XVIIІ-XX ғғ. бас кезіндегі Қазақстан мәдениеті
Кіріспе
1. Жалпы Сарайшық туралы
2. Монғол үстемдігіне дейінгі Сарайшық мәдениеті
3. Алтын Орда кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
4. Ноғай Ордасы кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Жалпы Сарайшық туралы
2. Монғол үстемдігіне дейінгі Сарайшық мәдениеті
3. Алтын Орда кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
4. Ноғай Ордасы кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақ халқы қашаннан өзінің ұшы қиырсыз кең даласының табиғи жағрафиялық жағдайына байланысты орналасып, көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы ғұмыр кешті. Экономикалық жәйі, салт-дәстүрлері, әдебиеті мен мәдениетін дамытты. Оны осы ықылым заманнан бері табан тіреген қасиетті жерінен табылған және сақталған археологиялық және архитектуралық, фольклорлық, кейбір жазба деректері мен жәдігерлері айқын дәлелдейді. Археологиялық жазу-сызуы аз, жылнамасы жоқ халқымыздың сыр сипатын бүкпесіз ашып беретін бірегей құжат. Ондай ескерткіштер ұзыны Атыраудан Алтайға, көлденеңі Арқадан Алатауға дейін созылып жатқан кең байтақ өлкемізде жетерлік. Олар әрдайым өзге ел ғалымдарымен қатар өз қарындастарымызды да әркез қызықтырып отырған. Ал әділіне бақсақ бұл үрдіс әлемдік ілім ғылыммен терең қаруланған қазіргі кезеңде тіптен өсті. Осы күнгiсi тағы жетерлiк солардың азды-көпті зерттеулерін түйіндеу арқылы қазіргі туған халқымыз мәдениетінің қалыптасу кезеңдерін айқындауға, тереңірек түсінуге мүмкіндік алды.
Халқымыздың өткен кезеңінде Қазақстанда отырықшы мәдениеттің орталығына айналған ірілі-ұсақты қалалар аз емес. Бір сәт тарихи құжаттарға үңілсек, оныншы ғасырдағы арабтың белгілі жағрафтарының бірі Әл Макдиси «Ахсан ат- такасим фи-Марифат ал -акалим» деген еңбегінде Орта Азия мен Қазақстанның Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс жағында 200-ден астам қала болғандығын жаза келе, олардың ішінде дүние жүзіне әйгілі мемлекет астаналары да кездесетіндігіни айтады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астана қаласының қоныс толында сөйлеген сөзіндегі «Біздің далалық мемлекетіміздің бірнеше мыңжылдықтарды қамтитын тарихы бар. Оның әрқилы кезеңінде, әрқилы өлкемізге орда қонып, ту тігілген біреулердің саяси дәурендеуі әлденеше ғасырға созылса, біреулеріңікі бірнеше айлармен шектелген. Соған қарамастан, оның қай-қайсысы да біздің ұлттық тағдырымыздың ең түйінді мәселерін шешіп, рухани тағдырымыздың ең талма кезеңдерін иеленді. Сондықтан да батыс бетіміздегі Срайшық, Астана, Байтақ күнгейіміздегі Суяб, Баласұғын, Тараз, Сайрам, Жаңакент, Қозыбасы, Ақмешіт, Сарыарқадағы Ұлытау мен Ордатау, Көкшетау мен Алаштың аттары аталғанда ет жүрегіміз еріксіз елжіреп қоя береді.» деген жолдарды оралады.
Халқымыздың өткен кезеңінде Қазақстанда отырықшы мәдениеттің орталығына айналған ірілі-ұсақты қалалар аз емес. Бір сәт тарихи құжаттарға үңілсек, оныншы ғасырдағы арабтың белгілі жағрафтарының бірі Әл Макдиси «Ахсан ат- такасим фи-Марифат ал -акалим» деген еңбегінде Орта Азия мен Қазақстанның Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс жағында 200-ден астам қала болғандығын жаза келе, олардың ішінде дүние жүзіне әйгілі мемлекет астаналары да кездесетіндігіни айтады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астана қаласының қоныс толында сөйлеген сөзіндегі «Біздің далалық мемлекетіміздің бірнеше мыңжылдықтарды қамтитын тарихы бар. Оның әрқилы кезеңінде, әрқилы өлкемізге орда қонып, ту тігілген біреулердің саяси дәурендеуі әлденеше ғасырға созылса, біреулеріңікі бірнеше айлармен шектелген. Соған қарамастан, оның қай-қайсысы да біздің ұлттық тағдырымыздың ең түйінді мәселерін шешіп, рухани тағдырымыздың ең талма кезеңдерін иеленді. Сондықтан да батыс бетіміздегі Срайшық, Астана, Байтақ күнгейіміздегі Суяб, Баласұғын, Тараз, Сайрам, Жаңакент, Қозыбасы, Ақмешіт, Сарыарқадағы Ұлытау мен Ордатау, Көкшетау мен Алаштың аттары аталғанда ет жүрегіміз еріксіз елжіреп қоя береді.» деген жолдарды оралады.
1. Ө. Әлімгереев - «Сарайшық » Алматы 2000 ж Өлке.
2. И. Тасмағанбетов, З. Самашев - «Сарайшық » Алматы 2001ж Berel.
3. Үздіксіз білім беру: қазіргі жағдайы, мәселелері және болашығы №1 Алматы-2000 ж.
4. Ақиқат №2 1997ж.
2. И. Тасмағанбетов, З. Самашев - «Сарайшық » Алматы 2001ж Berel.
3. Үздіксіз білім беру: қазіргі жағдайы, мәселелері және болашығы №1 Алматы-2000 ж.
4. Ақиқат №2 1997ж.
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министрлігі
Атырау Мұнай және Газ Институты
².È.Ѹòáàåâ àòûíäà¹û ²àçຠµëòòûº Òåõíèêàëûº Óíèâåðñèòåòi
__________________________________ кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: XVIIІ-XXғғ. бас кезіндегі Қазақстан мәдениеті
Тексерген: _______________________
Орындаған: ЭКБ 04-1к студенті
Искандиров С.Б.
Алматы -2005 ж.
Жоспар:
Кіріспе
1. Жалпы Сарайшық туралы
2. Монғол үстемдігіне дейінгі Сарайшық мәдениеті
3. Алтын Орда кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
4. Ноғай Ордасы кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Сарайдан шығып, он күннен кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік, Әжук-
кіші деген мағынаны береді. Ол ұлысу деп аталатын үлкен, әрі ағынды
өзеннің жағасына орналасқан. Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан жасалған
көпір бар... Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсыз да
арып-жағадан ат көлігімізді қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны
төрт күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз
түйелер жалдадық. Бұл қалада түркіден шыққан құрметті тақуа діндер кісінің
тұраржайы (Завия) бар, оның аты -Ата. Ол бізді қонақ қылды, әрі батасын
берді. Бізді тағыда осы қаланың аты жөні менің есімде қалмаған бір қазысы
қонаққа шақырды. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол
бойы тек екі-ақ сағат, бірде тұс жетінде енді бірде ақшамда ғана аялдадық.
Ибн
Батута.Жихан кезуКіріспе
Қазақ халқы қашаннан өзінің ұшы қиырсыз кең даласының табиғи жағрафиялық
жағдайына байланысты орналасып, көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы ғұмыр
кешті. Экономикалық жәйі, салт-дәстүрлері, әдебиеті мен мәдениетін дамытты.
Оны осы ықылым заманнан бері табан тіреген қасиетті жерінен табылған және
сақталған археологиялық және архитектуралық, фольклорлық, кейбір жазба
деректері мен жәдігерлері айқын дәлелдейді. Археологиялық жазу-сызуы аз,
жылнамасы жоқ халқымыздың сыр сипатын бүкпесіз ашып беретін бірегей құжат.
Ондай ескерткіштер ұзыны Атыраудан Алтайға, көлденеңі Арқадан Алатауға
дейін созылып жатқан кең байтақ өлкемізде жетерлік. Олар әрдайым өзге ел
ғалымдарымен қатар өз қарындастарымызды да әркез қызықтырып отырған. Ал
әділіне бақсақ бұл үрдіс әлемдік ілім ғылыммен терең қаруланған қазіргі
кезеңде тіптен өсті. Осы күнгiсi тағы жетерлiк солардың азды-көпті
зерттеулерін түйіндеу арқылы қазіргі туған халқымыз мәдениетінің қалыптасу
кезеңдерін айқындауға, тереңірек түсінуге мүмкіндік алды.
Халқымыздың өткен кезеңінде Қазақстанда отырықшы мәдениеттің орталығына
айналған ірілі-ұсақты қалалар аз емес. Бір сәт тарихи құжаттарға үңілсек,
оныншы ғасырдағы арабтың белгілі жағрафтарының бірі Әл Макдиси Ахсан ат-
такасим фи-Марифат ал -акалим деген еңбегінде Орта Азия мен Қазақстанның
Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс жағында 200-ден астам қала болғандығын жаза келе,
олардың ішінде дүние жүзіне әйгілі мемлекет астаналары да кездесетіндігіни
айтады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астана қаласының қоныс толында сөйлеген сөзіндегі
Біздің далалық мемлекетіміздің бірнеше мыңжылдықтарды қамтитын тарихы
бар. Оның әрқилы кезеңінде, әрқилы өлкемізге орда қонып, ту тігілген
біреулердің саяси дәурендеуі әлденеше ғасырға созылса, біреулеріңікі
бірнеше айлармен шектелген. Соған қарамастан, оның қай-қайсысы да біздің
ұлттық тағдырымыздың ең түйінді мәселерін шешіп, рухани тағдырымыздың ең
талма кезеңдерін иеленді. Сондықтан да батыс бетіміздегі Срайшық, Астана,
Байтақ күнгейіміздегі Суяб, Баласұғын, Тараз, Сайрам, Жаңакент, Қозыбасы,
Ақмешіт, Сарыарқадағы Ұлытау мен Ордатау, Көкшетау мен Алаштың аттары
аталғанда ет жүрегіміз еріксіз елжіреп қоя береді. деген жолдарды оралады.
1. Жалпы Сарайшық туралы
Атырау қаласының 48 шақырым солтүстікке қарай Жайық өзеннің оң
жағалауында қазіргі кезде шағын Сарайшық,-деген ауыл бар. Екі мың жыл
бойы бұл жол жұртқа Ұлы Жібек жолы ретінде белгілі болды. Бұл елді мекеннің
Сарайшық- деп аталуы тегіннен -тегін емес, осы елді мекеннің жанында
бұдан тоғыздай ғасыр бұрын іргесі қаланып, аты шар тарапқа кең жайылған
Сарайшық атты Алтын Орданың, немесе Көк Орданың кезінде ірі қалалары
болған.
Бұл қала неліктен Сарайшық аталды? Бұл туралы мәселе қозғасақ, ХIV
ғасырдың алғашқы жартысында, Қыпшақ даласы арқылы Хорезмге сапар шеккен,
араб саяхатшысы Ибн Бәттутәнің, төмендегі сөздерін тарихи дәлел ретінде
алуға болады. Сарайдан шыққан соң 10 күннен кейін Сарайджук қаласына
келдік, ол Ұлы судың жағасына орналасқан. Джук,- деген сөз бұл жерде
кіші не кішкентай,- деген мағынада,сонымен бұл қала-кіші-Сарай .
Сарай- деп ханның ордасы аталған. Олай болса, Сарайшық-бұл ханның екінші
ордасы, яғни жазғы мекені болуы мүмкін. Немесе басқа себептерден Алтын
Орданың астанасы дәрежесіне жақындаған қала.
Сарайшық қаласының өмір сүрген дәуірін Археологическая карта
Казахстана деген жинақта былай етіп үш кезеңге бөледі. Бірінші кезең - XI-
XII ғасырлар, яғни монғол үстемдігіне дейінгі мезгіл, екіші кезең
XIII-XIV ғасырлар, яғни Алтын Орданың немесе
Көк Орданың кезені, ал, үшінші кезең XV-XVI
ғасырлар, бұл кезеңді- ноғайлық, дәуір ,- деп атаған.
Сарайшықтың өмір сүрген мезгілі, жоғарыдағы дерек бойынша, орта ғасырға
дәл келеді, олай болса орта ғасыр, яғни феодализмнің тууын, өркендеу
заманында Қазақстан территориясында қалалардың пайда болуы туралы А.Х.
Марғұлан былай дейді. Феодализмнің туып , көркею заманында осыған
байланысты халықаралық сауда мен айырбастың жандануына байланысты, сауда
жолдарының бойынан елді мекендер пайда болып отырған. Бұлар тіпті
географиялық қолайлы орналасу жағдайларына байланысты экономикалық жағынан
маңызды артып ірленіп, көрікті қалаға да айналып отырған. Сондай жолмен
Қазақстан территориясында пайда болған Орта ғасырлық қалалардың бірі-
Сарайшық.
Сарай қаласының салынуы туралы парсы тарихшысы Джувәйнінің мынандай
мәлімдемесі бар. Бату өз ордасын аралай жүріп, Итил-Еділ өзеннің өз
жағалауында қала салуды ұйғарып, оны салдырып Сарай, -деп атады.
Джувәйнінің бұл мәлімдемесін көптеген тарихшылар растайды.
Алтын Орда ның басқа қалалары сияқты Сарайшық қаласында да хандар өз
ақшаларын шығарып тұрған және де ақша соғу шаруашылығыда болған. Бұл
туралы зерттеушілердің қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған қола,
күміс аұшаларын алуға болады.
Көптеген тарихшылар Сарайшық қаласын Алтын Орданың және одан кейінгі,
яғниXVI ғасырда пайда болған қазақ хандарының жерлеу орны болды деп
көрсетеді. Мысалы: ал-Биразалидің жазуы бойынша, Өзбек ханның балалары 1340
жылдары Сарайшықта өз ағасы-Тәнібекті өлтіреді және оны сонда жерлейді.
Сарайшық қаласы күйреуінің негізгі себептері туралы мәселені қозғасақ,
Алтын Орданың саяси-экономикалық назар аударуымыз керек.Сарайшықтың
ыдырауына себеп болған Шыңғыс хан тұқымдарының өзара таққа таласуы, жыл
сайын өте көп мөлшерде салық төлеуі және 1394-1395 жылдардағы Ақсақ
Темірмен арадағы ұрыста жеңілу еді.
Сөйтіп, Сарайшық қаласы бес ғасырдай өмір сүріп, осылай жанды тарих
сахнасынан кеткен.
2. Монғол үстемдігіне дейінгі Сарайшық мәдениеті
Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының авторлар басқарған
Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясының 1996-
2000 жж. жүргізген тыңғылықты зерттеулері барысында қаланың әр бөлігінен
оның өмір сүруінің бірінші кезеңіне жататын ауқымды жерлер ашылып, алғашқы
тұрғындардығ үй құрылыстары айқындалды. Қала құрылысы белгілі бір жобамен,
көшпелілерге тән дәстүрмен салынған. Табылған үйлер шикі кірпіштен
қаланған, көлемі 4х5 метр екі- төрт бөлмелерден тұрады. Бөлмелердің төр
жағында етегінен ені 1,5-2 метр келетін көлденең орналасқан түтін шығатын
қос каналмен жылынатын суфа орналасқан. Олар тандырлы ошақтан шығып,
бөлмеден қабырғаның арасына жасалған тік жол арқылы төбеге шыққан. Барлық
қабырғалар мен суфалар бірнеше рет саз балшықпен сыланып, әктелген.
Суфаның біреуінен біреуінен киіз кілемнің қалдығы табылды. Едені лаймен
тығыздалған кейбір бөлмелерде шиден жасалған төсеніш сақталған.Суфаның
үстіндегі қабырғада кезінде шырағдан, қымбат ыдыстар және басқа да
тұрмысқа қажетті заттар қоятын текшелей қуыс бар. Үйде тұрғын бөлмелерден
басқа тары мен арпа сақтайтын баздар, сондай-ақ, табылған дән-сүйектеріне
қарағанда,өрік, алма, жүзім ,жуа және алыс елдерде әкелінген миндал
жаңғағын сақтайтын қойма бөлмелер де болған. Ол жерден қурап қалған пияздың
бастары табылды. Қоймалары жылынатын жатын бөлмелерден тағаш қаңқалы
қабырғамен қаланған. Осындай конструкция бір жағынан декоративті болса,
екінші жағынан қойма бөлмеде ауа алмасуды жақсартады.
Бір үйден көлемі 4х4 м. болып келген аршылып тазаланды. Онда тандырлы
кішкентай суфадан басқа үй иесінің кәсіби қызметін көрсететін ерекше
құрылыс табылды. Бір қабырғаның етегінде от жағатын тандырдан көлденең
орналасқан түтін шығатын жол көлемі 1х1 м., ені 80 см. жуық саз кірпіштен
жәшік түрінде қаланған конструкциямен жалғасқан. Одан қабырғаға
жабыстырылып салынған түтін шығатын мұржа көтерілген.Еденде от жағатын
орынның маңында ошақтан шыққан күл мен балықтың, үй малдарының сүйектерімен
толтырылған үлкен шоңқыр орналасқан. Оның жанынан табылған тиындар Өзбек
ханның билік құрған кезіне, яғни 1310 ж. Жатады. Бұндай құрылыс Алтын Орда
қалаларын қазу барысында табылған алғашқы құрылыс және ол Сарайшықтағы
еңбек бөлісінің жоғарғы деңгейін көрсетеді.
Бөлмелерде табылған ыдыстар формасы жағынан сан алуан. Атап айтсақ, олар-
жергілікті көзешілер жасаған қыш құмыралар, құтылар, құмғандар және
қазандар. Оны кашин балшығынан жасалып жылтыр бирюза құймамен жабылған
құмыра толтырады. Осы ыдыстар жиынтығын Хорезмнен әкелінген тас қазандар,
төменгі Волга қалаларынан әкелінген кашинді түрлі-түсті жылтыр кеселер,
сондай-ақ жергілікті бай адамдар тым жоғары бағалайтын өте қымбатта жасыл
түсті қытай фарфоры- селоданнан жасалған табақтың, кесенің, тостағанның
сынықтары толтырады.
Мұндағы мәдени қабаттардан жылқы ментүйенің сүйектері көптеп кездеседі.
Бұл тұрғындардың қала өмірінің алғашқы кезеңінде қала құрылысы мен сауда
жолында қызмет еткендігін көрсетеді. Қаланың тек орталық бөлігі ғана дамып
қоймай оның сыртқы жақтарында да құрылыстар салынған. Сарайшықтың бес
шақырым жерде, өзен жағасын бойлай орналасқан усадьбалар кездеседі.
Сарайшықтың тұрғындары жаз айларын бау-бақшасы, егістігі бар маңындағы
үйлерде өткізген. Олар сондай-ақ Жайық өзеннің бойындағы жайлымдарда керуен
үшін қызмет істеуге керекті жылқылар мен түйелерді ұстаған. Қаланың және
усадбалардың мәдени қабаттарынан кетпендер, орақтар, шалғылар және шығырға
арналған құмыра түріндегі қыш ыдыстар байланған үлкен дөңгелек. Малдың
күшімен айналған дөңгелек ыдыстардағы суды жоғары көтеріп арықтарға құйған.
Осында бау-бақша өнімдерімен қатар арпа мен тары өсірілген. Оны
шаруашылық шұңқырларынан табылған астық өнімдерінің қалдықтары дәлелдейді.
XVI ғ кейінірек Сарайшық билеушілері Орыстың астық өндіретін
орталықтарынан осындағы егістіктеріне қажетті тұқымдық астықтың көптеп
жіберілуін сұраған. Оған ноғайлының әйгілі бектербегі Смайылдың 1557 ж.
Орыс патшасы Иван IV-ге: ...Сарайшық егістіктерін су басып қаңырап бос
қалды... сен бізге бір кеме тұқымдық астық жіберсеңіз екен, -деп сұрап
жазған хаты дәлел бола алады. Сарайшықтағы осындай егістіктердің көп
болғандығы тастан жасалған қол диірмендерінің көптеп табылуымен
айқындалады.
3. Алтын Орда кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
Қала өмірінің екінші кезеңі XIV ғ. екінші жартысынан басталады. 1330-
шы жылдары Жайықтың тасумен ерекшеленеді. Осыған орай тұрғындар қалаға
тығыз орналасып, қайта жобалау жұмыстарын жүргізді. Сарайшықтың
шетін су басқанымен, қайта жобалау қаланы көріктендіріп қана
қоймай, негізгі көшелер мен кварталдарды сақтап қалды. Бұрыңғы
құрылыстар қиратылып, бөлмелердің іші топырақпен толтырылды. Қала
тұрғындары бұрыңғы үйлердің үстіне соған ұқсас, алай да өзіндік
еркшеліктері бар жаңа үйлерді тұрғызды. Жинақылы жобамен салынған
көп бөлмелі үйлермен қатар желілі ықшамды болып жобаланып, шаруашылық
құрылыстармен бір шатырдың астына салынған көп бөлмелі үйлер пайда
бола бастады. Бөлмелердің көп бөлігін бұрынғыша бір бөлігінде от
жағатын орны мен "кәні" бар П немесе Г түріндегі суфа алып жатыр.
Кейбір бөлмелердің ішкі қабырғалары қалқанды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Атырау Мұнай және Газ Институты
².È.Ѹòáàåâ àòûíäà¹û ²àçຠµëòòûº Òåõíèêàëûº Óíèâåðñèòåòi
__________________________________ кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: XVIIІ-XXғғ. бас кезіндегі Қазақстан мәдениеті
Тексерген: _______________________
Орындаған: ЭКБ 04-1к студенті
Искандиров С.Б.
Алматы -2005 ж.
Жоспар:
Кіріспе
1. Жалпы Сарайшық туралы
2. Монғол үстемдігіне дейінгі Сарайшық мәдениеті
3. Алтын Орда кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
4. Ноғай Ордасы кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Сарайдан шығып, он күннен кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік, Әжук-
кіші деген мағынаны береді. Ол ұлысу деп аталатын үлкен, әрі ағынды
өзеннің жағасына орналасқан. Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан жасалған
көпір бар... Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсыз да
арып-жағадан ат көлігімізді қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны
төрт күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз
түйелер жалдадық. Бұл қалада түркіден шыққан құрметті тақуа діндер кісінің
тұраржайы (Завия) бар, оның аты -Ата. Ол бізді қонақ қылды, әрі батасын
берді. Бізді тағыда осы қаланың аты жөні менің есімде қалмаған бір қазысы
қонаққа шақырды. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол
бойы тек екі-ақ сағат, бірде тұс жетінде енді бірде ақшамда ғана аялдадық.
Ибн
Батута.Жихан кезуКіріспе
Қазақ халқы қашаннан өзінің ұшы қиырсыз кең даласының табиғи жағрафиялық
жағдайына байланысты орналасып, көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы ғұмыр
кешті. Экономикалық жәйі, салт-дәстүрлері, әдебиеті мен мәдениетін дамытты.
Оны осы ықылым заманнан бері табан тіреген қасиетті жерінен табылған және
сақталған археологиялық және архитектуралық, фольклорлық, кейбір жазба
деректері мен жәдігерлері айқын дәлелдейді. Археологиялық жазу-сызуы аз,
жылнамасы жоқ халқымыздың сыр сипатын бүкпесіз ашып беретін бірегей құжат.
Ондай ескерткіштер ұзыны Атыраудан Алтайға, көлденеңі Арқадан Алатауға
дейін созылып жатқан кең байтақ өлкемізде жетерлік. Олар әрдайым өзге ел
ғалымдарымен қатар өз қарындастарымызды да әркез қызықтырып отырған. Ал
әділіне бақсақ бұл үрдіс әлемдік ілім ғылыммен терең қаруланған қазіргі
кезеңде тіптен өсті. Осы күнгiсi тағы жетерлiк солардың азды-көпті
зерттеулерін түйіндеу арқылы қазіргі туған халқымыз мәдениетінің қалыптасу
кезеңдерін айқындауға, тереңірек түсінуге мүмкіндік алды.
Халқымыздың өткен кезеңінде Қазақстанда отырықшы мәдениеттің орталығына
айналған ірілі-ұсақты қалалар аз емес. Бір сәт тарихи құжаттарға үңілсек,
оныншы ғасырдағы арабтың белгілі жағрафтарының бірі Әл Макдиси Ахсан ат-
такасим фи-Марифат ал -акалим деген еңбегінде Орта Азия мен Қазақстанның
Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс жағында 200-ден астам қала болғандығын жаза келе,
олардың ішінде дүние жүзіне әйгілі мемлекет астаналары да кездесетіндігіни
айтады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астана қаласының қоныс толында сөйлеген сөзіндегі
Біздің далалық мемлекетіміздің бірнеше мыңжылдықтарды қамтитын тарихы
бар. Оның әрқилы кезеңінде, әрқилы өлкемізге орда қонып, ту тігілген
біреулердің саяси дәурендеуі әлденеше ғасырға созылса, біреулеріңікі
бірнеше айлармен шектелген. Соған қарамастан, оның қай-қайсысы да біздің
ұлттық тағдырымыздың ең түйінді мәселерін шешіп, рухани тағдырымыздың ең
талма кезеңдерін иеленді. Сондықтан да батыс бетіміздегі Срайшық, Астана,
Байтақ күнгейіміздегі Суяб, Баласұғын, Тараз, Сайрам, Жаңакент, Қозыбасы,
Ақмешіт, Сарыарқадағы Ұлытау мен Ордатау, Көкшетау мен Алаштың аттары
аталғанда ет жүрегіміз еріксіз елжіреп қоя береді. деген жолдарды оралады.
1. Жалпы Сарайшық туралы
Атырау қаласының 48 шақырым солтүстікке қарай Жайық өзеннің оң
жағалауында қазіргі кезде шағын Сарайшық,-деген ауыл бар. Екі мың жыл
бойы бұл жол жұртқа Ұлы Жібек жолы ретінде белгілі болды. Бұл елді мекеннің
Сарайшық- деп аталуы тегіннен -тегін емес, осы елді мекеннің жанында
бұдан тоғыздай ғасыр бұрын іргесі қаланып, аты шар тарапқа кең жайылған
Сарайшық атты Алтын Орданың, немесе Көк Орданың кезінде ірі қалалары
болған.
Бұл қала неліктен Сарайшық аталды? Бұл туралы мәселе қозғасақ, ХIV
ғасырдың алғашқы жартысында, Қыпшақ даласы арқылы Хорезмге сапар шеккен,
араб саяхатшысы Ибн Бәттутәнің, төмендегі сөздерін тарихи дәлел ретінде
алуға болады. Сарайдан шыққан соң 10 күннен кейін Сарайджук қаласына
келдік, ол Ұлы судың жағасына орналасқан. Джук,- деген сөз бұл жерде
кіші не кішкентай,- деген мағынада,сонымен бұл қала-кіші-Сарай .
Сарай- деп ханның ордасы аталған. Олай болса, Сарайшық-бұл ханның екінші
ордасы, яғни жазғы мекені болуы мүмкін. Немесе басқа себептерден Алтын
Орданың астанасы дәрежесіне жақындаған қала.
Сарайшық қаласының өмір сүрген дәуірін Археологическая карта
Казахстана деген жинақта былай етіп үш кезеңге бөледі. Бірінші кезең - XI-
XII ғасырлар, яғни монғол үстемдігіне дейінгі мезгіл, екіші кезең
XIII-XIV ғасырлар, яғни Алтын Орданың немесе
Көк Орданың кезені, ал, үшінші кезең XV-XVI
ғасырлар, бұл кезеңді- ноғайлық, дәуір ,- деп атаған.
Сарайшықтың өмір сүрген мезгілі, жоғарыдағы дерек бойынша, орта ғасырға
дәл келеді, олай болса орта ғасыр, яғни феодализмнің тууын, өркендеу
заманында Қазақстан территориясында қалалардың пайда болуы туралы А.Х.
Марғұлан былай дейді. Феодализмнің туып , көркею заманында осыған
байланысты халықаралық сауда мен айырбастың жандануына байланысты, сауда
жолдарының бойынан елді мекендер пайда болып отырған. Бұлар тіпті
географиялық қолайлы орналасу жағдайларына байланысты экономикалық жағынан
маңызды артып ірленіп, көрікті қалаға да айналып отырған. Сондай жолмен
Қазақстан территориясында пайда болған Орта ғасырлық қалалардың бірі-
Сарайшық.
Сарай қаласының салынуы туралы парсы тарихшысы Джувәйнінің мынандай
мәлімдемесі бар. Бату өз ордасын аралай жүріп, Итил-Еділ өзеннің өз
жағалауында қала салуды ұйғарып, оны салдырып Сарай, -деп атады.
Джувәйнінің бұл мәлімдемесін көптеген тарихшылар растайды.
Алтын Орда ның басқа қалалары сияқты Сарайшық қаласында да хандар өз
ақшаларын шығарып тұрған және де ақша соғу шаруашылығыда болған. Бұл
туралы зерттеушілердің қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған қола,
күміс аұшаларын алуға болады.
Көптеген тарихшылар Сарайшық қаласын Алтын Орданың және одан кейінгі,
яғниXVI ғасырда пайда болған қазақ хандарының жерлеу орны болды деп
көрсетеді. Мысалы: ал-Биразалидің жазуы бойынша, Өзбек ханның балалары 1340
жылдары Сарайшықта өз ағасы-Тәнібекті өлтіреді және оны сонда жерлейді.
Сарайшық қаласы күйреуінің негізгі себептері туралы мәселені қозғасақ,
Алтын Орданың саяси-экономикалық назар аударуымыз керек.Сарайшықтың
ыдырауына себеп болған Шыңғыс хан тұқымдарының өзара таққа таласуы, жыл
сайын өте көп мөлшерде салық төлеуі және 1394-1395 жылдардағы Ақсақ
Темірмен арадағы ұрыста жеңілу еді.
Сөйтіп, Сарайшық қаласы бес ғасырдай өмір сүріп, осылай жанды тарих
сахнасынан кеткен.
2. Монғол үстемдігіне дейінгі Сарайшық мәдениеті
Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының авторлар басқарған
Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясының 1996-
2000 жж. жүргізген тыңғылықты зерттеулері барысында қаланың әр бөлігінен
оның өмір сүруінің бірінші кезеңіне жататын ауқымды жерлер ашылып, алғашқы
тұрғындардығ үй құрылыстары айқындалды. Қала құрылысы белгілі бір жобамен,
көшпелілерге тән дәстүрмен салынған. Табылған үйлер шикі кірпіштен
қаланған, көлемі 4х5 метр екі- төрт бөлмелерден тұрады. Бөлмелердің төр
жағында етегінен ені 1,5-2 метр келетін көлденең орналасқан түтін шығатын
қос каналмен жылынатын суфа орналасқан. Олар тандырлы ошақтан шығып,
бөлмеден қабырғаның арасына жасалған тік жол арқылы төбеге шыққан. Барлық
қабырғалар мен суфалар бірнеше рет саз балшықпен сыланып, әктелген.
Суфаның біреуінен біреуінен киіз кілемнің қалдығы табылды. Едені лаймен
тығыздалған кейбір бөлмелерде шиден жасалған төсеніш сақталған.Суфаның
үстіндегі қабырғада кезінде шырағдан, қымбат ыдыстар және басқа да
тұрмысқа қажетті заттар қоятын текшелей қуыс бар. Үйде тұрғын бөлмелерден
басқа тары мен арпа сақтайтын баздар, сондай-ақ, табылған дән-сүйектеріне
қарағанда,өрік, алма, жүзім ,жуа және алыс елдерде әкелінген миндал
жаңғағын сақтайтын қойма бөлмелер де болған. Ол жерден қурап қалған пияздың
бастары табылды. Қоймалары жылынатын жатын бөлмелерден тағаш қаңқалы
қабырғамен қаланған. Осындай конструкция бір жағынан декоративті болса,
екінші жағынан қойма бөлмеде ауа алмасуды жақсартады.
Бір үйден көлемі 4х4 м. болып келген аршылып тазаланды. Онда тандырлы
кішкентай суфадан басқа үй иесінің кәсіби қызметін көрсететін ерекше
құрылыс табылды. Бір қабырғаның етегінде от жағатын тандырдан көлденең
орналасқан түтін шығатын жол көлемі 1х1 м., ені 80 см. жуық саз кірпіштен
жәшік түрінде қаланған конструкциямен жалғасқан. Одан қабырғаға
жабыстырылып салынған түтін шығатын мұржа көтерілген.Еденде от жағатын
орынның маңында ошақтан шыққан күл мен балықтың, үй малдарының сүйектерімен
толтырылған үлкен шоңқыр орналасқан. Оның жанынан табылған тиындар Өзбек
ханның билік құрған кезіне, яғни 1310 ж. Жатады. Бұндай құрылыс Алтын Орда
қалаларын қазу барысында табылған алғашқы құрылыс және ол Сарайшықтағы
еңбек бөлісінің жоғарғы деңгейін көрсетеді.
Бөлмелерде табылған ыдыстар формасы жағынан сан алуан. Атап айтсақ, олар-
жергілікті көзешілер жасаған қыш құмыралар, құтылар, құмғандар және
қазандар. Оны кашин балшығынан жасалып жылтыр бирюза құймамен жабылған
құмыра толтырады. Осы ыдыстар жиынтығын Хорезмнен әкелінген тас қазандар,
төменгі Волга қалаларынан әкелінген кашинді түрлі-түсті жылтыр кеселер,
сондай-ақ жергілікті бай адамдар тым жоғары бағалайтын өте қымбатта жасыл
түсті қытай фарфоры- селоданнан жасалған табақтың, кесенің, тостағанның
сынықтары толтырады.
Мұндағы мәдени қабаттардан жылқы ментүйенің сүйектері көптеп кездеседі.
Бұл тұрғындардың қала өмірінің алғашқы кезеңінде қала құрылысы мен сауда
жолында қызмет еткендігін көрсетеді. Қаланың тек орталық бөлігі ғана дамып
қоймай оның сыртқы жақтарында да құрылыстар салынған. Сарайшықтың бес
шақырым жерде, өзен жағасын бойлай орналасқан усадьбалар кездеседі.
Сарайшықтың тұрғындары жаз айларын бау-бақшасы, егістігі бар маңындағы
үйлерде өткізген. Олар сондай-ақ Жайық өзеннің бойындағы жайлымдарда керуен
үшін қызмет істеуге керекті жылқылар мен түйелерді ұстаған. Қаланың және
усадбалардың мәдени қабаттарынан кетпендер, орақтар, шалғылар және шығырға
арналған құмыра түріндегі қыш ыдыстар байланған үлкен дөңгелек. Малдың
күшімен айналған дөңгелек ыдыстардағы суды жоғары көтеріп арықтарға құйған.
Осында бау-бақша өнімдерімен қатар арпа мен тары өсірілген. Оны
шаруашылық шұңқырларынан табылған астық өнімдерінің қалдықтары дәлелдейді.
XVI ғ кейінірек Сарайшық билеушілері Орыстың астық өндіретін
орталықтарынан осындағы егістіктеріне қажетті тұқымдық астықтың көптеп
жіберілуін сұраған. Оған ноғайлының әйгілі бектербегі Смайылдың 1557 ж.
Орыс патшасы Иван IV-ге: ...Сарайшық егістіктерін су басып қаңырап бос
қалды... сен бізге бір кеме тұқымдық астық жіберсеңіз екен, -деп сұрап
жазған хаты дәлел бола алады. Сарайшықтағы осындай егістіктердің көп
болғандығы тастан жасалған қол диірмендерінің көптеп табылуымен
айқындалады.
3. Алтын Орда кезеңіндегі Сарайшық мәдениеті
Қала өмірінің екінші кезеңі XIV ғ. екінші жартысынан басталады. 1330-
шы жылдары Жайықтың тасумен ерекшеленеді. Осыған орай тұрғындар қалаға
тығыз орналасып, қайта жобалау жұмыстарын жүргізді. Сарайшықтың
шетін су басқанымен, қайта жобалау қаланы көріктендіріп қана
қоймай, негізгі көшелер мен кварталдарды сақтап қалды. Бұрыңғы
құрылыстар қиратылып, бөлмелердің іші топырақпен толтырылды. Қала
тұрғындары бұрыңғы үйлердің үстіне соған ұқсас, алай да өзіндік
еркшеліктері бар жаңа үйлерді тұрғызды. Жинақылы жобамен салынған
көп бөлмелі үйлермен қатар желілі ықшамды болып жобаланып, шаруашылық
құрылыстармен бір шатырдың астына салынған көп бөлмелі үйлер пайда
бола бастады. Бөлмелердің көп бөлігін бұрынғыша бір бөлігінде от
жағатын орны мен "кәні" бар П немесе Г түріндегі суфа алып жатыр.
Кейбір бөлмелердің ішкі қабырғалары қалқанды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz