Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп және есептілікті ұйымдастыру
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша жарияланған жұмыстар тізімі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша жарияланған жұмыстар тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандану және Қазақстанның әлемдік экономикаға дендеп енуі отандық компаниялардың қаржылық есептіліктерінің сапалылығы мен шынайылығы мәселелерін көтеруде. Сондықтан республикада бухгалтерлік есеп пен есептілікті дамытуға арналған тұжырымдама қаржылық есептіліктің сапасын көтеруді келешек мақсаттардың негізгі бағыттарының бірі ретінде танып отыр.
Бухгалтерлік есеп теориясында және тәжірибесінде ақпараттың шынайылығы мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ежелгі уақыттан бері есептік құжаттарда ұсынылған ақпарат шынайылығы әр түрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың зерттеу пәні болып келді.
Осымен бір мезгілде, инфляция қаржылық есептіліктің сапалық сипаттамаларына әсер ете алатын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Өйткені инфляцияның салыстырмалы түрдегі аз ғана қарқынының өзі қаржылық есептіліктің сенімділігін, компания қызметінің шынайы бейнесін бұрмалап, пайдаланушыларға оның қаржылық жағдайы мен қызметінің нәтижесі туралы ақпараттарды алуға мүмкіндік бермейді.
Инфляциялық үдерістер тек сол бір активтер мен міндеттемелердің пайда болу уақытына байланысты әр түрлі ақша бірліктерінде болуына әкеледі. Мұндай алшақтық есептік мәліметтерді едәуір бұрмалауы мүмкін. Тұрақсыз валютада құрастырылған қаржылық есептіліктің осы жетіспеушілігін жою үшін бұрыннан пайда болған ақша сомаларына түзету жасау қажет.
Инфляция елдегі, сондай-ақ әлемдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын күрделі әрі көпжоспарлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі. Инфляцияның жалпытаралымдылығы мен тұрақтылығы оны қазіргі нарықтық шаруашылықтың табиғи және қажетті элементі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Инфляциялық үдерістердің негізгі себептері өндіріс және айналыс саласында үйлесімділіктің бұзылуы, баға белгілеу саясатында қателердің болуы, ұлттық табысты бөлудің ұтымсыз жүйесі және т.б. болып табылады.
Қазақстандық компаниялар 10 жылдан астам уақыттан бері қаржылық есептілікке жүйелі түзетулер жасамай, жоғары инфляция жағдайында жұмыс істеді, сәйкесінше ол пайдаланушылар үшін ақпараттылықтың салмақты бұрмалануына және маңыздылығын жоғалтуына әкелді.
Бухгалтерлік есеп теориясында және тәжірибесінде ақпараттың шынайылығы мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ежелгі уақыттан бері есептік құжаттарда ұсынылған ақпарат шынайылығы әр түрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың зерттеу пәні болып келді.
Осымен бір мезгілде, инфляция қаржылық есептіліктің сапалық сипаттамаларына әсер ете алатын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Өйткені инфляцияның салыстырмалы түрдегі аз ғана қарқынының өзі қаржылық есептіліктің сенімділігін, компания қызметінің шынайы бейнесін бұрмалап, пайдаланушыларға оның қаржылық жағдайы мен қызметінің нәтижесі туралы ақпараттарды алуға мүмкіндік бермейді.
Инфляциялық үдерістер тек сол бір активтер мен міндеттемелердің пайда болу уақытына байланысты әр түрлі ақша бірліктерінде болуына әкеледі. Мұндай алшақтық есептік мәліметтерді едәуір бұрмалауы мүмкін. Тұрақсыз валютада құрастырылған қаржылық есептіліктің осы жетіспеушілігін жою үшін бұрыннан пайда болған ақша сомаларына түзету жасау қажет.
Инфляция елдегі, сондай-ақ әлемдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын күрделі әрі көпжоспарлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі. Инфляцияның жалпытаралымдылығы мен тұрақтылығы оны қазіргі нарықтық шаруашылықтың табиғи және қажетті элементі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Инфляциялық үдерістердің негізгі себептері өндіріс және айналыс саласында үйлесімділіктің бұзылуы, баға белгілеу саясатында қателердің болуы, ұлттық табысты бөлудің ұтымсыз жүйесі және т.б. болып табылады.
Қазақстандық компаниялар 10 жылдан астам уақыттан бері қаржылық есептілікке жүйелі түзетулер жасамай, жоғары инфляция жағдайында жұмыс істеді, сәйкесінше ол пайдаланушылар үшін ақпараттылықтың салмақты бұрмалануына және маңыздылығын жоғалтуына әкелді.
1. Гиперинфляция және оның қаржылық есеп беруге әсері //Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Шоқан тағылымы-8», 7 том, (Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, 2003) - 238-239б.- 0,13 б.т.
2. Инфляция және жұмыссыздық //Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Қазақстанның экономикалық ғылымы: проблемалары және реформалау жолдары», 3 бөлім, (Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2003) -129-132б.- 0,25 б.т.
3. Особенности финансовой отчетности в условиях инфляции, //Қаржы-Қаражат. – 2008. - № 2-3- 41-45б.- 0,31 б.т.
4. Инфляция және оның қаржылық шешімдерді қабылдауға әсері //Халықаралық Бизнес Университетінің Хабаршысы.- 2008. - № 3 (9). -74-78б.-0,5 б.т.
5. Инфляция жағдайындағы қаржылық есеп беруді бағалау әдістерінің жіктелінуі //Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «III Рысқұлов оқулары, Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары», 2 бөлім, (Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2008) – 465-471б.– 0,44 б.т.
6. 29-шы «Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептеме» ХҚЕС-на сәйкес қаржы есептемесін қалыптастыру бойынша ұсыныстар//ҚазЭУ Хабаршысы- 2008. - № 5- 0,8 б.т.
7. Методы учета и анализа финансовой отчетности в соответствии с международными стандартами //Бюллетень Финансы и право.- 2008. - № 43. -10-11б.-0,25 б.т.
2. Инфляция және жұмыссыздық //Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Қазақстанның экономикалық ғылымы: проблемалары және реформалау жолдары», 3 бөлім, (Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2003) -129-132б.- 0,25 б.т.
3. Особенности финансовой отчетности в условиях инфляции, //Қаржы-Қаражат. – 2008. - № 2-3- 41-45б.- 0,31 б.т.
4. Инфляция және оның қаржылық шешімдерді қабылдауға әсері //Халықаралық Бизнес Университетінің Хабаршысы.- 2008. - № 3 (9). -74-78б.-0,5 б.т.
5. Инфляция жағдайындағы қаржылық есеп беруді бағалау әдістерінің жіктелінуі //Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «III Рысқұлов оқулары, Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары», 2 бөлім, (Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2008) – 465-471б.– 0,44 б.т.
6. 29-шы «Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептеме» ХҚЕС-на сәйкес қаржы есептемесін қалыптастыру бойынша ұсыныстар//ҚазЭУ Хабаршысы- 2008. - № 5- 0,8 б.т.
7. Методы учета и анализа финансовой отчетности в соответствии с международными стандартами //Бюллетень Финансы и право.- 2008. - № 43. -10-11б.-0,25 б.т.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп және есептілікті
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандану және Қазақстанның әлемдік
экономикаға дендеп енуі отандық компаниялардың қаржылық есептіліктерінің
сапалылығы мен шынайылығы мәселелерін көтеруде. Сондықтан республикада
бухгалтерлік есеп пен есептілікті дамытуға арналған тұжырымдама қаржылық
есептіліктің сапасын көтеруді келешек мақсаттардың негізгі бағыттарының
бірі ретінде танып отыр.
Бухгалтерлік есеп теориясында және тәжірибесінде ақпараттың шынайылығы
мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ежелгі уақыттан бері есептік құжаттарда
ұсынылған ақпарат шынайылығы әр түрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың
зерттеу пәні болып келді.
Осымен бір мезгілде, инфляция қаржылық есептіліктің сапалық
сипаттамаларына әсер ете алатын маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Өйткені инфляцияның салыстырмалы түрдегі аз ғана қарқынының өзі қаржылық
есептіліктің сенімділігін, компания қызметінің шынайы бейнесін бұрмалап,
пайдаланушыларға оның қаржылық жағдайы мен қызметінің нәтижесі туралы
ақпараттарды алуға мүмкіндік бермейді.
Инфляциялық үдерістер тек сол бір активтер мен міндеттемелердің пайда
болу уақытына байланысты әр түрлі ақша бірліктерінде болуына әкеледі.
Мұндай алшақтық есептік мәліметтерді едәуір бұрмалауы мүмкін. Тұрақсыз
валютада құрастырылған қаржылық есептіліктің осы жетіспеушілігін жою үшін
бұрыннан пайда болған ақша сомаларына түзету жасау қажет.
Инфляция елдегі, сондай-ақ әлемдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын
күрделі әрі көпжоспарлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі.
Инфляцияның жалпытаралымдылығы мен тұрақтылығы оны қазіргі нарықтық
шаруашылықтың табиғи және қажетті элементі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді. Инфляциялық үдерістердің негізгі себептері өндіріс және айналыс
саласында үйлесімділіктің бұзылуы, баға белгілеу саясатында қателердің
болуы, ұлттық табысты бөлудің ұтымсыз жүйесі және т.б. болып табылады.
Қазақстандық компаниялар 10 жылдан астам уақыттан бері қаржылық
есептілікке жүйелі түзетулер жасамай, жоғары инфляция жағдайында жұмыс
істеді, сәйкесінше ол пайдаланушылар үшін ақпараттылықтың салмақты
бұрмалануына және маңыздылығын жоғалтуына әкелді. Соңғы жылдары инфляция
деңгейі төмендеп келеді, бірақ оның қаржылық есептілікке әсері тимейтін
мәніне жеткен жоқ.
Көптеген елдердің, оның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Германияның
бухгалтерлік стандарттары қаржылық есептілікке инфляцияның жағымсыз әсерін
жою жағдайларын қарастыратынын атап көрсету қажет.
Осыған байланысты инфляцияның қаржылық есептілікке тигізетін әсерін
зерттеу, сонымен бірге оны жоюдың теориялық және әдістемелік аппаратын
әзірлеу және қаржылық есептіліктің шынайылығын көтеру өзекті әрі
дермерзімді мәселе болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазақстан ашық және гиперинфляция
мәселесін өткен ғасырдың 90-жылдары бастан кешті, алайда инфляцияның
қаржылық есептіліктің шынайылығына тигізетін әсеріне қатысты мәселелер
экономикалық және ғылыми ортада кең талқыға түскен жоқ. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есепке қатысты нормативтік актілері қаржылық
есептіліктің көрсеткіштеріне инфляцияның кері ықпалын белгілі бір дәрежеде
ырықтауға арналған жекелеген ережелерді ғана қамтиды. Инфляция жағдайындағы
бухгалтерлік есеп пен есептіліктің әдістемелік сұрақтары отандық
авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин,
К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, М.С. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, К.Т.
Тайғашинова, Ж.Н. Айтжанова, Р.Е. Джаншанло, Э.Нұрсеитов, М.У. Жандаулетова
және тағы басқалар. Алайда қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін
әсерін жоюға арналған жүйелік тәсілдер жасалмады.
Инфляцияның бухгалтерлік есеп пен есептілікке әсері шетелдік
әдебиеттерде терең зерттелген. Аталмыш тақырып Ф. Вуд, Э.С. Хендриксен, М.
Ф. Ван Бреда, М.Р. Мэтьюс, М.X.Б. Перера, Б.Нидлз, Д.Миддлтон, Г.Мюллер,
Ж.Ришар, А.Д. Шеремет, В.В. Ковалев, П.С. Безрукий, Н.Г. Волков, Е.Н.
Домбровская, Р.Г. Каспина, А.С. Логинов, Л.И. Куликов, М.И. Кутер, В.Д.
Новодворский, В.Ф. Палий, Е.В. Самойлов, Я.В. Соколов, А.К. Гоголев, Е.А.
Мизиковский, Н.А. Прокофьева, Е. Стоянова, Д.А. Ендовицкий, Р.С. Ушаков,
М.В. Новикова, О.В. Ефимова, А.В. Суворов, В.М. Родионова, С.А. Николаева,
Г.А. Шакирова, Е.Ф. Никитская және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
Инфляция жағдайындағы қаржылық есептіліктің көрсеткіштерін бағалаудың
сенімділігі мәселесі қаржылық есептіліктің бірнеше халықаралық
стандарттарында көрініс тапты. Мәселен, 1977 жылы ҚЕХС 6 Баға өзгерісін
есепте көрсету қабылданып, оның негізгі ережелері 1983 жылдың 1 қаңтарынан
күшіне енген ҚЕХС 15 Баға өзгерісінің әсерін көрсететін ақпарат
стандартында кеңейтіліп нақтыланды. 1 қаңтар 1990 жылы ҚЕХС 29
Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік стандарты күшіне енді.
Инфляция жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
құрастыруды ұйымдастыруды жетілдіру қажеттілігі, отандық экономикалық
ғылымда тақырыптың осы күнге дейін толыққанды зерттелмегендігі
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, зерттеудің мақсаты мен
міндеттерін айқындауға ықпал етті.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік негізін, тәжірибесін зерттеу,
және қазақстандық жағдайларға бейім есеп пен есептіліктің объектілерін
түзетуді жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады. Қойылған
мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер қойылды:
- бухгалтерлік есептің негізгі қағидаларын және қаржылық есептіліктің
сапалық сипаттамаларын негіздеу;
- қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерінен туындаған
салдарын белгілеу және оны есепке алу әдістерінің сыныптамасын жасау;
- инфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті қалыптастырудың әлемдік
тәжірибесін жинақтау және ҚЕХС 29 көшу мәселелерін белгілеу;
- қаржылық есептіліктің ұлттық жүйесін халықаралық стандарттарға
түрлендіру механизмін ұсыну;
- инфляция жағдайында компаниялардың қаржылық есептілігін түзету
әдістемесін әзірлеу және оның тәжірибелік қолданылуын көрсету.
Зерттеу пәні мен объектісі. Зерттеу пәні инфляция жағдайындағы қаржылық
есептілікті түзету әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілікті қалыптастырудың әдістемелік аппараты болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып инфляция
жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік саласындағы отандық
және шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік
ұсынымдары табылады. Зерттеу барысында инфляция жағдайындағы қаржылық
есептіліктің түрлі тәсілдері, әлем елдерінің бухгалтерлік стандарттары,
есептің және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, кәсіби
бухгалтерлік ұйымдардың әдістемелік материалдары мен ұсыныстары, Қазақстан
Республикасының нормативтік актілері зерттеліп салыстырылды.
Зерттеу әдістемесі танымның жүйелік тәсілдері мен жалпы ғылыми
әдістеріне негізделген.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы инфляция жағдайындағы
қолданыстағы есеп әдістерін жинақтау, қаржылық есептіліктің ұлттық жүйесін
халықаралық стандарттарға трансформациялау үлгісін және инфляциялық
экономика жағдайында жұмыс істейтін компаниялардың қаржылық есептілігін
түзетудің әдістемесін әзірлеу болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы бойынша төмендегідей тұжырымдамалар
қорғауға ұсынылады:
- қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерінің белгіленген
механизмі және оған түзету жасау қажеттілігін негіздеу;
- инфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті түзету әдістерінің
әзірленген сыныптамасы және оларды қолдану бойынша ұсыныстар;
- инфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті түзетудің әлемдік
тәжірибесін жинақтау және ҚЕХС 29 көшудің өзекті мәселелері;
- қаржылық есептіліктің ұлттық жүйесін халықаралық стандарттарға
трансформациялаудың өңделген үлгісі;
- қаржылық есептілікті тұрақты сатып алушылық қабілетіндегі ақшалай
бірлікке түзетудің ұсынылған әдістемесі.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
жұмысы инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен есептіліктердің
әдістемелік және талдамалық негіздерін дамытуға үлесін қосуға бағытталған.
Диссертацияда берілген теориялық ұсыныстар мен қорытындыларды, оның
ішінде ұғымдар мен олардың анықтамалары, инфляцияның түсіндірмесі, инфляция
жағдайында бухгалтерлік есеп және қаржылық есептіліктердің анықталған
ерекшеліктері, қаржылық есептілікті түзету әдістерін Қаржылық есеп,
Қаржылық талдау және Қаржылық менеджмент оқу курстарында пайдалануға
болады. Жұмыста берілген теориялық ережелер мен алынған тәжірибелік
нәтижелерді инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілікті қалыптастыруды ұйымдастырудың әдістемелік және талдамалық
негізі ретінде қолдануға болады. Жүргізілген зерттеудің нәтижелері
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің қолданыстағы ережелерін
жетілдіру немесе жаңадан жасау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары
Алматы-Бетон ЖШС, Топаз ГК ЖШС және Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ АҚ
қызметтеріне енгізілді.
Еңбектің мақұлдануы. Зерттеу нәтижелері 3 халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда
баяндалып жарық көрді: Шоқан тағылымы-8, 7 том, (Ш.Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, 2003); Қазақстанның
экономикалық ғылымы: проблемалары және реформалау жолдары, 3 бөлім, (Т.
Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2003); III Рысқұлов оқулары,
Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары, 2 бөлім, (Т. Рысқұлов
атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2008).
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 2,68 баспа табақ 7 ғылыми мақала ресми басылымдарда
жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады, 17
кесте және 3 суретті қамтиды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қаржылық есептілікті қалыптастырудың орталық және неғұрлым күрделі
мәселелерінің бірі шешім қабылдау үдерісін толық және шынайы ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық есептіліктің шынайылығы
қабылданатын шешімдердің сапасын, түптеп келгенде, шаруашылық субъектілері
қызметінің тиімділігін анықтайды.
Есептің қарастырылып отырған уақыт ішінде қалыптасқан ұлттық
мектептерінің тұжырымдамалық негіздеріне жүргізілген талдау арқылы,
қаржылық есептіліктің шынайылығы ұғымының дамуы осы ұғым туралы бір ізді
басым теориялық түсініктердің сызбасы түрінде көрсетілуі мүмкін деп
қорытуға болады. Диссертацияда қаржылық есептіліктің шынайылығы ұғымын
анықтауға бағытталған негізгі тәсілдер көрсетілді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қаржылық есептілікті компанияның
қаржы-шаруашылық қызметіне және оның соңғы нәтижелеріне қатысты алғанда
белгісіздіктерді азайтатын ақпарат ретінде қорытынды жасап, сол себепті
тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін оған ақпаратты шынайы және пайдалы
ететін сапалық және сандық сипаттамаларды қолдануға болады.
Бухгалтерлік есептің ғылым мен тәжірибе тұрғысынан алғандағы
ерекшелігі, осы ілімнің дамуы оның қызмет ететін ортасымен анықталып
негізделетіндігінде жатыр. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп алдына
қойған мақсаттарына және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларға
тәуелді. Ал елдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын күрделі және алуан
қырлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі – инфляция.
Инфляцияның бағаның өсуі ретіндегі жалпы ұғымы белгіленіп қойылғанына
қарамастан, шын мәнінде инфляция ұғымының мазмұнын анықтауға жасалған
әртүрлі қадамдар кездеседі. Оларды екі топқа біріктіруге болады –
түсініктемелік және функционалдық. Олар диссертациялық жұмыста берілген.
Инфляцияның түпкілікті анықтамасын беруге ұмытылмастан, оған жақынырақ
бастапқы ұғымдар ретінде төмендегілерді ұсынуға болады:
1. Нысаны бойынша – инфляция ұдайы өндіріс үдерісі мен ақшалай
айналымның теңсіздігімен негізделген тауарлар мен қызметтердің бағасының
өсуін және соған байланысты ұлттық ақша бірлігінің құнсыздануын білдіреді.
2. Мазмұны бойынша - инфляция үш өзара негізделген үдерістердің -
атаулы сұраныс пен ұсыныстың макродеңгейде теңгеруі, қосылған құнды ұдайы
өндірістің жекелеген субъектілерінің арасында қайта бөлу және олардың
инфляциялық табысты алуы - бірлігін сипаттайды. Бұл қаржылық ресурстардың
экономикадағы ұдайы өндірісі барысында инфляциямен үш функцияның -
теңгермешілік, қайта бөлу және орнына толтырудың орындалуына ықпал етеді.
Жоғарыда келтірілгендер, инфляция, тауар бағасының өсуімен бірге пайда
болғанымен, таза ақша феноменімен теңестіріле алмайды деген қорытынды
жасауға болатынын көрсетеді. Бұл халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы
ұдайы өндірістің диспропорциясымен туындайтын күрделі көп факторлы үдеріс.
Әдетте инфляцияның негізінде бір емес, бірнеше өзара байланысты себептер
жатады, әрі олар тек сұраныс (сұраныс инфляциясы) тарапынан ғана емес,
ұсыныс (шығын инфляциясы) тарапынан да пайда болады.
Инфляция жағдайындағы шаруашылық қызметін дұрыс жоспарлау үшін
инфляциялық үдерістердің күшін ескеру керек. Оларды өлшеудің төрт тәсілі
бар: 1) баға индексінің көмегімен өлшеу; 2) бір жылдағы инфляция қарқынын
өлшеу; 3) Пааше индексінің көмегімен есептеу; 4) жетпіс тәртібі бойынша
есептеу.
Тәжірибеде тұтыну бағалары индексі, көтерме бағалар индексі, ЖІӨ
дефляторы және ресурстардың бағасының өзгеруі индекстеріне сүйенеді. Оларды
есептеу әдістері диссертациялық жұмыста көрсетілген.
Инфляцияны белгісіздік факторы ретінде жан-жақты зерделеу үшін оның
қаржылық есептілік көрсеткіштерінің орындылығына (релеванттық),
салыстырмалығына, шынайылығына әсерін де қарастыру қажет
Инфляция жағдайында компанияның мүліктік және қаржылық жағдайы туралы
ақпараттың белгісіздігі оның баланстың жеке баптарына айырықша әсерінен
көрінеді. Өз кезегінде, бұл есептіліктің монетарлық және монетарлық емес
баптарына инфляцияның әсерін бағалау мәселесін туындатады.
Инфляция ақшаның сатып алушылық қабілетін төмендету үдерісі ретінде
баланстың түрлі баптарын бағалауда әр түрлі әсер етеді. Монетарлық активтер
(мысалы, ақша қаражаттары және дебиторлық берешек) құнсызданады,
нәтижесінде компания жанама шығындарға ұшырайды, керісінше, кредиторлық
берешектің өсуі жанама табысқа әкеледі. Негізгі құралдар мен тауарлы-
материалдық құндылықтарға келетін болсақ, инфляция жағдайында олардың нақты
нарықтық құны мен сатып алу бағасы бойынша есепте көрсетілуі арасында
қарама-қайшылық туады (осы әдістеме дәстүрлі түрде есепте қолданылады).
Егер монетарлық активтер монетарлық пассивтерден артық болса, онда
бағаның өсуінде және ақша бірліктерінің сатып алушылық қабілетінің
төмендеуі кезінде компания осы активтердің құнсыздануынан қаржылық
жоғалтуларға ұшырайды. Және, керісінше, егер монетарлық пассивтер (банк
несиесі, кредиторлық берешек, алынған аванстар және басқа да тартылған
қаражаттар түрлері) монетарлық активтер сомасынан артық болса, онда
инфляцияның себебіне байланысты қарыздардың құнсыздануынан компанияның
табысы ұлғаяды.
Әртүрлі көзқарастар мен ой пікірлерді қарастыра келе, инфляцияның
монетарлық объектілерге тигізетін әсері бухгалтерлік есептің маңызды
мәселесі болып табылады деп санаймыз, және ол бухгалтерлер тарапынан
ешқандай еленбей қалмауы тиіс. Бухгалтерлік есеп жүйесінде монетарлық
объектілерден түсетін қаржылық нәтижелерді анықтап, көрсетудің әдістемелік
сұрақтары ары қарай қарастырылады.
Монетарлық емес объектілерге келсек, яғни негізгі құралдар мен
тауарлы-материалдық қорлар, инфляция жағдайында олардың нақты нарықтық
құнының тұрақты өсуі және есепте өзгеріссіз бағасымен (бастапқы құны
бойынша бағалау) көрсетудің арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі
айтпаса да түсінікті. Есептілікті жасау сәтіне қалыптасқан баға бойынша
бағаланған мүлік, сатып алу бағасымен бағаланған (бастапқы құны) мүлікке
қарағанда қымбатырақ тұрады. Бұл мәліметтердің салыстырымсыздығына әкеледі.
Бірақ инфляция тек дебиторлық және кредиторлық берешектер, негізгі
құралдар және тауарлы-материалдық құндылықтардың мөлшерін қате есептеуге
ғана әкелмейтінін атап көрсету керек. Инфляцияның басқа да салдарлары бар:
• ресурстарды алмастырудың ағымдағы құнымен салыстырғанда сатылған
өнімнің өзіндік құнының шамасы төмендейді;
• инфляция жағдайында пайданың сомасы аса көтеріліп кетеді;
• капиталды салу тиімділігін, компанияның рентабельділігін, қаржылық
жағдайын сипаттайтын қаржылық коэффициенттерді есептеу нәтижелері
бұрмаланады
Инфляцияның тигізетін әсерінің салдарлары компанияның мүліктік және
қаржылық жағдайы туралы ақпараттардың белгісіздігін айтарлықтай көтеріп,
қаржылық есептіліктің шынайылығын және салыстырмалығын төмендетеді, әрі
осындай есептіліктің негізінде дәйекті инвестициялық және басқарушылық
шешімдерін қабылдау мүмкіндігін қиындатады.
Жүргізілген талдау, бағаның инфляциялық өзгеруі кез-келген компанияның
қаржылық есептілігінде көрсетілген ақпараттың бұрмалануының ең елеулі
себептерінің бірі болып табылатынын көрсетеді. Инфляция деңгейі жоғарлаған
сайын, бұрмалану деңгейі де жоғарлайды. Қаржылық есептілік көрсетілген ақша
бірліктерінің әр түрлі сатып алушылық қабілеті әр түрлі есептік кезеңдерде
және тіпті тек сол бір есептік кезеңнің ішіндегі әр түрлі уақыт мезетінде
де есептік мәліметтерге сәйкесінше түзетулерді талап етеді. Басқа сөзбен
айтқанда, инфляция жағдайында қаржылық есептілік, егер объектілерді ақшалай
бағалау есебі есептік күнге ақша бірліктерінің сатып алушылық қабілетін
көрсеткен жағдайда ғана тәжірибелік мәні бар болады. Қаржылық есептілік
пайдаланушысы шынайы ақпарат алу үшін, онда есептіліктің сәйкесінше
баптарының көрсеткіштеріне инфляцияның әсерін көрсету қажет.
Инфляция жағдайында компания есептілігі есеп беру кезеңінде қаржы-
шаруашылық қызметі нәтижелері бойынша инфляция қарқынына түзетілген болуы
керек. Ақша сатып алушылық қабілетін жоғары қарқында жоғалтатыны сондай, әр
түрлі уақытта тіпті бір ғана есеп беру кезеңі шегінде болған операциялар
мен оқиғалардан алынған сомаларды салыстыру қаржылық есептілік
пайдаланушыларын адастыруға әкеледі деп саналады.
Инфляцияның әсерін есепке алу мәселесі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде XX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап белсенді талқылана бастады. Осы
уақыт ішінде белгілі бір жүйелеуді және сыныптауды қажет ететін көптеген
ұсыныстар жинақталды. Осыған байланысты, бірінші кезекте, есептілікті
түзетуге негізделген әдістерді атап көрсетуге болады: валюта бағамы құбылуы
бойынша; тауар бағалары деңгейінің құбылуы бойынша.
Кез келген материалдық және материалдық емес объектілердің алғашқы
құжаттарында әрқашан екі бағалау қатысатындықтан - заттай және құндық
өлшемдер, ең қарапайым тәсіл құндылықтарды түсіп кеткен валютаның тұрақты
валютаға шаққандағы бағам өзгерісі бойынша бағалау болып табылады. Не
статикалық, не динамикалық қайта бағалау жүргізілуі мүмкін.
Тауар бағасы деңгейінің құбылуы бойынша инфляцияның әсерін есепке
алудың базалық әдістемесі негізінде капиталдың қаржылық және физикалық
табиғаты концепциялары жатыр. Бірінші концепцияда, капитал компанияның
активтерінде меншік иелері мүддесі ретінде сипатталады, осы активтердің
материалдық-заттық құрылымынан абстракциялауды болжайды. Бұл кезде
активтерді есепте көрсету атаулы баға бойынша, не сатып алушылық қабілеті
бірдей ақша бірлігіндегі бағаның жалпы индексінің көмегімен көрсетілген
баға бойынша жүргізіледі.
Бірінші концепция тұрақты сатып алушылық қабілеті әдісінің негізінде
жатыр (CPP). Ол нақты ақшалай бірліктегі есептің мүмкіндігін жоққа
шығарады. Ақшаның құны тез түссе, нақты ақша бірліктері де тез өзгеріп,
есептің барабар өлшем бірлігі бола алмайды. Сондықтан СРР барлық ақша
сомаларын тұрақты сатып алушылық қабілетінің бірліктеріне, олардың пайда
болған күніне қарай, айналдыру үшін жалпы сатып алушылық қабілеті индексін
пайдаланады. Оны қолдану салыстырмалы түрде қарапайым, өйткені ол
бухгалтерлік есеп теориясы негізделетін басты принцип - бастапқы нақты
шығындар бойынша есепке алу принципіне жақын.
Бірақ, СРР әдісі бойынша есеп инфляция салдарын толық мөлшерде көрсете
алмайды, өйткені ол баға қозғалысы түрлерінің біреуін ғана қамтиды (тұрақты
және ағымдағы). СРР айналасында монетарлық емес активтерге салынған
салымнан сатып алу қабілеттілігі өзгермейді, ал ол таза монетарлық
активтердің сатып алу қабілеттілігінің тек азаюын немесе көбеюін өлшеуге
жағдай жасайтынын болжауға болады. Бірақ мұндай болжау, егер барлық
компаниялар активтерінің бағасы бағаның жалпы деңгейінің бағытында және
сондай жылдамдықпен өзгеретін болса ғана дұрыс. Сонымен бірге мөлшері
бойынша тең, бірақ әр түрлі құрылымдағы монетарлық емес активтерге
инфляциялық факторлар біркелкі әсер етеді деп ойлау да дұрыс болмас еді.
Екінші концепцияның шеңберінде капитал компания активтерінің жиынтығы
ретінде қарастырылады, ал оның өзгерісін, оның ішінде инфляция әсерін,
есепке алу үшін не ресурстардың, өнімдердің және қызметтің нақты
номенклатурасы бойынша бағаның жеке индексін, болмаса бағаның жеке және
жалпы индексін тоқайластыра қолдану болжалданады. Осылайша баға өзгерісінің
әсерін есепке алу әдістемесінің мағынасы - капиталдың қаржылық немесе
физикалық табиғатын ұстанудың негізгі мақсатына байланысты болады.
Капиталдың физикалық табиғаты концепциясы ағымдағы құнмен бағалауды
негіз ретінде қабылдауды талап етеді. Капиталдың қаржылық табиғаты
концепциясы бағалаудың қандай да бір нақты негізін қолдануды талап етпейді.
Бұл концепцияны қолданған кезде бағалау негізін таңдау компания ұстанатын
қаржылық капитал түріне тәуелді.
Екінші концепцияның негізінде ағымдағы құндарды немесе жекелеген
бағалардың өзгерістерін есепке алуға арналған және ағымдағы баға бойынша
есепке алу деп аталатын бухгалтерлік жүйелер құрылған. Олардың құрамына
алмастыру бағасы бойынша есепке алу (RPA), ағымдағы құны бойынша есепке алу
(CCA), қазіргі құны бойынша үздіксіз есеп (CoCoA), есептен шығару бағасы
бойынша есеп (DVA) және келтірілген ағымдағы құны бойынша есепке алу (PVA)
кіреді.
Тәжірибе ССА әдісі тауарлы-материалдық қорлардың әртүрлі топтарының
бағасы әркелкі қарқынмен әрі бағаның жалпы өсім қарқынынан ерекше өскен
жағдайда қолданылатынын көрсетеді. ССА бойынша түзету инфляцияның маңызды
салдары ретінде бағаның жалпы өсуін емес, олардың құрылымының өзгерісін
тану керек дегенге саяды.
Қарастырылған екі концепция ҚЕХС 15 екі әдістеме түрінде көрсетілген.
Бірінші әдістеме Бухгалтерлік баланс объектілерін бірыңғай сатып алушылық
қабілетіндегі ақша бірліктерінде бағалау әдістемесі (GPL), екінші
-Бухгалтерлік есеп объектілерін ағымдағы құнға қайта бағалау әдістемесі
(CCA) ретінде белгілі.
GPL әдістемесінің мәнісі қысқартылған нұсқада компанияның монетарлық
емес активтерін бағаның жалпы индексі көмегімен әлсін-әлсін қайта
есептеуден тұрады. Көздердің қайта есептелінуі жасалмайды, ал қайта
есептеуден алынған активтің пассивтен арту нәтижелері пассивтік шотта
көрсетіледі. Барлық операциялар ағымдағы есепте олардың келісім жасасқан
бағасымен көрсетілуі тиіс, бірақ есептілікті жасау кезінде мәліметтер одан
әрі түзетіледі. Нәтижесінде уақытша реттілікке қол жетеді – баланстың
немесе пайда мен залал туралы есеп берудің әрбір бабының, уақыттың әртүрлі
сәттеріне жататын элементтері бір бағада көрсетіледі.
GPL әдістемесінің кемшілігі, ол компания мүлкінің жекелеген түрлерінің,
оның жекелеген объектілерінің іс жүзінде әрқилы құнсыздану барысын есепке
алуға мүмкіндік бермейтінінде. Сондықтан, GPL әдістемесінің сыншылары
талдау жүргізу мақсатында есептілікті қайта есептеу кезінде басқа
тәсілдерді, атап айтқанда компанияны қызықтыратын шикізат, материал, қызмет
түрлеріне белгіленген бағаның жеке индекстерін және нарықтық ағымдық құнды
пайдалану қажеттігін дұрыс деп санайды. Дәл осы тәсіл ССА әдістемесінде
жүзеге асырылған.
ССА әдістемесінің мәні активтер ағымдағы бағамен көрсетілетін
есептілікті жасауда болып табылады. Ең басты мәселе баланстық баптардың
ағымдағы бағасын қалыптастырудың айтарлықтай күрделілігі мен
субъективтілігінде жатыр. Сондықтан осы аспектіде ССА әдістемесі көбірек
сынға алынады.
GPL әдістемесінде көрсетілген есептеу тәртібінің реттілігі ұқсас, тек
бағаның жалпы деңгейі орнына негізгі және айналым қаражаттарының нақты
номенклатурасы бойынша баға индекстері пайдаланылады.
Құрамдастырылған әдістеме дегеніміз мағынасы бойынша ССА әдістемесінің
бір түрі болып табылады. Ол ССА үлгісінен кәсіпорынның инфляция нәтижесінде
алған жанама табыстарын (залалдарын) бөлу тәсілімен ерекшеленеді. Бұл
әдістемеде меншікті қаражаттардың көздері бағаның жалпы индексіне (GPL
әдістемесіндегідей), активтер – бағаның жеке индекстеріне қайта есептеледі,
ал активтер мен пассивтердің қайта есептелген бағаларының арасындағы айырма
инфляция әсерінен түскен жанама табыс (залал) деп қарастырылады.
ХХ ғасырдың басынан көптеген ғалымдар мен тәжірибешілер инфляция
жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жетілдіру мәселесімен
айналыса бастады. Соған орай, осы мәселеге қатысты мол ұсыныстар
жинақталып, ал көптеген мемлекеттерде белгілі бір тәжірибе қалыптасты.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің
әлемдік тәжірибесі эволюциясын келесі түрде көрсетуге болады. 70-ші
жылдардың ортасына дейін инфляция жағдайында есеп пен есептілікті жүргізу
бойынша ұсыныстар жалпы сатып алушылық қабілеті әдісіне негізделді. Содан
соң ағымдағы құн әдісін қолдануға қатысты сұрақ талқылана бастады және 1983
жылы бұрыннан қолданыстағы ҚЕХС 6 ауыстырған ҚЕХС 15 шықты.
ҚЕХС 15 компанияның есептік ақпараттарды бағаның өзгерісін көрсететін
есептің әдісін қолдана отырып, ұсынуы тиіс екенін белгілеген. Негізгі екі
әдіс (ақшаның жалпы сатып алушылық қабілетіне және ағымдағы шығындарға
негізделген) немесе олардың құрамдастырымы қолданылды.
1990 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ҚЕХС 29 (бұл стандарттың елеулі
өзгерістерсіз соңғы редакциясы 2003 жылы шықты) қолданысқа түсе бастады.
Осы құжатқа сәйкес компаниялардың есепті кезеңдегі және алдыңғы өткен
кезеңдердегі қаржылық есептілігі (оның нақты немесе қалпына келтіру құнының
қайсысына негізделгеніне қарамастан) осы есептілікті жасау күніне берілген
өлшем бірлікте ұсынылуы тиіс.
ҚЕХС 29 негізгі есептік мәліметтерді инфляцияны ескере отырып қайта
есептеуді талап етеді. Гиперинфляцияға бейім валютада есеп жүргізетін
компаниялардың қаржылық есептіліктері бастапқы немесе ағымдағы құны бойынша
бағалау әдісін қолдану кезінде есепті балансты жасау күніне ақшаның тұрақты
сатып алушылық қабілетіне қайта есептелуі тиіс. Бұл талап өткен есепті
кезеңдердің тиісті көрсеткіштеріне де қатысты. Активтер мен пассивтердің
монетарлық баптары бойынша сатып алушылық қабілетінің өсуі не кемуі
ағымдағы пайдада көрсетілуі тиіс.
Сонымен бірге әртүрлі елдерде сол немесе басқа уақыт кезеңдерінде
қаржылық есептілікте инфляция салдарларын көрсетудің бір-бірінен түбірімен
ерекшеленетін тәсілдер қолданылды. Біріншісін ғаламдық, ал екіншісін ерікті
таңдау тәсілі ретінде сипаттауға болады. Ғаламдық тәсілге сәйкес қаржылық
есептіліктің барлық немесе негізгі элементтерінің бағаның инфляциялық
өзгерістерінің ықпалына ілінетін бастапқы мәндері түзетіледі. Мысал ретінде
СРР, RPA, ССА и СоСоА әдістерін келтіруге болады. Таңдау тәсіліне сәйкес
тек жекелеген элементтерге түзету жүргізіледі. Мысалы, активтерді ауыстыру
құнының өсімін жабуға арналған резервтерді құру, активтерді қайта бағалау,
қорларды бағалаудағы FIFО әдісі және амортизацияның жеделдетілген әдісі.
Инфляцияның салдарын есепке алудың қарастырылған формальды әдістерінен
басқа, көптеген елдерде инфляцияның әсерін ескеруге мүмкіндік беретін
формальды емес механизмдер де қолданылады. Инфляцияның бұл жағдайдағы теріс
ықпалына қарсы тұра алатын екі әдіс белгілі. Бірінші әдіс негізгі
құралдарды оқтын-оқтын қайта бағалауды білдіреді. Ол екі әдістің бірімен
орындалады: сараптамалық бағалау әдісі және коэффициенттер әдісі.
Екінші әдіс инфляцияның ықпалына айтарлықтай қарсы тұра алмайды;
оның іс әрекетінің механизмі жұмбақтау, әрі оны тек мардымсыз инфляция
жағдайында қолдану ғана өз жемісін береді. Әдістің мәні тек жеделдетілген
амортизация механизмін қолдануда жатыр.
ҚБЕС 6 Негізгі құралдар есебі әдістемелік нұсқауларында
жеделдетілген амортизацияның екі әдісі ұсынылған: азайтылған қалдықтық әдіс
және сандық жиынтығы бойынша есептен шығару әдісі (кумулятивтік әдіс).
Нұсқауда осы әдістер туралы айтылғанымен, оларды есептеу алгоритмі
көрсетілмеген, әрине әдістемелік сипаттағы құжат үшін бұл заңды да.
Сондықтан аталмыш әдістерге егжей-тегжейлі салыстырмалы сипаттама бермес
бұрын, осы әдістердің негізіне қаланған есептік процедуралардың қисындық
болмысын қарапайым түрде қарастырамыз.
Азайтылған қалдықтық әдіс амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасын Ао төмендегі формуламен есептеуді қарастырады:
Ао =
k*Nl*Sb, (1)
мұндағы: Nl – бірқалыпты амортизация нормасы; k- төмендету
коэффициенті; Sb – активтің қалдық құны.
Активтің құнын пайдалы қызмет мерзімі жылдарының сандық жиынтығы
бойынша есептен шығару әдісіне сәйкес, амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасы төмендегі формуламен анықталады:
Ао =
Sp*kn, (2)
мұндағы: Sp – амортизацияланатын объектінің бастапқы құны; n – объектіні
пайдалану жылдарының реттік нөмірлерінің жалпы сомасы; k – амортизация
есептелетін жылды қоса алғандағы, нормативті қызмет мерзімі біткенге
дейінгі жылдар саны.
Қарастырылған әдістер жалпыға белгілі болып табылады және әр түрлі
елдердің бухгалтерлік тәжірибесінде жиі қолданылады.
Жеделдетілген амортизация әдістері инфляцияның ықпалын есепке алуға
нақты мүмкіндік береді, өзінің мәні жағынан жергілікті болып табылады.
Оларды қолдану тек амортизацияланатын мүлік бөлігіне ғана шектеледі және
қаржылық шешімдерді қабылдауға инфляцияның әсері мәселелерін толық шеше
алмайды. Бірақ экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бұл әдістердің
анықталған артықшылықтарға ие екенін көрсетеді.
Инфляция салдарынан есептік мәліметтердің салыстырымсыздығы қаржылық
есептілікке қайта бағалау жасауды немесе жеке баптарына түзету жүргізу
қажеттігін және оларды негізгі нысандарға түсініктемеде көрсетуді
негіздейді. Соған байланысты отандық және шетел компанияларының
тәжірибесінде қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерін есепке
алудың әр түрлі әдістерін қолдануды қарастырамыз.
Диссертациялық жұмыста Алматы-Бетон ЖШС мәліметтері бойынша құнды
есептен шығару әдісі мен азайтылған қалдықтық әдісті қолдану көрсетілген.
Әлемдік тәжірибе талданатын объектілерге инфляциялық түзетулер не
валюта бағамының құбылуы бойынша, не тауар бағалары деңгейінің құбылуы
бойынша жүргізілетінін көрсетеді.
Компания өзінің қызметін жүзеге асыратын негізгі экономикалық ортасы,
әдетте өзінің ақша қаражаттарын айналдыра алатын орта болып табылады. ҚЕХС
сәйкес қаржылық есеп берулерді құрған кезде валюта өлшемі негізгі рөл
атқарады. Валюта өлшем - бұл негізінен, тауарлар мен қызметтердің сату
бағасына әсер ететін, сонымен бірге еңбек құнына және материалдарға әсерін
тигізетін мемлекеттердің валюталары.
Шетелдік валютадағы операциялар бастапқыда операцияның жасалған
күніндегі ауыстыру бағамы бойынша валюта өлшемде көрсетілуі тиіс.
Операцияның жасалған күні-бұл ҚЕХС сәйкес қаржылық есептілікте операцияның
көрсетілуі тиіс күні. Тәжірибе жүзінде сол кезеңде (мысалы, апта немесе ай)
жүргізілген операциялар бойынша шетелдік валютаны қайта есептеу үшін орташа
бағамдарды пайдалануға мүмкіндік беріледі. Алайда егер бағам айтарлықтай
өзгеретін болса, онда бағамның орташа шамасын пайдалану ақпараттың
сенімділігін қамтамасыз ете алмайды.
Бастапқы тану бағамынан немесе баланстың өткен кезеңі күніндегі
ауыстыру бағамынан өзгеше ақшалай баптарды өтеу кезінде, болмаса бағам
бойынша басқа валютаға қайта есептеу кезінде пайда болатын бағамдық айырма
есеп беретін компанияның немесе шетелдік қызметінің жеке қаржылық
есептілігінде, атап айтқанда оның пайда болу уақыты туралы пайда мен залал
туралы есеп беруде танылуы керек. Есеп беретін компанияның таза
инвестициясының бір бөлігі болып табылатын, монетарлық емес баптардан пайда
болатын бұл айырма сәйкесінше жеке пайда мен залал туралы есеп беруде
немесе шетел қызметінің жеке қаржылық есептілігінде көрсетілуі тиіс.
Валюта бағамының құбылуы бойынша түзету әдісін қолданудың өзінің
жетістігі мен кемшіліктері бар. Оның басты жетістігі оның қарапайымдылығы.
Ол үлкен көлемдегі қосымша ақпаратты қажет етпейді. Бірақ бұл әдіс екі
валютаның бағамдық қатынасының олардың нақты сатып алушылық қабілетіне дәл
келмейтіндігінен нақты нәтиже бере алмайды. Тұрлаулы валютаны таңдау да
проблема болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік ғылымда және тәжірибеде
тауарлық массаға баға индексі негізінде қайта бағалау тәсілі көбірек
қолданылады.
Тауарлық баға деңгейі құбылуы бойынша қаржылық есептілік баптарын
түзету дәлірек нәтиже береді деуге болады. Ол бүкіл тауарлық массаға да,
әрбір нақты тауарға немесе тауарлық топқа да бейімделуі мүмкін. Бірақ
түзетудің бұл әдісі, біріншіден, көп еңбекті қажет етеді, екіншіден,
кәсіпорындағы қорлардың жағдайы туралы қосымша сенімді ақпарат тапқанда
ғана қолдануға жарамды.
Тауарлық баға деңгейі құбылуы бойынша түзету негізінен тұрақты
сатып алушылық қабілеті ақша бірліктерінде есепке алу әдісі және ағымдағы
құн бойынша есепке алу әдісімен жасалады. Бірінші әдісті қолдану түзетудің
қарапайымдау тәртібін, екінші әдісті қолдану инфляция жағдайындағы
компанияның мүліктік және қаржылық жағдайы туралы нақты мәлімет алуды
болжалдайды. Диссертацияда нақты компанияны мысалға ала отырып, аталмыш
әдістермен балансты және пайда мен залал туралы есеп беруді түзету
көрсетілген.
Қазақстанда алдағы уақытта ҚЕХС енгізуді бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептіліктің дамуы және реформалауында заңды кезең ретінде
қарастыру керек. Осыған байланысты қолданыстағы есеп пен есептілік жүйесін
ҚЕХС 29 сәйкес келтіру қажеттілігі туындайды. Ол үшін қаржы-шаруашылық
қызметі нәтижелері бойынша компанияның есептілігі есеп беру кезеңінде
инфляция қарқынына түзетілуі тиіс.
ҚЕХС 29 көшу қаржылық есептіліктің барлық баптарын (ақшалай
көрсеткіштерді қоса) есептік валютаның кезең соңындағы жағдайы бойынша
жалпы сатып алушылық қабілетін ескере отырып қайта есептеуді негіздейді.
Аталмыш стандартты қолданудың баланстық есептілікке тигізетін әсері
инфляция деңгейіне, компания міндеттемелері талабының арақатынасына
тәуелді.
Қаржылық есептілікті түзету мәнін сипаттайтын бірден бір қағидалық
ерекшелігі бухгалтерлік есеп объектілерін монетарлық және монетарлық емес
деп бөлу екені белгіленді. Монетарлық және монетарлық емес объектілерді
анықтауда кейбір проблемалар бар.
Белгілі американдық ғалымдар Э. С. Хендриксен и М. Ф. Ван Бреда
монетарлық баптардың екі ұғымын бөліп көрсетеді – монетарлық активтер және
монетарлық кредиторлық қарыздар. Олардың пікірінше, монетарлық активтер -
бұл жалпы сатып алушылық қабілетін көрсететін ақша бірліктерінің тұрақты
бір санына берілетін құқық, ал монетарлық кредиторлық қарыздар – бұл ақша
бірлігінің құнымен не болатынына қарамастан, болашақта ақша бірлігінің
тұрақты бір санын төлеу міндеттемесі. Осылайша, баптың монетарлық сипаты,
ең алдымен, оның ақша қаражаттарының тұрақты бір сомасына ілінісуімен
немесе керісінше, баптық монетарлық емес сипаты, ең алдымен, оның шамасы
ақша бірлігінің белгілі бір сомасымен тіркелмегендігімен түсіндіріледі.
Айта кету керек, барлық ғалымдар тек бухгалтерлік баланстың
монетарлық және монетарлық емес баптары арасына ғана меже қояды. Пайда мен
залал туралы есеп берудің баптарына келетін болсақ, барлығы бір ауыздан
оларды монетарлық емес баптар ретінде сыныптауды ұсынады.
Халықаралық стандарттарды талдау, баланс баптарының монетарлық және
монетарлық емес болып жіктелуі әр кез мәндес бола бермейді. Монетарлық
активтер ҚЕХС 29 алынған және күтілетін ақша қаражаты ретінде анықталған.
ҚЕХС 21 монетарлық активтерге кеңейтілген анықтама береді, яғни, аталмыш
стандарт бойынша монетарлық активтер-бұл белгілі бір сомада бейнеленіп
алынған ақша қаражаттары, алынуға тиісті активтер мен міндеттемелер болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп объектілерінің монетарлық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандану және Қазақстанның әлемдік
экономикаға дендеп енуі отандық компаниялардың қаржылық есептіліктерінің
сапалылығы мен шынайылығы мәселелерін көтеруде. Сондықтан республикада
бухгалтерлік есеп пен есептілікті дамытуға арналған тұжырымдама қаржылық
есептіліктің сапасын көтеруді келешек мақсаттардың негізгі бағыттарының
бірі ретінде танып отыр.
Бухгалтерлік есеп теориясында және тәжірибесінде ақпараттың шынайылығы
мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ежелгі уақыттан бері есептік құжаттарда
ұсынылған ақпарат шынайылығы әр түрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың
зерттеу пәні болып келді.
Осымен бір мезгілде, инфляция қаржылық есептіліктің сапалық
сипаттамаларына әсер ете алатын маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Өйткені инфляцияның салыстырмалы түрдегі аз ғана қарқынының өзі қаржылық
есептіліктің сенімділігін, компания қызметінің шынайы бейнесін бұрмалап,
пайдаланушыларға оның қаржылық жағдайы мен қызметінің нәтижесі туралы
ақпараттарды алуға мүмкіндік бермейді.
Инфляциялық үдерістер тек сол бір активтер мен міндеттемелердің пайда
болу уақытына байланысты әр түрлі ақша бірліктерінде болуына әкеледі.
Мұндай алшақтық есептік мәліметтерді едәуір бұрмалауы мүмкін. Тұрақсыз
валютада құрастырылған қаржылық есептіліктің осы жетіспеушілігін жою үшін
бұрыннан пайда болған ақша сомаларына түзету жасау қажет.
Инфляция елдегі, сондай-ақ әлемдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын
күрделі әрі көпжоспарлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі.
Инфляцияның жалпытаралымдылығы мен тұрақтылығы оны қазіргі нарықтық
шаруашылықтың табиғи және қажетті элементі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді. Инфляциялық үдерістердің негізгі себептері өндіріс және айналыс
саласында үйлесімділіктің бұзылуы, баға белгілеу саясатында қателердің
болуы, ұлттық табысты бөлудің ұтымсыз жүйесі және т.б. болып табылады.
Қазақстандық компаниялар 10 жылдан астам уақыттан бері қаржылық
есептілікке жүйелі түзетулер жасамай, жоғары инфляция жағдайында жұмыс
істеді, сәйкесінше ол пайдаланушылар үшін ақпараттылықтың салмақты
бұрмалануына және маңыздылығын жоғалтуына әкелді. Соңғы жылдары инфляция
деңгейі төмендеп келеді, бірақ оның қаржылық есептілікке әсері тимейтін
мәніне жеткен жоқ.
Көптеген елдердің, оның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Германияның
бухгалтерлік стандарттары қаржылық есептілікке инфляцияның жағымсыз әсерін
жою жағдайларын қарастыратынын атап көрсету қажет.
Осыған байланысты инфляцияның қаржылық есептілікке тигізетін әсерін
зерттеу, сонымен бірге оны жоюдың теориялық және әдістемелік аппаратын
әзірлеу және қаржылық есептіліктің шынайылығын көтеру өзекті әрі
дермерзімді мәселе болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазақстан ашық және гиперинфляция
мәселесін өткен ғасырдың 90-жылдары бастан кешті, алайда инфляцияның
қаржылық есептіліктің шынайылығына тигізетін әсеріне қатысты мәселелер
экономикалық және ғылыми ортада кең талқыға түскен жоқ. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есепке қатысты нормативтік актілері қаржылық
есептіліктің көрсеткіштеріне инфляцияның кері ықпалын белгілі бір дәрежеде
ырықтауға арналған жекелеген ережелерді ғана қамтиды. Инфляция жағдайындағы
бухгалтерлік есеп пен есептіліктің әдістемелік сұрақтары отандық
авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин,
К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, М.С. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, К.Т.
Тайғашинова, Ж.Н. Айтжанова, Р.Е. Джаншанло, Э.Нұрсеитов, М.У. Жандаулетова
және тағы басқалар. Алайда қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін
әсерін жоюға арналған жүйелік тәсілдер жасалмады.
Инфляцияның бухгалтерлік есеп пен есептілікке әсері шетелдік
әдебиеттерде терең зерттелген. Аталмыш тақырып Ф. Вуд, Э.С. Хендриксен, М.
Ф. Ван Бреда, М.Р. Мэтьюс, М.X.Б. Перера, Б.Нидлз, Д.Миддлтон, Г.Мюллер,
Ж.Ришар, А.Д. Шеремет, В.В. Ковалев, П.С. Безрукий, Н.Г. Волков, Е.Н.
Домбровская, Р.Г. Каспина, А.С. Логинов, Л.И. Куликов, М.И. Кутер, В.Д.
Новодворский, В.Ф. Палий, Е.В. Самойлов, Я.В. Соколов, А.К. Гоголев, Е.А.
Мизиковский, Н.А. Прокофьева, Е. Стоянова, Д.А. Ендовицкий, Р.С. Ушаков,
М.В. Новикова, О.В. Ефимова, А.В. Суворов, В.М. Родионова, С.А. Николаева,
Г.А. Шакирова, Е.Ф. Никитская және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
Инфляция жағдайындағы қаржылық есептіліктің көрсеткіштерін бағалаудың
сенімділігі мәселесі қаржылық есептіліктің бірнеше халықаралық
стандарттарында көрініс тапты. Мәселен, 1977 жылы ҚЕХС 6 Баға өзгерісін
есепте көрсету қабылданып, оның негізгі ережелері 1983 жылдың 1 қаңтарынан
күшіне енген ҚЕХС 15 Баға өзгерісінің әсерін көрсететін ақпарат
стандартында кеңейтіліп нақтыланды. 1 қаңтар 1990 жылы ҚЕХС 29
Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік стандарты күшіне енді.
Инфляция жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
құрастыруды ұйымдастыруды жетілдіру қажеттілігі, отандық экономикалық
ғылымда тақырыптың осы күнге дейін толыққанды зерттелмегендігі
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, зерттеудің мақсаты мен
міндеттерін айқындауға ықпал етті.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
қалыптастырудың теориялық және әдістемелік негізін, тәжірибесін зерттеу,
және қазақстандық жағдайларға бейім есеп пен есептіліктің объектілерін
түзетуді жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады. Қойылған
мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер қойылды:
- бухгалтерлік есептің негізгі қағидаларын және қаржылық есептіліктің
сапалық сипаттамаларын негіздеу;
- қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерінен туындаған
салдарын белгілеу және оны есепке алу әдістерінің сыныптамасын жасау;
- инфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті қалыптастырудың әлемдік
тәжірибесін жинақтау және ҚЕХС 29 көшу мәселелерін белгілеу;
- қаржылық есептіліктің ұлттық жүйесін халықаралық стандарттарға
түрлендіру механизмін ұсыну;
- инфляция жағдайында компаниялардың қаржылық есептілігін түзету
әдістемесін әзірлеу және оның тәжірибелік қолданылуын көрсету.
Зерттеу пәні мен объектісі. Зерттеу пәні инфляция жағдайындағы қаржылық
есептілікті түзету әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілікті қалыптастырудың әдістемелік аппараты болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып инфляция
жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік саласындағы отандық
және шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік
ұсынымдары табылады. Зерттеу барысында инфляция жағдайындағы қаржылық
есептіліктің түрлі тәсілдері, әлем елдерінің бухгалтерлік стандарттары,
есептің және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары, кәсіби
бухгалтерлік ұйымдардың әдістемелік материалдары мен ұсыныстары, Қазақстан
Республикасының нормативтік актілері зерттеліп салыстырылды.
Зерттеу әдістемесі танымның жүйелік тәсілдері мен жалпы ғылыми
әдістеріне негізделген.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы инфляция жағдайындағы
қолданыстағы есеп әдістерін жинақтау, қаржылық есептіліктің ұлттық жүйесін
халықаралық стандарттарға трансформациялау үлгісін және инфляциялық
экономика жағдайында жұмыс істейтін компаниялардың қаржылық есептілігін
түзетудің әдістемесін әзірлеу болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы бойынша төмендегідей тұжырымдамалар
қорғауға ұсынылады:
- қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерінің белгіленген
механизмі және оған түзету жасау қажеттілігін негіздеу;
- инфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті түзету әдістерінің
әзірленген сыныптамасы және оларды қолдану бойынша ұсыныстар;
- инфляция жағдайындағы қаржылық есептілікті түзетудің әлемдік
тәжірибесін жинақтау және ҚЕХС 29 көшудің өзекті мәселелері;
- қаржылық есептіліктің ұлттық жүйесін халықаралық стандарттарға
трансформациялаудың өңделген үлгісі;
- қаржылық есептілікті тұрақты сатып алушылық қабілетіндегі ақшалай
бірлікке түзетудің ұсынылған әдістемесі.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
жұмысы инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен есептіліктердің
әдістемелік және талдамалық негіздерін дамытуға үлесін қосуға бағытталған.
Диссертацияда берілген теориялық ұсыныстар мен қорытындыларды, оның
ішінде ұғымдар мен олардың анықтамалары, инфляцияның түсіндірмесі, инфляция
жағдайында бухгалтерлік есеп және қаржылық есептіліктердің анықталған
ерекшеліктері, қаржылық есептілікті түзету әдістерін Қаржылық есеп,
Қаржылық талдау және Қаржылық менеджмент оқу курстарында пайдалануға
болады. Жұмыста берілген теориялық ережелер мен алынған тәжірибелік
нәтижелерді инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілікті қалыптастыруды ұйымдастырудың әдістемелік және талдамалық
негізі ретінде қолдануға болады. Жүргізілген зерттеудің нәтижелері
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің қолданыстағы ережелерін
жетілдіру немесе жаңадан жасау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми негізделген тұжырымдары мен ұсыныстары
Алматы-Бетон ЖШС, Топаз ГК ЖШС және Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ АҚ
қызметтеріне енгізілді.
Еңбектің мақұлдануы. Зерттеу нәтижелері 3 халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда
баяндалып жарық көрді: Шоқан тағылымы-8, 7 том, (Ш.Уәлиханов атындағы
Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, 2003); Қазақстанның
экономикалық ғылымы: проблемалары және реформалау жолдары, 3 бөлім, (Т.
Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2003); III Рысқұлов оқулары,
Бизнес, ғылым, білім: ынтымақтастық қырлары, 2 бөлім, (Т. Рысқұлов
атындағы ҚазЭУ, Алматы, мамыр, 2008).
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 2,68 баспа табақ 7 ғылыми мақала ресми басылымдарда
жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады, 17
кесте және 3 суретті қамтиды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қаржылық есептілікті қалыптастырудың орталық және неғұрлым күрделі
мәселелерінің бірі шешім қабылдау үдерісін толық және шынайы ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық есептіліктің шынайылығы
қабылданатын шешімдердің сапасын, түптеп келгенде, шаруашылық субъектілері
қызметінің тиімділігін анықтайды.
Есептің қарастырылып отырған уақыт ішінде қалыптасқан ұлттық
мектептерінің тұжырымдамалық негіздеріне жүргізілген талдау арқылы,
қаржылық есептіліктің шынайылығы ұғымының дамуы осы ұғым туралы бір ізді
басым теориялық түсініктердің сызбасы түрінде көрсетілуі мүмкін деп
қорытуға болады. Диссертацияда қаржылық есептіліктің шынайылығы ұғымын
анықтауға бағытталған негізгі тәсілдер көрсетілді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қаржылық есептілікті компанияның
қаржы-шаруашылық қызметіне және оның соңғы нәтижелеріне қатысты алғанда
белгісіздіктерді азайтатын ақпарат ретінде қорытынды жасап, сол себепті
тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін оған ақпаратты шынайы және пайдалы
ететін сапалық және сандық сипаттамаларды қолдануға болады.
Бухгалтерлік есептің ғылым мен тәжірибе тұрғысынан алғандағы
ерекшелігі, осы ілімнің дамуы оның қызмет ететін ортасымен анықталып
негізделетіндігінде жатыр. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп алдына
қойған мақсаттарына және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларға
тәуелді. Ал елдегі экономикалық ахуалды сипаттайтын күрделі және алуан
қырлы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың бірі – инфляция.
Инфляцияның бағаның өсуі ретіндегі жалпы ұғымы белгіленіп қойылғанына
қарамастан, шын мәнінде инфляция ұғымының мазмұнын анықтауға жасалған
әртүрлі қадамдар кездеседі. Оларды екі топқа біріктіруге болады –
түсініктемелік және функционалдық. Олар диссертациялық жұмыста берілген.
Инфляцияның түпкілікті анықтамасын беруге ұмытылмастан, оған жақынырақ
бастапқы ұғымдар ретінде төмендегілерді ұсынуға болады:
1. Нысаны бойынша – инфляция ұдайы өндіріс үдерісі мен ақшалай
айналымның теңсіздігімен негізделген тауарлар мен қызметтердің бағасының
өсуін және соған байланысты ұлттық ақша бірлігінің құнсыздануын білдіреді.
2. Мазмұны бойынша - инфляция үш өзара негізделген үдерістердің -
атаулы сұраныс пен ұсыныстың макродеңгейде теңгеруі, қосылған құнды ұдайы
өндірістің жекелеген субъектілерінің арасында қайта бөлу және олардың
инфляциялық табысты алуы - бірлігін сипаттайды. Бұл қаржылық ресурстардың
экономикадағы ұдайы өндірісі барысында инфляциямен үш функцияның -
теңгермешілік, қайта бөлу және орнына толтырудың орындалуына ықпал етеді.
Жоғарыда келтірілгендер, инфляция, тауар бағасының өсуімен бірге пайда
болғанымен, таза ақша феноменімен теңестіріле алмайды деген қорытынды
жасауға болатынын көрсетеді. Бұл халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы
ұдайы өндірістің диспропорциясымен туындайтын күрделі көп факторлы үдеріс.
Әдетте инфляцияның негізінде бір емес, бірнеше өзара байланысты себептер
жатады, әрі олар тек сұраныс (сұраныс инфляциясы) тарапынан ғана емес,
ұсыныс (шығын инфляциясы) тарапынан да пайда болады.
Инфляция жағдайындағы шаруашылық қызметін дұрыс жоспарлау үшін
инфляциялық үдерістердің күшін ескеру керек. Оларды өлшеудің төрт тәсілі
бар: 1) баға индексінің көмегімен өлшеу; 2) бір жылдағы инфляция қарқынын
өлшеу; 3) Пааше индексінің көмегімен есептеу; 4) жетпіс тәртібі бойынша
есептеу.
Тәжірибеде тұтыну бағалары индексі, көтерме бағалар индексі, ЖІӨ
дефляторы және ресурстардың бағасының өзгеруі индекстеріне сүйенеді. Оларды
есептеу әдістері диссертациялық жұмыста көрсетілген.
Инфляцияны белгісіздік факторы ретінде жан-жақты зерделеу үшін оның
қаржылық есептілік көрсеткіштерінің орындылығына (релеванттық),
салыстырмалығына, шынайылығына әсерін де қарастыру қажет
Инфляция жағдайында компанияның мүліктік және қаржылық жағдайы туралы
ақпараттың белгісіздігі оның баланстың жеке баптарына айырықша әсерінен
көрінеді. Өз кезегінде, бұл есептіліктің монетарлық және монетарлық емес
баптарына инфляцияның әсерін бағалау мәселесін туындатады.
Инфляция ақшаның сатып алушылық қабілетін төмендету үдерісі ретінде
баланстың түрлі баптарын бағалауда әр түрлі әсер етеді. Монетарлық активтер
(мысалы, ақша қаражаттары және дебиторлық берешек) құнсызданады,
нәтижесінде компания жанама шығындарға ұшырайды, керісінше, кредиторлық
берешектің өсуі жанама табысқа әкеледі. Негізгі құралдар мен тауарлы-
материалдық құндылықтарға келетін болсақ, инфляция жағдайында олардың нақты
нарықтық құны мен сатып алу бағасы бойынша есепте көрсетілуі арасында
қарама-қайшылық туады (осы әдістеме дәстүрлі түрде есепте қолданылады).
Егер монетарлық активтер монетарлық пассивтерден артық болса, онда
бағаның өсуінде және ақша бірліктерінің сатып алушылық қабілетінің
төмендеуі кезінде компания осы активтердің құнсыздануынан қаржылық
жоғалтуларға ұшырайды. Және, керісінше, егер монетарлық пассивтер (банк
несиесі, кредиторлық берешек, алынған аванстар және басқа да тартылған
қаражаттар түрлері) монетарлық активтер сомасынан артық болса, онда
инфляцияның себебіне байланысты қарыздардың құнсыздануынан компанияның
табысы ұлғаяды.
Әртүрлі көзқарастар мен ой пікірлерді қарастыра келе, инфляцияның
монетарлық объектілерге тигізетін әсері бухгалтерлік есептің маңызды
мәселесі болып табылады деп санаймыз, және ол бухгалтерлер тарапынан
ешқандай еленбей қалмауы тиіс. Бухгалтерлік есеп жүйесінде монетарлық
объектілерден түсетін қаржылық нәтижелерді анықтап, көрсетудің әдістемелік
сұрақтары ары қарай қарастырылады.
Монетарлық емес объектілерге келсек, яғни негізгі құралдар мен
тауарлы-материалдық қорлар, инфляция жағдайында олардың нақты нарықтық
құнының тұрақты өсуі және есепте өзгеріссіз бағасымен (бастапқы құны
бойынша бағалау) көрсетудің арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі
айтпаса да түсінікті. Есептілікті жасау сәтіне қалыптасқан баға бойынша
бағаланған мүлік, сатып алу бағасымен бағаланған (бастапқы құны) мүлікке
қарағанда қымбатырақ тұрады. Бұл мәліметтердің салыстырымсыздығына әкеледі.
Бірақ инфляция тек дебиторлық және кредиторлық берешектер, негізгі
құралдар және тауарлы-материалдық құндылықтардың мөлшерін қате есептеуге
ғана әкелмейтінін атап көрсету керек. Инфляцияның басқа да салдарлары бар:
• ресурстарды алмастырудың ағымдағы құнымен салыстырғанда сатылған
өнімнің өзіндік құнының шамасы төмендейді;
• инфляция жағдайында пайданың сомасы аса көтеріліп кетеді;
• капиталды салу тиімділігін, компанияның рентабельділігін, қаржылық
жағдайын сипаттайтын қаржылық коэффициенттерді есептеу нәтижелері
бұрмаланады
Инфляцияның тигізетін әсерінің салдарлары компанияның мүліктік және
қаржылық жағдайы туралы ақпараттардың белгісіздігін айтарлықтай көтеріп,
қаржылық есептіліктің шынайылығын және салыстырмалығын төмендетеді, әрі
осындай есептіліктің негізінде дәйекті инвестициялық және басқарушылық
шешімдерін қабылдау мүмкіндігін қиындатады.
Жүргізілген талдау, бағаның инфляциялық өзгеруі кез-келген компанияның
қаржылық есептілігінде көрсетілген ақпараттың бұрмалануының ең елеулі
себептерінің бірі болып табылатынын көрсетеді. Инфляция деңгейі жоғарлаған
сайын, бұрмалану деңгейі де жоғарлайды. Қаржылық есептілік көрсетілген ақша
бірліктерінің әр түрлі сатып алушылық қабілеті әр түрлі есептік кезеңдерде
және тіпті тек сол бір есептік кезеңнің ішіндегі әр түрлі уақыт мезетінде
де есептік мәліметтерге сәйкесінше түзетулерді талап етеді. Басқа сөзбен
айтқанда, инфляция жағдайында қаржылық есептілік, егер объектілерді ақшалай
бағалау есебі есептік күнге ақша бірліктерінің сатып алушылық қабілетін
көрсеткен жағдайда ғана тәжірибелік мәні бар болады. Қаржылық есептілік
пайдаланушысы шынайы ақпарат алу үшін, онда есептіліктің сәйкесінше
баптарының көрсеткіштеріне инфляцияның әсерін көрсету қажет.
Инфляция жағдайында компания есептілігі есеп беру кезеңінде қаржы-
шаруашылық қызметі нәтижелері бойынша инфляция қарқынына түзетілген болуы
керек. Ақша сатып алушылық қабілетін жоғары қарқында жоғалтатыны сондай, әр
түрлі уақытта тіпті бір ғана есеп беру кезеңі шегінде болған операциялар
мен оқиғалардан алынған сомаларды салыстыру қаржылық есептілік
пайдаланушыларын адастыруға әкеледі деп саналады.
Инфляцияның әсерін есепке алу мәселесі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде XX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап белсенді талқылана бастады. Осы
уақыт ішінде белгілі бір жүйелеуді және сыныптауды қажет ететін көптеген
ұсыныстар жинақталды. Осыған байланысты, бірінші кезекте, есептілікті
түзетуге негізделген әдістерді атап көрсетуге болады: валюта бағамы құбылуы
бойынша; тауар бағалары деңгейінің құбылуы бойынша.
Кез келген материалдық және материалдық емес объектілердің алғашқы
құжаттарында әрқашан екі бағалау қатысатындықтан - заттай және құндық
өлшемдер, ең қарапайым тәсіл құндылықтарды түсіп кеткен валютаның тұрақты
валютаға шаққандағы бағам өзгерісі бойынша бағалау болып табылады. Не
статикалық, не динамикалық қайта бағалау жүргізілуі мүмкін.
Тауар бағасы деңгейінің құбылуы бойынша инфляцияның әсерін есепке
алудың базалық әдістемесі негізінде капиталдың қаржылық және физикалық
табиғаты концепциялары жатыр. Бірінші концепцияда, капитал компанияның
активтерінде меншік иелері мүддесі ретінде сипатталады, осы активтердің
материалдық-заттық құрылымынан абстракциялауды болжайды. Бұл кезде
активтерді есепте көрсету атаулы баға бойынша, не сатып алушылық қабілеті
бірдей ақша бірлігіндегі бағаның жалпы индексінің көмегімен көрсетілген
баға бойынша жүргізіледі.
Бірінші концепция тұрақты сатып алушылық қабілеті әдісінің негізінде
жатыр (CPP). Ол нақты ақшалай бірліктегі есептің мүмкіндігін жоққа
шығарады. Ақшаның құны тез түссе, нақты ақша бірліктері де тез өзгеріп,
есептің барабар өлшем бірлігі бола алмайды. Сондықтан СРР барлық ақша
сомаларын тұрақты сатып алушылық қабілетінің бірліктеріне, олардың пайда
болған күніне қарай, айналдыру үшін жалпы сатып алушылық қабілеті индексін
пайдаланады. Оны қолдану салыстырмалы түрде қарапайым, өйткені ол
бухгалтерлік есеп теориясы негізделетін басты принцип - бастапқы нақты
шығындар бойынша есепке алу принципіне жақын.
Бірақ, СРР әдісі бойынша есеп инфляция салдарын толық мөлшерде көрсете
алмайды, өйткені ол баға қозғалысы түрлерінің біреуін ғана қамтиды (тұрақты
және ағымдағы). СРР айналасында монетарлық емес активтерге салынған
салымнан сатып алу қабілеттілігі өзгермейді, ал ол таза монетарлық
активтердің сатып алу қабілеттілігінің тек азаюын немесе көбеюін өлшеуге
жағдай жасайтынын болжауға болады. Бірақ мұндай болжау, егер барлық
компаниялар активтерінің бағасы бағаның жалпы деңгейінің бағытында және
сондай жылдамдықпен өзгеретін болса ғана дұрыс. Сонымен бірге мөлшері
бойынша тең, бірақ әр түрлі құрылымдағы монетарлық емес активтерге
инфляциялық факторлар біркелкі әсер етеді деп ойлау да дұрыс болмас еді.
Екінші концепцияның шеңберінде капитал компания активтерінің жиынтығы
ретінде қарастырылады, ал оның өзгерісін, оның ішінде инфляция әсерін,
есепке алу үшін не ресурстардың, өнімдердің және қызметтің нақты
номенклатурасы бойынша бағаның жеке индексін, болмаса бағаның жеке және
жалпы индексін тоқайластыра қолдану болжалданады. Осылайша баға өзгерісінің
әсерін есепке алу әдістемесінің мағынасы - капиталдың қаржылық немесе
физикалық табиғатын ұстанудың негізгі мақсатына байланысты болады.
Капиталдың физикалық табиғаты концепциясы ағымдағы құнмен бағалауды
негіз ретінде қабылдауды талап етеді. Капиталдың қаржылық табиғаты
концепциясы бағалаудың қандай да бір нақты негізін қолдануды талап етпейді.
Бұл концепцияны қолданған кезде бағалау негізін таңдау компания ұстанатын
қаржылық капитал түріне тәуелді.
Екінші концепцияның негізінде ағымдағы құндарды немесе жекелеген
бағалардың өзгерістерін есепке алуға арналған және ағымдағы баға бойынша
есепке алу деп аталатын бухгалтерлік жүйелер құрылған. Олардың құрамына
алмастыру бағасы бойынша есепке алу (RPA), ағымдағы құны бойынша есепке алу
(CCA), қазіргі құны бойынша үздіксіз есеп (CoCoA), есептен шығару бағасы
бойынша есеп (DVA) және келтірілген ағымдағы құны бойынша есепке алу (PVA)
кіреді.
Тәжірибе ССА әдісі тауарлы-материалдық қорлардың әртүрлі топтарының
бағасы әркелкі қарқынмен әрі бағаның жалпы өсім қарқынынан ерекше өскен
жағдайда қолданылатынын көрсетеді. ССА бойынша түзету инфляцияның маңызды
салдары ретінде бағаның жалпы өсуін емес, олардың құрылымының өзгерісін
тану керек дегенге саяды.
Қарастырылған екі концепция ҚЕХС 15 екі әдістеме түрінде көрсетілген.
Бірінші әдістеме Бухгалтерлік баланс объектілерін бірыңғай сатып алушылық
қабілетіндегі ақша бірліктерінде бағалау әдістемесі (GPL), екінші
-Бухгалтерлік есеп объектілерін ағымдағы құнға қайта бағалау әдістемесі
(CCA) ретінде белгілі.
GPL әдістемесінің мәнісі қысқартылған нұсқада компанияның монетарлық
емес активтерін бағаның жалпы индексі көмегімен әлсін-әлсін қайта
есептеуден тұрады. Көздердің қайта есептелінуі жасалмайды, ал қайта
есептеуден алынған активтің пассивтен арту нәтижелері пассивтік шотта
көрсетіледі. Барлық операциялар ағымдағы есепте олардың келісім жасасқан
бағасымен көрсетілуі тиіс, бірақ есептілікті жасау кезінде мәліметтер одан
әрі түзетіледі. Нәтижесінде уақытша реттілікке қол жетеді – баланстың
немесе пайда мен залал туралы есеп берудің әрбір бабының, уақыттың әртүрлі
сәттеріне жататын элементтері бір бағада көрсетіледі.
GPL әдістемесінің кемшілігі, ол компания мүлкінің жекелеген түрлерінің,
оның жекелеген объектілерінің іс жүзінде әрқилы құнсыздану барысын есепке
алуға мүмкіндік бермейтінінде. Сондықтан, GPL әдістемесінің сыншылары
талдау жүргізу мақсатында есептілікті қайта есептеу кезінде басқа
тәсілдерді, атап айтқанда компанияны қызықтыратын шикізат, материал, қызмет
түрлеріне белгіленген бағаның жеке индекстерін және нарықтық ағымдық құнды
пайдалану қажеттігін дұрыс деп санайды. Дәл осы тәсіл ССА әдістемесінде
жүзеге асырылған.
ССА әдістемесінің мәні активтер ағымдағы бағамен көрсетілетін
есептілікті жасауда болып табылады. Ең басты мәселе баланстық баптардың
ағымдағы бағасын қалыптастырудың айтарлықтай күрделілігі мен
субъективтілігінде жатыр. Сондықтан осы аспектіде ССА әдістемесі көбірек
сынға алынады.
GPL әдістемесінде көрсетілген есептеу тәртібінің реттілігі ұқсас, тек
бағаның жалпы деңгейі орнына негізгі және айналым қаражаттарының нақты
номенклатурасы бойынша баға индекстері пайдаланылады.
Құрамдастырылған әдістеме дегеніміз мағынасы бойынша ССА әдістемесінің
бір түрі болып табылады. Ол ССА үлгісінен кәсіпорынның инфляция нәтижесінде
алған жанама табыстарын (залалдарын) бөлу тәсілімен ерекшеленеді. Бұл
әдістемеде меншікті қаражаттардың көздері бағаның жалпы индексіне (GPL
әдістемесіндегідей), активтер – бағаның жеке индекстеріне қайта есептеледі,
ал активтер мен пассивтердің қайта есептелген бағаларының арасындағы айырма
инфляция әсерінен түскен жанама табыс (залал) деп қарастырылады.
ХХ ғасырдың басынан көптеген ғалымдар мен тәжірибешілер инфляция
жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жетілдіру мәселесімен
айналыса бастады. Соған орай, осы мәселеге қатысты мол ұсыныстар
жинақталып, ал көптеген мемлекеттерде белгілі бір тәжірибе қалыптасты.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің
әлемдік тәжірибесі эволюциясын келесі түрде көрсетуге болады. 70-ші
жылдардың ортасына дейін инфляция жағдайында есеп пен есептілікті жүргізу
бойынша ұсыныстар жалпы сатып алушылық қабілеті әдісіне негізделді. Содан
соң ағымдағы құн әдісін қолдануға қатысты сұрақ талқылана бастады және 1983
жылы бұрыннан қолданыстағы ҚЕХС 6 ауыстырған ҚЕХС 15 шықты.
ҚЕХС 15 компанияның есептік ақпараттарды бағаның өзгерісін көрсететін
есептің әдісін қолдана отырып, ұсынуы тиіс екенін белгілеген. Негізгі екі
әдіс (ақшаның жалпы сатып алушылық қабілетіне және ағымдағы шығындарға
негізделген) немесе олардың құрамдастырымы қолданылды.
1990 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ҚЕХС 29 (бұл стандарттың елеулі
өзгерістерсіз соңғы редакциясы 2003 жылы шықты) қолданысқа түсе бастады.
Осы құжатқа сәйкес компаниялардың есепті кезеңдегі және алдыңғы өткен
кезеңдердегі қаржылық есептілігі (оның нақты немесе қалпына келтіру құнының
қайсысына негізделгеніне қарамастан) осы есептілікті жасау күніне берілген
өлшем бірлікте ұсынылуы тиіс.
ҚЕХС 29 негізгі есептік мәліметтерді инфляцияны ескере отырып қайта
есептеуді талап етеді. Гиперинфляцияға бейім валютада есеп жүргізетін
компаниялардың қаржылық есептіліктері бастапқы немесе ағымдағы құны бойынша
бағалау әдісін қолдану кезінде есепті балансты жасау күніне ақшаның тұрақты
сатып алушылық қабілетіне қайта есептелуі тиіс. Бұл талап өткен есепті
кезеңдердің тиісті көрсеткіштеріне де қатысты. Активтер мен пассивтердің
монетарлық баптары бойынша сатып алушылық қабілетінің өсуі не кемуі
ағымдағы пайдада көрсетілуі тиіс.
Сонымен бірге әртүрлі елдерде сол немесе басқа уақыт кезеңдерінде
қаржылық есептілікте инфляция салдарларын көрсетудің бір-бірінен түбірімен
ерекшеленетін тәсілдер қолданылды. Біріншісін ғаламдық, ал екіншісін ерікті
таңдау тәсілі ретінде сипаттауға болады. Ғаламдық тәсілге сәйкес қаржылық
есептіліктің барлық немесе негізгі элементтерінің бағаның инфляциялық
өзгерістерінің ықпалына ілінетін бастапқы мәндері түзетіледі. Мысал ретінде
СРР, RPA, ССА и СоСоА әдістерін келтіруге болады. Таңдау тәсіліне сәйкес
тек жекелеген элементтерге түзету жүргізіледі. Мысалы, активтерді ауыстыру
құнының өсімін жабуға арналған резервтерді құру, активтерді қайта бағалау,
қорларды бағалаудағы FIFО әдісі және амортизацияның жеделдетілген әдісі.
Инфляцияның салдарын есепке алудың қарастырылған формальды әдістерінен
басқа, көптеген елдерде инфляцияның әсерін ескеруге мүмкіндік беретін
формальды емес механизмдер де қолданылады. Инфляцияның бұл жағдайдағы теріс
ықпалына қарсы тұра алатын екі әдіс белгілі. Бірінші әдіс негізгі
құралдарды оқтын-оқтын қайта бағалауды білдіреді. Ол екі әдістің бірімен
орындалады: сараптамалық бағалау әдісі және коэффициенттер әдісі.
Екінші әдіс инфляцияның ықпалына айтарлықтай қарсы тұра алмайды;
оның іс әрекетінің механизмі жұмбақтау, әрі оны тек мардымсыз инфляция
жағдайында қолдану ғана өз жемісін береді. Әдістің мәні тек жеделдетілген
амортизация механизмін қолдануда жатыр.
ҚБЕС 6 Негізгі құралдар есебі әдістемелік нұсқауларында
жеделдетілген амортизацияның екі әдісі ұсынылған: азайтылған қалдықтық әдіс
және сандық жиынтығы бойынша есептен шығару әдісі (кумулятивтік әдіс).
Нұсқауда осы әдістер туралы айтылғанымен, оларды есептеу алгоритмі
көрсетілмеген, әрине әдістемелік сипаттағы құжат үшін бұл заңды да.
Сондықтан аталмыш әдістерге егжей-тегжейлі салыстырмалы сипаттама бермес
бұрын, осы әдістердің негізіне қаланған есептік процедуралардың қисындық
болмысын қарапайым түрде қарастырамыз.
Азайтылған қалдықтық әдіс амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасын Ао төмендегі формуламен есептеуді қарастырады:
Ао =
k*Nl*Sb, (1)
мұндағы: Nl – бірқалыпты амортизация нормасы; k- төмендету
коэффициенті; Sb – активтің қалдық құны.
Активтің құнын пайдалы қызмет мерзімі жылдарының сандық жиынтығы
бойынша есептен шығару әдісіне сәйкес, амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасы төмендегі формуламен анықталады:
Ао =
Sp*kn, (2)
мұндағы: Sp – амортизацияланатын объектінің бастапқы құны; n – объектіні
пайдалану жылдарының реттік нөмірлерінің жалпы сомасы; k – амортизация
есептелетін жылды қоса алғандағы, нормативті қызмет мерзімі біткенге
дейінгі жылдар саны.
Қарастырылған әдістер жалпыға белгілі болып табылады және әр түрлі
елдердің бухгалтерлік тәжірибесінде жиі қолданылады.
Жеделдетілген амортизация әдістері инфляцияның ықпалын есепке алуға
нақты мүмкіндік береді, өзінің мәні жағынан жергілікті болып табылады.
Оларды қолдану тек амортизацияланатын мүлік бөлігіне ғана шектеледі және
қаржылық шешімдерді қабылдауға инфляцияның әсері мәселелерін толық шеше
алмайды. Бірақ экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бұл әдістердің
анықталған артықшылықтарға ие екенін көрсетеді.
Инфляция салдарынан есептік мәліметтердің салыстырымсыздығы қаржылық
есептілікке қайта бағалау жасауды немесе жеке баптарына түзету жүргізу
қажеттігін және оларды негізгі нысандарға түсініктемеде көрсетуді
негіздейді. Соған байланысты отандық және шетел компанияларының
тәжірибесінде қаржылық есептілікке инфляцияның тигізетін әсерін есепке
алудың әр түрлі әдістерін қолдануды қарастырамыз.
Диссертациялық жұмыста Алматы-Бетон ЖШС мәліметтері бойынша құнды
есептен шығару әдісі мен азайтылған қалдықтық әдісті қолдану көрсетілген.
Әлемдік тәжірибе талданатын объектілерге инфляциялық түзетулер не
валюта бағамының құбылуы бойынша, не тауар бағалары деңгейінің құбылуы
бойынша жүргізілетінін көрсетеді.
Компания өзінің қызметін жүзеге асыратын негізгі экономикалық ортасы,
әдетте өзінің ақша қаражаттарын айналдыра алатын орта болып табылады. ҚЕХС
сәйкес қаржылық есеп берулерді құрған кезде валюта өлшемі негізгі рөл
атқарады. Валюта өлшем - бұл негізінен, тауарлар мен қызметтердің сату
бағасына әсер ететін, сонымен бірге еңбек құнына және материалдарға әсерін
тигізетін мемлекеттердің валюталары.
Шетелдік валютадағы операциялар бастапқыда операцияның жасалған
күніндегі ауыстыру бағамы бойынша валюта өлшемде көрсетілуі тиіс.
Операцияның жасалған күні-бұл ҚЕХС сәйкес қаржылық есептілікте операцияның
көрсетілуі тиіс күні. Тәжірибе жүзінде сол кезеңде (мысалы, апта немесе ай)
жүргізілген операциялар бойынша шетелдік валютаны қайта есептеу үшін орташа
бағамдарды пайдалануға мүмкіндік беріледі. Алайда егер бағам айтарлықтай
өзгеретін болса, онда бағамның орташа шамасын пайдалану ақпараттың
сенімділігін қамтамасыз ете алмайды.
Бастапқы тану бағамынан немесе баланстың өткен кезеңі күніндегі
ауыстыру бағамынан өзгеше ақшалай баптарды өтеу кезінде, болмаса бағам
бойынша басқа валютаға қайта есептеу кезінде пайда болатын бағамдық айырма
есеп беретін компанияның немесе шетелдік қызметінің жеке қаржылық
есептілігінде, атап айтқанда оның пайда болу уақыты туралы пайда мен залал
туралы есеп беруде танылуы керек. Есеп беретін компанияның таза
инвестициясының бір бөлігі болып табылатын, монетарлық емес баптардан пайда
болатын бұл айырма сәйкесінше жеке пайда мен залал туралы есеп беруде
немесе шетел қызметінің жеке қаржылық есептілігінде көрсетілуі тиіс.
Валюта бағамының құбылуы бойынша түзету әдісін қолданудың өзінің
жетістігі мен кемшіліктері бар. Оның басты жетістігі оның қарапайымдылығы.
Ол үлкен көлемдегі қосымша ақпаратты қажет етпейді. Бірақ бұл әдіс екі
валютаның бағамдық қатынасының олардың нақты сатып алушылық қабілетіне дәл
келмейтіндігінен нақты нәтиже бере алмайды. Тұрлаулы валютаны таңдау да
проблема болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік ғылымда және тәжірибеде
тауарлық массаға баға индексі негізінде қайта бағалау тәсілі көбірек
қолданылады.
Тауарлық баға деңгейі құбылуы бойынша қаржылық есептілік баптарын
түзету дәлірек нәтиже береді деуге болады. Ол бүкіл тауарлық массаға да,
әрбір нақты тауарға немесе тауарлық топқа да бейімделуі мүмкін. Бірақ
түзетудің бұл әдісі, біріншіден, көп еңбекті қажет етеді, екіншіден,
кәсіпорындағы қорлардың жағдайы туралы қосымша сенімді ақпарат тапқанда
ғана қолдануға жарамды.
Тауарлық баға деңгейі құбылуы бойынша түзету негізінен тұрақты
сатып алушылық қабілеті ақша бірліктерінде есепке алу әдісі және ағымдағы
құн бойынша есепке алу әдісімен жасалады. Бірінші әдісті қолдану түзетудің
қарапайымдау тәртібін, екінші әдісті қолдану инфляция жағдайындағы
компанияның мүліктік және қаржылық жағдайы туралы нақты мәлімет алуды
болжалдайды. Диссертацияда нақты компанияны мысалға ала отырып, аталмыш
әдістермен балансты және пайда мен залал туралы есеп беруді түзету
көрсетілген.
Қазақстанда алдағы уақытта ҚЕХС енгізуді бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептіліктің дамуы және реформалауында заңды кезең ретінде
қарастыру керек. Осыған байланысты қолданыстағы есеп пен есептілік жүйесін
ҚЕХС 29 сәйкес келтіру қажеттілігі туындайды. Ол үшін қаржы-шаруашылық
қызметі нәтижелері бойынша компанияның есептілігі есеп беру кезеңінде
инфляция қарқынына түзетілуі тиіс.
ҚЕХС 29 көшу қаржылық есептіліктің барлық баптарын (ақшалай
көрсеткіштерді қоса) есептік валютаның кезең соңындағы жағдайы бойынша
жалпы сатып алушылық қабілетін ескере отырып қайта есептеуді негіздейді.
Аталмыш стандартты қолданудың баланстық есептілікке тигізетін әсері
инфляция деңгейіне, компания міндеттемелері талабының арақатынасына
тәуелді.
Қаржылық есептілікті түзету мәнін сипаттайтын бірден бір қағидалық
ерекшелігі бухгалтерлік есеп объектілерін монетарлық және монетарлық емес
деп бөлу екені белгіленді. Монетарлық және монетарлық емес объектілерді
анықтауда кейбір проблемалар бар.
Белгілі американдық ғалымдар Э. С. Хендриксен и М. Ф. Ван Бреда
монетарлық баптардың екі ұғымын бөліп көрсетеді – монетарлық активтер және
монетарлық кредиторлық қарыздар. Олардың пікірінше, монетарлық активтер -
бұл жалпы сатып алушылық қабілетін көрсететін ақша бірліктерінің тұрақты
бір санына берілетін құқық, ал монетарлық кредиторлық қарыздар – бұл ақша
бірлігінің құнымен не болатынына қарамастан, болашақта ақша бірлігінің
тұрақты бір санын төлеу міндеттемесі. Осылайша, баптың монетарлық сипаты,
ең алдымен, оның ақша қаражаттарының тұрақты бір сомасына ілінісуімен
немесе керісінше, баптық монетарлық емес сипаты, ең алдымен, оның шамасы
ақша бірлігінің белгілі бір сомасымен тіркелмегендігімен түсіндіріледі.
Айта кету керек, барлық ғалымдар тек бухгалтерлік баланстың
монетарлық және монетарлық емес баптары арасына ғана меже қояды. Пайда мен
залал туралы есеп берудің баптарына келетін болсақ, барлығы бір ауыздан
оларды монетарлық емес баптар ретінде сыныптауды ұсынады.
Халықаралық стандарттарды талдау, баланс баптарының монетарлық және
монетарлық емес болып жіктелуі әр кез мәндес бола бермейді. Монетарлық
активтер ҚЕХС 29 алынған және күтілетін ақша қаражаты ретінде анықталған.
ҚЕХС 21 монетарлық активтерге кеңейтілген анықтама береді, яғни, аталмыш
стандарт бойынша монетарлық активтер-бұл белгілі бір сомада бейнеленіп
алынған ақша қаражаттары, алынуға тиісті активтер мен міндеттемелер болып
табылады.
Бухгалтерлік есеп объектілерінің монетарлық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz