, алтынның аиырбастан кетуі, банкнотты алтынға
айырбастауды жою және оның алтындық мазмұнын жоққа шығаруы; жеке
кәсіпкерлерге, мемлектке несие беру мақсатында ақша эммисиясын күшейту;
қолма-қол емес айналымды айтарлықтай кеңейту; ақша айналымын мемлекеттік
реттеу.
Қазіргі кезде қағаз бен несие ақшаларды шығаруды мемлекет тікелей өз
билігіне алды.
Ақша массасы дегеніміз не?
Ақша массасы – халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын
қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Олар жеке адамдарда,
кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.
Ақша массасы құрылымының белсенді – активті бөлігіне шаруашылыққа нақты
қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларының
есепшоттағы қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары рөлін
атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және
ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас
монетасы емес. Шындығында қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі өте төмен
(25%-тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында дамыған
рыноктық экокномикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.
Қазіргі рыноктық экономикада банктік ақша дәуірі басталады. Банктік
ақшаға чектер, несие карточкалары және т.б. жатады. Аталған есеп айырысу
құралдары банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен қызметті төлеуде сатып
алушы чекпен несие карточкасы арқылы банктерге өз депоизитінен қажетті
сомманы сатушының есепшотына аударады немесе қолма қол беруді бұйырады.
Ақша массасының құрамына тікелей сатып алу немесе төлем құралы ретінде
пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді. Әңгіме коммерциялық банктердегі
мерзімді есепшоттағы жинақ салымдары, басқа да несие-қаржы ұймдарын
қаржылар, депозиттік сертификаттар, инвестициялық қорлардағы акциялар
туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz