Ақша айналысы және оның дамуы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... 5
1.1 Ақша айналысы және даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ақша түрлері және олардың айналысын реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МІНЕЗДЕМЕСІ ..15
2.1 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi және ақша агрегаттары ... .20
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША АЙНАЛЫСЫ ... ... ...25
3.1 Еліміздегі ақша айналысының бүгінгі таңдағы даму жағдайы мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... 5
1.1 Ақша айналысы және даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ақша түрлері және олардың айналысын реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МІНЕЗДЕМЕСІ ..15
2.1 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi және ақша агрегаттары ... .20
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША АЙНАЛЫСЫ ... ... ...25
3.1 Еліміздегі ақша айналысының бүгінгі таңдағы даму жағдайы мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Ақша нарықтық экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып табылады.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Ақша айналысы және оның дамуы” деп алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады. Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып табылады.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Ақша айналысы және оның дамуы” деп алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады. Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001ж. - 466 б.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд.
3-е, - Москва: 2003г.
5. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
6. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
7. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
8. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
9. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
10. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2007 г. 2-4 стр.
11. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi 2008 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2009г
12. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 10, 7- 2009 г. 2-4 стр.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2009г.- 446 с.
14. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №6, - 2009 г. 3-9 стр.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд.
3-е, - Москва: 2003г.
5. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
6. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
7. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
8. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
9. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
10. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2007 г. 2-4 стр.
11. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi 2008 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2009г
12. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 10, 7- 2009 г. 2-4 стр.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2009г.- 446 с.
14. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №6, - 2009 г. 3-9 стр.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... 5
1. Ақша айналысы және даму эвалюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақша түрлері және олардың айналысын
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .10
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МІНЕЗДЕМЕСІ ..15
1. Ақша айналысы және оның заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi және ақша агрегаттары ... .20
III Қазақстан РеспубликасынЫҢ ақша АЙНАЛЫСЫ ... ... ...25
3.1 Еліміздегі ақша айналысының бүгінгі таңдағы даму жағдайы мен
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 32
КIРIСПЕ
Ақша нарықтық экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi
арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын
тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның
әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына
қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша
агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi
пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып
табылады.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Ақша айналысы және оның дамуы” деп
алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет
етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы.
Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты
экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде
өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық
рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi
мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр
саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең
негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып
табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады.
Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл
нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық банк атқарады.
Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы
өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен
ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
Осылайша курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттер келесiдей:
• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның
түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының
қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Ақша айналысының iске асу механизмiн және оны реттеу шараларын
қаарстыру;
• Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi болып табылатын ақша базасы
және ақша агрегаттарын қарастыру және олардың елiмiздегi дамуын және
оларды реттеудiң маңыздылығын аатп өту;
• Қазақстан Республикасының Кеңес Одағы кезiнде жүргiзген ақша
реформаларының жүргiзiлу барысын, ерекшелiктерiн және кезеңдерiн
қарастыру;
• Елiмiздiң егемендiгiн алғаннан кейiнгi 1993 жылғы ұлттық валютамыз
теңгенi енгiзуiмiзге байланысты жүргiзiлген ақша реформасын қарастыру;
• Жоғарыдағы реформаларды қарастыра келе ұлттық валютамыздың бүгiнгi
таңдағы экономиканың қаржы секторындағы орны мен оны дамытудағы iс-
шараларын қарастыру.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы ақша айналысының теориялық
жағын, екінші бөлімде Қазақстандағы ақша айналысының дамуы мен бүгінгі
таңдағы ақша айналысының көрсеткіштеріне тоқталдым, ал үшінші бөлімде ақша
айналысының қазіргі бағыттары мен даму болашағының маңыздылығы
қарастырылды.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектері қолданылды: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаланылды.
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1. Ақша айналысы және даму эвалюциясы
Ақшаның тарихи қалыптасуының осы кезге дейiнгi дамуында қоғамдық
өндiрiстердiң және экономикалық құрылымдардың өзгеруiмен бiрге ақша
айналымының теориясы да ылғи да даму үрдiсiнде болды. Жалпы экономикалық
дамуда ақша айналымының үш теориясын атап көрсеттуге болады. Әрине олар
қоғам дамуымен бiрге өздерiнің формаларын да өзгертiп келедi.
1. Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкiлдерiне капиталдың
алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер (Томас Мэн, т.б.) жатады.
Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы
металдармен бiрдей деп санау тән болған. Олардың пiкiрiнше қоғамның нағыз
байлығы алтын мен күмiс, яғни бұлар өзiнiң табиғаты бойынша нағыз ақшалар
болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл
теорияның пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген
бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндiрiстiк
қатынастарын сипаттайтын ақша екендiгi жөнiнен хабарсыз.
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-ақ
металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж. Рюэфф және М.
Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вуде валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi.
Ресейде металдық теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер
М.М.Сперанский (1771-1839 ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның
теориясының барлық пайымдауларының негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша
деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалды
күмiс деп санады. Ақшаның қызметтерiн орындауда металдың қатысуы XIX ғ.
теоретиктермен қолданылған. Бұл iс жүзiнде тек бiр тарихи кезең, яғни ақша
жүйесiнiң жоғары және күрделi формаларына өту кезеңi болды. Алтын
айналысының тар мағынада қолданылуы XIX ғ. дүниежүзiлiк экономиканың
шеңберiне сыймады. Өндiрiстiң дамуы ақша базисiнiң адекватты түрiнiң
болуын талап еттi. Объективтi түрде, металдық жүйенiң негiзiнде жаңа төлем
әдiстерi мен формалары қалыптасты, олар несиеге негiзделдi.
Қағаз – несиелiк ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру
натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай
эквивалентке әкелiп соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық
тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi
құнының тым аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның
айырбасталынуы тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң (экономикалық бөлiнгiштiк)
жоғалуы т.б. пайда болды.
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен
бекiтiлген металдан жасалған ақша белгiсi. Егер монетаның номиналды құны
құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар.
Толық құнды еместерi биллонды ақшалар деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi.
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
2. Ақша айналысының номиалистiк теориясы. Меркантелистердiң
металлизмге қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы пайда бболды.
Тауар өндiрiсi мен айналымының өсуiне байланысты металл монеталарды
вексель, банкнот түрiндегi несиелiк айланыс құралдарына жартылай ауыстыру
бiртiндеп орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы iшкi
байланыстарды жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгiлерiнiң жүру
құқығын негiздедi, ол үшiн олардың металдық құрамын белгiледi. 2 .
Номинализмнiң негiзгi ережесi мынадай:
• Ақша идеалды есеп бiрлiгi болып саналады және олардың көмегiмен
тауарлардың айырбас құны анықталады;
• Бұл бiрлiк ешқандай да iшкi құнға ие емес;
Сонымен номиналаистер аұшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретiнде қарастырады. Адам
Смиттiң айтуынша, ақша – бұл айырбас процесiн жеңiлдететiн техникалық
дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екi жақты мәнге ие
дп санайды:
• Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
• Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси экономияда номинализм үстемдiк
ете бастады. Бiрақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның объектiсiне
қағаз ақшалар жатады.
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П.
Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланыста
болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгiге айналуда деп сендiредi.
“Тауар ақшалардың дәуiрiн қағаз ақшалар алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның
мәнiн, iшкi табиғатын ашады. Ақша дегенiмiз ол жасанды әлеуметтiк
шарттылық”
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория
денег”, 1905 ж.) еңбегiнде жақсы берiлген. Оның негiзгi ережелерi
төменгiдей құрылған:
• Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
• Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол мемлекеттiң төлем
күшiмен жасалған төлем белгiлерi болып табылады;
• Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы.
1929 – 1933 жж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрi қарай
дами түстi. Сөйтiп, Дж.М. Кейнс (1930ж. “Трактат о денгах”) алтын
ақшаларды “жабайылық сарқыншағы”, “арбаның бесiншi дөңгелегi” деп
хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуiн үнемi қамтамасыз етiп
отыратын қағаз ақшаларды жатқызды. Кнапп теориясының жеңiсi деп қарастырды.
Кейнс барлық өркениеттi ақшалар қарапайым түрiнде қалып, кнапптық партализм
толық жүзеге асты деп санады.
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi
заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндiрiстiң дамуымен
сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттiлiктерiмен байланысты.
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ. тән, яғни ол кездегi
терiден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы
терiсiнен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы император
меншiгiнде болған.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила ханмен
байланыстырылады.
Сырттай қарағанда, қағаз блгiлерi мемлекет тарапынан жасалынған –
толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрiздi әсер етедi деген ой туады.
Шыында олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуынан
көбеюi есесiнен пайда болды.
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
1. Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және капитализмнiң
дамуымен мүмкiн емес, себебi қымбат металдарды өндiру айналыс
құралдарына деген шаруашылықтың қажеттiлiгiнен әлдеқайда төмен;
2. Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
3. Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды
бұзуы;
4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
Осыған байланысты, К. Маркс атап көрсеткендей: “өзiнiң айналыстағы
делдалы ретiнде алтын әр түрлi өзгерiстерге ұшырады, тiптi жай ғана бiр
жапырақ қағазға дейiн жұқарды.
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
бөлiнуi нәтижесiнде пайда болған құн белгiсiнiң ақырғы формасы.
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын табу үшiн шығарылатын, әдетте
металға айырбасталмайтын, ерiксiз номиналға ие ақша белгiсi.
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң дербес құны
жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып
тұрған кезде ғана олар өздерiнiң сатып алу қабiлетiн сақтай алады.
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар
өздерiнiң жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемдi келедi.
Ақшаның құнсыздануы әр түрлi себептерге байланысты болады: бюджет
тапшылығын, әскери және басқа да өндiрiстiк емес шығындарды жабуға артық
ақшалардың шығарылуы; пассивтiк төлем балансының салдарынан алтынға
дүниежүзiлiк ақша ретiнде сұраныстын ұлғаюы; еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендеуi
және тауар массасының қысқаруы, т.б. 1, 33 б.
Мұның бәрi бағаның өсуiне әкелiп соғады. Жалпы алғанда қағаз
ақшалардың құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән нәрсе.
Қағаз ақшалар әрдайым көмекшi сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес
түрде ұзақ уақыт бойында айналуы мүмкiн емес, сондықтан да олармен қатар
несиелiк ақшалар жүредi.
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылмаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда
мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы
бойынша алтынға ауыстырған кездерi болған.
Қағаз ақшалардың өзiнiң меншiктi құны болмағандықтан да, олар айналыс
саласындағы ақшаның қызметтерiн толық құнды ақшалардың қызметтерi арқылы
атқарады.
Несиелiк ақшалар – бұл несие негiзiнде алтынның орнына келген құнның
қағаздай белгiсi. Несие ақшалар несие берушi мен несие алушы арасындағы
қарыз капиталының қозғалысын көрсетедi және “төлем құралы формасы ретiнде
өмiр сүрудiң меншiктi формасын алады”.
Несие ақшалардың негiзгi түрлерiне: вексель, банкнота, чек, несие
карточкалары жатады.
3. Ақшаның сандық теориясы. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстiң
ашқан ақша айналысының заңымен реттеледi. Айналысқа қажеттi ақша саны –
айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бiр
ақша бiрлiктерiнiң айналыс жылдамдығы арасындағы белгiлi бiр сәйкестiктiң
болуын талап етедi. Айналысқа қажеттi ақша санының формуласы төмендегiдей:
1929 ж. ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы өзiнiң күшiн
жоғалта бастады, себебi кейнсиандық теория ақша массасын емес, нақты
экономиканы басқаруға көп көңiл бөлдi.
Соңғы он жылдықта етек ала бастаған инфляциялық процестер ағылшын,
американ экономистерiн монетаризмге деген жаңа қызығушылықтарын тудырды,
себебi қазiргi кездегi монетаризм ақша массасы мен өндiрiс көлемiнiң
өзгерiсi арасындағы байланысты анықтауға ұмтылуда. Монетаристер ақшаны
реттеу және күтiлген өзгерiстердi анықтау үшiн қажеттi мерзiмдер арасында
пайда болуы мүмкiн үзiлiстердi ескере отырып, ақша массасын бiрқалыпты және
ұдайы реттеудiң өсу қарқынының “алтын” ережесiн ұсына бастад.
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi ақшаның
жалпы көлемiн қысқартады. Бұл, қарыз мiндеттемелерiнiң көп бөлiгi қарыз
талаптары мен мiндеттемелерiн өзара есептеу арқылы жабу жолымен
түсiндiрiледi. Сөйтiп, несиенiң даму дәрежесi ақша санына керi әсер етедi:
неғұрлым тауарлардың көп бөлiгi несиеге сатылса; соғұрлым айналыс үшiн
ақшаның аз саны қажет етiледi. Оған қоса мынаны ұмытпаған жөн: айналыстан
алынған ақшаның белгiлi бiр саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы
тұрақты ақша резервiн қалыптастырады. Осының нәтижесiнде, айналыстағы
ақша санын анықтайтын заң келесi түрдегi формуламен анықталады:
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс – От.м.с. А + АР
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн
себептердiң бiрi ретiндегi тауарлар бағаларының едәуiр аз төленбеген төлемi
болып табылады.
Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажеттi ақша санын дәл анықтауға
мүмкiндiк бермейдi, ол шаруашылық қатынастары мен экономикалық даму
факторларының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарының орнын анықтайды.
Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттiлiктерiне сәйкес,
несиелеу жолдары бойынша қажеттi несие ақшаларының масасын беретiн,
өзiеiң эмиссиялық және нсиенiң қызметiн атқарады.
1.2 Ақша түрлері және олардың айналысын реттеу
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып табылады. тарихта
олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде
пайда болған. Бұл қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті
мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне
байланысты пайда болды.
Металл ақшалардың қағаз ақшаларға ауысу негізгі себептеріне келесiлер
жатады:
• Металл ақшаларды тасымалдап алып жүру қолайсыз. Яғни металдарды алып
жүру, оларды тасымалдау қиынға түсті. Сонымен қатар егер белгілі бір
тұлға көп ақшалармен саудаласу үшін міндетті түрде үлкен ақша салатын
ыдыстармен жүрген. Ал ол өз кезегінде сол адамның дереу көзге түсуін,
соның салдарынан оның өміріне қауіп тудыруы мүмкін еді.
• Металл ақшалардың мемлекттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң
нәтижесiнде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық
құрамын төмендету сипатының орын алуы, жасанды металдардың шыға
бастау барысында бiлiнуi; Яғни, бұл жерде белгілі бір мемлекет өз
қызметтерін және өзінің жағдайларын жақсарту үшін ақша айналысы
заңына сәйкес келмейтін металл ақшаларды көптеп шығарумен байланысты
және ол өз кезегінде саудаласуда әділетсіздікті туғызады;
• Бағалы металдарды өндiрудiң қағаз ақшаларды өндiруден қарағанда
қымбатқа түсуi, яғни қоғамдық қатынастардың күннен күнге дами түсуіне
байланысты айналысқа көптеген ақша қаражаттары қажет болды. Ал металл
ақшалар шығарудың мөлшері шектеулі және оны шығаруға көп қаржы қажет
болды. Егер қағаз ақшалар пайда болмағанда бүгінде металл ақшалар
өндіру үшін металлдарға деген сұраныс өсіп, жалпы ақша құнының өз
бетімен өсіп кетуі орын алар еді;
• Бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы. Бұл
әсіресе елдің қиыншылық жағдайларға тап болуын, соғыс уақыттарында
және бюджеттік шығындардың әр түрлі себептермен пайда болған
тапшылығын жабу мақсатымен көрініс табады. Мемлекет бюджет тапшылығын
жабу үшін қағаз ақшаалрды шығарудың негізгі себебі халыққа уақытында
қағаз ақшалар эмиссиялап ақша төлеу әлеуметтік мәселелерді уақытша
шешеді.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда 1690 ж. Ұлыбритания
отарыболған Солтүстiк америкада, 1762 ж. Авсрияда және 1769 ж. Ресейде
пайда болды. Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық
елдерде шығарылды.
Сонымен қағаз ақшалар – бюджет тапшылығын жабу мақсатында
шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгiлеген
өзiндiк номиналы бар құнның белгiлерi.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметiн
атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы жетiспеушiлiгiне
байланысты шығарумен түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Олардың құнсыздану себептерiне:
• айналысқа артық ақша эмиссиялау,
• эмитентке деген сенiнiң төмендеуiн;
• төлем балансының қолайсыздық жағдайы.
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
алтынмен көрсетiлмейдi. Алтынды айналыстан қазынаға қарай ығыстырып тастау
жағдайында ақшалы тауар тiкелей массасына емес, алтын нарығындағы несие
ақшалармен операциялар жүргiзугеқарсы тұрады. Осыдан алтын қағаз және несие
ақшалардың құнын өлшеу ретiнде көрiнедi. Несие ақшалар тауардың құның
өлшемейдi, өлшенген құнды көрсетедi, өйткенi өзiнiң құны жоқ. Сонымен
алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және қағаз ақшалардың пайда
болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан ажырауына алып келедi.
Бүгінде еліміздің ақша айналысындағы қағаз ақшалардың құрамы келесідей
көрініс табуда. Елімізде бүгінде қағаз ақшалардың айналысында: 10000, 5000,
2000, 1000, 500, 200 теңгелік банктік билеттер және 100, 50, 20, 10, 5, 2,
1 теңгелік металл монеталар айналыста жүр.
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк валюталық
қатынастарды еркiн рыноктық түрде дамыту үшiн еркiн айналымға жiбердiк.
Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты
экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
Қағаз ақшамыз теңге толық қанды даму барысында. Бұл ұлттық валютаны
кең көлемде қаржы секторында реформалауды 1993 жылы 15 қарашада
енгізілгеннен бастап іске асты. Бұл салада әлемдік стандарттарға қол
жеткізу Қазақстанның қаржы жүйесінің жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді.
ТМД елдері бойынша қаржы жүйеміз неғұрлым рыноктық талаптарға сай дамыған,
мемлекеттік араласудан өзара арылып шыққан жүйелердің бірі болып табылады.
Еліміздің Ұлттық Банкі бүгінде осы деңгейде сапалы түрде қысқа мерзім
аралығында ақша-несие саясатының дамыған елдердегі стандарттарына өтуіне
байланысты болып отыр. Оның негізі 2004 жылы 1 қаңтарынан бастап Ұлттық
Банктің экономиканы реттеудегі басты мақсаты бағаның тұрақтылығын сақтау,
яғни ақша-несие саясатының басқа түрлері (айырбас бағамы, ақша агрегаттары)
бастапқы мақсат болып табылмайды.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметiн
атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы жетiспеушiлiгiне
байланысты шығарумен түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Сондықтан қағаз ақшалардың
айналыстағы үлесі мен қажетті мөлшерін нақты белгілеу ақша айналысының
бұзылуының, инфляцияның алдын алады. Бұл мәселе әсіресе Қазақстан үшін өте
маңызды болды. Оның басты себебі, осыдан 8-9 жыл бұрын экономикада жоғары
инфляция деңгейінің пайда болуының басты себептерінің бірі жалпы
шаруашылықтың дамымауы, істелген шаруашыылқ қызметтер болмағандықтан
айналыста артық ақшалар үлесі өсіп кетті және мемлекетеміз бюджеттік
тапшылықты уақытша жауып отыру үшін айналысқа артық қағаз ақшалар шығаруға
мәжбүр болуымен сипатталады. Сол кездерден елімізде ақша айналысын реттеу
үшін ақша-несие саясатының қызметтері және экономика салалырын дамыту
негізінде бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының ақша айналысы біршама
тұрақтанып, ұлттық валютамыз теңгенің тұрақтылығы қамтамасыз етілді.
Сонымен бұл тарауды қорытындылай келе қағаз ақшалардың экономикадағы
ақшаның айналыс және төлем құралын көрсететін негізгі ақша болып
табылатындығына көзіміз жетті. Қағаз ақшалар экономикалық қызметтер мен
операциялардың барлығында да қолданылады. Енді келесі тарауда қолма-қолсыз
ақша айналымын, оның түрлерін қарастырайық.
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және чек.
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы көбіне
қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді
сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім
несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі –
вексель пайда болады.
Қолма-қолсыз төлем құралы – вексель болып табылады. А.А. Фелдманның
айтуынша: вексель – мерзімі өткеннен кейін вексельде көрсетілге нсоманы
төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң формада құрастырылған
қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы айтылған вексельге
берген анықтамасын қолдай отырып вексель – бұл белгіленген мерзім
аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан
талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық міндеттеме деп атады.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей ай вексель сатып алушына
немесе оны тауар сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем
қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк
сатып алады.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір бастылы қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған
елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде
электронды несие жүйесінің кез-келген операцияның бар болғаны 1 сағатың
ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша
айналымының 20-25% құрайды).
Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым
қаржысының уақытша жетіспегендігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол
үшін саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар
ақша айналымын жеделдетеді.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық
қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі еркін
таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім.
Вексельді шығару мен оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның
маңызы зор.
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель
берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады.
Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және
басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексель иемденуші серіктестің тек вексель
алған уақытындағы төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды,
оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде
бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және
сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты
орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
• Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
• Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
• Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
Вексель – белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және
белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi.
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң “ҚР-дағы вексель
айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсiнiктемелер берiлген:
Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген соманы
белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi бiр
уақытта алғашқы вексельдi ұстауыға (ремитентке) төлеу туралы үшiншi бiр
тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш нәрсемен
негiзделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.
Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл банкнота. Банкнота ( ағыл.
сөзiнде “Bank-note” аударғанда “банк билетi”) – орталық банктiң айналысқа
шығарған әр түрлi номиналдағы ақша бiрлiктерi.
Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады.
Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылықтары бар:
• мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме
болса, ал банкнота – мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
• кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады
және оның жеке кепiлдiгi болады, ол банкнотаны қазiргi кезде орталық
банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi.
Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және жай
банкноталар.
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген
Орталық банктiң билетi.
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк
билетi. Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық
активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiр айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ
олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi бiр ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзiнiң банкiсiне
берген жазбаша бұйрығы. Алғашқы чектер тарихта 1683 жылы англияда пайда
болды. Чектiң келесiдей түрлерiн көрсетуге болады:
• Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
• Атаулы чек – аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның атына жазылады;
• Ордерлi чек – бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ индосамент бойынша
басқа бiр тұлғаға беруге құқық бередi;
• Есеп айырысу чегi – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуда қолданылады;
• Жол чегi – туристiк сапарларға арналған төлем құралы;
• Кепiлдендiрiлген чек – банктiң чекте көрсетiлген соманы төлеуге
кепiлдендiруiн сипаттайтын төлем құралы.
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот иесінің, яғни чек жазып берушінің
чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға төлеуге өзінің банкісіне берген
жазбаша бұйрығын білдіреді.
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МІНЕЗДЕМЕСІ
2.1 Ақша айналысы және оны заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр-
бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да
болмайды.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол
қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. 4, 61-64
б.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi.
Ақша айналысын реттеудiң объективтi қажеттiлiгi бұл рынокта сұраныс
пен ұсыныс орын алып отыратының және сонымен қатар көптеген факторлар әсер
ететiн болғандықтан ақша айналысының бұзылуы жалпы экономикалық тұрақсыздық
болып табылатын инфляцияның қарқынды дамуын тудырады.
Инфляция экономикалық құбылыс ретiндегi анықтамасын келесiдей беруге
болады: инфляция - тауар айналымының қажеттiгiмен салыстырғанда айналыс
сферасының артық қағаз ақша массасымен толып кетуi, олардың құнсыздануы
және соның нәтижесi ретiнде – тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның
өсуi; ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуi. Инфляция кезiнде
қоғамдық өндiрiс процесiнiң алшақтықтарына және артық көп ақшаның
шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады.
Инфляция - өз кезегiнде ақша жүйесiнiң және ақша айналысының
дағдарысты жай-күйiн көрсетедi. Ақшаның құнсыздануына мына факторлар
себепшi болады:
• айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
• қолайсыз төлем балансы;
• үкiметке сенiмнiң жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы ифляцияны монетарлық құбылыс деп санап отырып, ол ақшаның
құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуi тұрғысында түсiндiрiлiп келдi. Әлi
де бiрқатар шетелдiк авторлар инфляцияны экономикада бағаның жалпы
деңгейiнiң артуы ретiнде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар бағасының
өсуiнде көрiнгенмен оны тек таза ақша феноменiне жатқыза салуға болмайды.
Бұл рыноктық шаруашылықтың түрлi сфераларындағы ұдайы өндiрiстiң
сәйкессiздiгiнен туатын күрделi әлеуметтiк-экономикалық құбылыс болып
табылады. Инфляция әлемнiң көптеген елдерiндегi экономиканың қазiргi
дамуының ең өткiр мәселелерiнiң бiрi болып есептеледi.
Инфляцияның көрiну нысандары келесiдей:
• тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуi, оның үстiне бiрқалыпты емес
өсуi, мұның өзi ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабiлетiнiң
төмендеуiне алып келедi;
• ұлттық ақша бiрлiгiнiң шетелдiк ақша бiрлiгiне қатысты бағамының
төмендеуi;
• ұлттық ақша бiрлiгiнде көрiнетiн алтынның бағасының көтерiлуi.
Бүгiндегi инфляция бағаның өсуi нәтижесiндегi ақшаның сатып алу қабiлетiнiң
құлдырауымен ғана емес, сонымен бiрге елдiң экономикалық дамуының жалпы
қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндiрiс пен өткiзу
сферасындағы әр түрлi факторлар тудырған өндiрiс процесiнiң қарама-
қайшылықтары себепшi болады. Инфляцияның әуел бастағы себебi – ұлттық
шаруашылықтың түрлi салаларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным,
мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен
шаруашылықтың ақшаға қажеттiлiгi арасындағы алшақтықтар екенi белгiлi.
Инфляция – бұл кез келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi
құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.
Қазiргi кездегi экономикалық қатынастардың күрделенген кезiндегi
инфляция келесiдей факторларға байланысты: 3, 44-46 б.
1) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс
аясының артық ақша массасына толып кетуi; халық шаруашылығының
артық несиеге толуы.
2) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өдiрiстегi теңсiздiкке,
шаруашылықтың шығындық механизмiне, мемлекеттiң экономикалық
саясатына, оның iшiнде, салық саясаты, баға саясаты, сыртқы
экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi осы уақытқа дейiн өзiнiң ең
бiрiншi атқаратын мiндетiн елдегi инфляция қарқынын төмендетуге және оның
тұрақты деңгейiн қалыптастыруға қызмет етiп келе жатыр. Соңғы бiрнеше жылда
Ұлттық Банк елдегi инфляция деңгейiн бiршама жақсартқанын және оны қз
уысына алғанына куә болып отырғанымыз рас. Оны 2001 жылы жалпы жылдық
инфляцияның 6,6%-ға төмендегенiнен және одан кейiнгi аралықта елдегi
инфляция деңгейiнiң 5-7% аралығында тұрақты деңгейде болып отырғанына
көзiмiз жеттi.
Өз кезегiнде өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы
төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң
анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және
салуға ынтасы төмендейдi. Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз
кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi. Сондықтан мемлекет және
елдiң қаржы секторы инфляция қарсы саясаттар жүргiзiп отырады.
Елiмiз инфляцияны жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған
шаралар қолдану үстiнде. Инфляцияға қарсы саясаттар елiмiзде тiкелей және
жанама реттеулер негiзiнде жүзеге асып отыр. Инфляция тiкелей реттеу
табыстар саясаты еңберiнде жүзеге асады. Ол елдегi жалақы мен бағалардың
өсу нысаналарын белгiлеу негiзiнде көрiнiс тауып отыр. Ал бағаға ықпал
етудiң жанама әдiстерiнiң үлесi елiмiзде басымырақ деп те айтсақ болады.
Елiмiздегi iске асып отырған инфляцияны реттеудiң жанама әдiстерiне
монетарлық және фискалдық саясаттың “дефляциялық” шаралары жатады. Ұлттық
банк инфлияцияны тежеу үшiн ақша массасына, берiлген несиелердiң көлемiне,
пайыз қойылымыныңкөлемiне, ұлттық валюталық бағам саясатына, ашық рыноктағы
бағалы қағаздармен операцияларға реттеу шараларын жанама түрде жүргiзiп
отырады. Өйткенi бұл өтпелi экономиканың талабынан туындайды.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
ғана мүмкiн болады, себебi ол уақытта кәсiпорындар мен халықтың қолында
ақша қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгiлi
болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншiктiң мемлекет
иелiгiнен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру асыру мүмкiн емес
болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды. Бiрақ ақша айналысы тауар
айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс бiр-бiрiнен жекешеленiп
жүредi. Тауарлар, оларды сатып алғанан кейiн, айналыстан шығады және
тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... 5
1. Ақша айналысы және даму эвалюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақша түрлері және олардың айналысын
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .10
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МІНЕЗДЕМЕСІ ..15
1. Ақша айналысы және оның заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi және ақша агрегаттары ... .20
III Қазақстан РеспубликасынЫҢ ақша АЙНАЛЫСЫ ... ... ...25
3.1 Еліміздегі ақша айналысының бүгінгі таңдағы даму жағдайы мен
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 32
КIРIСПЕ
Ақша нарықтық экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi
арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын
тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның
әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына
қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша
агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi
пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып
табылады.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Ақша айналысы және оның дамуы” деп
алдық.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет
етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы.
Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты
экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде
өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық
рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi
мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр
саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең
негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып
табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады.
Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл
нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық банк атқарады.
Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы
өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен
ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
Осылайша курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттер келесiдей:
• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның
түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының
қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Ақша айналысының iске асу механизмiн және оны реттеу шараларын
қаарстыру;
• Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi болып табылатын ақша базасы
және ақша агрегаттарын қарастыру және олардың елiмiздегi дамуын және
оларды реттеудiң маңыздылығын аатп өту;
• Қазақстан Республикасының Кеңес Одағы кезiнде жүргiзген ақша
реформаларының жүргiзiлу барысын, ерекшелiктерiн және кезеңдерiн
қарастыру;
• Елiмiздiң егемендiгiн алғаннан кейiнгi 1993 жылғы ұлттық валютамыз
теңгенi енгiзуiмiзге байланысты жүргiзiлген ақша реформасын қарастыру;
• Жоғарыдағы реформаларды қарастыра келе ұлттық валютамыздың бүгiнгi
таңдағы экономиканың қаржы секторындағы орны мен оны дамытудағы iс-
шараларын қарастыру.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы ақша айналысының теориялық
жағын, екінші бөлімде Қазақстандағы ақша айналысының дамуы мен бүгінгі
таңдағы ақша айналысының көрсеткіштеріне тоқталдым, ал үшінші бөлімде ақша
айналысының қазіргі бағыттары мен даму болашағының маңыздылығы
қарастырылды.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектері қолданылды: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаланылды.
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1. Ақша айналысы және даму эвалюциясы
Ақшаның тарихи қалыптасуының осы кезге дейiнгi дамуында қоғамдық
өндiрiстердiң және экономикалық құрылымдардың өзгеруiмен бiрге ақша
айналымының теориясы да ылғи да даму үрдiсiнде болды. Жалпы экономикалық
дамуда ақша айналымының үш теориясын атап көрсеттуге болады. Әрине олар
қоғам дамуымен бiрге өздерiнің формаларын да өзгертiп келедi.
1. Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкiлдерiне капиталдың
алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер (Томас Мэн, т.б.) жатады.
Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы
металдармен бiрдей деп санау тән болған. Олардың пiкiрiнше қоғамның нағыз
байлығы алтын мен күмiс, яғни бұлар өзiнiң табиғаты бойынша нағыз ақшалар
болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл
теорияның пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген
бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндiрiстiк
қатынастарын сипаттайтын ақша екендiгi жөнiнен хабарсыз.
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-ақ
металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж. Рюэфф және М.
Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вуде валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi.
Ресейде металдық теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер
М.М.Сперанский (1771-1839 ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның
теориясының барлық пайымдауларының негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша
деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалды
күмiс деп санады. Ақшаның қызметтерiн орындауда металдың қатысуы XIX ғ.
теоретиктермен қолданылған. Бұл iс жүзiнде тек бiр тарихи кезең, яғни ақша
жүйесiнiң жоғары және күрделi формаларына өту кезеңi болды. Алтын
айналысының тар мағынада қолданылуы XIX ғ. дүниежүзiлiк экономиканың
шеңберiне сыймады. Өндiрiстiң дамуы ақша базисiнiң адекватты түрiнiң
болуын талап еттi. Объективтi түрде, металдық жүйенiң негiзiнде жаңа төлем
әдiстерi мен формалары қалыптасты, олар несиеге негiзделдi.
Қағаз – несиелiк ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру
натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай
эквивалентке әкелiп соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық
тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi
құнының тым аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның
айырбасталынуы тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң (экономикалық бөлiнгiштiк)
жоғалуы т.б. пайда болды.
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен
бекiтiлген металдан жасалған ақша белгiсi. Егер монетаның номиналды құны
құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар.
Толық құнды еместерi биллонды ақшалар деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi.
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
2. Ақша айналысының номиалистiк теориясы. Меркантелистердiң
металлизмге қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы пайда бболды.
Тауар өндiрiсi мен айналымының өсуiне байланысты металл монеталарды
вексель, банкнот түрiндегi несиелiк айланыс құралдарына жартылай ауыстыру
бiртiндеп орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы iшкi
байланыстарды жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгiлерiнiң жүру
құқығын негiздедi, ол үшiн олардың металдық құрамын белгiледi. 2 .
Номинализмнiң негiзгi ережесi мынадай:
• Ақша идеалды есеп бiрлiгi болып саналады және олардың көмегiмен
тауарлардың айырбас құны анықталады;
• Бұл бiрлiк ешқандай да iшкi құнға ие емес;
Сонымен номиналаистер аұшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретiнде қарастырады. Адам
Смиттiң айтуынша, ақша – бұл айырбас процесiн жеңiлдететiн техникалық
дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екi жақты мәнге ие
дп санайды:
• Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
• Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси экономияда номинализм үстемдiк
ете бастады. Бiрақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның объектiсiне
қағаз ақшалар жатады.
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П.
Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланыста
болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгiге айналуда деп сендiредi.
“Тауар ақшалардың дәуiрiн қағаз ақшалар алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның
мәнiн, iшкi табиғатын ашады. Ақша дегенiмiз ол жасанды әлеуметтiк
шарттылық”
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория
денег”, 1905 ж.) еңбегiнде жақсы берiлген. Оның негiзгi ережелерi
төменгiдей құрылған:
• Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
• Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол мемлекеттiң төлем
күшiмен жасалған төлем белгiлерi болып табылады;
• Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы.
1929 – 1933 жж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрi қарай
дами түстi. Сөйтiп, Дж.М. Кейнс (1930ж. “Трактат о денгах”) алтын
ақшаларды “жабайылық сарқыншағы”, “арбаның бесiншi дөңгелегi” деп
хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуiн үнемi қамтамасыз етiп
отыратын қағаз ақшаларды жатқызды. Кнапп теориясының жеңiсi деп қарастырды.
Кейнс барлық өркениеттi ақшалар қарапайым түрiнде қалып, кнапптық партализм
толық жүзеге асты деп санады.
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi
заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндiрiстiң дамуымен
сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттiлiктерiмен байланысты.
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ. тән, яғни ол кездегi
терiден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы
терiсiнен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы император
меншiгiнде болған.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила ханмен
байланыстырылады.
Сырттай қарағанда, қағаз блгiлерi мемлекет тарапынан жасалынған –
толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрiздi әсер етедi деген ой туады.
Шыында олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуынан
көбеюi есесiнен пайда болды.
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
1. Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және капитализмнiң
дамуымен мүмкiн емес, себебi қымбат металдарды өндiру айналыс
құралдарына деген шаруашылықтың қажеттiлiгiнен әлдеқайда төмен;
2. Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
3. Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды
бұзуы;
4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
Осыған байланысты, К. Маркс атап көрсеткендей: “өзiнiң айналыстағы
делдалы ретiнде алтын әр түрлi өзгерiстерге ұшырады, тiптi жай ғана бiр
жапырақ қағазға дейiн жұқарды.
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
бөлiнуi нәтижесiнде пайда болған құн белгiсiнiң ақырғы формасы.
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын табу үшiн шығарылатын, әдетте
металға айырбасталмайтын, ерiксiз номиналға ие ақша белгiсi.
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң дербес құны
жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып
тұрған кезде ғана олар өздерiнiң сатып алу қабiлетiн сақтай алады.
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар
өздерiнiң жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемдi келедi.
Ақшаның құнсыздануы әр түрлi себептерге байланысты болады: бюджет
тапшылығын, әскери және басқа да өндiрiстiк емес шығындарды жабуға артық
ақшалардың шығарылуы; пассивтiк төлем балансының салдарынан алтынға
дүниежүзiлiк ақша ретiнде сұраныстын ұлғаюы; еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендеуi
және тауар массасының қысқаруы, т.б. 1, 33 б.
Мұның бәрi бағаның өсуiне әкелiп соғады. Жалпы алғанда қағаз
ақшалардың құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән нәрсе.
Қағаз ақшалар әрдайым көмекшi сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес
түрде ұзақ уақыт бойында айналуы мүмкiн емес, сондықтан да олармен қатар
несиелiк ақшалар жүредi.
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылмаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда
мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы
бойынша алтынға ауыстырған кездерi болған.
Қағаз ақшалардың өзiнiң меншiктi құны болмағандықтан да, олар айналыс
саласындағы ақшаның қызметтерiн толық құнды ақшалардың қызметтерi арқылы
атқарады.
Несиелiк ақшалар – бұл несие негiзiнде алтынның орнына келген құнның
қағаздай белгiсi. Несие ақшалар несие берушi мен несие алушы арасындағы
қарыз капиталының қозғалысын көрсетедi және “төлем құралы формасы ретiнде
өмiр сүрудiң меншiктi формасын алады”.
Несие ақшалардың негiзгi түрлерiне: вексель, банкнота, чек, несие
карточкалары жатады.
3. Ақшаның сандық теориясы. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстiң
ашқан ақша айналысының заңымен реттеледi. Айналысқа қажеттi ақша саны –
айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бiр
ақша бiрлiктерiнiң айналыс жылдамдығы арасындағы белгiлi бiр сәйкестiктiң
болуын талап етедi. Айналысқа қажеттi ақша санының формуласы төмендегiдей:
1929 ж. ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы өзiнiң күшiн
жоғалта бастады, себебi кейнсиандық теория ақша массасын емес, нақты
экономиканы басқаруға көп көңiл бөлдi.
Соңғы он жылдықта етек ала бастаған инфляциялық процестер ағылшын,
американ экономистерiн монетаризмге деген жаңа қызығушылықтарын тудырды,
себебi қазiргi кездегi монетаризм ақша массасы мен өндiрiс көлемiнiң
өзгерiсi арасындағы байланысты анықтауға ұмтылуда. Монетаристер ақшаны
реттеу және күтiлген өзгерiстердi анықтау үшiн қажеттi мерзiмдер арасында
пайда болуы мүмкiн үзiлiстердi ескере отырып, ақша массасын бiрқалыпты және
ұдайы реттеудiң өсу қарқынының “алтын” ережесiн ұсына бастад.
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi ақшаның
жалпы көлемiн қысқартады. Бұл, қарыз мiндеттемелерiнiң көп бөлiгi қарыз
талаптары мен мiндеттемелерiн өзара есептеу арқылы жабу жолымен
түсiндiрiледi. Сөйтiп, несиенiң даму дәрежесi ақша санына керi әсер етедi:
неғұрлым тауарлардың көп бөлiгi несиеге сатылса; соғұрлым айналыс үшiн
ақшаның аз саны қажет етiледi. Оған қоса мынаны ұмытпаған жөн: айналыстан
алынған ақшаның белгiлi бiр саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы
тұрақты ақша резервiн қалыптастырады. Осының нәтижесiнде, айналыстағы
ақша санын анықтайтын заң келесi түрдегi формуламен анықталады:
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс – От.м.с. А + АР
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн
себептердiң бiрi ретiндегi тауарлар бағаларының едәуiр аз төленбеген төлемi
болып табылады.
Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажеттi ақша санын дәл анықтауға
мүмкiндiк бермейдi, ол шаруашылық қатынастары мен экономикалық даму
факторларының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарының орнын анықтайды.
Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттiлiктерiне сәйкес,
несиелеу жолдары бойынша қажеттi несие ақшаларының масасын беретiн,
өзiеiң эмиссиялық және нсиенiң қызметiн атқарады.
1.2 Ақша түрлері және олардың айналысын реттеу
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып табылады. тарихта
олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде
пайда болған. Бұл қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті
мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне
байланысты пайда болды.
Металл ақшалардың қағаз ақшаларға ауысу негізгі себептеріне келесiлер
жатады:
• Металл ақшаларды тасымалдап алып жүру қолайсыз. Яғни металдарды алып
жүру, оларды тасымалдау қиынға түсті. Сонымен қатар егер белгілі бір
тұлға көп ақшалармен саудаласу үшін міндетті түрде үлкен ақша салатын
ыдыстармен жүрген. Ал ол өз кезегінде сол адамның дереу көзге түсуін,
соның салдарынан оның өміріне қауіп тудыруы мүмкін еді.
• Металл ақшалардың мемлекттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң
нәтижесiнде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық
құрамын төмендету сипатының орын алуы, жасанды металдардың шыға
бастау барысында бiлiнуi; Яғни, бұл жерде белгілі бір мемлекет өз
қызметтерін және өзінің жағдайларын жақсарту үшін ақша айналысы
заңына сәйкес келмейтін металл ақшаларды көптеп шығарумен байланысты
және ол өз кезегінде саудаласуда әділетсіздікті туғызады;
• Бағалы металдарды өндiрудiң қағаз ақшаларды өндiруден қарағанда
қымбатқа түсуi, яғни қоғамдық қатынастардың күннен күнге дами түсуіне
байланысты айналысқа көптеген ақша қаражаттары қажет болды. Ал металл
ақшалар шығарудың мөлшері шектеулі және оны шығаруға көп қаржы қажет
болды. Егер қағаз ақшалар пайда болмағанда бүгінде металл ақшалар
өндіру үшін металлдарға деген сұраныс өсіп, жалпы ақша құнының өз
бетімен өсіп кетуі орын алар еді;
• Бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы. Бұл
әсіресе елдің қиыншылық жағдайларға тап болуын, соғыс уақыттарында
және бюджеттік шығындардың әр түрлі себептермен пайда болған
тапшылығын жабу мақсатымен көрініс табады. Мемлекет бюджет тапшылығын
жабу үшін қағаз ақшаалрды шығарудың негізгі себебі халыққа уақытында
қағаз ақшалар эмиссиялап ақша төлеу әлеуметтік мәселелерді уақытша
шешеді.
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда 1690 ж. Ұлыбритания
отарыболған Солтүстiк америкада, 1762 ж. Авсрияда және 1769 ж. Ресейде
пайда болды. Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық
елдерде шығарылды.
Сонымен қағаз ақшалар – бюджет тапшылығын жабу мақсатында
шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгiлеген
өзiндiк номиналы бар құнның белгiлерi.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметiн
атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы жетiспеушiлiгiне
байланысты шығарумен түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Олардың құнсыздану себептерiне:
• айналысқа артық ақша эмиссиялау,
• эмитентке деген сенiнiң төмендеуiн;
• төлем балансының қолайсыздық жағдайы.
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
алтынмен көрсетiлмейдi. Алтынды айналыстан қазынаға қарай ығыстырып тастау
жағдайында ақшалы тауар тiкелей массасына емес, алтын нарығындағы несие
ақшалармен операциялар жүргiзугеқарсы тұрады. Осыдан алтын қағаз және несие
ақшалардың құнын өлшеу ретiнде көрiнедi. Несие ақшалар тауардың құның
өлшемейдi, өлшенген құнды көрсетедi, өйткенi өзiнiң құны жоқ. Сонымен
алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және қағаз ақшалардың пайда
болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан ажырауына алып келедi.
Бүгінде еліміздің ақша айналысындағы қағаз ақшалардың құрамы келесідей
көрініс табуда. Елімізде бүгінде қағаз ақшалардың айналысында: 10000, 5000,
2000, 1000, 500, 200 теңгелік банктік билеттер және 100, 50, 20, 10, 5, 2,
1 теңгелік металл монеталар айналыста жүр.
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк валюталық
қатынастарды еркiн рыноктық түрде дамыту үшiн еркiн айналымға жiбердiк.
Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты
экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
Қағаз ақшамыз теңге толық қанды даму барысында. Бұл ұлттық валютаны
кең көлемде қаржы секторында реформалауды 1993 жылы 15 қарашада
енгізілгеннен бастап іске асты. Бұл салада әлемдік стандарттарға қол
жеткізу Қазақстанның қаржы жүйесінің жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді.
ТМД елдері бойынша қаржы жүйеміз неғұрлым рыноктық талаптарға сай дамыған,
мемлекеттік араласудан өзара арылып шыққан жүйелердің бірі болып табылады.
Еліміздің Ұлттық Банкі бүгінде осы деңгейде сапалы түрде қысқа мерзім
аралығында ақша-несие саясатының дамыған елдердегі стандарттарына өтуіне
байланысты болып отыр. Оның негізі 2004 жылы 1 қаңтарынан бастап Ұлттық
Банктің экономиканы реттеудегі басты мақсаты бағаның тұрақтылығын сақтау,
яғни ақша-несие саясатының басқа түрлері (айырбас бағамы, ақша агрегаттары)
бастапқы мақсат болып табылмайды.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметiн
атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттiң қаржы жетiспеушiлiгiне
байланысты шығарумен түсiндiрiледi. Қағаз ақшалар өзiнiң табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемдi. Сондықтан қағаз ақшалардың
айналыстағы үлесі мен қажетті мөлшерін нақты белгілеу ақша айналысының
бұзылуының, инфляцияның алдын алады. Бұл мәселе әсіресе Қазақстан үшін өте
маңызды болды. Оның басты себебі, осыдан 8-9 жыл бұрын экономикада жоғары
инфляция деңгейінің пайда болуының басты себептерінің бірі жалпы
шаруашылықтың дамымауы, істелген шаруашыылқ қызметтер болмағандықтан
айналыста артық ақшалар үлесі өсіп кетті және мемлекетеміз бюджеттік
тапшылықты уақытша жауып отыру үшін айналысқа артық қағаз ақшалар шығаруға
мәжбүр болуымен сипатталады. Сол кездерден елімізде ақша айналысын реттеу
үшін ақша-несие саясатының қызметтері және экономика салалырын дамыту
негізінде бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының ақша айналысы біршама
тұрақтанып, ұлттық валютамыз теңгенің тұрақтылығы қамтамасыз етілді.
Сонымен бұл тарауды қорытындылай келе қағаз ақшалардың экономикадағы
ақшаның айналыс және төлем құралын көрсететін негізгі ақша болып
табылатындығына көзіміз жетті. Қағаз ақшалар экономикалық қызметтер мен
операциялардың барлығында да қолданылады. Енді келесі тарауда қолма-қолсыз
ақша айналымын, оның түрлерін қарастырайық.
Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота және чек.
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы көбіне
қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді
сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім
несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі –
вексель пайда болады.
Қолма-қолсыз төлем құралы – вексель болып табылады. А.А. Фелдманның
айтуынша: вексель – мерзімі өткеннен кейін вексельде көрсетілге нсоманы
төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң формада құрастырылған
қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы айтылған вексельге
берген анықтамасын қолдай отырып вексель – бұл белгіленген мерзім
аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан
талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық міндеттеме деп атады.
Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.
Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні –
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі,
вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексель иемденуші төлемнің түсуін күтпей ай вексель сатып алушына
немесе оны тауар сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем
қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк
сатып алады.
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір бастылы қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған
елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде
электронды несие жүйесінің кез-келген операцияның бар болғаны 1 сағатың
ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша
айналымының 20-25% құрайды).
Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым
қаржысының уақытша жетіспегендігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол
үшін саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар
ақша айналымын жеделдетеді.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық
қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі еркін
таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім.
Вексельді шығару мен оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның
маңызы зор.
Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель
берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады.
Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және
басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексель иемденуші серіктестің тек вексель
алған уақытындағы төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды,
оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде
бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және
сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты
орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
• Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
• Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
• Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
Вексель – белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және
белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi.
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң “ҚР-дағы вексель
айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсiнiктемелер берiлген:
Жай вексель (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген соманы
белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi бiр
уақытта алғашқы вексельдi ұстауыға (ремитентке) төлеу туралы үшiншi бiр
тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш нәрсемен
негiзделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.
Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл банкнота. Банкнота ( ағыл.
сөзiнде “Bank-note” аударғанда “банк билетi”) – орталық банктiң айналысқа
шығарған әр түрлi номиналдағы ақша бiрлiктерi.
Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады.
Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылықтары бар:
• мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме
болса, ал банкнота – мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
• кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады
және оның жеке кепiлдiгi болады, ол банкнотаны қазiргi кезде орталық
банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi.
Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және жай
банкноталар.
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген
Орталық банктiң билетi.
Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк
билетi. Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық
активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiр айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ
олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi бiр ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзiнiң банкiсiне
берген жазбаша бұйрығы. Алғашқы чектер тарихта 1683 жылы англияда пайда
болды. Чектiң келесiдей түрлерiн көрсетуге болады:
• Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
• Атаулы чек – аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның атына жазылады;
• Ордерлi чек – бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ индосамент бойынша
басқа бiр тұлғаға беруге құқық бередi;
• Есеп айырысу чегi – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуда қолданылады;
• Жол чегi – туристiк сапарларға арналған төлем құралы;
• Кепiлдендiрiлген чек – банктiң чекте көрсетiлген соманы төлеуге
кепiлдендiруiн сипаттайтын төлем құралы.
Чекпен есеп айырысу. Чек – бұл шот иесінің, яғни чек жазып берушінің
чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға төлеуге өзінің банкісіне берген
жазбаша бұйрығын білдіреді.
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МІНЕЗДЕМЕСІ
2.1 Ақша айналысы және оны заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр-
бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да
болмайды.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол
қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. 4, 61-64
б.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi.
Ақша айналысын реттеудiң объективтi қажеттiлiгi бұл рынокта сұраныс
пен ұсыныс орын алып отыратының және сонымен қатар көптеген факторлар әсер
ететiн болғандықтан ақша айналысының бұзылуы жалпы экономикалық тұрақсыздық
болып табылатын инфляцияның қарқынды дамуын тудырады.
Инфляция экономикалық құбылыс ретiндегi анықтамасын келесiдей беруге
болады: инфляция - тауар айналымының қажеттiгiмен салыстырғанда айналыс
сферасының артық қағаз ақша массасымен толып кетуi, олардың құнсыздануы
және соның нәтижесi ретiнде – тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның
өсуi; ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуi. Инфляция кезiнде
қоғамдық өндiрiс процесiнiң алшақтықтарына және артық көп ақшаның
шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады.
Инфляция - өз кезегiнде ақша жүйесiнiң және ақша айналысының
дағдарысты жай-күйiн көрсетедi. Ақшаның құнсыздануына мына факторлар
себепшi болады:
• айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
• қолайсыз төлем балансы;
• үкiметке сенiмнiң жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы ифляцияны монетарлық құбылыс деп санап отырып, ол ақшаның
құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуi тұрғысында түсiндiрiлiп келдi. Әлi
де бiрқатар шетелдiк авторлар инфляцияны экономикада бағаның жалпы
деңгейiнiң артуы ретiнде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар бағасының
өсуiнде көрiнгенмен оны тек таза ақша феноменiне жатқыза салуға болмайды.
Бұл рыноктық шаруашылықтың түрлi сфераларындағы ұдайы өндiрiстiң
сәйкессiздiгiнен туатын күрделi әлеуметтiк-экономикалық құбылыс болып
табылады. Инфляция әлемнiң көптеген елдерiндегi экономиканың қазiргi
дамуының ең өткiр мәселелерiнiң бiрi болып есептеледi.
Инфляцияның көрiну нысандары келесiдей:
• тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуi, оның үстiне бiрқалыпты емес
өсуi, мұның өзi ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабiлетiнiң
төмендеуiне алып келедi;
• ұлттық ақша бiрлiгiнiң шетелдiк ақша бiрлiгiне қатысты бағамының
төмендеуi;
• ұлттық ақша бiрлiгiнде көрiнетiн алтынның бағасының көтерiлуi.
Бүгiндегi инфляция бағаның өсуi нәтижесiндегi ақшаның сатып алу қабiлетiнiң
құлдырауымен ғана емес, сонымен бiрге елдiң экономикалық дамуының жалпы
қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндiрiс пен өткiзу
сферасындағы әр түрлi факторлар тудырған өндiрiс процесiнiң қарама-
қайшылықтары себепшi болады. Инфляцияның әуел бастағы себебi – ұлттық
шаруашылықтың түрлi салаларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным,
мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен
шаруашылықтың ақшаға қажеттiлiгi арасындағы алшақтықтар екенi белгiлi.
Инфляция – бұл кез келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi
құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.
Қазiргi кездегi экономикалық қатынастардың күрделенген кезiндегi
инфляция келесiдей факторларға байланысты: 3, 44-46 б.
1) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс
аясының артық ақша массасына толып кетуi; халық шаруашылығының
артық несиеге толуы.
2) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өдiрiстегi теңсiздiкке,
шаруашылықтың шығындық механизмiне, мемлекеттiң экономикалық
саясатына, оның iшiнде, салық саясаты, баға саясаты, сыртқы
экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi осы уақытқа дейiн өзiнiң ең
бiрiншi атқаратын мiндетiн елдегi инфляция қарқынын төмендетуге және оның
тұрақты деңгейiн қалыптастыруға қызмет етiп келе жатыр. Соңғы бiрнеше жылда
Ұлттық Банк елдегi инфляция деңгейiн бiршама жақсартқанын және оны қз
уысына алғанына куә болып отырғанымыз рас. Оны 2001 жылы жалпы жылдық
инфляцияның 6,6%-ға төмендегенiнен және одан кейiнгi аралықта елдегi
инфляция деңгейiнiң 5-7% аралығында тұрақты деңгейде болып отырғанына
көзiмiз жеттi.
Өз кезегiнде өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы
төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң
анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және
салуға ынтасы төмендейдi. Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз
кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi. Сондықтан мемлекет және
елдiң қаржы секторы инфляция қарсы саясаттар жүргiзiп отырады.
Елiмiз инфляцияны жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған
шаралар қолдану үстiнде. Инфляцияға қарсы саясаттар елiмiзде тiкелей және
жанама реттеулер негiзiнде жүзеге асып отыр. Инфляция тiкелей реттеу
табыстар саясаты еңберiнде жүзеге асады. Ол елдегi жалақы мен бағалардың
өсу нысаналарын белгiлеу негiзiнде көрiнiс тауып отыр. Ал бағаға ықпал
етудiң жанама әдiстерiнiң үлесi елiмiзде басымырақ деп те айтсақ болады.
Елiмiздегi iске асып отырған инфляцияны реттеудiң жанама әдiстерiне
монетарлық және фискалдық саясаттың “дефляциялық” шаралары жатады. Ұлттық
банк инфлияцияны тежеу үшiн ақша массасына, берiлген несиелердiң көлемiне,
пайыз қойылымыныңкөлемiне, ұлттық валюталық бағам саясатына, ашық рыноктағы
бағалы қағаздармен операцияларға реттеу шараларын жанама түрде жүргiзiп
отырады. Өйткенi бұл өтпелi экономиканың талабынан туындайды.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
ғана мүмкiн болады, себебi ол уақытта кәсiпорындар мен халықтың қолында
ақша қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгiлi
болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншiктiң мемлекет
иелiгiнен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру асыру мүмкiн емес
болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды. Бiрақ ақша айналысы тауар
айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс бiр-бiрiнен жекешеленiп
жүредi. Тауарлар, оларды сатып алғанан кейiн, айналыстан шығады және
тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz