Алматы облысының білім беру жүйелері мен денсаулық сақтау ұйымдарын ГАЖ технологияларын пайдалана отырып картаға түсіру әдістері

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1 Экономикалық карталар тарихынан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2.1 Алматы облысының физикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.2 Алматы облысының әлеуметтік.экономикалық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Облыстың әлеуметтік.экономикалық даму көрсеткіштері: білім беру жүйесі мен денсаулық сақтау ұйымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМДАРЫН ГАЖ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП КАРТАҒА ТҮСІРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

3.1 Әлеуметтік.экономикалық карталарды құрастыруда ГАЖ.дың рөлі ... ...
3.2 Алматы облысының білім беру жүйесін ГАЖ технологияларын пайдалана отырып картаға түсіру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Алматы облысының денсаулық сақтау ұйымдарын ГАЖ технологияларын пайдалана отырып картаға түсіру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Географиялық орны. Алматы облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылды. Оның аумағы 1997 жылғы 22 сәуірдегі Талдықорған облысының қосылуына байланысты екі есе өсті және аумағы 224 мың шаршы километрді құрады. Облыс халқы 1,7 млн.-ды құрайды (Алматы қаласын қоспағанда). Алматы облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. 73051' және 83030' шығыс бойлық пен 42015' және 47020' ендікте жатқан облыс шығысында – Қытай Халық Республикасымен , оңтүстігінде – Қырғызстанмен, оңтүстік-батысында – Жамбыл облысымен және солтүстік-шығысында – Шығыс Қазақстан облысымен шектеседі. Алматы облысы шығыстан батысқа дейін 700 шақырым, оңтүстіктен солтүстікке дейін 500 шақырымға созылып жатқан табиғи жағдайы әр түрлі болып келетін үлкен аймақ. Жерінің көлемі облыстар ішінде бесінші орында. Облыс аумағында 16 әкімшілік-аумақтық бөлініс - Ақсу, Алакөл, Балқаш, Еңбекшіқазақ, Ескелді, Жамбыл, Қарасай, Кербұлақ, Көксу, Панфилов, Райымбек, Сарқант, Талғар, Ұйғыр, Іле аудандары және облыстық бағыныстағы үш қала (Қапшагай, Талдықорған, Текелі) және аудандық бағыныстағы жеті қала – Есік, Жаркент, Қаскелен, Сарқант, Талғар, Үшарал, Үштөбе, сондай-ақ 13 кент бар. Облыс орталығы Талдықорған қаласы болып табылады.
Табиғаты.
Жер бедері. Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне ұласатын сотүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювилік және эолдық шөгіеділерінен түзілген. Бсым бөлігін Сарыесік-атырау, Тауқұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған.
Облыстың көп жерін оңтүстігінде Тянь-Шань тауының солтүстік сілемдері Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, шығысында Кетмен жотасымен жалғасын табатын Терскей алатауы, сонымен қатар, шығысында Жоңғар Алатауы алып жатыр. Ал солтүстік жағы Оңтүстік Балқашмаңының сорлар мен сортаңдардан, тақырлардан және құмдардан тұратын шөлді жазығымен жалғасады. Бұндай географиялық орналасу облыс жерінің жер бедерінің, климатының, топырақ жамылғысының және өсімдік жамылғысының әр түрлілігінің дәлелі болып табылады. Облыс аумағында мұздықтардан шөлге дейінгі ландшафтының барлық түрі кездеседі. Физикалық-географиялық орналасуының тағы бір ерекшелігі - ол облыстың солтүстік шетінде батыс бөлігінің суы тұщы ,ал шығыс бөлігінің суы ащы болып келетін Балқаш көлінің орналасуы.
Алматы облысының климаты шұғыл континентті, оның себебі мұхит пен теңізден алшақ орналасқандығы.
Жер беті және жер асты сулары бірқалыпты орналаспаған. Ірі өзендерге Іле, Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Қаскелең, Үкен Алматинка және Кіші Алматинка, Лепсі, Ақсу, Қаратал, Тентек және тағы басқа.
Ірі көл суаттары: Балхаш, Алакөл, Сасықкөл, Жалаңашкөл, Үлкен Алматы көлі, Қапшағай, Бартоғай, Күрті.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНСИТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

География факультеті

Геоморфология және картография кафедрасы

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМДАРЫН ГАЖ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП КАРТАҒА ТҮСІРУ ӘДІСТЕРІ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Орындаған:
4 курс студенті ______________________________ Исабаева С.Д.

Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент _____________________________ Н.Н.Керімбай

Норма бақылаушы: ___________________________

Қорғауға жіберілді
___ ________2012 ж.
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент __________________________ Н.Н.Керімбай

Алматы, 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...

1.1 Экономикалық карталар
тарихынан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2.1 Алматы облысының физикалық-географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ...
2.2 Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Облыстың әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері: білім беру жүйесі
мен денсаулық сақтау
ұйымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМДАРЫН ГАЖ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП КАРТАҒА ТҮСІРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3.1 Әлеуметтік-экономикалық карталарды құрастыруда ГАЖ-дың рөлі ... ...
3.2 Алматы облысының білім беру жүйесін ГАЖ технологияларын пайдалана
отырып картаға түсіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
3.3 Алматы облысының денсаулық сақтау ұйымдарын ГАЖ технологияларын
пайдалана отырып картаға түсіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ

2.1 Алматы облысының физикалық-географиялық сипаттамасы

Географиялық орны. Алматы облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылды. Оның
аумағы 1997 жылғы 22 сәуірдегі Талдықорған облысының қосылуына байланысты
екі есе өсті және аумағы 224 мың шаршы километрді құрады. Облыс халқы 1,7
млн.-ды құрайды (Алматы қаласын қоспағанда). Алматы облысы Қазақстан
Республикасының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. 73051' және 83030'
шығыс бойлық пен 42015' және 47020' ендікте жатқан облыс шығысында – Қытай
Халық Республикасымен , оңтүстігінде – Қырғызстанмен, оңтүстік-батысында –
Жамбыл облысымен және солтүстік-шығысында – Шығыс Қазақстан облысымен
шектеседі. Алматы облысы шығыстан батысқа дейін 700 шақырым, оңтүстіктен
солтүстікке дейін 500 шақырымға созылып жатқан табиғи жағдайы әр түрлі
болып келетін үлкен аймақ. Жерінің көлемі облыстар ішінде бесінші орында.
Облыс аумағында 16 әкімшілік-аумақтық бөлініс - Ақсу, Алакөл, Балқаш,
Еңбекшіқазақ, Ескелді, Жамбыл, Қарасай, Кербұлақ, Көксу, Панфилов,
Райымбек, Сарқант, Талғар, Ұйғыр, Іле аудандары және облыстық бағыныстағы
үш қала (Қапшагай, Талдықорған, Текелі) және аудандық бағыныстағы жеті қала
– Есік, Жаркент, Қаскелен, Сарқант, Талғар, Үшарал, Үштөбе, сондай-ақ 13
кент бар. Облыс орталығы Талдықорған қаласы болып табылады.
Табиғаты.
Жер бедері. Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне
ұласатын сотүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің
аллювилік және эолдық шөгіеділерінен түзілген. Бсым бөлігін Сарыесік-
атырау, Тауқұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле
аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған.
Облыстың көп жерін оңтүстігінде Тянь-Шань тауының солтүстік сілемдері
Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, шығысында Кетмен жотасымен жалғасын табатын
Терскей алатауы, сонымен қатар, шығысында Жоңғар Алатауы алып жатыр. Ал
солтүстік жағы Оңтүстік Балқашмаңының сорлар мен сортаңдардан, тақырлардан
және құмдардан тұратын шөлді жазығымен жалғасады. Бұндай географиялық
орналасу облыс жерінің жер бедерінің, климатының, топырақ жамылғысының және
өсімдік жамылғысының әр түрлілігінің дәлелі болып табылады. Облыс аумағында
мұздықтардан шөлге дейінгі ландшафтының барлық түрі кездеседі. Физикалық-
географиялық орналасуының тағы бір ерекшелігі - ол облыстың солтүстік
шетінде батыс бөлігінің суы тұщы ,ал шығыс бөлігінің суы ащы болып келетін
Балқаш көлінің орналасуы.
Алматы облысының климаты шұғыл континентті, оның себебі мұхит пен
теңізден алшақ орналасқандығы.
Жер беті және жер асты сулары бірқалыпты орналаспаған. Ірі өзендерге
Іле, Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Қаскелең, Үкен Алматинка және Кіші
Алматинка, Лепсі, Ақсу, Қаратал, Тентек және тағы басқа.
Ірі көл суаттары: Балхаш, Алакөл, Сасықкөл, Жалаңашкөл, Үлкен Алматы
көлі, Қапшағай, Бартоғай, Күрті.
Табиғи рекреациялық ресурстар – бұл табиғи геожүйелер, табиғи
құбылыстар, рекреациялық қызметтің ыңғайлы қасиеттк және кейбір уақыттары
демалыс шараларын ұйымдастыру мақсатында және де адамдардың денсаулығын
нығайту мақсатында
Антропогендік рекреациялық ресурстарға тарихи-мәдени нысандар
(мұражай, ескерткіштер, естелік орындар және тағы басқалары) және
құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістер және тағы басқалары) тән.

Геологиялық және тектоникалық құрылымы. Облыстағы таулар Тянь-Шань тау
жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақтатасты тау
жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар,
әктастар, граниттер және тағы басқа полеозой жыныстары кездеседі. Тау етегі
және аймақтың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік
шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі
герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар
бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында
альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоникалық процестер
нәтижесінде кәдімгі тауларды түзілген. Іле Алатауының осындай морфологиялық
құрылымы оның солтүстік жоталарынан ағып түсетін меридиан бағытында жатқан
өзен аңғарларының бағытын анықтайды. Іле Алатауының құрылымына солтүстік
және солтүстік-батыс ауа массалары қатты әсерін тигізеді.
Іле Алатауы ежелгі шөгінді, атпа жыныстардан, құмтастан, гранит пен
гнейстен түзілген. Іле Алатауының солтүстік, яғни ауданға кіретін бөлігі
көлбеу көптеген өзендермен күшті тілімденген. Тянь-Шанның басқа
бөліктеріндегі сияқты Іле Алатауында да күшті жер сілкінісі болады. Өте
күшті жер сілкіну 1911 жылы болды. Сонымен қатар палеозой дәуіріндегі
каледон, герцин тау жасалуынан кейін кайнозой дәуірінің альпілік тау жасалу
кезінде қайта көтерілген. Альпілік тау түзілісі жер қыртысында жарылу
туғызып, бұрыннан бар қатпарлы аймақтардың бірі төмендеп, екіншісі
көтеріліп, оларда қатпарлы-жақпарлы биік таулы жүйелер қайта қалыптасқан.
Бұған Тянь-Шань тауының солтүстік бөлігі Іле Алатауы мысал бола алады.
Еңбекшіқазақ ауданының территориясындағы ұзақ уақыт геологиялық
өзгерістердің нәтижесінде қазіргі жер бедерінің пішіндері пайда болды:
оған Талғар ауданына қарасты – Іле Алатауы мен Іле Балқаш жазығының біраз
бөлігі кіреді. Іле Алатауының тау жасалу процесі аяқталмаған.
Үштік кезеңнің аяғына қарай қуатты тектоникалық қозғалыстар жиі болып
тұрады. Бұл процестің қорытындысында жергілікті полеозойлық фундамент
көлденең немесе түзу бағыттағы жеке блоктар мен блоктар жүйесіне бөлінеді.
Блоктар жүйесінің торы таудың әр түрлі биіктігінде болып тұрды. Тау
жоталарының фронталды бөлігі мен фланг бөлігінде де вертикальды сатылы
құрылым осы процестердің нәтижесінде пайда болды.

Тау жотасының ұзаққа созылған көтерілу процесі кезінде, шұғыл суытатын
циклдармен алмасып келетін жылы және ылғалды кезеңдердің бірнеше рет
қайталануы үштік кезеңнің аяғында басталған төрт рет болған мұз басу
процесіне себепші болды. Бірінші реттік мұз басу жер бедерінің беткі
қабатын ғана қамтиды. Екінші реттік мұз басу жер бедерін жартылай ғана
басты. Қалған үшінші реттік пен төртінші реттік мұз басу кезеңі ұзаққа
созылды. Мұз басу дәуірі аккумуляция процесінің зор көрінісімен
сипатталады. Мұз басу дәуірі аралық мұз басу дәуіріне бөлінген. Аралық мұз
басу кезінде мұз басу процесі тоқталып, эрозиялық процестердің үлкен
масштабтағы дамуы жүрді. Бірақ мұз басудың тоқтау процесі бірқалыпты
жүрмеді. Кейбір уақыттарда мұз басу процесі шұғыл тоқтады, ал басқа
кезеңдерде тұрақты сақталынып тұрды. Мұз ерігеннен кейін артынан қуатты
мореналар қалдырып отырды. Ең соңында бұл мореналар жуылып, эрозиялық
процестердің арқасында түгелімен жойылды. Соңғы рет болған мұз басу
дәуірінің ғана мореналары сақталды. Бұл мореналармен 2600-2700 м биіктікте
орналасқан ежелгі мұз басу цирктері мен аңғарлардың табаны толды.
Геологиялық құрылымына протерезойлық және төменгі палеозойлық
геосинклинальді шөгінділер, тас көмірді девондық, пермдік, қалдықтар
қатысады. Тұндырылған шөгінді тау жыныстары мен метоморфтық қалың болып
қабаттасқан жыныстар өте қатты дислокацияланған. Тау арасындағы
қазаншұңқырларда палеоген-неогендік және төрттік кезеңнің жұмсақ бос
шөгінділері кең таралған. Бұл тау массивінің көбісі 8-9 баллды сейсмикалық
зонаға жатады. Көктемде сел тасқыны болуының қаупі бар. Қыста қар көшкіні
жиі болып тұрады.
Іле Алатауының солтүстік беткейі Талғар, Кіші Алматы шатқалдарымен
тілімденген. Биік таулы территорияларда тегістеліп әр түрлі кезеңнің
жыныстарынан құралған жазық жер бедерлері де кездеседі.
Жазық территориялардағы алдыңғы қатардағы экзогенді процестер: эрозия,
аллювиалды аккумуляция, құмды материалдардың эолдық орын алмастыруы, көл
жағалауындағы абразия және сорлардағы тұздардың мүжілуі. Бұлардың ішінде
эрозия мен абразия процестері айқын байқалады. Абразия – көлдердің және
өзге де су қоймалардың жоғалауындағы түп жыныстардың толқын мен ағын
әсерінен механикалық бұзылуы және мүжілуі. Жазық кеңістіктер төменгі тау
жоталарымен кезектесіп орналасады. Төменгі тау жоталарында эрозиялық
процестер басқаша өтеді.
Облыс территориясына жиі және айтарлықтай жер сілкіністерін болдыратын
интенсивті неотектоникалық қозғалыстар тән. Тау жыныстарының құрамы,
олардың өзара әсері және жазықтардағы таралу ерекшелігі ежелгі дәуірден
алуан түрлі. Жазық жерлерде негізінен құрамында сары топырақты және құмды
шөгінділер басым кайнозойлық кезеңнің қалдықтары кездеседі. Тауларда тау
жоталарының осьтік бөлігінің перифириялығынан оның петрографиялық фонының
өзгерістері болып тұрады. Төменгі тау белдеулеріндегі жер бедерінің
түзілуінде сары топырақтар, палеогендік, неогендік шөгінділер және
метоморфтық жыныстар басты роль атқарады. Төменгі тау жоталары мен биік тау
жоталарында да магмалық және метаморфтық жыныстар басты позиция алып отыр.
Жарлы тау массивтерінің құлауынан тұнба жыныстардың құрамы өзгеріп тұрады.
Тұнба жыныстардың әсерінен тектоникалық қозғалыстар жиі болады. Төменгі тау
жоталарында сары топырақтан басқа таулы аллювий, проллювий, көшкінді
жыныстар және қыратты-баурайлы шөгінділердің кең спектрі кездеседі. Төменгі
тау жоталарында коллювиалды шөгінділер, ежелгі мореналық жиналған жыныстар,
қар-көшкінінің тасымалдаған тас-құмдары, құлама массивтер, жиі кездеседі.
Биік таулы жоталарда мореналар, флювиогляциалды шөгінділер, тасты
глетчерлер, тас-құм жыныстары, құрымдар кең тараған. Қазаншұңқырлардың да
шөгінділері кездеседі. Тау баурайларындағы шөгінділер негізінен шөгінді
шлейфтерден құралған.

Климаты мен жер беті және жер асты сулары. Табиғаты. Алматы облысының
аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен
(Шолақ, Қызыл-саяқ, Қоскеліншек, Қызылтас, Табақкеңтатар, Қараүңгір, т.б.).
солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлык Майлы тауларымен (Алакөл
қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы, Борохоро,
Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның
Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле,
Теріскей Алатауларымен және онтүстік-батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол
және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле
тауларының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі.
Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-
шөлейтті өңіріне ұласады.
Жер бедері. Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне
ұласатын солтүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің
аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Басым бө-лігін Сарыесік-
атырау, Таукұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле
аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. Облыстың
оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігі таулы келеді. Солтүстік-шығыста Жетісу
Алатауы мен Барлық тауларының аралығында Жетісу (Жоңғар) кақпасы
орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері көмкерген. Олар
тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңкырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу
Алатауының ең биік шоқысы - Бесбасқан орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден
астам мұздық бар, олардың жалпы аумағы 1,3 мың км2-ге жуық. Жетісу
Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау,
Текелі, Сайқын, т.б.) өз маңындағы жазық өңірге сұғына еніп жатыр. Облыстың
оңтүстік және оңтүстік-шығысы Солтүстік Тянь Шань сілемдерінің Іле, Күнгей,
Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасынан құралған. Жетісу мен Іле,
Күнгей Алатаулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Облыстың оңтүстік-
батысы мен батысында Шу, Іле аласа таулары және Жусандала, Қопа, Бозой,
Қараой үстіртті жазықтары жайғасқан. Тарбағатай жотасы мен Жетісу Алатауы
аралығын ауқымды Алакөл ойысы алып жатыр. Бұның батысындағы жазық жағалау
Балқаш көліне, оңтүстік-шығыс жағы Жетісу қақпасына жалғасады.
Шығыстағы ірі тау массивтерінің бірі –Жетісу Алатауы. Оның ұзындығы
450 км., ені 100-200 км. Шығыс бөлігі Қытай жеріне өтеді. Көксу, Боротола
(Бұратала) өзенінің аңғарлары тау жүйесін екі жотаға бөледі. Солтүстік
Жетісу жотасы доғаша иіліп, сыртын оңтүстікке береді. Оның шығыс бөлігі
биік әрі мұздықты келеді. Батысында аласа шағын жоталарға тармақталып
барып, Балқаш маңы жазығына ұласады. Жотаның солтүстік беткейі бірте-бірте
сатыланып, аласарады да тауалды жазығына айналады. Мұнда көптеген шағын тау
массивтері (Күнгей, Суықтау, Тастау, Шыбынды т.б.) жатыр. Бұлар өзара
тауаралық ойыстармен бөлінеді. Оңтүстік Жетісу жотасы негізінен ірі
Тоқсаңбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады. Ең биік шыңы —
Бесбақан тауы (4464 м). Солтүстік Жетісу жотасы құрамындағы Көкжота
тауында. Жетісу Алатауының солтүстік беткейінен Тентек, Лепсі, Басқан,
Ақсу, оңтүстік беткейден Көксу, Боратола (Бұратала), Қора, Үсек (Өсек),
т.б. өзендердің аңғарлары басталады. Оңтүстік беткейдегі өзендердің суы
тұщы, тасуы күшті. Жетісу Алатауының оңтүстік етегі Іле ойысымен (алабымен)
шектеседі. Ойыстың батыс бөлігін Қараой және Итжон үстірттері қамтиды:
бұларды Іле өзеніндегі Қапшағай шатқалы бөледі. Іле аңғарының Қазақстан
жеріндегі ұзындығы шамамен 250 км, енді жері 50-55 км, негізінен калың
борпылдақ шөгінділерге толған, сол жағалауында құмды, кұм төбешікті жер
бедері қалыптасқан. Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты Іле аңғарының
біраз бөлігі су астында қалды. Оңтүстік-шығыста Тянь-Шань жүйесіне жататын
ірі тау жоталары (Қазақстанның ең биік тау жотасы — Хан Тәңірі шыңы (6995)
осында) жатыр. Бұл массив жоталары өте күрделі тілімденген әрі өтуге қиын.
Хан Тәңірі шыңы бүкіл Тянь-Шандағы мұзданудың негізгі торабы, ірі мұздықтар
да осында шоғырланған.
Облыс жеріне Тянь-Шань тау жүйесінің Күнгей және Теріскей Алатау
жоталарының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді.
Солтүстігінде Текес және Кетпен тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен
Кетпен (Ұзынқара) жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м (Аспантау т.).
Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік беткейі тік кұлама,
солтүстігі көлбеу. Тянь-Шанның солтүстік бөлігіңдегі биік тау жотасы – Іле
Алатауы; ең биік жері — Талғар шыңы (4951 м). Жота батыстан шығысқа қарай
350 км-ге созылады. Шығысында орографиялық біртұтастығын жоғалтып,
тауаралық Жалаңаш, Сөгеті ойыстары арқылы тармақталып кетеді. Солтүстік
бөлігіндегі Қараш тауы Түрген өзенінің сыртында Бақай және Сөгеті, одан әрі
Бұғыты тауына жалғасады. Орта сілемі Сарытау, Торайғыр жоталарынан,
оңтүстігінде далалық таулы үстіртінен құралған.
Батысында Іле Алатауы аласа Жетіжол, Кіндіктас тауларына ұштасады да,
одан солтүстік-батыста аласа таулы, төбешікті Шу-Іле сілемі бөлініп шығып,
Балқаштың батыс жағалауына дейін созылады. Іле Алатауының оңтүстік беткейі
терең шатқалдармен және каньондармен тілімденген. Мұнда сел тасқыны, қар
көшкіні сияқты құбылыстар жиі болады; ірі мұзтау торабы (393 мұздық бар,
олардың жалпы ауданы 469.7 км2, мұзының көлемі 27,7 км2) орналасқан.
Климаты. Облыс аумағының климаты тым континентті. Себебі ол үлкен
материктің кіндігінде орналасқан әрі оңтүстік жағы таулармен қоршалған.
Климаттың континенттігі жыл бойында, сондай-ақ, тәулік ішінде
температураның күрт ауытқуынан, бұлттылықтың және жауын-шашынның аз-дығынан
байқалады. Жыл маусымының климатында үлкен айырмашылық бар. Қысқа, ылғалды
әрі жылы көктем шапшаң түрде ыстық жазға ауысады. Күзде температура кенет
өзгеріп, үсік жүреді, жаңбыр аралас қар жауады. Қыс едәуір салқын әрі
құбылмалы болады.
Жаз айларында облыс жеріне Іле аңғарымен және Жетісу қақпасы арқылы
келетін оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жылы ауа массаларының әсері зор.
Осы жылы ауа массалары тауалды жазықтарын және тау бөктерлерін күшті
қыздырады. Жаз мезгіліне ашық және ала бұлтты ауа райы тән. Температура тез
жоғарылап, булану күшенеді. Үш айда жылдық жауын-шашынның 15-20%-і түседі.
Жаздың ерекшелігі тауалды жазықтары мен бөктерлерінің өзгешелігінен айқын
көрінеді. Биіктеген сайын температура төмендеп, ылғал молаяды, жауын-
шашынның түсімі артады. Тауалды жазықтарға қарағанда тау беткейлері мен
бөктерлерінде жазғы ыстық онша сезілмейді.
Қыста облыс аумағы солтүстік-шығыстан есетін ауа массаларының әсеріне
ұшырайды. Олар Батыс Сібір жерінде қалыптасып облыстың солтүстік бөлігіне
келгенде жергілікті ауа массасын күрт суытады. Салқын ауа енгенде циклондық
әрекетті күшейтеді. Бастапқыда бұл құбылыс биік таулы аудандарда байқалып,
кейін тау бөктерлеріне көшеді. Ауа массаларының бұл қозғалысы ауа райын
өзгертіп, бұлт қоюланады, жауын-шашын күшейіп, қарлы бұрқасын пайда болады.
Ауа райының қалыптасуына оңтүстік-батыстан келетін жылы ауа
массаларының да ықпалы зор. Олардың ағыны салқын ауа массаларына қауышқан
кезде ауа райы құбылып, қыс ортасында жылымық түседі. Жылымықтың аязды
сәттермен алмасып келуінен жер бетін көктайғақ каптайды.
Температура мен жауын-шашын режимдеріне сүйеніп, облыстың аумағын үш:
жазық, тауалды және таулы климаттық белдеуді бөлуге болады.
Су қоры. Еліміздің басқа тауларына (Алтайдан басқа) қарағанда Жетісу
және Іле Алатауларында ылғал мол. Өзен торының жиілігі жоғары (0,4-1,8
кмкм2). Балқаш көлі алабының артериясы — Текес пен Күнгестің қосылуынан
Іле өзені кұралған. Бұл өзендер Тянь-Шанның шығыс аймағынан ағып шығады.
Іле өзенінің ұзындығы (Текеспен қоса есептегенде) 1439 км (Қазақстан
жерінде 802 км), алабының ауданы 140000 км2. Іленің аңғары кең. Арнасының
ені 150 м-ден 300 м-ге дейін ауытқып отырады. Қапшағай қаласы маңында
өзенге ірі Қапшағай СЭС-і және Қапшағай бөгені салынған (Қапшағай бөгенінен
төменгі сағасында Іле өзені Оңтүстік Балқаш маңының құмдарына сіңеді).
Балқашқа құяр жерде өзен кең атырау түзіп, көптеген тармақтарға бөлініп
ағады. Төменгі сағасындағы арнасының ені 500-1000 м-ге дейін жетеді. Іленің
ірі салалары — Шарын мен Шілік өзенінен кеме жүзе алады, бірақ та атырау
бөлігінде көптеген тармақтарға бөлінуіне байланысты кеменің өтуі қиындайды.
Мол сулы кезеңнің ұзақтығы 1-3 жылдан аспайды. Мұндай маусымдарда ағын
мөлшері қалыптағыдан 3-5 есе артық болады. Жетісу Алатауында жайылмаларының
орташа ендіктері 2500 м-ден артатын өзендердің суы мол (650-950 мм немесе 1
км2-ге 20-30 лсек) келеді. Іле Алатауының орталық бөлігіндегі Есік,
Талғар, Қаскелен, Кіші және Үлкен Алматы өзенінің де суы мол болады.
Іле Алатауы, Жетісу Алатауы өзендеріндегі ағыс жылдамдығының
ерекшелігінен және қыс маусымдарында жиі-жиі болып тұратын жылылық әсерінен
мұз режимдері тұрақты болмайды. Іле сияқты ірі өзендер өң бойына тұтас
қатып, оның ұзақтығы ағыс бойымен төмен қарай артады. Солтүстікке қарай
ағатын таулы аудандар өзендеріне қысқы сең буу құбылысы тән.
Кейбір өзендердің температуралық режимі бастауларында (мұздық маңында)
00С-тан таудан ағып шығар бөлігінде 10-150С-қа дейін өзгереді, ал жазық
бөліктеріндегі өзендердің орташа жылдық температурасы 12-140С-қа дейін және
одан да артуы мүмкін. Таулы аудандар өзеңдері температурасының маусымдық
өзгерістері суының мөлшеріне, толығу көздеріне, су жиналатын алаптардың
орташа биіктіктеріне тікелей байланысты. Қар және мұздық суымен толығатын
өзендердің ағысы тым артқан жағдайда су температурасы төмеңдейді, ал қар
және жаңбыр суымен толығатын өзендер температурасы бір қалыпты жоғарылайды.
Таулы аудандар өзендерінің лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай (аласа
таулардың шөлейт белдеулеріндегі жағаларды шаю есебінен) артады. Лепсі,
Ақсу, Шілік өзендерінің жоғарғы сағасында лайлылық 50-100 тм3 болса,
Лепсінің төменгі сағасында және Іле Алатауынан ағып шығатын Іленің сол жақ
салаларындағы оның мөлшері 500-100 гм3-ге жетеді.
Облыстың биік таулы аудандарында лай таскындары жиі-жиі байқалады, Ол
оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарда, әсіресе, Іле, Үлкен және Кіші
Алматы өзендерінің алаптарында және Жетісу Алатауында жиі болады. Лай
тасқындарының тузілу ошақтары көне және қазіргі мореналар мен
флювиогляциалдық шөгінділер жайғасқан альпі белдеулерінде, ал кейбір
жағдайларда беткейлік мореналық қабаттардан, делювийлік және аллювийлік
шөгінділерден құралған аласа таулардан да байқалады.
Тасқындарының сулы-тасты, лайлы-тасты және лайлы түрлері бар. Әсіресе,
лайлы-тасты тасқындары жиі байқалады. Мұндай тасқындар су және ұсақ
түйіршіктерден басқа көп мөлшерде қиыршық тас, дөңбек тас және көлемі 30 м3-
ге дейінгі жартас сынықтарын ағызады. 1921 жылы 8-9 шілдеде Кіші Алматы
өзенімен жүрген лай таскыны тау алдына шамамен 3250000 м3-лік су топанын
алып келді (өзеннің орташа жылдамдық ағынынан 100 еседен артық ). Лай
тасқынның қаупі тым жоғары өзендердің ортасына қарқынын бәсеңдету және
толық тежеу мақсатында гидротехникалық құрылыстар (сүзгіш бөгеттер,
дамбалар. шұңқырлар, т.б.) салынды.
Облыстың солтүстігіндегі Балкаш, Алакөл және Сасықкөл маңында,
әсіресе, дала мен шөлейтті дала зонасының солтүстік бөлігінде, сондай-ақ
ірі өзен жайылмаларында құмға сіңіп жоғалып кететін тұйық өзендер жиірек
орналаскан.
Қазақстандағы Бұктырма бөгенінен кейінгі екінші ірі бөген — Іле
анғарында салынған Қапшағай бөгені. Су 1970 жылдан жинала бастады. Ауданы
1850 км, көлемі 28,14 км2, ұзындығы 180 км, ендірек бөлігі 22 км. Орташа
тереңдігі 15,2 м, ең терең жері 45 м. Бөген деңгейі ағыска байланысты 4 м-
ге ауытқып отырады. Қапшағай бөгенінің энергетикалық және ирригациялық
маңызы өте зор. Сонымен қатар ол — Алматы қаласы тұрғындарының демалыс
орны.
Облыс жерінің орографиялық, климаттық, геологиялык, гидрологиялық
жағдайларының әр түрлілігі жер асты суларының қалыптасуына, таралуына,
қорының жиналуына пайдалану жолдары және генетикалық типтеріне әсер етеді.
Жайғасу жағдайлары мен су сыйыстырушы жыныстардың сипатына карай жер асты
сулары жарықшактық, жарықшақты-пластық, пластық типтерге ажыратылады.
Жарықшақты типтегі жерасты сулары облыстың оңтүстігі мен шығысындағы
таулы аудандарда кездеседі. Бұл сулар кембрийге дейінгі және палеозойдың
түрлі құрамдық интрузиялық, эффузивтік, жанартаутектік, метаморфтық
жыныстарынан орын алған. Бұл жыныстардың суы тайыздан шығады, көбіне
бұлақтар түрінде кездеседі, минералдылығы 0,1-0.5 гл (кейде (0,7-1,0 гл).
Жыныстарының су сыйымдыдығы төмен, өнімі (дебиті) аз және су көздерінің
өнімі, әдетте, 1-2 лсек шамасында. Тектоникалық жыныстар зоналарының
бойында, петрографиялық құрамы мен генезисі әр түрлі тау жыныстарының
жоталарында, уатылу зоналарында орналасқан бұлақтардың, тайыз ұңғымалардың
өнімі ғана 5-7 (кейде 10-15) лсек-қа дейін жетеді. Жаңбыр, қар суларының
шамасына байланысты бір жылдың не бірнеше жыл маусымдары ішінде су өнімі
күрт ауытқып отырады. Жерасты суларының бұл типі облыстың оңтүстігі мен
шығысындағы биік таулы өңірде жер бетіне ағып шығып, көптеген жылғалар мен
тау өзендерін толыктырады.
Жер асты минералды және термал сулардың өндірісте пайдалануға жарамды
тұздықтардың коры мол. Минералды шипалы жерасты сулары әр түрлі ауруларды
емдеу үшін аса тиімді. Соңғы жылдары шипасы күшті радиоактивтік,
көмірсутектік, темірлі, азотты, сілтілі, т,б. типті жерасты минералды
сулары табылды.

Топырағы, өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі. Облыс аумағында
Қазақстандадағы топырақ түрлерінің барлығы дерлік кездеседі. Олардың
негізгі түрлері тау және тау бөктеріндегі жазық топырақтар типіне жатады.
Облыстың басым бөлігі таулы өңірде орналасқандықтан, оның топырағы биіктік
зоналыққа бөлінген. Мысалы, Іле Алатауының орталық жоталарының солтүстік
беткейінің топырақ жамылғысы 3 зонааралық белдеуге бөлінеді. Біріншісі
нивальді-жерасты зона. Ол теңіз деңгейінен 3200-4000 м биіктікте
орналасқан. Мұнда топырақ жамылғысы жоқ деуге де болады. Бұл биіктік
зонасының шаруашылыққа пайдасы шамалы. Екінші зонааралық белдеу – биік
таулы шалғынды және шалғынды-далалы зона. Ол 2400 м-ден 3400 м-ге дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл топырақ өсімдік жамылғысына қарай альпілік,
субальпілік зонаға бөлінеді. Олар негізінен биік таулы дала, шалғынды-дала
болып келеді. Топырақ құрамында гумус қабаты бар болғанымен, механикалық
құрамы мен құрылысы күрделі келеді. Үшіншісі – таудың орманды-шалғынды дала
зонасы. Ол 1200 м-ден 2500 метрге дейінгі биіктікті қамтыған. Мұнда таулы-
орманды қызғылт қоңыр түсті және таудың шалғынды, орманды-шалғынды қоңыр
сұр топырағы, таулы орманның қара топырағы қалыптасқан. Зонаның орта
тұсында сілтісізделген таудың қара топырағы дамыған, зонаның төменгі
бөлігінде термоксерорфты (жотаның оңтүстік беткейінде) топырақ кездеседі.
Тау бөктерлері мен аласа таулардағы топырақ жамылғысы 750 метрден жоғары
биіктікті қамтиды. Мұнда таудың қара топырағымен бірге тауалдының кәдімгі
қара топырағы қалыптасқан. Жоталардың оңтүстік беткейлерінде қызғылт қоңыр
және қоңыр топырақ дамыған.
Тауалдының шөлейтті зонасында (теңіз деңгейінен 650-800 м биіктікте)
қоңыр, карбонатты қоныр топырағы қалыптасқан. 450-650 м биіктік аралығында
орналасқан шөлейт және шөлді жартылай саванна тәрізді зонада тауалдының сұр
топырағы, шалғынды-сұр топырағы және инзоналды топырақтар дамыған.
Жалпы, Іле Алатауы мен Жетісу Алатауы ғана емес, бүкіл Тянь-Шань
тауының топырақ жамылғысы таужоталарының беткей экспозициясына өте тәуелді.
Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Сарыесік-атырау кұмды алқабы оңтүстік-
батысында Іле аңғарларын, шығысында Қаратал өзен аралығын алып жатыр.
Облыстың осы және т.б. аумағындағы өңірлерде құм, құмайт, кейбір жерлерінде
сор мен сортаң тақыр тәріздес топырақ жамылғысы қалыптасқан. Ірі өзендердің
аңғары мен көл жағалауларында алювийлі-батпақты, алювийлі-шалғын топырақтар
дамыған.
Өсімдігі. Жалпы, өсімдік жамылғысы табиғи зоналарға байланысты
қалыптасатыны белгілі, Жетісу өңірі шөлді, шөлейтті далалық зоналары,
сонымен бірге вертикальді (биіктік) зоналарға бөлінеді.
Шөлді белдем өсімдіктері негізінен облыстың батыс (Жамбыл, Балқаш
аудандары), солтүстік-батыс (Балқаш ауданы), қалғаны солтүстік өңірінде
(Алакөл ауданы) өседі. Олар қуаңшылыққа төзімді. Әсіресе, шөлге шыдамды
астық тұқымдастың және жусанның бірнеше түрлері өседі. Тауқұм маңында,
Қараой, Итжон үстірті, Үшқара тау маңында, Іле өзенінің оң жағалауындағы
Қарақұм қойнауында ебелек, жусан аралас өсімдіктер қалыптасқан. Тауқұмның
солтүстігі, Мойынқұм, Жетіжол шағылында жусанды-еркекшөп және жусан басым
өседі. Тасбұйырғыны басым тауаралық (Қоғалы өңірі) күйреуікті-жусанды және
күйреуікті өсімдіктер облыс аумағының әр жерінде шоқтала кездеседі. Олар
Іле атырауының солтүстік бөлігін, Іле өзенінің сағасын бойлай өседі. Шөлдің
баялышты-жусанды және баялышты өсімдіктері облыстың солтүстік-шығысында,
Лепсі өзенінің орталық сағасының оң жағалауында кездеседі. Қаратал өзенінің
орта сағасы тұсында, екі қапталында теріскенді-жусанды және теріскенді-
еркекшөпті өсімдіктер басым. Шөлге тән қара және ақ сексеуіл, жүзгін,
сонымен қоса жүзгінді-теріскенді өсімдіктер мен бұталар Балкаш, Қаратал,
Ақсу аудандарының жерінде өседі. Сорқанбақ, сарсазан, қарабарақ Қаратал
өзенінің жағасында және Балқаш көлінің қиыр шығысында, сонымен бірге
Сарқант, Ақсу ауданында орын алған.
Далалық өңір мен ауыл шаруашылығына жарамды жерлерде ксероморфты және
мезофитті өсімдіктер кездеседі. Даланың тастақты жерінде (Күрті мен
Қапшағай аралығы) жусаны басым бұталар өскен. Тянъ-Шанның қиыршықты дала
өңірінде бұта аралас бетеге, селеу, сұлыбас басым. Олар Ұйғыр, Райымбек,
Еңбекшіқазақ, Жамбыл, Қарасай аудандарыңда, сонымен бірге Жетісу Алатауының
солтүстік бөлігіндегі тау бөктеріне де тән. Құмды далаларда бұта, теріскен
аралас еркекшөпті-жусанды өсімдіктер қалыптасқан.
Олар Алакөл, Аксу аудандары жерінде орын алған. Облыс орталығы —
Талдықорған қаласының шығысында, сондай-ақ Ескелді би, Кербұлақ, Ақсу
аудандарының тастақты даласында бұта аралас жусанды-бетегелі жәнс селеулі
өсімдіктер өскен. Биік таулы өңірдегі далалықта бетегелі-сұлыбасты,
бетегелі өсімдік калыптаскан. Таулы далаға (Панфилов, Кербұлақ аудандары)
бозшағыл басым бұталы-жусанды өсімдіктер таралған.
Ормандар, сирек ормандар, бұталар мен шағырлар облыстың шөлді өңірінен
басқа жерлерінің барлығында кездеседі, Майқарагай, шоғыр бұталар мен
шыршалы ормандар Жетісу, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауларының биік
бөліктерінде қалыптасқан. Онда ормандармен бірге шалғын шөптер де өседі.
Алма, алмұрт, т.б. жеміс ағаштары аралас өскен тау шатқалдары мен
бөктерлерін бұта шоғырлары, астық тұқымдасты әр түрлі шөптер көмкерген.
Жалпақ жапырақты сирек ормандар Жетіжол жотасының тауаралық аңғарлары мен
тау бөктерлерінде кездеседі. Облыстың биіктігі орташа таулы өнірлерінде
(Еңбекшіқазақ, Райымбек, Қарасай, Жамбыл, Талғар аудандары) және Жетісу
Алатауының Көксу, Қора өзендерінің аңғарында, Қаратал өзенінің жоғары
сағасында бұта аралас қарабүлдірген, гүлшетен, т.б. әр түрлі шөптесіндер
өскен.
Іле, Күнгей, Теріскей және Жетісу Алатауларының, Кетпен (Ұзынқара)
жотасының 2700-3200 м биіктіктерінде альпілік тау шалғыны қалыптасқан.
Облыстың өзен аңғарлары мен қазаншұңқырларына тән өсімдіктер әлемі
Іле, Қаратал, Шілік, Шарын, Ақсу, Көксу, Басқан, Сарқан өзендерінің
аңғарларында және Алакол, Балқаш, Сасықкөл, Ұялы, Тұздыкөл, т.б. көлдердің
жағалауларында өседі. Олар өзара бұта аралас сирек тоғайлы, астык тұқымдас
шөптесін өскен шалғынды, түйнекөлеңді, қамысты-құрақты, жусаны басым
ажырық, қияқ т.б. өсімдіктер қауымдастығынан тұрады.
Жануарлары. Облыстың жануарлар дүниесі Қазақстанның басқа аймақтарына
қарағанда бай. Себебі, облыс аумағында шөл зонадан бастап аса биік тау
белдеулері орын алған.
Шөл зонасы тіршілік үшін өте қолайсыз болғандықтан, бұған жануарлардың
кейбір түрлері ғана бейімделген. Әсіресе, қиыршық тасты (жусан-сораңды)
шөлде фауна турлері аз. Сүт қоректілерден: қосаяқтар (секіргіш қосаяқ, кіші
қосаяқ, жуан қүйрық қосаяқ, Житков қосаяғы) мекен-дейді. Жыртқыштардан:
қасқыр, түлкі, күзен; тұяқтылардан: қарақұйрық, ақбөкен кездеседі. Сазды
шөлде құстардан: бозторғай түрлері, даланың ұзынтырнақ торғайы, шөп
шақшақайы және биші шақшақай, қара бауыр және ақ бауыр бұлдырықтар, қара-
қүйрық, жорға дуадақ, ақбас тырна кездеседі. Құмды шөлдерде
сүтқоректілерден: торалы жертесері, жіңішке башайлы саршұнақ сәскелік
құмтышқаны, үш башпайлы қосаяқтар (түкті башпайлы, лихтенштейн, майқұйрықты
ергежейлі қосаяқтар) бар. Құмда кірпі, сұр қоян, ала күзен көп таралған,
қасқыр мен түлкі кездеседі. Құстардан: ақ Сары, шөп қарғасы, бұлдырық және
торғай тұқымдасына жататын ұсак құстар ұялайды.
Таулы аймақтар фаунасы Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығысының биік
таулы өңіріне келеді. Тау ландшафтысы үнемі өзгеріп отырады. Жануарлар
жапырақты орман (алма, өрік. долана, т.б.) белдеуін көбірек мекендеген. Бұл
белдеуге Тянь-Шань тышқаншасы, орман қарақас тышқаны, қарғыма кептер,
сауысқан. сарыторғай тән. Шырша ормандарында сілеусін, марал, елік, доңыз
жиі кездеседі. Ашық жерлерде сұр суыр (Жетісу Алатауында – ұзынқұйрық,
сарышұнақ) тіршілік етеді. Құстардан: құр, ақсары, түктіаяқ байғыз, үш
башпайлы тоқылдақ, самырсын құс, қайшыауыз, т.б. таралған. Аршалы белдеуде
ементұмсық, қызылбас торғай, қызылқұйрық, т.б. ұялайды. Альпілік
шалғындарда — арқар, таутеке және барыс, тау сұртышқаны, қызыл тоқылдақ
кездеседі. Мұнда құмай мен салты ұялайды. Ұлар, тау қарғысы көп. Тау
өзендері аңғарларын орақ тұмсық балықты мен сусылқараның екі түрі
мекендейді. Іле Алатауын мекендей бастағанына көп болмаған торғайдың ерекше
бір түрі - көк құс таудың кішкене өзендері маңында тіршілік етеді.
Сүтқоректілерден кәмшат бар. Тау беткейлері мен қорымдарда шақылдақ, ақкіс,
ақтас сусар, кекілік, ұзын көкбастың екі түрі, талма балық, балық бұғасы
ұшырасады. Үш тұрымтай, салпыерін алабұға Балқаш-Алакөл алабының
эндимектері, Балқаш көліне көксерке, пілмай, тұқы, ақамур жерсіндірілген.

2.2 Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық деңгейі
Облыстың әлеуметтік-экономикалық деңгейі
Экономикалық өсу жəне кедейшілік. Кедейшілікті төмендетудің маңызды
шарты экономиканы дамыту болып табылады. Облыс экономикасының тұрақты өсуі
туралы соңғы жылдардағы көрсеткіштер дəлел. Жалпы ішкі өнімдердің нақты
өсуі 2001 жылдан бастап 2008 жылды қоса алғандағы мерзім ішінде 67,9%
құрады, бұл жылына орта есеппен 17 пайыз. Осы мерзім ішінде жалпы
жұмыссыздық деңгейі 13,4-тен 10,2 пайызға дейін төмендеді, немесе жалпы
ішкі өнім өсімінің əрбір пайызы жұмыссыздық деңгейін 0,06 пайызға дейін
төмендетуге қол жеткізді.
Алматы облысы - аграрлы-индустриалды аймақ. Облыстың өнеркəсіп
саясатының негізгі бағыты өнеркəсіп кешенін тұрақты дамыту жəне
ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуді дамыту болып табылады. Машина жасау
кəсіпорындарын жəне металл өңдеу салаларын дамыту үшін жеткілікті əлеует
бар. Қант, ет, сүт, темекі бұйымдары, жүзім шараптары, аккумуляторлардың
тауарлы рыногы дамуда.
Облыста соңғы жылдары өнеркəсіп өнімін өндіруді өсірудің оңды
тенденциясы сақталуда. Өндірісті өсіру жұмыс істеп тұрған кəсіпорындардың
қуаттылығын арттыру жəне жұмысы тоқтап тұрған кəсіпорындардың қызметін
жаңарту, 98 жаңа өндіріс орындарын, учаскелер, цехтарды пайдалануға беру
есебінен қамтамасыз ету көзделеді. Осындай шаралардың есебінен қосымша 3
мың жұмыс орнын құру жоспарланады.
Ағымдағы жылы пайдалануға берілген ең ірі объектілер арасында: Қарасай
ауданындағы Қазақстан қағазы ЖАҚ-ы 350 жұмыс орнын, Екафарма БК ЖШС-гі
27 жұмыс орнын, Іле ауданындағы Райымбек-Агро 79 жұмыс орнын, Жамбыл
ауданындағы Рахат су ЖШС-гі 52 жұмыс орнын, Талдықорған қаласындағы
жылына қуаттылығы 750 мың дана қазіргі заманғы импорталмастыратын
аккумулятор батареяларын шығару жөніндегі БМ Енерджи Компания ЖАҚ зауыты
180 жұмыс орнын ашты.
Жыл басынан бері 10 жұмысы тоқтап тұрған кəсіпорындар қызметі қалпына
келтірілді, оның ішінде ең ірілері: Қазақаккумулятор АТАҚ-ы - 160 жұмыс
орнымен, Голд Продукт Компаниасының Арсенал АМЗ - 100 жұмыс орнымен,
Талғар тігін фабрикасы ЖШС-гі - 80 жұмыс орнымен іске қосылды.
ТМД елдеріне: Хамле компания ЛТД ЖШС-гі – печенье, шарап зауыттары –
табиғи жүзім шараптарын, Қайнар ААҚ-ы – электр аккумуляторларын, Үркер
косметик - косметикалық өнімдері жеткізіледі.
Облыс экономикасын дамытудың басымды бағыттарының бірі ауылшаруашылығы
өндірісін тиімді дамыту үшін жағдай жасау, жер, су, ғылыми əлеуетті ұтымды
пайдалану жəне ауыл тұрғындарының əлеуметтік проблемаларын шешу болып
табылады.
Өсірілген өнімді өткізу облыста жұмыс істейтін базарлар арқылы жүзеге
асырылады. Облыстық сауда-саттық компаниясы ЖАҚ-ы, аудандар мен
қалалардағы бөлімшелерімен ауылшаруашылығы өнімдерін сатып алуды жүзеге
асыру, басқа дайындалған өнімді сақтау жəне қайта өңдеу үшін өз базаларын
құру жөнінде жұмыс жүргізеді.
Соңғы үш жылда аграрлық сектор ішінде МТС -дың санын көбейту, жұмыс
істемейтін ауылшаруашылығы өндірісін жаңалау жəне қалпына келтіру, басқа да
атқарылған шаралардың нəтижесінде 7 мыңға жуық жаңа жұмыс орындары құрылды.
Бұдан басқа, облыста туризмді дамытуға үлкен мүмкіндіктер бар. Мұның
басты игілігі - олар əр түрлі бірегей табиғатты жерлер, перспективасы мол
туристік маршруттар, мəдени, тарихи жəне табиғи ескерткіштер болып
табылады. Қазіргі уақытта облыста 100-ден астам туристік жəне санаториялық
сауықтыру объектілері орналасқан, оларда 2000-нан астам қызмет етеді.
Жоғарда белгіленген экономикалық өсу халықтың өмір сүру деңгейінің
жақсаруын қамтамасыз етті, ол мемлекет халқының ақшалай табыс
көрсеткіштерінің динамикасы мен күнкөріс деңгейі көлемінің өсуінен болды.
Алайда, облысты экономикалық дамытуға жасалған талдау халықты жұмыспен
қамтуды көтеру үшін облыста əлі де болса пайдаланылмай отырған резервтердің
бар екендігін көрсетті.
Жұмыспен қамту және жұмыссыздық. Кейінгі жылдары еңбек рыногындағы
жұмыссыздықтың жалпы деңгейінің төмендегені, жұмыс күшінің секторлар мен
экономика салаларында мемлекеттік емес секторлар пайдасына қайта бөлу
жалғасын тауып келе жатқаны, өз бетімен жұмыспен қамтылған халық санының
өсуі, сонымен қатар жалданып жұмыс істейтіндер санының азаюы байқалады.
       Қазақстан Республикасы Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы
Заңының қабылдануына байланысты, басқа жылдарға қарағанда, 2002 жылы
жұмыспен қамту жөніндегі уәкілетті органдарда тіркелген жұмыссыз
азаматтардың саны әжептеуір көбейді. Уәкілетті органдарға қатынасқандардың
саны 1996-1997 жылдардағы деңгейге жақындайды, ол кезде жұмыспен қамту
қызметіне 45 %, яғни 41 мың жұмыссыз азамат қатынасқан.
Еңбек рыногында жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың квалификациялық-
кәсіби құрылымдарының сәйкессіздігі орын алған жоғары кәсіби жұмыс күші,
әсіресе жоғары білімді мамандар, білікті жұмысшы кадрлар кеткендіктен
лайықты дайындығы жоқ адамдардың саны артады. Сонымен қатар инженерлік
кадрларға, көпшілік кәсібінің жоғары білікті жұмысшыларына тұрақты сұраныс
қалыптасады. Сондай ақ, юрист, экономист, мұғалім, мектеп жасына дейінгі
балалар тәрбиешісі сияқты жекелеген мамандықтар бойынша жоғары және орта
кәсіби мамандық иелерінен құралған жұмыссыздардың потенциалы қажет болмай
қалуда. Әлі де болса, ауылдық елді мекендерде жұмыспен қамту проблемасын
шешу қалаға қарағанда қиындық келтіреді.
Біліктілік талаптарының жоғарылауына байланысты, кәсібі және мамандығы
бойынша жұмыс тәжірибесі жоқ жастардың жұмысқа орналасу мүмкіншілігі
төмендейді. Жұмыс орындары жетіспеген жағдайда, еңбек рыногындағы бәсекеге
қабілеті төмен мүгедектердің проблемасы қиындай түседі. Шағын қалаларда
және ауылдық жерлерде әсіресе әйелдерді жұмыспен қамту проблемасы күн
тәртібінен түспей тұр.
Зейнеткерлік жасқа таяп қалған адамдарды, әсіресе әйелдерді, жұмысқа
қабылдау кезінде жасы және жынысына байланысты кемсіту мәселенің шешілуін
қиындата түседі. Зейнеткерлік жасқа таяп қалғандар, еңбек рыногында
мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, жұмыспен қамтуға уәкілетті органдарда
тіркелуден бас тартады.
Жұмысқа тұру, дұрыс табыс табу мүмкіндігі болмағандықтан ер адамдардың
отбасындағы асыраушы ретіндегі статусы төмендейді. Дұрыс жұмыс табысы жоқ
және бұрынғы әлеуметтік статусқа сай келмейтін жұмыстан, ер адамдардың
көбісі бас тартады. Нәтижесінде жұмыссыздар құрамында маргинализация
жүреді, уәкілетті органдарда көбінесе жұмыспен қамту мәселелері жөнінде тек
мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек алу үшін тіркелетін бәсекеге жарамсыз
азаматтардың үлесі көбейе түседі.
Облыстың еңбек рыногына әсер ететін проблемалардың бірі ТМД қатысушы-
мемлекеттерінен келетін жасырын еңбек көші-қоны. Қазақстандық
кәсіпкерлердің көбісі, шетелдік жұмыс күшінің арзандығына байланысты,
біліктілігі төмен, жасырын еңбек босқындарын жалдайды. Бұл бейресми
секторлардың және заңсыз жалдаудың кеңеюіне соқтыратын әділетсіз бәсеке
тудырып, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуына әсер етеді.
Шағын бизнес. Шағын кəсіпкерлікті дамыту жəне қолдау кəсіпкерлік
саласындағы жұмыстарға халықтың əлеуметтік - кедей тобын тарту жолымен
кедейшілік деңгейін төмендетуге мүмкіндік беретін аймақтық саясат
бағыттарының бірден-бір жолы болып табылады.
Соңғы жылдары шағын кəсіпкерлікті дамыту жөніндегі жұмыстар
жандандырылды. Жыл сайын шағын кəсіпкерлік субъектілерінің, оларда жұмыс
істейтіндер саны өсуде.
Алайда, негізінен бастапқы капиталдың жоқтығынан, халықтың жеке бизнес
жүргізуге дайын еместігіне байланысты шағын кəсіпкерлік ауылдық жерлерге
қарағанда қалалық жерлерде анағұрлым дамығандығын атап айту қажет.
Қоғамдық жұмыстар. Жұмыс орындары жетіспеген және нағыз жұмыссыздық
деңгейі жоғарылаған жағдайда еңбек рыногындағы шиеленісуді жұмсартудың
маңызды жолдарының бірі ақылы қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып
табылады. Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдаудың белсенді түрі ретіндегі
қоғамдық жұмыстардың, уақытша жұмыс, пайда табуға және жұмыссыз
азаматтардың кәсіби дағдылары мен еңбекке деген уәждарын сақтау мен
дамытуға мүмкіндік беретін жолындағы ролі жыл сайын артуда.
Бос жұмыс орындары жетіспеген жағдайда жұмыссыздардың көпшілігіне,
әсіресе ауыл тұрғындарына, аз қамтамасыз етілген азаматтарға, зейнеткерлік
жасқа таяп қалған адамдарға, қоғамдық жұмыстар табыс табудың жалғыз
мүмкіндігі болып табылады.
Бұрынғыдай, жұмыссыздардың басым көпшілігі елді мекендерді көркейту –
(39%), экологиялық тазарту және көгалдандыру (43,8 %) сияқты қоғамдық
жұмыстарға қатысады. Әйелдерге, жастарға, арнайы білім иелеріне арналған
қоғамдық жұмыс түрлерінің кеңеюі, оның беделін арттыруда.
Кәсіби дайындау және қайта дайындау. Еңбек рыногында өзін-өзі ақтайтын
реттеу технологиясының бірі - жұмыссыз азаматтарды кәсіби оқыту,
біліктілігін арттыру және қайта дайындау. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік
көмекке үміткерлер санының көбеюіне байланысты жұмыссыздарды кәсіби
дайындықтан өткізу төмендей түседі. Облыста халықты жұмыспен қамту
бағдарламасын қаржыландыру, оқу-материалдық базасын жақсарту және инженер-
педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру үшін облыстық бюджеттен
бөлінген қаржы есебінен жұмыссыздарды оқыту, мемлекеттік кәсіби мектептерді
(лицейлерді) орталық ретінде кеңінен қолдану, шаралары ұйымдастырылуда.
Облыстағы 39 оқу орынының базасында 60-тан астам мамандық, кәсіп бойынша
жұмыссыз азаматтарды оқытудың мүмкіншілігі ашылады. Кәсіпорын базаларын
кадрларды қайта дайындауға пайдалану мақсатында олармен байланыс
қалыптасуда. Аймақтық шашыраңқылыққа, көлік қатынасының нашарлығына,
бірнеше аудандарда бәсекеге қабілеті бар мамандық бойынша оқу базасының
болмауына байланысты кәсіби курстарды ұйымдастыру қиындайтын ауылдық
жерлерде, қайта оқыту үшін жұмыссыздардың тұрғылықты жерінде көшпелі оқыту
тәжірибесі іске асырылуда. Алайда, жұмысшылар мен инженерлік-техникалық
кадрлар және жастардың керекті мамандықтарды алуға деген уәжінің төмендігін
анықтау әдісінің рынокта жоқтығына байланысты, жұмыспен қамту мәселелері
жөніндегі уәкілетті органдардың жұмысберушілер сұранысына, әсіресе жаңа
технологияны талап ететін (дәнекерші, машинист, фермер, құрылыс
мамандықтары және т.б.) мамандықтар бойынша мезгілінде жауап беруге кейде
мүмкіндігі болмайды.
Шағын қаржыландыру. Шағын несиелеу облыста өзін-өзі жұмыспен қамту жəне
аз қамтамасыз етілген жəне жұмыссыз азаматтардың материалдық жағдайын
жақсарту жөнінде басымды шаралардың бірі болып табылады. Ол кəсіпкерлікте,
жанұялық жəне жеке бизнесте тиімді ынталандыру рөлін атқарады, сондай-ақ
жұмысты жаңа бастаған бизнесмендерге тəжірибе жинақтауға, пайда табуға,
кедейлік шегінен шығуға көмектеседі. Облыста үкіметтік емес ұйымдардың,
сондай-ақ халықаралық ұйымдардың қаражатын тарту жолымен шығын неселеуден
оңды тəжірибе бар.
Қауымдық несиелеудің Қазақстандық қоры (ҚНҚҚ) 1997 жылы қарашада
Халықаралық даму жөніндегі (ЮСАИД) Америка Агенттігімен жəне Қазақстанда
шағын несиелеу бағдарламасын іске асыруға бағытталған Сорос қорымен
бөлінген грант қаржысымен құрылған.
ҚНҚҚ-ы айналым капиталын арттыруға жəне негізгі құрал- жабдықтар алуға
несие береді. Несие сонымен қатар мамандар тарапынан тікелей заем
жинаушылармен бірге жұмыс істейтін кредит беретін техникалық көмек қоса
көрсетіледі. ҚНҚҚ –ның бастапқы өнімі – топпен несиелеу, топпен кепіл беру
жүйесі арқылы айналым капиталын толықтыруға аз мөлшердегі несиелер
ұйғарылады.
Сонымен қатар, облыста мемлекеттік қаржы ресурстарын тарта отырып, ауыл
шаруашылығы өндірісінің пилоттық несиелеу жобасы жүзеге асырылуда. ҚР-ы
Үкіметінің 2001 жылға Аграрлық секторды несиелеу мəселесі туралы    №137
Қаулысына сəйкес облыстың ауыл шаруашылығы департаментінде аймақтық жəне
ауылдың несие серіктестіктерінің əлеуметтік қатысушыларын анықтау үшін Ауыл
шаруашылығы Министірлігіне ұсыныстар əзірлеу жөніндегі Комиссия құрылды.
Ауылдық несиелік серіктестіктер облыстың ауылдық жерлері үшін несиелік
жəне қаржылық қызмет көрсетуді дамытудың құптауға болатын əдісі болып
табылады. Несиелік серіктестіктер құру ауыл шаруашылығы
тауарөндірушілерінің өздерінің   қаражаттарын тарту арқылы, ауыл
шаруашылығы өндірісін несиелеу жүйесін ұйымдастыруға жəне осы мақсатқа
бөлінген мемлекеттік несиелік ресурстарды тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Шағын кредит ұйымдарының жұмыс мерзімі ішінде облыста шағын кредит
бағдарламасын енгізудің оңды тəжірибесі жинақталды. Оларды енгізу жұмыс
орындарын, құру, шағын бизнесті дамыту, өзін-өзі жұмыспен қамту , өндірісті
ұлғайту сияқты біршама нəтижелерге қол жеткізіп, тұтастай алғанда халықтың
тұрмыс деңгейін көтеруге əсерін тигізді.
Сонымен қатар, аз қамтамасыз етілген азаматтарды шағын несиелеу, əлі де
болса ойлаған нəтижелерге қол жеткізуге толық мүмкіндік бермей отыр. Оның
негізгі себебі шағын несиелеуді қаржыландырудың шағын кредит ұйымдарында
айқын нормативтік – құқықтар базасының жеткіліксіз болуы. Жергілікті
атқарушы органдар деңгейінде шағын несиелеу бағдарламасын тиімді үйлестіру
жəне шағын несиелеу ұйымдары қызметіне қолдау көрсету жөніндегі жұмыс нашар
жүргізіледі.
Кедейшіліктің гендерлік қырлары (аспектілері). Облыс халықтың жалпы
санынан 51% əйелдер құрайды. Əйелдердің өмір сүру деңгейі ер адамдарға
қарағанда 8,8 жасқа жоғары. Сонымен қатар, əйелдердің білімділік деңгейі де
жоғары, жоғарғы жəне арнайы оқу орындарындағы оқитын əйелдердің үлес
салмағы жоғары. Алайда, ер аамдарға қарағанда жалпы жұмыссыздық деңгейі
əйелдер арасында жоғары, сондай-ақ əйелдер үшін ұзақ жұмыссыздық ерекше
сипат алуда. Еңбек рыногында əйелдер еңбегіне сұраныс аз: олардың үлесі
жалдалмалы жұмысшылар арасында төмен жəне өзін-өзі жұмыспен қамтитын
адамдар арасында жоғары. Кедейшіліктің гендерлік аспектісі сондай-ақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.