Алынуға тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі
Кіріспе
І. Дебиторлық берешек мәні.
Дебиторлық берешек түсінігі және есебін ұйымдастыру.
Деиторлық берешектің түгенделуі мен құжатанылуы.
ІІ. Деибиторлық берешектің аналитикалық және синтетикалық есебі.
2.1 . Алынуға тиісті шоттар есебі.
2.2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі.
2.3. Берілген аванстар және өзге де дебиторлық берешектер есебі.
2.4 . Алдағы кезең шығындарының есебі.
2.5. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
ІІІ. Дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар.
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер
І. Дебиторлық берешек мәні.
Дебиторлық берешек түсінігі және есебін ұйымдастыру.
Деиторлық берешектің түгенделуі мен құжатанылуы.
ІІ. Деибиторлық берешектің аналитикалық және синтетикалық есебі.
2.1 . Алынуға тиісті шоттар есебі.
2.2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі.
2.3. Берілген аванстар және өзге де дебиторлық берешектер есебі.
2.4 . Алдағы кезең шығындарының есебі.
2.5. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
ІІІ. Дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар.
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілері өз қаржылық-шаруашылық процестерінде дебиторлық қарызды есепке алады. Бұл кәсіпорыннан басқа заңды және жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштардың туындауымен байланысты болып табылады.
Кәсіпорын балансында дебиторлық берешектің болуы аландаушылық фактор болып саналады. Баланс валютасы артқан кезде олар сонымен бірге кәсіпорын қызметінің өтімділігін, тәуелсіздігін және төлемқабілеттілік сияқты қаржы көрсеткіштерін нашарлатады.
Курстық жұмыстың мақсаты- дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепке алудың ерекшеліктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы дебиторлық берешектің мәні, түгенделуі мен құжатталынуы, екінші бөлімде алынуға тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі, үшінші бөлімде дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар қарастырылады.
Кәсіпорын балансында дебиторлық берешектің болуы аландаушылық фактор болып саналады. Баланс валютасы артқан кезде олар сонымен бірге кәсіпорын қызметінің өтімділігін, тәуелсіздігін және төлемқабілеттілік сияқты қаржы көрсеткіштерін нашарлатады.
Курстық жұмыстың мақсаты- дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепке алудың ерекшеліктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы дебиторлық берешектің мәні, түгенделуі мен құжатталынуы, екінші бөлімде алынуға тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі, үшінші бөлімде дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар қарастырылады.
1. “ Бухгалтер бюллетені” 2003, 2002, 2001 жыл
2. Кеулімжаев “Қаржылық есеп” А. 2000
3. Родостовец “Бухгалтерский учет на предприятий” А. 2000
4. Рахимбекова “Финансовый учет на предприятий” А. 2003
5. Безруких “Бухгалтерский учет” М. 2001
6. Тоқсанбай “Большой русско- казахский экономический словарь” А. 1999
2. Кеулімжаев “Қаржылық есеп” А. 2000
3. Родостовец “Бухгалтерский учет на предприятий” А. 2000
4. Рахимбекова “Финансовый учет на предприятий” А. 2003
5. Безруких “Бухгалтерский учет” М. 2001
6. Тоқсанбай “Большой русско- казахский экономический словарь” А. 1999
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Алынуға тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі.
Жоспар.
Кіріспе
І. Дебиторлық берешек мәні.
Дебиторлық берешек түсінігі және есебін ұйымдастыру.
Деиторлық берешектің түгенделуі мен құжатанылуы.
ІІ. Деибиторлық берешектің аналитикалық және синтетикалық есебі.
1. . Алынуға тиісті шоттар есебі.
2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі.
2.3. Берілген аванстар және өзге де дебиторлық берешектер есебі.
4. . Алдағы кезең шығындарының есебі.
5. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
ІІІ. Дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар
корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар.
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілері өз қаржылық-шаруашылық
процестерінде дебиторлық қарызды есепке алады. Бұл кәсіпорыннан басқа
заңды және жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, субъектінің оларға
көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің
субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары
мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштардың туындауымен байланысты
болып табылады.
Кәсіпорын балансында дебиторлық берешектің болуы аландаушылық фактор
болып саналады. Баланс валютасы артқан кезде олар сонымен бірге кәсіпорын
қызметінің өтімділігін, тәуелсіздігін және төлемқабілеттілік сияқты қаржы
көрсеткіштерін нашарлатады.
Курстық жұмыстың мақсаты- дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепке
алудың ерекшеліктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы дебиторлық
берешектің мәні, түгенделуі мен құжатталынуы, екінші бөлімде алынуға
тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі, үшінші бөлімде
дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар
корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар қарастырылады.
І. Дебиторлық берешек түсінігі.
1.1. Дебиторлықберешек мәні.
“Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар” атты
№ 2 Бухалтерлік есеп стандартына сәйкес дебиторлық берешек есепті күннен
кейінгі бір жыл ішінде алынуы мүмкін баптың бірі болып табылады.
Деиторлық борыш-деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысы заңды және
жеке тұлғалардың шаруашылық субъектінің алдындағы сатып алған тауарлары,
субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен
қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға
алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады.
Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ
жеке дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы актвтер қатарында есептелінеді.
Олардың қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын-ала
төленген) төлем;
- Тапсырыдған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті
борыштар;
- Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес
серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде
туындаған дебиторлық борыштар;
- Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғалардың)
дебиторлық борышы;
- Басқадай дебиторлық борыштар;
ҚР Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі ұлттық комиссияның 1996
жылғы №2 “қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық
негіздер туралы” деп аталатын қаулысына сәйкес “Дебиторлық борыш иелік
ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив болып
саналады”. Яғни, “дебиторлық борыш”- дегеніміз, бұл- иелік ету хұқын
қосқандағы заңды құқықтарымен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық иімділік болып табылады.
Мысалы, американдық FASB- пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық борыштың активі маңызды 3
сипаттамаға ие:
- Ол, ақша- қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне
мүмкіндікті қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге)
болашақтағы тиімділікті қамтиды;
- Активтер дегеніміз- щаруашылық субъектісі басқара алатын
ресурстар болып табылады. Тімділікке деген немесе
потенциаллдық қызметтерге деген хұқтар, заңды болуы немесе
олардың заңды дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімді активтердегі “Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар” бабына
енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық борыштың ауқымына байланысты кәсіпорында айналымнан
қаржыларды оқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзімдерінің
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзімінің ұзақтығы пайда
болады.
Тауар запастарымен салысырғанда дебиторлық борыш- бұл ақшалай
қаражаттың (ақы төлеу) кеіп түсуі жолындағы бір қадам алға басуы. Алайда
“қысқа қадам” сияқты болып көрінетін осы соңғы қадам көбінесе бола
бермейді.
Іс жүзінде, пайда болған дебиторлық борыштан кейін 90 күн өткеннен
соң сатушы (жеткізуші) күдіктенеді де, белгілі бір іс-қимылдар жасай
бастайды (телефон шалу, хат-хабар алмасу, іссапарлар), бірақ олар әрдайым
ойдағыдай аяқтала бермейді.
Борыштың нақтылығы және дебитордың бар екенін растау жөніндегі іс-
қимылдың бірі есепті күнге салыстырып тексеру актісін жасау болып
табылады, бірақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепіл бола
алмайды.
Міндеттемелерді орындамау жағдайларының жиелеп кетуіне байланысты
“Вексельдік айналым туралы” ҚР заңдарында міндеттемедегі талаптан қайту
ретіндегі шарт нысаны – цессия көзделген.
Анағұрлым кең тараған нысан факторингілік компанияның дебиторлық
борышын сату болып абылады.
Факторингілік компания- бұл белгілі бір сыйақыға кәсіпорыннан
дебиторлық борышты сатып алатын, содан кейін тікелей тауар (жұмыс,
қызмет) сатып алушылардың борыштары жинайтын қаржы компаниялары немесе
банктер.
Халықаралық стандарттарға сәйкес дебиторлық борыш сомасынан шегініс
жасауды көрсетудің әдістемесе есептеу әдісіне және кірістер мен
шығыстарды танудың тұжырымдамалық негізіне сәйкес қазір қолданылып жүрген
әдістемені мойындаумен бірдей.
Салық есебінде негізгі борыш төлем сомасы мен борышты сатып алудың
құны арасындағы оң айырма түріндегі табыс борышты талап етуден шегіну
болып табылады. Жалпы шетелдік валютадағы дебиторлық берешек жағдайы да
көп кездеседі. Шетелдік валютадағы дебиторлық берешек шетелдік
әріптестермен мәмілелер жасағанда: экспорттық операциялар бойынша,
кәсіпорын қызметкерлерінің шетелдік іссапарлары бойынша және т.б.
туындайды.
Дебиторлық берешекті заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын тұлғалардан өндіріп алу заңды тұлға- дебиторлардан өндіріп
алғандағы тәртіппен жүргізіледі. Алайда, аталған жағдайда өндіріп алу
кәсіпкерде алынған банк шоттары болған жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Дебиторлық берешекті жеке тұлғалардан өндіріп алу тек сот тәртібімен ғана
жүргізіледі.
Ал заңды тұлғадан дебиторлық борышты өндіріп алу салық органдары,
банк мекемлері арқылы, содан кейін барып мәжбүрлеу шаралары қолданылады.
Жалпы дебиторлық берешектің есебін дұрыс ұйымдастырудың кәсіпорын
шаруашылығы үшін маңызы зор болып табылады. Дебиторлық берешекті
баланстан шығару жойылған берешек болып табылмайды. Бұл берешек
борышқордың мүліктін жағдайы өзгерген жағдайда оны өндіріп алу
мүмкіндігін қадағалау үшін есептен шығарылған кезден бастап 2 жыл бойы
баланста көрсетілуге тиіс.
1.2. Дебиторлық борыштардың түгенделуі мен құжатталынуы.
Кәсіпорында дебиторлық берешектердің есебін дұрыс ұйымдастырудың басты
алғышарттары- олардың түгенделуі мен құжатталынуы. Кәсіпорыннын
шаруашылық қызметін жүзеге асырған кезде мүліктің іс жүзінде бар
екендігін мезгіл-мезгіл тексеріп тұру, оны бухгалтерлік есептің сандық
деректерімен салыстыру, берешек пен міндеттемелердің есепте толық
көрсетілуін ұдайы тексеріп тұру қажеттігі туындайды. Аталған міндеттерге
түгендеу жүргізу арқылы қол жеткізіледі.
Шаруашылық субъектілері үшін түгендеу жүргізу тәртібі мен мерзімдерін
кәсіпорын басшысы кәсіпорынның есеп саясатында белгілейді. 31-
желтоқсанға есептілік жасайтын кезге қарай баланстың барлық баптарды
тексеріп, нақтылау және пайда болған ауытқуларды есепте реттеу үшін
түгендеуді жылдық бухгалтерлік есептілікті жасардың алдында жүргізу
керек.
Дебиторлық берешектерді түгендеу көп уақыт жұмсауға байланысты
болғандықтан (оның ішінде өзара есепке жатқызуларды салыстыру үшін
дебиторларға), оны есепті жылдан кейінгі жылдың 1-қаңтарындағы жағдай
бойынша деректерді міндетті түрде нақтылай отырып, жыл соңына дейін
бірнеше ай бұрын бастаған жөн. Түгендеу комиссиясының құрамына
кәсіпорынның бухгалтерлік және қызметтерінің қызметкерлері кіруге тиіс.
Жалпы, дебиторлық берешекті түгендеу есептегі дебиторлық берешекті
құжаттамалық тексеруді қамтиды. Сатып алу- сату шарттарын; есеп айырысу
құжаттарын (шот-фактура, сенімхат, түбіртектер, т.б.) тексеруді
жүргізеді.
Түгендеу кезінде мыналарға назар аудару қажет:
- әрбір дебиторлық берешек бойынша талап қою мерзімдері
- дебиторлық берешекті өндіріп алу үшін қолданылатын шаралар
- өзара есеп айырысуды салыстыру
- кәсіпорында шарттық міндеттемелердің орындалуын бақылау
Жыл аяғында бухгалтерлік есептің шоттарындағы дебиторлық берешекті
өтеу мерзімдері жасалған шарттардың негізінде оларды қысқа және ұзақ
мерзімді етіп бөлу мақсатымен айқындалады. Дебиторлық берешек, егер
оларды өтеу мерзімі есепті күннен кейін 12 айдан аспаса, қысқа мерзімді
деп есептеледі.
Түгендеу кезінде мерзімі өтіп кеткен берешекті де айқындау қажет.
Талап қою мерзімі аяқталған, мерзімі өтіп кеткен берешек жүргізілген
түгендеу деректерінің, негізгі емес қызметтен алынған табыстарға немесе
кезең шығындарына кәсіпорын басшысының жазбаша негіздемесі мен бұйрығының
негізінде әрбір міндеттеме бойынша есептен шығарылады.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі есептілік тіркелімдер
(регистрлер, құжаттар) пайдаланылады.
- №7 журнал-ордер –333 “жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы” деп аталатын шоттың кредиті бойынша.
- №8 журнал-ордер –331 “Алынуға тиісті қосылған құн салығы”
шотының, 332-“Есептелген проценттер”, 334-“Басқалар”, және
35- “Берілген аванстар” бас шотындағы бөлімше шоттарының
кредиті бойынша.
- №8 журнал-ордерге қосымша ведомость 35- “Берілген аванстар”
бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша.
- №10 журнал-ордер 31- “Күдікті қарыздар бойынша резервтер”
бас шотының бөлімше шоттары және 34- “Алдағы кезең
шығындары” бас шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша.
- №11 журнал-ордер 30-“Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің борышы” бас шотындағы бөлімше шоттарының және
32- “Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы”
бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша
жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын,
ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және т.б. құжаттарды
қолданған дұрыс болып табылады.
Шетелдік сатушылар, сатып-алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударылып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы
несие берушімен несиелік келісім- шартқа тұрып, несиелік карточка алады
және оны сатып алу кезінде қолданады. Егер сатушы ақша орнына карточка
алса, онда ол несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу
барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады.
Жалпы, есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Контировка деп аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың
мәнін ашатын кореспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс
көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырулары тиіс.
Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен
олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар
бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқалы
жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат-әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі
мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары
бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық- экономикалық
параметрлерінің жақсарғандығы байқалып отыр. Басып отырған ақша
“дематерилизациямен”, яғни ақшалардың электрондық формаларға ауысуы
дебиторлық берешек бойынша есеп айырысулар бойынша бухгалтерлік есепті
енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр.
Сондықтан, дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы
тәжірибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.
ІІ. Дебиторлық берешектің аналитикалық және синтетикалық есебі.
2.1. Алынуға тиісті шоттар есебі.
30- “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы” деп аталатын бас
шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің
субъектіге деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін
арналған. Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды ашып
көрсетеді:
301- “лынуға тиісті шоттар”
302- “Алынған вексельдер”
303- “Басқалар”
Бұлар активті шоттар болып табылады. Сондықтан бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. 301-
“Алынуға тиісті шоттар” деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары
бойынша төлеуге тиісті сомасы есептелінеді. Жалпы “Алынуға тиісті шоттар”
шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді активтер ретінде сату
нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір
уақыттарда “саудалық міндеттемелер” деп те атайды. Олар тауарларды
несиеге сату кезінде де пайда болады. Тауарларды несиеге сататын
фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар
болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет.
Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар және т.б. бойынша дебиторлық борыштар есептелінуі мүмкін.
Алынуға тиісті шоттар бойынша дебиторлық борыштардың туындауы табысты
танудың қабылданған әдістемесіне-есептеу әдісіне байланысты болған, оған
сәйкес табыс, төлеудің мерзімі мен тәртібіне қарамастан, оны алуға
арналған құқық пайда болған сәтте танылады.
301- “Алынуға тиісті шоттар” деп аталатын бөлімше шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай кореспонденциялар жазылады:
- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге тиеліп жіберілген тауарлар,
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары
ұсынылған:
Д-т 301 К-т 701
- Тиіеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты құн салығы есептелінгенде:
Д-т 301 К-т 633
- Сатылған материалдық емес активте, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына:
Д-т 301 К-т 721, 722, 723
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша ҚҚС есептеме:
Д-т 301 К-т 633
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтың пайда болуына:
Д-т 301 К-т 723
- Айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде:
Д-т 301 К-т 727
- Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде:
Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 301
- Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда:
Д-т 711 К-т 301
- Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға
шегерімдерінің сомасына:
Д-т 712, 713 К-т 301
- Қайтарылған тауар мен өнімдерге есептелінген ҚҚС сомасы:
Д-т 301 К-т 633 сторно етіледі
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
бойынша пайда болған жағымсыз бағамдық айырмашылық сомасына:
Д-т 644 К-т 301
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық- материалдық қорлар бойынша фактура-
шоттар немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып
көрсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары
бойынша жазылады. Ведомостың бірінші бағанында сатып алушылар бойынша ай
басындағы қалдықтар көшіріледі. Екінші мен оныншы аралығындағы бағандарда
бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық
мәліметтері көрсетіледі. Он бірінші “көрсетілген шоттар бойынша сомалар”
бағанында ай ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер
енгізіледі. Ұсынылған фактура- шоттарды төлеуге байланысты операциялар
113 және 114- “төлемдер жайлы белгілер” бағанында банктер жіберген
шоттардың үзінді көшірмесі, кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжаттары
негізінде көрсетіледі.
301- “Алынуға тиісті шоттар” шоттының кредиті бойынша операциялардың
есебі үшін №11 журнал ордер қолданылады. Тауарларды сату мен сатып алу
кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы
келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісім-
шарттарымен және т.б. құжаттар хұқықтық рәсімделуі қажет.
Жоғарыда көрсетілген шоттар корреспонденциялары қолма-қол және қолма-
қолсыз есеп айырысқан жағдайда қолданылады, яғни төлем тапсырмалары мен
төлем талаптары тапсырмалармен, аккредетивтермен, чектермен және т.б.
түрінде жүзеге асады.
2.2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі.
Нәтиіжесінде күмәнді талаптар мен міндетемелер туындауы мүмкін
дебиторлық берешектерді салыстыру қаржылық жылдық қорытындыларын шығарған
кезде маңызды сәттердің бірі болып табылады. Бұл ретте күмәнді талап
туындаған сәтте қолданылған салық заңдарының барлық талаптарын сақтай
отырып, оларды бухгалтерлік және салық есебіне дұрыс көрсеткен жөн.
Қазіргі таңда сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
уақытылы есеп айырыса алмай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алымбай қалуы іс-тәжірибеде жиі кездеседіні
белгілі. Жалпы борышкердің белгіленген мерзім аралығында төлем жасай
алмау фактісі осы берешек соманының жабылмай қалатындығын білдіреді.
Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорынның банкрот
болып қалуы немесе ол субъектінің таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету
мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісім-шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары “күдікті қарыздар” деп аталады. 31- “күдікті (күмәнді) қарыздар
бойынша резервтер” деп аталатын бас шотының бөлімше шотында күдікті
қарыздарға жасалынған резервтер сомасы есептелінеді. Күдікті қарыздарға –
уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз
етілмеген дебиторлық борыштар жатқызылады.
ҚР заңына сәйкес 1 талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек
күдікті қарыз болып саналады. Өтелу - өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын
борыштарды есептен шығарудың 2 тәсілі бар:
1) Тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар заңда қаралған төлемді
талап ету мерзімі өткеннен кейін есептен шығарылады.
2) Резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындарды есептеу үшін алдын-ала
резервтік қор қарастырылады.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды, өйткені , ол кірістер мен шығындары сәйкестілікке
келтіре алмайды, яғни күдікті борыштарды тауарлар жеткізіліп берілген
және қызметтер көрсетілген кезде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға
1. Кеулімжаев “Қаржылық есеп”
жатқызады. Субъектілер күдікті қарыздарға шығындардың есебінен резерв
жасай алады. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі 311- шотта
жүргізіледі. Күдікті қарыздар бойынша есеп беретін жылдың соңында
жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу
жүргізу нәтижесіне сүйене жасалынады.
Азаматтық кодекстің 1- бөліміндегі 178- бабына сәйкес борыштың
өтімділік мерзімінің жалпы уақыты 3 жыл болып белгіленді. 3 жыл ішінде
өтелінбеген борыш күдікті қарыздарға жасалынған резерв сомасының есебінен
есептен шығарылғанда ҚР заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар “үмітсіз қарыз” деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары күдікті қарыздарға жасалған резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер субъект күдікті қарыз бойынша резерв жасамаса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып, есептен шығарылады.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелінсе,
бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:
Д-т 311 К-т 301
Бұрын еспетен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс болып
табылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік еспте мына жазу жазылады:
Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 727
311- шотында жинақталатын “күдікті қарыздар бойынша резервтер” есебі №
10 журнал- ордерде жүргізіледі. 311- шот бойынша субъектінің
бухгалтерлік есебінде мынадай корреспонденциялар жазылады:
- күдікті қарыздар бойынша резерв құрылғанда:
Д-т 821 К-т 311
- күдікті қарыздар бойынша резервтің есебінен дебиторлық борыштың
есептен шығарылуына:
Д-т 311 К-т 301-303
Аралық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары 821- шотының
дебеті, 311- шоттың кредиті бойынша сторно етіледі. (қызыл сиямен жазу
арқылы алынып тасталады).
Бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыз күдікті қарыз бойынша резерв
сомасы алынып тасталып көрсетіледі. Мысалы: Шаруашылық субъектінің
дебиторлық қарызы 200 мың теңге, ал күдікті қарыздар бойынша резерв
сомасы 50 мың теңгені құрайды деп есептейік. Сонда қаржылық есеп беру
кезеңінде резерв сомасы 50 мың теңге кезең шығындары ретінде танылады да
бухгалтерлік бойынша дебиторлық қарыз сомасы 50 мың теңгеге азайтылып,
150 мың теңге (200-500 = 150) көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте дебиторлық берешекті есептен шығару жөніндегі
операциялар былайша көрсетілетін болады:
- күмәнді қарыздар бойынша резерв жасалды:
Д-т 821 К-т 311 сомасы 100000 теңге
- Дебиторлық берешек күмәнді қарыздар бойынша жасалған резерв есебінен
есептен шығарылады: (ҚҚС-сыз)
Д-т 311 К-т 301-303, 321-323 сомасы 50000 теңге
- Есептелген шығарылған қарыздар бойынша ҚҚС сомасына:
Д-т 633 К-т 301-303, 321-323 сомасы 8000 теңге
Егер кәсіпорын күмәнді қарыздар бойнша резерв жасалмаса және үмітсіз
қарыздар анықталатын жағдайлар туындаса, онда берешектің сомасы бірден
кезең шығыстарына есептен шығарылуы және қаржы – шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы есепке қосылуы мүмкін. Түгендеудің нәтижелері,
негіздеме жазылған бухгалтерлік анықтама және кәсіпорынның басшысының
бұйрығы үмітсіз бухгалтерлік берешекті есептен шығаруға негіз болды.
Мысал1: Фирма 1999 жылы 2 мамырда тауар өткізді, 120000 теңге сомаға
табыс есептелінді, ққс –24000 теңге. 1999 жылы 30 желтоқсанда жабдықты
орнату жөніндегі жұмыстар орындалды, актіге қол қойылып, 155 000 теңге
сомаға табыс, 31000 теңге сомаға ҚҚС есептелінді. 2001 жылы 31
желтоқсанда жағдай бойынша төлем жасалған жоқ. Фирма дебиторларына
бірнеше рет хаттар да жазды. Қолда бірінші дебитормен 144000 теңге сомаға
жасалған салыстыру актісі ғана бар. Екінші дебитор жоғалып кетті. Фирма
2001 жылы 120000 теңге мөлшеріндегі соманы ғана шегерімге жатқызуға
құқылы. Заңға сәйкес, салық төлеуші 2001 жылы мамырда бюджетке енгізілуге
тиіс 24000 теңге ҚҚС сомасын кемітуге құқылы.
2.3. Берілген аванстар.
35- “Берілген аванстар” бөлімшесінің шоттары тауарлық- материалдық
қорларды, негізгі құралдарды жеткізгені үшін алдын-ала берілген аванстар
сомасын сипаттайды. Осылайша, төменде аталатын шоттар мен олардың
сипаттамасы, дебиторлық борыштар мен үшінші бөлімдегі басқадай активтер
жайлы түсініктеме алуға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, 35- “Берілген аванстар” бөлімшеесі келесі шоттардан
тұрады:
351- “Тауарлық материалдық қорларжы жеткізіп беру үшін берілген
аванстар”
352- “Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген
аванстар”
Бұл жоғарыда аталған шоттардағы байланысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- Тауарлық- материалдық қорларды жеткізіп беру үшін, орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстарға
Д-т 351, 352 К-т 423, 431, 441, 451
- Несие есебінен берілген аванс сомасына
Д-т 351, 352 К-т 601, 602, 603
- Шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша
тиімді бағамдық айырмашылықтың пайда болуына
Д-т 351, 352 К-т 725
- Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланылғаннан қалғаны
қайтарылғанда
Д-т 423, 431, 441, 451 К-т 351, 352
- Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз
сомаларды жапқанда
Д-т 671 К-т 351, 352
Шаруашылық субъектісіне басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
борыштар төмендегідей шоттарда есептелінеді:
331- “Алынуға тиісті қосылған құн салығы”
332- “Есептелінген проценттер”
333- “Есеп беретін тұлғалардың берешегі”
334- “Басқалары”
Бұл шоттарда 30- “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер” бөлімшесінің
шоттарында есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операцияларын
есептелінеді.
331- “Алынуға тиісті қосылған құн салығы” шоты субъектінің сатып
алынған негізгі құралдарды, материалдарды, т.б. бойынша жабдықтаушыларға
төленген, қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға
арналған. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерге жанама салық
болып табылады. Осыған орай, ол тауардың құнына қосылып, оның бағасын
көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Бюджетке
төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін сатып алушылардан
алынған салық пен материалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Алынуға тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі.
Жоспар.
Кіріспе
І. Дебиторлық берешек мәні.
Дебиторлық берешек түсінігі және есебін ұйымдастыру.
Деиторлық берешектің түгенделуі мен құжатанылуы.
ІІ. Деибиторлық берешектің аналитикалық және синтетикалық есебі.
1. . Алынуға тиісті шоттар есебі.
2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі.
2.3. Берілген аванстар және өзге де дебиторлық берешектер есебі.
4. . Алдағы кезең шығындарының есебі.
5. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
ІІІ. Дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар
корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар.
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қандай да болмасын шаруашылық субъектілері өз қаржылық-шаруашылық
процестерінде дебиторлық қарызды есепке алады. Бұл кәсіпорыннан басқа
заңды және жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, субъектінің оларға
көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің
субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары
мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштардың туындауымен байланысты
болып табылады.
Кәсіпорын балансында дебиторлық берешектің болуы аландаушылық фактор
болып саналады. Баланс валютасы артқан кезде олар сонымен бірге кәсіпорын
қызметінің өтімділігін, тәуелсіздігін және төлемқабілеттілік сияқты қаржы
көрсеткіштерін нашарлатады.
Курстық жұмыстың мақсаты- дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепке
алудың ерекшеліктеріне талдау жасау.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы дебиторлық
берешектің мәні, түгенделуі мен құжатталынуы, екінші бөлімде алынуға
тиісті шоттар және өзге де дебиторлық борыштардың есебі, үшінші бөлімде
дебиторлық берешекті есепке алуда қолданылатын негізгі шоттар
корреспонденциялары мен ситуациялық мысалдар қарастырылады.
І. Дебиторлық берешек түсінігі.
1.1. Дебиторлықберешек мәні.
“Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар” атты
№ 2 Бухалтерлік есеп стандартына сәйкес дебиторлық берешек есепті күннен
кейінгі бір жыл ішінде алынуы мүмкін баптың бірі болып табылады.
Деиторлық борыш-деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысы заңды және
жеке тұлғалардың шаруашылық субъектінің алдындағы сатып алған тауарлары,
субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жұмысшылар мен
қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға
алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады.
Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай-ақ
жеке дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы актвтер қатарында есептелінеді.
Олардың қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын-ала
төленген) төлем;
- Тапсырыдған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті
борыштар;
- Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес
серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде
туындаған дебиторлық борыштар;
- Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғалардың)
дебиторлық борышы;
- Басқадай дебиторлық борыштар;
ҚР Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі ұлттық комиссияның 1996
жылғы №2 “қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық
негіздер туралы” деп аталатын қаулысына сәйкес “Дебиторлық борыш иелік
ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив болып
саналады”. Яғни, “дебиторлық борыш”- дегеніміз, бұл- иелік ету хұқын
қосқандағы заңды құқықтарымен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық иімділік болып табылады.
Мысалы, американдық FASB- пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық борыштың активі маңызды 3
сипаттамаға ие:
- Ол, ақша- қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне
мүмкіндікті қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге)
болашақтағы тиімділікті қамтиды;
- Активтер дегеніміз- щаруашылық субъектісі басқара алатын
ресурстар болып табылады. Тімділікке деген немесе
потенциаллдық қызметтерге деген хұқтар, заңды болуы немесе
олардың заңды дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ
мерзімді активтердегі “Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар” бабына
енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық борыштың ауқымына байланысты кәсіпорында айналымнан
қаржыларды оқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзімдерінің
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзімінің ұзақтығы пайда
болады.
Тауар запастарымен салысырғанда дебиторлық борыш- бұл ақшалай
қаражаттың (ақы төлеу) кеіп түсуі жолындағы бір қадам алға басуы. Алайда
“қысқа қадам” сияқты болып көрінетін осы соңғы қадам көбінесе бола
бермейді.
Іс жүзінде, пайда болған дебиторлық борыштан кейін 90 күн өткеннен
соң сатушы (жеткізуші) күдіктенеді де, белгілі бір іс-қимылдар жасай
бастайды (телефон шалу, хат-хабар алмасу, іссапарлар), бірақ олар әрдайым
ойдағыдай аяқтала бермейді.
Борыштың нақтылығы және дебитордың бар екенін растау жөніндегі іс-
қимылдың бірі есепті күнге салыстырып тексеру актісін жасау болып
табылады, бірақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепіл бола
алмайды.
Міндеттемелерді орындамау жағдайларының жиелеп кетуіне байланысты
“Вексельдік айналым туралы” ҚР заңдарында міндеттемедегі талаптан қайту
ретіндегі шарт нысаны – цессия көзделген.
Анағұрлым кең тараған нысан факторингілік компанияның дебиторлық
борышын сату болып абылады.
Факторингілік компания- бұл белгілі бір сыйақыға кәсіпорыннан
дебиторлық борышты сатып алатын, содан кейін тікелей тауар (жұмыс,
қызмет) сатып алушылардың борыштары жинайтын қаржы компаниялары немесе
банктер.
Халықаралық стандарттарға сәйкес дебиторлық борыш сомасынан шегініс
жасауды көрсетудің әдістемесе есептеу әдісіне және кірістер мен
шығыстарды танудың тұжырымдамалық негізіне сәйкес қазір қолданылып жүрген
әдістемені мойындаумен бірдей.
Салық есебінде негізгі борыш төлем сомасы мен борышты сатып алудың
құны арасындағы оң айырма түріндегі табыс борышты талап етуден шегіну
болып табылады. Жалпы шетелдік валютадағы дебиторлық берешек жағдайы да
көп кездеседі. Шетелдік валютадағы дебиторлық берешек шетелдік
әріптестермен мәмілелер жасағанда: экспорттық операциялар бойынша,
кәсіпорын қызметкерлерінің шетелдік іссапарлары бойынша және т.б.
туындайды.
Дебиторлық берешекті заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын тұлғалардан өндіріп алу заңды тұлға- дебиторлардан өндіріп
алғандағы тәртіппен жүргізіледі. Алайда, аталған жағдайда өндіріп алу
кәсіпкерде алынған банк шоттары болған жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Дебиторлық берешекті жеке тұлғалардан өндіріп алу тек сот тәртібімен ғана
жүргізіледі.
Ал заңды тұлғадан дебиторлық борышты өндіріп алу салық органдары,
банк мекемлері арқылы, содан кейін барып мәжбүрлеу шаралары қолданылады.
Жалпы дебиторлық берешектің есебін дұрыс ұйымдастырудың кәсіпорын
шаруашылығы үшін маңызы зор болып табылады. Дебиторлық берешекті
баланстан шығару жойылған берешек болып табылмайды. Бұл берешек
борышқордың мүліктін жағдайы өзгерген жағдайда оны өндіріп алу
мүмкіндігін қадағалау үшін есептен шығарылған кезден бастап 2 жыл бойы
баланста көрсетілуге тиіс.
1.2. Дебиторлық борыштардың түгенделуі мен құжатталынуы.
Кәсіпорында дебиторлық берешектердің есебін дұрыс ұйымдастырудың басты
алғышарттары- олардың түгенделуі мен құжатталынуы. Кәсіпорыннын
шаруашылық қызметін жүзеге асырған кезде мүліктің іс жүзінде бар
екендігін мезгіл-мезгіл тексеріп тұру, оны бухгалтерлік есептің сандық
деректерімен салыстыру, берешек пен міндеттемелердің есепте толық
көрсетілуін ұдайы тексеріп тұру қажеттігі туындайды. Аталған міндеттерге
түгендеу жүргізу арқылы қол жеткізіледі.
Шаруашылық субъектілері үшін түгендеу жүргізу тәртібі мен мерзімдерін
кәсіпорын басшысы кәсіпорынның есеп саясатында белгілейді. 31-
желтоқсанға есептілік жасайтын кезге қарай баланстың барлық баптарды
тексеріп, нақтылау және пайда болған ауытқуларды есепте реттеу үшін
түгендеуді жылдық бухгалтерлік есептілікті жасардың алдында жүргізу
керек.
Дебиторлық берешектерді түгендеу көп уақыт жұмсауға байланысты
болғандықтан (оның ішінде өзара есепке жатқызуларды салыстыру үшін
дебиторларға), оны есепті жылдан кейінгі жылдың 1-қаңтарындағы жағдай
бойынша деректерді міндетті түрде нақтылай отырып, жыл соңына дейін
бірнеше ай бұрын бастаған жөн. Түгендеу комиссиясының құрамына
кәсіпорынның бухгалтерлік және қызметтерінің қызметкерлері кіруге тиіс.
Жалпы, дебиторлық берешекті түгендеу есептегі дебиторлық берешекті
құжаттамалық тексеруді қамтиды. Сатып алу- сату шарттарын; есеп айырысу
құжаттарын (шот-фактура, сенімхат, түбіртектер, т.б.) тексеруді
жүргізеді.
Түгендеу кезінде мыналарға назар аудару қажет:
- әрбір дебиторлық берешек бойынша талап қою мерзімдері
- дебиторлық берешекті өндіріп алу үшін қолданылатын шаралар
- өзара есеп айырысуды салыстыру
- кәсіпорында шарттық міндеттемелердің орындалуын бақылау
Жыл аяғында бухгалтерлік есептің шоттарындағы дебиторлық берешекті
өтеу мерзімдері жасалған шарттардың негізінде оларды қысқа және ұзақ
мерзімді етіп бөлу мақсатымен айқындалады. Дебиторлық берешек, егер
оларды өтеу мерзімі есепті күннен кейін 12 айдан аспаса, қысқа мерзімді
деп есептеледі.
Түгендеу кезінде мерзімі өтіп кеткен берешекті де айқындау қажет.
Талап қою мерзімі аяқталған, мерзімі өтіп кеткен берешек жүргізілген
түгендеу деректерінің, негізгі емес қызметтен алынған табыстарға немесе
кезең шығындарына кәсіпорын басшысының жазбаша негіздемесі мен бұйрығының
негізінде әрбір міндеттеме бойынша есептен шығарылады.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі есептілік тіркелімдер
(регистрлер, құжаттар) пайдаланылады.
- №7 журнал-ордер –333 “жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы” деп аталатын шоттың кредиті бойынша.
- №8 журнал-ордер –331 “Алынуға тиісті қосылған құн салығы”
шотының, 332-“Есептелген проценттер”, 334-“Басқалар”, және
35- “Берілген аванстар” бас шотындағы бөлімше шоттарының
кредиті бойынша.
- №8 журнал-ордерге қосымша ведомость 35- “Берілген аванстар”
бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша.
- №10 журнал-ордер 31- “Күдікті қарыздар бойынша резервтер”
бас шотының бөлімше шоттары және 34- “Алдағы кезең
шығындары” бас шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша.
- №11 журнал-ордер 30-“Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің борышы” бас шотындағы бөлімше шоттарының және
32- “Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы”
бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша
жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын,
ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және т.б. құжаттарды
қолданған дұрыс болып табылады.
Шетелдік сатушылар, сатып-алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударылып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы
несие берушімен несиелік келісім- шартқа тұрып, несиелік карточка алады
және оны сатып алу кезінде қолданады. Егер сатушы ақша орнына карточка
алса, онда ол несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу
барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады.
Жалпы, есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Контировка деп аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың
мәнін ашатын кореспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс
көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырулары тиіс.
Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен
олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар
бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқалы
жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат-әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі
мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары
бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық- экономикалық
параметрлерінің жақсарғандығы байқалып отыр. Басып отырған ақша
“дематерилизациямен”, яғни ақшалардың электрондық формаларға ауысуы
дебиторлық берешек бойынша есеп айырысулар бойынша бухгалтерлік есепті
енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр.
Сондықтан, дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы
тәжірибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.
ІІ. Дебиторлық берешектің аналитикалық және синтетикалық есебі.
2.1. Алынуға тиісті шоттар есебі.
30- “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы” деп аталатын бас
шоттың бөлімше шоттары, сатып алушылармен тапсырыс берушілердің
субъектіге деген әртүрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін
арналған. Аталған бөлім келесідей шоттар жайлы ақпараттарды ашып
көрсетеді:
301- “лынуға тиісті шоттар”
302- “Алынған вексельдер”
303- “Басқалар”
Бұлар активті шоттар болып табылады. Сондықтан бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. 301-
“Алынуға тиісті шоттар” деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары
бойынша төлеуге тиісті сомасы есептелінеді. Жалпы “Алынуға тиісті шоттар”
шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді активтер ретінде сату
нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір
уақыттарда “саудалық міндеттемелер” деп те атайды. Олар тауарларды
несиеге сату кезінде де пайда болады. Тауарларды несиеге сататын
фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар
болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет.
Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар және т.б. бойынша дебиторлық борыштар есептелінуі мүмкін.
Алынуға тиісті шоттар бойынша дебиторлық борыштардың туындауы табысты
танудың қабылданған әдістемесіне-есептеу әдісіне байланысты болған, оған
сәйкес табыс, төлеудің мерзімі мен тәртібіне қарамастан, оны алуға
арналған құқық пайда болған сәтте танылады.
301- “Алынуға тиісті шоттар” деп аталатын бөлімше шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай кореспонденциялар жазылады:
- Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге тиеліп жіберілген тауарлар,
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу құжаттары
ұсынылған:
Д-т 301 К-т 701
- Тиіеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге байланысты құн салығы есептелінгенде:
Д-т 301 К-т 633
- Сатылған материалдық емес активте, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына:
Д-т 301 К-т 721, 722, 723
- Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша ҚҚС есептеме:
Д-т 301 К-т 633
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтың пайда болуына:
Д-т 301 К-т 723
- Айыппұлдар, өсімақылар есептелгенде:
Д-т 301 К-т 727
- Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, атқарылған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде:
Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 301
- Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әртүрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда:
Д-т 711 К-т 301
- Кейіннен қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға
шегерімдерінің сомасына:
Д-т 712, 713 К-т 301
- Қайтарылған тауар мен өнімдерге есептелінген ҚҚС сомасы:
Д-т 301 К-т 633 сторно етіледі
- Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
бойынша пайда болған жағымсыз бағамдық айырмашылық сомасына:
Д-т 644 К-т 301
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы ведомостарда есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық- материалдық қорлар бойынша фактура-
шоттар немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып
көрсетіледі. Ведомостардағы жазулар, шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары
бойынша жазылады. Ведомостың бірінші бағанында сатып алушылар бойынша ай
басындағы қалдықтар көшіріледі. Екінші мен оныншы аралығындағы бағандарда
бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық
мәліметтері көрсетіледі. Он бірінші “көрсетілген шоттар бойынша сомалар”
бағанында ай ішінде сатылған активтер шоттары бойынша мәліметтер
енгізіледі. Ұсынылған фактура- шоттарды төлеуге байланысты операциялар
113 және 114- “төлемдер жайлы белгілер” бағанында банктер жіберген
шоттардың үзінді көшірмесі, кассалық ордерлер мен басқадай ақша құжаттары
негізінде көрсетіледі.
301- “Алынуға тиісті шоттар” шоттының кредиті бойынша операциялардың
есебі үшін №11 журнал ордер қолданылады. Тауарларды сату мен сатып алу
кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы
келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісім-
шарттарымен және т.б. құжаттар хұқықтық рәсімделуі қажет.
Жоғарыда көрсетілген шоттар корреспонденциялары қолма-қол және қолма-
қолсыз есеп айырысқан жағдайда қолданылады, яғни төлем тапсырмалары мен
төлем талаптары тапсырмалармен, аккредетивтермен, чектермен және т.б.
түрінде жүзеге асады.
2.2. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі.
Нәтиіжесінде күмәнді талаптар мен міндетемелер туындауы мүмкін
дебиторлық берешектерді салыстыру қаржылық жылдық қорытындыларын шығарған
кезде маңызды сәттердің бірі болып табылады. Бұл ретте күмәнді талап
туындаған сәтте қолданылған салық заңдарының барлық талаптарын сақтай
отырып, оларды бухгалтерлік және салық есебіне дұрыс көрсеткен жөн.
Қазіргі таңда сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
уақытылы есеп айырыса алмай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алымбай қалуы іс-тәжірибеде жиі кездеседіні
белгілі. Жалпы борышкердің белгіленген мерзім аралығында төлем жасай
алмау фактісі осы берешек соманының жабылмай қалатындығын білдіреді.
Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорынның банкрот
болып қалуы немесе ол субъектінің таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету
мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісім-шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары “күдікті қарыздар” деп аталады. 31- “күдікті (күмәнді) қарыздар
бойынша резервтер” деп аталатын бас шотының бөлімше шотында күдікті
қарыздарға жасалынған резервтер сомасы есептелінеді. Күдікті қарыздарға –
уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз
етілмеген дебиторлық борыштар жатқызылады.
ҚР заңына сәйкес 1 талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек
күдікті қарыз болып саналады. Өтелу - өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын
борыштарды есептен шығарудың 2 тәсілі бар:
1) Тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар заңда қаралған төлемді
талап ету мерзімі өткеннен кейін есептен шығарылады.
2) Резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындарды есептеу үшін алдын-ала
резервтік қор қарастырылады.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды, өйткені , ол кірістер мен шығындары сәйкестілікке
келтіре алмайды, яғни күдікті борыштарды тауарлар жеткізіліп берілген
және қызметтер көрсетілген кезде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға
1. Кеулімжаев “Қаржылық есеп”
жатқызады. Субъектілер күдікті қарыздарға шығындардың есебінен резерв
жасай алады. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі 311- шотта
жүргізіледі. Күдікті қарыздар бойынша есеп беретін жылдың соңында
жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу
жүргізу нәтижесіне сүйене жасалынады.
Азаматтық кодекстің 1- бөліміндегі 178- бабына сәйкес борыштың
өтімділік мерзімінің жалпы уақыты 3 жыл болып белгіленді. 3 жыл ішінде
өтелінбеген борыш күдікті қарыздарға жасалынған резерв сомасының есебінен
есептен шығарылғанда ҚР заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар “үмітсіз қарыз” деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары күдікті қарыздарға жасалған резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер субъект күдікті қарыз бойынша резерв жасамаса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып, есептен шығарылады.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелінсе,
бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:
Д-т 311 К-т 301
Бұрын еспетен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс болып
табылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік еспте мына жазу жазылады:
Д-т 431, 432, 441, 451, 452 К-т 727
311- шотында жинақталатын “күдікті қарыздар бойынша резервтер” есебі №
10 журнал- ордерде жүргізіледі. 311- шот бойынша субъектінің
бухгалтерлік есебінде мынадай корреспонденциялар жазылады:
- күдікті қарыздар бойынша резерв құрылғанда:
Д-т 821 К-т 311
- күдікті қарыздар бойынша резервтің есебінен дебиторлық борыштың
есептен шығарылуына:
Д-т 311 К-т 301-303
Аралық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары 821- шотының
дебеті, 311- шоттың кредиті бойынша сторно етіледі. (қызыл сиямен жазу
арқылы алынып тасталады).
Бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыз күдікті қарыз бойынша резерв
сомасы алынып тасталып көрсетіледі. Мысалы: Шаруашылық субъектінің
дебиторлық қарызы 200 мың теңге, ал күдікті қарыздар бойынша резерв
сомасы 50 мың теңгені құрайды деп есептейік. Сонда қаржылық есеп беру
кезеңінде резерв сомасы 50 мың теңге кезең шығындары ретінде танылады да
бухгалтерлік бойынша дебиторлық қарыз сомасы 50 мың теңгеге азайтылып,
150 мың теңге (200-500 = 150) көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте дебиторлық берешекті есептен шығару жөніндегі
операциялар былайша көрсетілетін болады:
- күмәнді қарыздар бойынша резерв жасалды:
Д-т 821 К-т 311 сомасы 100000 теңге
- Дебиторлық берешек күмәнді қарыздар бойынша жасалған резерв есебінен
есептен шығарылады: (ҚҚС-сыз)
Д-т 311 К-т 301-303, 321-323 сомасы 50000 теңге
- Есептелген шығарылған қарыздар бойынша ҚҚС сомасына:
Д-т 633 К-т 301-303, 321-323 сомасы 8000 теңге
Егер кәсіпорын күмәнді қарыздар бойнша резерв жасалмаса және үмітсіз
қарыздар анықталатын жағдайлар туындаса, онда берешектің сомасы бірден
кезең шығыстарына есептен шығарылуы және қаржы – шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы есепке қосылуы мүмкін. Түгендеудің нәтижелері,
негіздеме жазылған бухгалтерлік анықтама және кәсіпорынның басшысының
бұйрығы үмітсіз бухгалтерлік берешекті есептен шығаруға негіз болды.
Мысал1: Фирма 1999 жылы 2 мамырда тауар өткізді, 120000 теңге сомаға
табыс есептелінді, ққс –24000 теңге. 1999 жылы 30 желтоқсанда жабдықты
орнату жөніндегі жұмыстар орындалды, актіге қол қойылып, 155 000 теңге
сомаға табыс, 31000 теңге сомаға ҚҚС есептелінді. 2001 жылы 31
желтоқсанда жағдай бойынша төлем жасалған жоқ. Фирма дебиторларына
бірнеше рет хаттар да жазды. Қолда бірінші дебитормен 144000 теңге сомаға
жасалған салыстыру актісі ғана бар. Екінші дебитор жоғалып кетті. Фирма
2001 жылы 120000 теңге мөлшеріндегі соманы ғана шегерімге жатқызуға
құқылы. Заңға сәйкес, салық төлеуші 2001 жылы мамырда бюджетке енгізілуге
тиіс 24000 теңге ҚҚС сомасын кемітуге құқылы.
2.3. Берілген аванстар.
35- “Берілген аванстар” бөлімшесінің шоттары тауарлық- материалдық
қорларды, негізгі құралдарды жеткізгені үшін алдын-ала берілген аванстар
сомасын сипаттайды. Осылайша, төменде аталатын шоттар мен олардың
сипаттамасы, дебиторлық борыштар мен үшінші бөлімдегі басқадай активтер
жайлы түсініктеме алуға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, 35- “Берілген аванстар” бөлімшеесі келесі шоттардан
тұрады:
351- “Тауарлық материалдық қорларжы жеткізіп беру үшін берілген
аванстар”
352- “Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген
аванстар”
Бұл жоғарыда аталған шоттардағы байланысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- Тауарлық- материалдық қорларды жеткізіп беру үшін, орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстарға
Д-т 351, 352 К-т 423, 431, 441, 451
- Несие есебінен берілген аванс сомасына
Д-т 351, 352 К-т 601, 602, 603
- Шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша
тиімді бағамдық айырмашылықтың пайда болуына
Д-т 351, 352 К-т 725
- Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланылғаннан қалғаны
қайтарылғанда
Д-т 423, 431, 441, 451 К-т 351, 352
- Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз
сомаларды жапқанда
Д-т 671 К-т 351, 352
Шаруашылық субъектісіне басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
борыштар төмендегідей шоттарда есептелінеді:
331- “Алынуға тиісті қосылған құн салығы”
332- “Есептелінген проценттер”
333- “Есеп беретін тұлғалардың берешегі”
334- “Басқалары”
Бұл шоттарда 30- “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер” бөлімшесінің
шоттарында есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операцияларын
есептелінеді.
331- “Алынуға тиісті қосылған құн салығы” шоты субъектінің сатып
алынған негізгі құралдарды, материалдарды, т.б. бойынша жабдықтаушыларға
төленген, қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға
арналған. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерге жанама салық
болып табылады. Осыған орай, ол тауардың құнына қосылып, оның бағасын
көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Бюджетке
төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін сатып алушылардан
алынған салық пен материалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz