Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.ТАРАУ. Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
1.1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси.әлеуметтік хал.ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әйтеке бидің ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.ТАРАУ. Әйтеке бидің билік.шешімдері
2.1. Жесір дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Жер дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3. Мал.мүлік дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4. Әйтеке бидің үлгілі (прецеденттік) билік шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
1.ТАРАУ. Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
1.1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси.әлеуметтік хал.ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әйтеке бидің ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.ТАРАУ. Әйтеке бидің билік.шешімдері
2.1. Жесір дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Жер дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3. Мал.мүлік дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4. Әйтеке бидің үлгілі (прецеденттік) билік шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қазақ халқы тарих сахнасына қаншама ұлы тұлғаларды шығарды десеңізші. Елі үшін жан пидаға көз жұма бара білген бұл ерлер бүкіл ел тағдыры таразы басына түскен замандарда мемлекет тұғырының шайқалмауы үшін, оның мызғымастығы жолында жан аянбай күрескен болатын. Елдің жарқын болашағын баянды етудің ауыр жүгі оларды өздерінің ақыл-парасатын ел кәдесіне жаратуға, барлық күш-жігерін осы істе сарп етуге жетеледі. Осындай елінің бақыты үшін саналы ғұмырын қазақтың біртұтас ел болуына, айбынының асқақтауына жұмсаған тұлғаның бірі және бірегейі - Әйтеке би Байбекұлы болатын.
Әйтеке Байбекұлының ғұмырлық қызметінің өзегін, алтын діңгегін елінің бірлігі мен баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрайды. Әйтеке би қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесіне әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт талабына сай түрлендіре білген, дәстүрлі құқықтық мазмұнын адами құндылықтармен реңдей түсуде тың серпін қосқан жан.
Әйтеке бидің өткен жолы қазақ даласындағы саяси-құқықтық ойдың бастауларымен әуендес. XVІІ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі кезең мен XVІІІ ғасырдың басындағы саяси ой-пікірдің дамуымен тұтастықта жатыр. Сонымен қатар Әйтеке әлемдік саяси-құқықтық ойдың дамуына да өзіндік үлес қосқан алып ой иесі. Әйтекенің өткен жолын тану арқылы ғана біз бұл үрдістердің тұңғиығына терең бойлай аламыз. Заман озған сайын бұл ұлы дала перзентінің халқы үшін еткен еңбегі даралана, сомдала түсетіндігі айқын. Сондықтан да Әйтеке бидің тағылымын тану және оны ел кәдесінің қызметіне жараттыру – бүгінгі таңда кезек күттірмей, жүзеге асырылатын шаралардың бірі.
Жоғарыда аталған жайттар ғылыми жұмыстың қаншалықты өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік туғызады. Себебі, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі және бұл жүйедегі негізгі тұлға билердің кеңестік дәуірде құқықтанудың методологиялық негізі болған “таптық қағиданың” сұрықсыз түсімен түстелгені бізге белгілі. Соның нәтижесінде, би тұлғасын бай-шонжарлардың бейнесімен астастырып, оны елдегі үстем таптың қолшоқпары, оның күйін күйттеуші ретінде көрсету үстемдік алды. Бұл халық санасында биді озбырлықтың, білімсіздіктің, тек күн көрістің қамын ойлаған дөкей кейпіндегі тұлға ретінде елестетуге мүмкіндік туғызды. Кеңестік дәуірде би тұлғасына, жалпы би институтына қатысты мұндай көзқарастың орнығуына, Ресей патшалығы кезінде би ретінде танылудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жолының бұзылып, көрпелес, пышағы май үстінде қылпыған билердің санының артуы да өзіндік септігін тигізген болатын. Міне, кеңестік дәуірдегі би тұлғасына қатысты, оның қызметін бағалауға байланысты қоғамда үстемдік құрған жалпы көзқарас осындай еді.
Әйтеке Байбекұлының ғұмырлық қызметінің өзегін, алтын діңгегін елінің бірлігі мен баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрайды. Әйтеке би қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесіне әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт талабына сай түрлендіре білген, дәстүрлі құқықтық мазмұнын адами құндылықтармен реңдей түсуде тың серпін қосқан жан.
Әйтеке бидің өткен жолы қазақ даласындағы саяси-құқықтық ойдың бастауларымен әуендес. XVІІ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі кезең мен XVІІІ ғасырдың басындағы саяси ой-пікірдің дамуымен тұтастықта жатыр. Сонымен қатар Әйтеке әлемдік саяси-құқықтық ойдың дамуына да өзіндік үлес қосқан алып ой иесі. Әйтекенің өткен жолын тану арқылы ғана біз бұл үрдістердің тұңғиығына терең бойлай аламыз. Заман озған сайын бұл ұлы дала перзентінің халқы үшін еткен еңбегі даралана, сомдала түсетіндігі айқын. Сондықтан да Әйтеке бидің тағылымын тану және оны ел кәдесінің қызметіне жараттыру – бүгінгі таңда кезек күттірмей, жүзеге асырылатын шаралардың бірі.
Жоғарыда аталған жайттар ғылыми жұмыстың қаншалықты өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік туғызады. Себебі, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі және бұл жүйедегі негізгі тұлға билердің кеңестік дәуірде құқықтанудың методологиялық негізі болған “таптық қағиданың” сұрықсыз түсімен түстелгені бізге белгілі. Соның нәтижесінде, би тұлғасын бай-шонжарлардың бейнесімен астастырып, оны елдегі үстем таптың қолшоқпары, оның күйін күйттеуші ретінде көрсету үстемдік алды. Бұл халық санасында биді озбырлықтың, білімсіздіктің, тек күн көрістің қамын ойлаған дөкей кейпіндегі тұлға ретінде елестетуге мүмкіндік туғызды. Кеңестік дәуірде би тұлғасына, жалпы би институтына қатысты мұндай көзқарастың орнығуына, Ресей патшалығы кезінде би ретінде танылудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жолының бұзылып, көрпелес, пышағы май үстінде қылпыған билердің санының артуы да өзіндік септігін тигізген болатын. Міне, кеңестік дәуірдегі би тұлғасына қатысты, оның қызметін бағалауға байланысты қоғамда үстемдік құрған жалпы көзқарас осындай еді.
1. Ақселеу Т. Көшпенділер тарихы – Алматы 1995.
2. Андреев Г. Описание Средней Орды киргизөкайсаков – Алматы 1998.
3. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке – Алматы 1973.
4. Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы – Алматы 1997.
5. Баласұғын Ж. Құтты білік – Алматы 1986.
6. Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов – Ленинград 1951.
7. Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области Ташкент 1889.
8. Зиманов С.З.; Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері –Алматы 1998.
9. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд, степей. Алматы 1998.
10. Қорқыт ата кітабы – Алма-Ата 1986.
11. Нұралұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары – Алматы 2001.
12. Материалы по казахскому обычному праву казахов Алма-Ата 1948.
13. Өсеров Н. Шариат – Алматы 1996.
14. Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-келісімдері. Алматы 1995.
2. Андреев Г. Описание Средней Орды киргизөкайсаков – Алматы 1998.
3. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке – Алматы 1973.
4. Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы – Алматы 1997.
5. Баласұғын Ж. Құтты білік – Алматы 1986.
6. Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов – Ленинград 1951.
7. Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области Ташкент 1889.
8. Зиманов С.З.; Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері –Алматы 1998.
9. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд, степей. Алматы 1998.
10. Қорқыт ата кітабы – Алма-Ата 1986.
11. Нұралұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары – Алматы 2001.
12. Материалы по казахскому обычному праву казахов Алма-Ата 1948.
13. Өсеров Н. Шариат – Алматы 1996.
14. Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-келісімдері. Алматы 1995.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-ТАРАУ. Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен
XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі
аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-
ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...7
1.2 Әйтеке бидің ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2-ТАРАУ. Әйтеке бидің билік-шешімдері
2.1. Жесір дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Жер дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3. Мал-мүлік дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4. Әйтеке бидің үлгілі (прецеденттік) билік
шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
К І Р І С П Е
Қазақ халқы тарих сахнасына қаншама ұлы тұлғаларды шығарды десеңізші.
Елі үшін жан пидаға көз жұма бара білген бұл ерлер бүкіл ел тағдыры таразы
басына түскен замандарда мемлекет тұғырының шайқалмауы үшін, оның
мызғымастығы жолында жан аянбай күрескен болатын. Елдің жарқын болашағын
баянды етудің ауыр жүгі оларды өздерінің ақыл-парасатын ел кәдесіне
жаратуға, барлық күш-жігерін осы істе сарп етуге жетеледі. Осындай елінің
бақыты үшін саналы ғұмырын қазақтың біртұтас ел болуына, айбынының
асқақтауына жұмсаған тұлғаның бірі және бірегейі - Әйтеке би Байбекұлы
болатын.
Әйтеке Байбекұлының ғұмырлық қызметінің өзегін, алтын діңгегін елінің
бірлігі мен баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрайды. Әйтеке би
қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесіне әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт
талабына сай түрлендіре білген, дәстүрлі құқықтық мазмұнын адами
құндылықтармен реңдей түсуде тың серпін қосқан жан.
Әйтеке бидің өткен жолы қазақ даласындағы саяси-құқықтық ойдың
бастауларымен әуендес. XVІІ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі кезең мен
XVІІІ ғасырдың басындағы саяси ой-пікірдің дамуымен тұтастықта жатыр.
Сонымен қатар Әйтеке әлемдік саяси-құқықтық ойдың дамуына да өзіндік үлес
қосқан алып ой иесі. Әйтекенің өткен жолын тану арқылы ғана біз бұл
үрдістердің тұңғиығына терең бойлай аламыз. Заман озған сайын бұл ұлы дала
перзентінің халқы үшін еткен еңбегі даралана, сомдала түсетіндігі айқын.
Сондықтан да Әйтеке бидің тағылымын тану және оны ел кәдесінің қызметіне
жараттыру – бүгінгі таңда кезек күттірмей, жүзеге асырылатын шаралардың
бірі.
Жоғарыда аталған жайттар ғылыми жұмыстың қаншалықты өзекті екендігін
айқындауға мүмкіндік туғызады. Себебі, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі
және бұл жүйедегі негізгі тұлға билердің кеңестік дәуірде құқықтанудың
методологиялық негізі болған “таптық қағиданың” сұрықсыз түсімен
түстелгені бізге белгілі. Соның нәтижесінде, би тұлғасын бай-шонжарлардың
бейнесімен астастырып, оны елдегі үстем таптың қолшоқпары, оның күйін
күйттеуші ретінде көрсету үстемдік алды. Бұл халық санасында биді
озбырлықтың, білімсіздіктің, тек күн көрістің қамын ойлаған дөкей
кейпіндегі тұлға ретінде елестетуге мүмкіндік туғызды. Кеңестік дәуірде би
тұлғасына, жалпы би институтына қатысты мұндай көзқарастың орнығуына, Ресей
патшалығы кезінде би ретінде танылудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жолының
бұзылып, көрпелес, пышағы май үстінде қылпыған билердің санының артуы да
өзіндік септігін тигізген болатын. Міне, кеңестік дәуірдегі би тұлғасына
қатысты, оның қызметін бағалауға байланысты қоғамда үстемдік құрған жалпы
көзқарас осындай еді.
Ендігі біздің алдымыздағы міндет - бұл жолда біржақтылыққа, бұрмалауға
жол бермеу, зерттеу барысында бұл құбылыстардың ғылыми объективті бет-
бейнесін айқындау болып табылады.
Бұл мақсатқа жетудің бір бағыты - Әйтеке бидің тағылымын бүгінгі
таңдағы дәстүрлі құқықтық болмыстың қайта жаңғырту үрдістерімен
телімдестіре зерттеуде деп ойлаймыз. Өйткені, осы уақытқа дейінгі тарих
кейіпкері болған дәстүрлі құқықтық жүйенің тамырына қан жүгіруге бейім,
алғашқы нышандардың дүмпуі бой көрсетуде. Ұлы бидің ұлағаты арқылы біз бұл
жаңғырық үнінің себебін түсінуге тырысамыз және оны бүгінгі өміріміздің
жанды кейіпкеріне айналдырудың бағыт-бағдарын тануға ұмтыламыз. Сондықтан
да бұл жұмыс барысында мәселенің осы қырын көзден таса қылмауға тырыстық.
Сол арқылы өткен күннің үнін бүгінгі әуенмен телімдестіре тербелтудің
мүмкіндіктерін бағалауға ұмтылдық. Елімізде қылмыстың кең масштабта белең
алуы, қылмыспен күрестегі “алдын алу шараларының” профилактиканың
төмендеуі, бүгінгі таңдағы қылмыстық әрекеттерді тұсаулауда салмақты
тарихи орны бар өткен ата-баба жолын тарихи тұрғыда бағалап, күштеп үзілген
сабақтастықты қайта жалғауды қажет ететіндей.
Бұл бүгінгі еліміздің алдына қойып отырған мақсат- міндеттерімен
орайласады. Себебі бүгін еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіздіктің
тұғыры биік болуы үшін тарихтың өткен жолдарындағы белестердің әр қырын,
ұлылықтың тауына айналдыруға ұмтылған тұлғалардың өмір жолын, елі үшін
еткен еңбегін қазақтың мемлекеттілігін дамытудағы реформаторлық ой-
әрекеттерінің астарына бойлап, оны қысаңдықтан ада, жаңа леппен бойымызға
сіңіргенде ғана қаншама ғасырлар бойы елдікті, тұтастықты ту еткен бабалар
арманы орындалар еді.
Егеменді еліміз болашақта айбыны асқан “барыстардың”1 қатарынан көрінуге
ұмтылуда. Бұл тұғыры биік арманды біз әрбір азаматтың бойында ұлтжандық пен
патриоттық сезімді ұялата алғанда ғана бағындырамыз. Сондықтан да қазақ
елінің тарихында із қалдырған тұлғалардың өмір жолынан сабақ алу, бүгінгі
күні тарихи санамызды серпілтіп, оны жаңа деңгейге көтеруге кепілдік
береді. Бұл дегеніміз әрбір азаматтың бойында “патриоттық” сезімді оятуға
мүмкіндік жасайтын жол.
Республикамызда жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның бірінші кезеңі өз
деңгейінде жемісін бермеді, оның бір себебі біздің ойымызша өткен күн
оқиғаларынан сабақ алмаудан, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде ұлттық
құқықтық болмысымыздың қосар үлесіне немқұрайлықпен қараудан деп ойлаймыз.
Сондықтан да еліміздегі құқықтық реформаның екінші кезеңі ел сезінетін
жетістіктерге жетуі үшін өткенімізден жиренбей, бұл жолдағы тұлғалардың
қазақтың билік жүргізу үрдісіне қосқан үлестерін мұқият зерделеп, салмақтап
болашақтың несібесіне жаратуымыз қажет.
1-ТАРАУ. Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы
мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси
жағдай
1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші
ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-
ахуал
Қандай да болмасын тарихи тұлғаның белгілі кезең аралығында өмір
сүретіндігі мәлім. Сондықтан да ол өзі өмір кешіп жатқан тұста болатын
қоғамдағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерінен шет қалуы мүмкін емес. Ол
өзгерістер оның ой-өрісінің дамуына, саяси қызметі мен өмірлік ұстамдарының
қалыптасуында өзіндік із- таңбасын қалдырмай қоймайтыны айқын. Олай болса
тұлғаның өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін, саяси-әлеуметтік және құқықтық
ой-иірімдерін зерделеуде, ол өмір сүрген уақыттағы саяси-әлеуметтік
жағдайларға зер салмай, ой тезінен өткізбей, оның көзқарастарының астарына
терең дендеп бойлап бағалау мүмкін емес. Бұл туралы ғұлама ғалым, академик
С. Зиманов былай дейді: “Өткен дәуірде өмір сүрген қайраткерлердің саяси
көзқарастарын зерттеудің өзіне тән қиыншылықтары бар. Қиындық - қайраткер
өмір сүрген және туындылар жасаған сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық
көрінісін азды-көпті болса да қалпын келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын
және қажеттілігін ұғыну, атап айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында,
саясатта және идеологияда. Сомдап айтқанда зерттеуші тарихқа кіруі қажет.
Бұл оңай міндет емес. Бірақ мұндай түсініксіз өткен құбылысты нақтылы -
тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бізден алшақта қалған қоғамдық-
саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезеңнің тарихын және жағдайларын
зерттемей, білмей ынта білдіретін фактілермен де кездесіп қаламыз. Осыдан
мәселелерді ашуда субъективизм және догматика туындайды”. Міне, бұл Әйтеке
Бәйбекұлындай заңғар кең масштабтағы қоғам қайраткерін зерттеуде де бағана
тұтар қағида. Әйтекедей бәйтеректің өмір сүрген және қызмет атқарған уақыты
қазақ қоғамындағы бір ұрымтал, ел тағдыры таразы басына түскен және сол
безбеннің қай басының басарын болжап білу қиын уақытпен тұспа-тұс
келеді.
Осы кезеңде елдің сыртқы жағдайында өте шыңырауға жеткен қауіпте бой
көрсеткен еді. Шығыста қазақ еліне өзінің тырнағын батырудың жаңа фазасына
көшкен жоңғар қоңтайшылары шабуылын үдете түссе, ал Батыста бір бүкпесі әр
уақытта ішінде тұратын орыс патшалығы өзінің жымысқы саясатына тың қарқын
қосуға ұмтылған болатын. Ал діні бір Орта Азия хандықтарының достық сыңайы
белгілі тұғын. Қытай елі де қазақ жұртымен қатынаста түрлі саяси әдістерге
көшуге сыңай таныта бастаған болатын.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан ара-кідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне –бірі
қонаққа барып мәзіре жай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі
ел арасындағы теке тіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты және Сыбан Рабтан тұсында өте үлкен теке тіреске, бітпес
жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы “жоңғар” деген сөз монғол тілінде “сол
қанат”, “сол қол” деген мағына береді. Бұл батыс Монғолияны мекен еткен
тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер бізге XІІІ ғасырдан
белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның әскерінің құрамына
кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, “жоңғар” сөзі осы уақыттан бастап
тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай атамаған.
Ойраттар түрікше “қалмақ” деген атпен белгілі болатын. Ал қытайлықтар
оларды “элюттар” деген көрінеді.
XІV ғасырларда бірнеше монғол тайпалары “ойрат одағының” құрамына бірге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық - торғауыт,шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ -жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын, тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды. Бұл шайқасты толық
қанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы толық дерек жоқ.
Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем болғандығын аңғартатындай.
Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін де жалғасып отырған. 1640
жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30 мың әскермен күйрете соққы
береді. Кезінде Жалаңтөске “Аталық” атағы осы жоңғарлармен ұрыста көзге
түскені үшін берілген болатын. Батыр қонтайшы тұсындағы екінші бір жойқын
соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл жорыққа 50 мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір
мен қонтайшы арасындағы бұл шайқас аңызға сүйенсек жоңғар Алатауындағы,
Өрбұлақ деген жерде болғанға ұқсайды. Осы шайқаста қара құрым жоңғар
қолына Жәңгірдің арқасында қазақ қолы төтеп беріп, жеңіске жетеді. Неге
десеңіз Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қарулы атты әскер ғана болған және де
олардың арасында Ағынтай, Қарасай сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан
болатын. Бұл оқиғаны тарихшы Ә.Хасенов Қазақ халқының жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің алғашқы ерлік беттері ретінде
бағалайды.1 Батыр қазақтардан әбері айрандай төгілген бұл жеңілісінің
есесін қайтармақ ниетпен, 1646 жылы қайтадан қазақтарға жорық жасайды. Осы
соғыстан кейін қазақ пен жоңғар арасында кіші-гірім уақыт бейбітшілік
орнағандай болады. Бірақ бұл көпке созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне
қайта соғыс бастайды. Бұл жолы Батыр қазақтарды жеңгенімен, бұл оның
қазақтарды ақырғы рет жеңуі еді. Осы шайқастан кейін артын ала бір жыл
өткен соң қайтыс болады. Оның орнын баласы Сеңген басады. Көп ұзамай ол да
ел ішіндегі билікке таластың құрбаны болып кетеді. Орнына інісі Қалдан-
Бошақты ел тізгінін ұстайды. Халдан Бошақтының тұсында Қазақстанның
оңтүстік аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-дүркін шабуылдарға
ұшырайды. Әйтеке бидің Халдан-Бошақтымен жекпе-жекке шығып сөз
сайыстыратын тұсы да осы кез.
Бірде қазақ елі онымен бітімге келуге ниет танытып, елші де жібереді.2
Сол Тайкелтір бастап баратын қазақ елшілігінің құрамында қазақтың атақты
билерінің бірі Қазыбек те болып, елшіліктен еліне ораларда “Қаз дауысты”
атанып қайтады. Осы сапарында Қазыбек би қаламақ қонтайшысына былай деген
екен: “Біз қазақ ... мал баққан елміз ... ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп,
найзаға үкі таққан елміз. Еш дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз
асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра
алмайтын елміз. Сен темір де, біз көмір еріткелі келгенбіз. Екі еліктің
лағын, теліткелі келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы
келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітім
айт, бермесең тұратын жеріңді айт. Міне, Қазыбектің сөзінен сол кездегі
қазақ хандығының айбарының қаншалықты асқақ болғандығын көруге болады және
жоңғармен арадағы қарым-қатынас та қандай бағыт ұстайтындығын, елдікке
елдік, жаулыққа жаулық танытатынын бүкпесіз ашып салып отыр.
Ал жоңғарлар XVІІ ғасырдың соңына таман қазақ елі үшін шынайы қауіптің
көзіне айналды. Ол туралы В.А.Моисеев былай дейді: “ Война 1690 г. положила
начало новой полосе вооруженных столкновений между ойратскими и казахскими
феодалами. Именно с этого времени Джунгария стала представлять главную
опасность, угрожающую независимость и самостоятельности феодального
Казахстана”. Бұған билік басына Сыбан Раптанның келуі отқа май құйғандай
әсер етті. Сыбан Раптанның қазақ даласына бұлай шүйлігуінің бір себебін
белгілі тарихшы С.Асфендияров қытайлардың ығыстыруымен түсіндіреді.1 Ал
Сыбан Раптан болса өзінің қазақтарға жасап жатқан шабуылын Қытай
императорына жазған хатында былай деп түсіндіреді: “ 1) Что войну имеет он,
Раптан, с казахами поневоле; 2) что прежде сего сын хана хазацкого Текея
( т.е. Тауке) был в полону у Галдана , и Галданом отослан к Далай ламе; 3)
Что потом Текей просил его, Цеван Раптан о сыне, своем, чтобы от Далай Ламы
освободил и к нему доставил. По просьбе сей он, Цеван Раптан, исполнил, и
сына его к нему, Текею, отослал с 500 человек; но он в благодарность всех
оных 500 человек перерубил, и еще потом убил моего князя, а князеву жену с
детьми и с людьми, всего более ста кибиток, увез к себе; 4) что он, Текей,
чинил нападение на Цеван Раптана шурина, Аюки ханова сына на дороге,
который вез к нему Цевану Раптану, в замужество сестру свою, и 5) что
перехватил к себе несколько российских купцов, кон от него, Цеван Раптана,
следовали назад в Россию”. Әрине бұл сыныққа сылтау іздеу болатын. Сыбан
Раптанның көксеген мақсаты - қазақтың жері еді. Осы мақсатта ол 1710-1725
жылдар аралығында қазақ жеріне бірнеше дүркін шабуылдар жасады. 1710-716
жылдар арасындағы жасаған жорығында ол Қазақ ордасына қарсы ең кемінде 20
мыңнан әскер аттандырды. Мұншама әскердің қанша қырғын жасайтындығын
көзімізге елестетсек те жетеді. Жоңғарлар 1717 жылы Аякөз маңында
қазақтардың 30 мың жасағын талқандап жеңді. Мұның барлығы алдағы болатын
үлкен қырғын: “Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұламаның” бастамасы еді.
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. 1 Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. Оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: “ Политика России состояла в этот
период главным образом в том , чтобы превратить казахские степи в прочный и
надежный экономический и торговый мост, соединяющий ее со средней Азией и
другими Восточными государствами. И хотя это было лишь продолжением
политики России времен Ивана ІІІ и Ивана ІV, достаточно четко она стала
проявляться лишь с первой половины XVІІІ в. Ресейдің түп мақсаты қалайда
болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету болатын. Бұл бағыттағы саяси амалдың
басын әр түрлі мақсаттағы экспедицияларды желеу етіп, қазақ даласының
географиялық, экономикалық деңгейін көрсететін әртүрлі карталар жасаудан
бастаған. Бұл әрине жерінің жағдайын жақсы білген елді оңай ұтуға болады
деген құйтырқы саясатының көрінісі. Әрі қарай Ресей бұл бағыттағы жолды
бекініністер салу арқылы қазақ жеріне дендеп енумен ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан Ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшіліктер жіберді.
1687 Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық жарқын сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке
бұл елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я.Басин өз
еңбегінде былай дейді: “Тауке возлагал больше надежды на это посольство:
оно должно было восстановить прежние политические и торговые связи.
Поэтому он направил вместе с посольством много подарков для царского двора.
В то же время будучи сторонником укпрепления русско-казахских связей, Тауке
был против превращения их в какие быть ни было формы зависимости или даже
полуподданства”. Тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда керуендерінің
елдің экономикасын дамытуға тигізетін әсерінің зор екендігін болжай білген
хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген сауда байланысын
қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған мақсаттағы
қатынастарды жандандыру үшін 1689 жылдың аяғы – 1690 жылдардың басында
Тұманш бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те үлкен
нәтижелерге қол жеткізді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 Тобылғы сый-сыйапатын артқан
Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің шынайы
қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы уақыттарда
бұлармен қатар Сары және Келдей басқарған елшіліктерде өзара келісімдер
жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары жасақтарының
шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел ортасындағы
қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап, Тайқоңыр
Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді1. Ресей тарапы елшіліктің өтінішін
жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
А.Неприпасов, Трошин, Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді
қабылдағанда Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем
еместігін тілге тиек етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас
жасау керек екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел
арасындағы қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар да
әсер еткендей. Шекара дауының үлкен жан-жалға ұласпау себебі: “екі елдің де
қолының бос еместігі – біреуінің Швециямен, енді біреуінің жоңғар
мемлекетімен соғысып жатуында”. болатын. Міне, көріп отырғанымыздай
Ресеймен де екі ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен жақындасу ниетіне
қарамастан өте салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында Ресейге бес
елшілік барады, олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай нәтижесіз
қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке орыспен, Орта Азия хандықтарымен достық, татуластықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты- елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыруда Тәуке
жанына, руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолда ол біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт, қазақ еліндегі “қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдену дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С.Сартаев пен С.Созақбаев: кейінгі Өзбекұлы
Б.Қ.. “Асқан көрегендігінің арқасында өзінің айналысына ұлы жүзден Төле
биді, орта жүзден Қаз дауысты Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені, кеңесшілер
ретінде үлкен реформаторлық қызметке өте лайықты тарта білді дейді. Тәуке
саясаты мен белгілі билердің ой иірімдерінің астастығын дәлдеп көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
ирархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды. Енді дәл осы кезеңде билер
институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін жүргізудің
барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте тиімді ,
оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір қабілетті жүйе
болып табылды. Билер институтының кемелдеуіне, әрине ғұн, үйсін, т.б.
дәуірлерінен бастау алып кейінгі қазақ хандығында игі дәстүрді жалғастырған
атақты билердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ билерінің қоғам
өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М.Қозыбаев былай тұжырымдайды:
“Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала заңын, шежіре тарихын
жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің атақты билері халық
санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана идеологтарына айналды”.
Біз дәл қарастырып отырған уақыттағы елдегі қалыптасқан саяси-
әлеуметтік жағдай қазақ қоғамы үшін мынандай үлкен міндеттерді шешуді алға
тартты:
1) елді сыртқы жаудан қорғау, елдігімізді сақтап қалу;
2) ел ішіндегі руаралық татулықты қалыптастыру, оны жалпы қазақ
мемлекеттілігінің біртұтастығы, мызғымастығы деген идеологиямен
қабыстыру;
3) мемлекеттік құрылымдардағы дамуды тежейтін тетіктерді реформалау
және елдің шаруашылық, мәдени гүлденуін қамтамасыз ету.
Бұл міндеттерді шешу ауыртпалығы сол кездегі халыққа етене жақын топ
билерге түсті. Сондықтан да осы тұстағы мемлекеттік дәрежеде ойлай білген
билер, тағы басқа қоғам қайраткелері өздерінің саяси-құқықтық
көзқарастарында, ілімдерінде, ой-пікірлерінде біріншіден, ел бірлігі,
тұтастығы , тәуелсіздігі деген ой-тұжырымдарға басымдық беріп, бұл саладағы
жалпы ұлттық концепцияны жасауға ұмтылды. Бұл сол тұстағы қоғамдық-саяси
ойдың негізгі анықтаушы бағытына айналды. Екіншіден, сол уақытқа дейінгі
елді билеудің дәстүрлі жол-жоралғысының заман талабына сәйкес
келмейтіндігін,оның елдің біртұтастығына сызат түсірерлік күшке айналып
бара жатқандығын сезінген билер тобы Тәуке ханмен басқа да қоғам
қайраткерлерімен біріге отырып, мемлекеттің басқару жүйесінде көлемді
реформалар жасауға ұмтылды. Үшіншіден, елде жүргізілген құқықтық
реформалардың басы-қасында жүріп, оны жетілдіру жөніндегі құнды пікірлерін,
ұсыныстарын айтып жүйелеуге қатысты.
Міне, осындай қазақтың қоғамдық-саяси және құқықтық ойының дамуына
қомақты үлес қосқан, қазақтың ұлы үш биінің бірі - Әйтеке Бәйбекұлы
болатын.
1.2 Әйтеке бидің ғұмырнамасы
Ұлы үш бидің бірі Әйтеке Бәйбекұлы туралы пікірлер өздерінің қым-қиғаш
кереғарлығымен сипатталады. Көбінесе бұл пайымдауларда субъективтік сарын
басымдау көрінеді. Әйтеке туралы айтылған көзқарастарды оның ата-баба
шежіресінен бөліп жара қарайтын болсақ, онда ол туралы айтар ойымыз
жартыкештеу болар еді. Әйтеке биді танудың әлқиссасы өзінің бастауын көне
тарихтың жәдігөйі шежіреден алуға тиіс. Енді кезекті бұрыннан келе жатқан
сара жолдан озбай ата-баба шежіресіне берелік. Әрине бұл шежіреде белгілі
жаңсақтықтан ада емес. Біз Әйтеке бидің шежіресін сонау алшыннан таратуды
жөн көріп отырмыз. Өйткені Әйтекені көзі тірісінде “Алшын Әйтеке би”деп
атаған ғой. Егер жазба деректерге сүйенсек, “Алшын” бүкіл кіші жүз
руларының жалпы атауы. Ал ауызша шежіреге сөз берсек, онда Алшыннан
-Қыдуар, Қыдуардан -Қыдырқожа ,Қыдырқожадан - Байсары, Әлім, Шемен деген үш
бала туады. Міне осы Қыдырқожаның - Әлімі кейін Әлімұлы деген кіші жүздің
үлкен бұтағын құрайды. Ал осы Әлімұлынан бері өрбілетін шежірелерде де ара
кідік болса да, бірізділіктен ауытқушылық кездеседі. Біз осыларды саралай
келе, Әлімнен - Әйтеке биге дейінгі бұтақты былай өрбіткен болар едік.
- Әлім Әлімұлы;
- Қарамашақ Төртқара;
- Ораз;
- Тоқпан;
- Сейітқұл;
- Ақша;
- Байбек;
- Әйтеке.
Әйтекенің өмірге келуі туралы тарихнаманың қарама-қайшылыққа толы ұзын
сонар жолы бар.
Сөздің басын еліміздің даму деңгейін көрсететін еңбектен басталық. Онда
Әйтеке би туралы былай делінген: “Айтық, Әйтеке XVІІ ғ. аяғы – XVІІІ
ғасырдың басы -Әбілқайыр ханға дейін кіші жүзді басқарған би. Есім ханның
тұсында Самарқанды билеген атақты Жалаңтөс батырдың немересі. Кіші жүздегі
Әлімұлы тайпасының Төртқара руынан шыққан. Тәуке хан дәуіріндегі қазақ
хандығының аса көрнекті билерінің бірі ретінде “Жеті Жарғыны” жасауға
елеулі үлес қосқан. Бұл заңдар жинағы қазақ қоғамын одан әрі феодалдандыру
процесінде маңызды роль атқарды. Айтық бір орталыққа бағынған қазақ
хандығын құруға белсене ат салысты. Ал кейінгі энциклопедиямызда бұған
қосымша мынандай толықтырулар енгізілді: “ӘйтекеАйтық Байбекұлы ... ,
туысқан қарақалпақ, қырғыз елдерімен достық одақ жасауға, көршілес
мемлекеттермен елші алысып, мәмле орнатуға ат салысты. Кіші жүз
шаруаларының жоңғар-қалмақ басқыншыларына қарсы күресін бастаушылардың бірі
болды. Ол –сонымен бірге артына үлгілі іс,өнегелі сөз қалдырған халық
шешені”. Әрине бұл айтылғандар біріншіні, едәуір деңгейде толықтырғандай.
Бірақ та бір өкініштісі осындай еліміздің айнасына айналардай еңбекте
Әйтеке бидің дүниеге келген уақыты, яғни туған жылы туралы жаңсақ пікірдің
орын алғандығы. Мұндай олқылыққа соңғы кезде жарық көрген тәуелсіз
еліміздің ұлттық энциклопедияда да жол берілген. Онда Әйтекенің туған
жылын1 деп кіші-гірім болса да осы уақытқа дейінгі жеткен деректерді
сараламай жаза салған.
Әйтеке бидің туған жылы туралы жоғарыда аталған пікірдің бірден ғылымда
орнығып қалуының себебі неде? Міне, мәселенің осы жағына үңіліп көрелікші.
Оның бастауы Ш.Уәлихановтың мына бір сөзінде жатқандай “Орта Азиядағы ең
күшті билеушілердің бірі Барақ сұлтан 1758 жылы (қате, анығы:1748 жыл.
Қ.Б.) кіші орданың ханы Әбілқайырды өлтіріп,бүкіл қазақ халқынан төрт би
жинап, өзіне сот құрды. Оның құрамында ұлы жүзден Төле би,кіші жүзден
Әйтеке би болды делінген. Әрине бұл деректі Шоқан қайдан алғаны белгісіз,
сонда да болса, осы уақытқа дейінгі ғылыми ойға қамшы болып келгені рас.
Бірақ мұның дәйексіздеу екенін Әбіш Кекілбаев негізді уәж айта отырып
дәлелдегендей болды.1 Оның екінші бір қыры Әйтекені осы уақытқа дейін шын
Қаражігіт бимен шатастыруда еді.Ел аузында айтылып жүрген бір шежіре –
аңызда Қаражігіт би халық Әйтекені осылай деп те атап келген
Б.Қ..Ташкент шаһарының қасындағы Келес өзені бойында туған. Ташкентті
билеген Төле биден 18-19 жастай кіші еді дейді. Бұл дерекке қарасақ, Әйтеке
би 1681-1682 жылдары туған болып шығады. Ал қазақтың шежіренамасынан хабары
бар деген тарихшыларымыз бен тіл мамандарының өздері де: “Байбектен Әйтеке
би, Көшубай, Тоғасы. Әйтеке би1683-1739 Тәуке ханның кіші жүзден алған
кеңесші шешені, Алшын Әйтеке би, атағын осы кісі дейді. Ал Х.Маданов
болса: “Айтеке деген атты Әйтеке деп ауыстырып осыны сөзбе-сөз жаза
салады,”-дейді.1 Осындай пікір жаңсақтығына белгілі ауыз әдебиетінің
білгірі Б.Адамбаев та ұрынғандай. Оның пайымдауынша Әйтеке би 1682 жылы
туылып, 1766 жылы қайтыс болған көрінеді. Б.Адамбаевтың сүйеніп отырған
дерегі: “Әйтеке, Қазыбек өлгеннен кейін 84 жасында Ташкенттің бергі
жанындағы Қызыл Жаңғыл-бабыс деген жерде (қазіргі Шымкент облысы, Қызылқұм
ауданына қарасты Мақтарал совхозы) қайтыс болыпты, сүйегі де сонда деген
Абдолла қарияның сөзі.”
Енді сөз кезегін жер-жерлердегі шежіре жинаушы, ұлт жанашырларына беріп
көрелік. Мұнда да белгілі пікір тиянақтылығы жоқтығына куә боласыз.
Мәселен,Ш.Серікбаев жоғарыда аталған пікірлерден көп ұзай қоймаған.Мысалы,
ол кісі Әйтеке биді 1683 жылы туылған дей келе 1730 жылы қайтыс болған
дейді. Ал кейін “Әйтеке бидің пікірімен санаспай Әбілқайырхан Ресейге өз
бетімен қосыла алмайды” деп жоғарыдағы өзі айтқан ойға қарсы шығады.
Ал бірде “Әйтеке 1690 жылы қазіргі Ақтөбе облысының Ырғыз бойында
туылған Әйтеке 1730-1810 жылдар аралығында өмір сүрген. Бұл дерек Шалқарлық
Әбсаттар Бодықовтың қолжазбаларында келтірілген дегенде шындықтан өте
алыстау пікірді ұшырастырамыз. Біздің ойымызша осы аталғандардың да және
жоғарыда сөз болғандардың өте дәйексіз, негізсіздеу жерлері бар. Ол
біріншіден, қолжазбалар дерегін ашып көрсетпеуі болса, екіншіден, Әйтеке
бидің “Жеті Жарғы” заңына қатысқандығын ескермеу, ал үшіншіден, сол
кезеңнің тірі тарихи куәгері Қожаберген жыраудың дәйекті дерегіне мән
бермегендігінде еді.
Көрнекті жазушы Ә.Кекілбаев Әйтекенің туған жылы туралы былай ой
тербейді: “1697 жылы қонтайшы болған Сыбан Рабтан таққа отыра сала
,Тәукемен алысуға бел буды. Бұл қазақ қауымын қатты тітіркентті. “Қайткенде
аман қаламыз?” – деген сауал кім-кімді де қинады. Әйтекенің де әлгіндей
тебіреніске түсуі сол кездің ахуалына сәйкес келеді. Оны осынша тебіренткен
мәселелер 1710 жылы қазақ жүздерін Қарақұмда бас қосуға мәжбүр етті. Онда
“Қазақ енді қайтуы керек,” – деген мәселе талқыланды. Қожабергеннің
айтуында Әйтеке өзі айтып жүрген “Бір көсемге бағынатын күнді”, “Көсем
сайлайтын күнді” көре алмай кеткенге, ал ол өлгесін оның өсиеті
орындалмай қалғанға ұқсайды. Соған қарағанда ол қарақұм құрылтайынан бір
жыл бұрын дүние салғанға сәйкес келеді. Ендеше, Әйтеке 1653 жылы туған
болып шығады. Әрине бұл жерде біз автордың Әйтеке бидің туған жылын
анықтауға мұқият дайындалғанын атап өтпесек болмайды. Бір қарағанда оқиға
желісі жоғарыда аталған кезеңді сипаттайтын сияқты. Сонда да болса, біздің
ойымызша Қожаберген дастанының оқиға желісі 1723 жылғы қазақ халқының
басынан өткен қасіретті күндерден сыр шерткендей. Неге десеңіз , оны біз
дастанның мына бір шумағынан аңғарғандаймыз:
“Япырма-ау,мынау құтсыз жыл ғой қоян,
Қазаққа дегені ме қанға боян,
Жаралы және ішетін тамағы жоқ,
Әр жерде аштан өлді талай ноян... Міне, дастандағы қоян жылы деп
отырғаны, егер есептейтін болсақ, 1723 жылғы қырғынға дәл келеді.
Жалпы Әйтекетанудың аясы өте кең. Мысалы, қарақалпақстандық
Ж.Мұратбаевпен, шежіре жинаушы, киногер Ө.Қойшиевтар Әйтеке туралы: “Ол
1644 Нұрата тауының Бұқар жеріне қарай созылып жатқан сілемі Қызбибі
тауының етегінде қазіргі Өзбекстан Республикасысың Әйтеке Бәйбекұлының
дүниеге келген, ақыры 1700 жылы 56 жасында дүниеден өтедіСонда деп
тұжырымдайды. Ал бұл деректің негізі қайда жатыр. Ол жағын да өздері ашып
көрсетеді. “Қарақалпақ жерінде жасаған шежіреші ғұлама Ақкете Баймағанбет
Ербөлекұлының (1889-1969ж.ж) Қарақалпақ Әбди Жамил ахунның (1844-1829ж.ж.)
қолда бар деректеріне қарағанда, 1680 жылы Тәуке хан болып таққа отырған
соң ел басқаратын хан кеңесінің билерін сайлайды.
Хан кеңесіне сайланған алты бидің ең үлкені Қарақалпақ Сасық би - 85
жаста, құрама Мұхамед би - 52 жаста, қырғыз Қоқым би-45 жаста, қазақ - кіші
жүз Әйтеке би - 36 жаста, ұлы жүз Төле би-23 жаста, Орта жүз Қазыбек би-21
жаста екен.
Олай болса Төле би 1657 жылы, Қазыбек би 1659 жылы, Әйтеке би 1644 жылы
туған деп айтуымызға әбден болады. Бұл ойды одан әрі дамыта келе
Н.Әбуталиев былай бекіте түскендей болады. Әйтекеге байланысты тағы бір тың
дерек мынау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өмір
сүрген қазақ халқының философ ақыны Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің 1881 жылы
шығарған, ешбір жерде жарияланбаған “Даналарға” атты өлеңінде былай дейді:
Қазыбек, Әйтекедей көсем өткен,
Әлдибек, Айтпай, Майлы шешен өткен.
Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің
Әйтеке, Қаз дауысты Қазыбектен.
Оларды бек сыйлаған үш жүз жалпы,
Дана деп бағалаған қазақ халқы.
Жақсыны құрметпенен қадірлеген ...
Ежелден ел-жұртының ата салты деп автор өлең жолдарының деніне терең
бойламай өз ойын құптайтын тұсын алған секілді. Өйткені М.Ж. Көпеевтің неге
сүйеніп айтып отырғанын айтпайды. Оның жауабы да әлгі өлеңнің өзінде тұр:
“Өнерге құлаш ұрып бала жастан, тарихын бұл үш жүздің етіп дастан, баласы
Толыбай сыншы Қожаберген, бой ұрған ерен іске әуел бастан”. Демек, ақынның
тілге тиек етіп отырғаны - ХVІІІ ғасырда өмір сүрген Қожабергеннің “Елім-
ай” дастаны. Қарақалпақстандық жұртшылық ішінде де бұл пәтуаға тоқтаған
авторларда кездеседі.1 Ауру қалса да, әдет қалмайды дегендей, ескі
әдетімізге салып, бұл пікірді де энциклопедиялық шығармаларға меже
етудеміз. Мысалы, “Қазақтар” атты еңбекте Әйтеке биді 1644 туылып 1700
өмірден озды деп еш шүбә келтірместен аксиома ретінде қабылдай салған.2
Ал біздің ойымыз бойынша бұл мәселе Әйтеке биді танудағы негізгі
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да бұл жерде “сүттен ақ, судан
таза” пәктік, мұқияттылық, кірпиязылық керек. Жалпы бұл деректі бағана
ретінде тұтпай, әртүрлі көзқарастарды саралай отырып, бір арнаға тоғысатын
бағытты айқындау қажет.
Біздің ойымыз бойынша бұл мәселедегі шындыққа жанасатын пікірді академик
С.Зиманов пен Н. Өсеров айтқандай: “Ақтабан шұбырынды” нәубеті 1723 жылы
болса, онан бір жыл алдын, яғни Әйтеке 1722 жылы 56 жасында дүние салса,
туылған жылы 1666 жылы болады. Әрине, бұл дерек әлі де болса зерттеушілер
тарапынан анықтала жатар”.
Әйтеке бидің туған жылын анықтау үшін оны өзімен бірге үзеңгілес өмір
сүрген, замандастары Төле би, Қазыбек би, Қожаберген жырауымен т.б
салыстыра, сабақтастыра қарау қажет. Бірінші өзімен сыры да, мұңы да бір
болған, талай даулы мәселелерге тізе біріктіре отырып тойтарыс бере білген
“үш ұстын” атанған билердің бірі Төлемен, Қазыбекпен салыстырайықшы. Әрине
Төле бидің тууы туралы да сан түрлі пікірлер бар. Бірде Төле биді шамамен
1660 жылдары туып, 1750 жылдары қайтыс болған деп топшалауға болады дейді.
Қазыбек биді 1667 туған дейдісонда. Төлені 1665 жылдары Бадам өзенінің
бойында туды дейді. Ал ғылыми шындықтан шырақ кетпейтін дәйектісі “1663
жылы қазіргі Жамбыл облысының жерінде, Шу өзенінің бойында, Әулие-Ата
маңында Жайсаң жайлауы деген жерде дүниеге келген. Ұзақ өмір сүріп қартайып
келіп, 1756 жылы қазіргі Шымкент облысының бұрынғы Леңгір, қазіргі Төле би
ауданына қарасты Ақбұрхан –Орда деген жерде қайтыс болған деген пікір деп
ойлаймыз. Енді мына бір Әйтеке туралы дерекке көңіл бөліп көрелікші: “Ол
Төледен төрт, Қазыбектен екі жасы кіші болатын. Бірақ аз жасап 56 жасында
дүниеден өтті. Осыған сәйкес Қазыбек би біздің есебіміз бойынша 1665 жылы,
ал Әйтеке би 1667 жылы туған болып шығады. Оның елу алты жас жасағандығын
Қожаберген Ордабасының “Елім-ай” дастанындағы мына жолдарда құптайды:
Өткен жыл Әйтеке би дүниеден кетті,
Келгенде елу алты жасқа ажал жетті.
“Бағыну бір көсемге дұрыс қой!”- деп
Боларын осы апаттың болжап кетті ...
- Біз бұл жерде Әйтеке биді билердің кішісі етіп көрсеткіміз келіп
отырған жоқ. Біз үшін ең маңыздысы ғылыми шындықты анықтау болып
табылады. Қалай болса да, деректер ізділігі бізді солай қарай
тарататын сияқты. Енді сол заманның тірі куәгері болған, өз
уақытының талай тартысты оқиғаларын жыр құдыретімен баурай отырып,
бізге тарихи жәдігөйлердің өмірінен үздік-үздік сыр жеткізген
Қожаберген жырауды сөйлетейікші:
Үш жүзде болса да олар басты кісі,
Қазыбек, Төле, Әйтеке менен кіші,
Соларға жол көрсеткен ұстаз едім,-
Сардар деп құрметтеген үлкен-кіші ... Міне, көріп отырғанымыздай
Қажыберген Ордабасы елдің үш тірегі болған билердің өзіне ақыл- кеңес
бергенін, жасының олардан едәуір үлкен екендігін айтады. Ең кемі 5-10 жас,
үлкен адам болмаса, адамды ұстаз тұтып, құрметтеу мүмкін емес. Осыған
сәйкес “Қожаберген Толыбай сыншы ұлы 1663 жылы туылған деген ойды қайта
мұқият зерделеген жөн секілді.
Жоғарыдағы ой желісімен сөзімізді өрбіте отырып, бір түйінге келер
болсақ онда Төле биден Қазыбек би екі жас кіші болған болса, онда ол 1665
туылған болып шығады. Ал одан Әйтеке би екі жас кіші болған болса, онда
Әйтекенің туған жылы 1667 жыл деп есептейміз. Бұл сонымен Қазыбек бек
Тауасар ұлының Әйтеке бидің туған жылы қой болатын деген сөзіне дәл
келеді. Ал қой жылы ескіше 1045 жыл, ал біздің күнтізбе бойынша 1667 жылға
сәйкес келеді. Онда Әйтеке би 1722 жылы емес, 1723 жылы өмірден озған болып
шығады. Бұл жерде дастанда көрсетілген “боларын осы апаттың болжап кетті”
деген сөзге қарама-қарсы келмей ме? деп те уәж айтуға болады. Бірақ та
ойлап қарайықшы біріншіден, Қожаберген жырау өз дастанын 1723 жылы жазған
жоқ, оны кейін жазған сияқты. Өйткені жеті бөлім, 3683 шумақтан, оның
ішіндегі 1723 жылғы “Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама” апатын суреттейтін
дастанның бірінші бөлімі 756 шумақты құрайд. Мұны түйенің қомы, аттың
жалында жүріп, яғни соғыс жағдайында жүріп жазу мүмкіндігі күмәнді
көрінеді. Неге десеңіз, ол кезде Қожаберген жырау соғыстың нақ ортасында
жүрген. Оны жыраудың мына сөзінен аңғаруға болады:
Жорықта қырық бес жыл ғұмырым өтті,
Орта жас ол да мені тастап кетті.
Ит қалмақ соғысуға душар қылды,
Болмаса ақсақалдық кезең жетті ... Екіншіден, егер дастанды қырағылықпен
оқып қарайтын болсақ жырау тек 1723 жылғы оқиғаны ғана емес, сол кезеңді
қамтитын үрдістерді сөз қылып отырғанын, яғни қазақ қоғамына төнген қауіп
желісін тербеп отыр. Үшіншіден, 1723 жылғы оқиғаның бола-саласымен іле-шала
артынан жыраудың “апат” деп бағалауы мүмкін бе?
Қорыта айтатын болсақ, онда біздің ойымызша Әйтеке би 1667 жылдар
аралығында ата-бабасының ескі қонысы Нұрата тауында дүниеге келіп, 56
жасында 1723 жылдың басында өмірден озған.
2-ТАРАУ. Әйтеке бидің билік- шешімдері
2.1 Жесір дауы
Қазақ елінде өте кең тараған, әрі жиі кездесетін даудың бірі- жесір
дауы. Жесір дауының табиғатын тану үшін, қазақтың дәстүрлі құқық жүйесінде
әйел затына қандай орын берілді, әйелдің қоғам өміріндегі алар үлесін,
салмағын шамалап көрмей, жесір ісінің мәнін, себептерін, ауанын ажырату
мүмкін емес.
Қазақтар басқа Шығыс халықтарына қарағанда әйелге өте бір ілтипатқа
бөленген кеңдікпен қарағаны белгілі. Сондықтан да бұл жұрттан Томирис,
Зарина т.б. ақылына көркі сай жандар шыққан. Әйелге деген құрметтің бастауы
да әрі де көрінеді. Л.Гумелев кезіндегі даланы мекен еткен ухуаңдар мен
сәнби жұртында әйел қатты құрметтелген: оған қол жұмсауға болмаған, қыз
сүйгенімен тұрмыс құрған және қалың малына өзі қожайын болған, әскери іс-
әрекеттен басқа жұмыстың бәрін әйелдер шешкен дейді. Бұл дәстүрді басқа да
сол кездерде қазақ жерін мекендеген тайпалардың, елдердің тарихынан
аңғаруға болады. Ғұн елінде әйел сонымен қатар кең тараған “бейбітшілік
пен іліктілік”1 келісімінде ел мен елді бітістіруші, жақындастырушы,
татуластырушылық қызметін атқарған.
Жесір ісі көшпелі жұрттың өн бойғы жолында әр уақытта елдегі маңызды
шешімін табуға тиісті шаруалардың қатарына жатқызылып, мемлекеттік деңгейде
өз ретін тауып жататын.
Әйелді қадірлеу, құрметтеу сияқты қасиеттер ата-баба салған жол-
жоралғыларда, неке және отбасы нормаларын қалыптастыруда негізгі рөл
ойнаған. Әйелді отбасының алтын діңгегі, негізгі дәнекері, ұйтқысы деп
түсінген халық, әйел намысын өз намысым деп, қыз назына немқұрайлықпен
қарай алмаған. Бұл қоғамдық көңіл-күй дәстүрлі құқықтағы жесір ісінің
тәртіптерін саралауда өз көрінісін беріп отырған.
Осыдан-ақ көшпелі жұртта жесір дауының қандай мән-мағынаға, маңызға ие
болғанын байқауға болады. Қазақта жесір деген атау – ері қайтыс болған
әйелге байланысты айтылатын. Сонымен бірге атастырып, қалың малы төленген
бірақ-та әлі ұзатыла қоймаған қыздарда тиісті елдің жесірі санатына
жатқызылатын. Және де жесір ісінің себептері де көп болып табылатын. Жесір
дауының шығу жағдайларын, оған негіз болған жағдайларды ой елегінен өткізе
келе біз оның басты туу себептерін былай жіктеп қараған болар едік:
1. Жесір дауы дәстүрлі қалыптасқан неке құру тәртібін бұзудан.
2. Қан араластырмау қағидасынан аттаудан.
3. Ақ некенің талабын тәркі етуден.
4. Әмеңгерлік ісіндегі қайшылықтардан.
Неке тәртібінің жолын бұзуға көбінесе атастырылып қойған қыздың басқа
біреумен қашып кетуі, біреудің некелі әйелін алып қашу секілді жағдайлар
жататын болған. Жалпы атастыру қазақтағы неке құрудың бір жолы болып
табылады. Оның көбінесе жақсы жағы басым болған. Өйткені атастырылған қыз
бен жігіт бірін-бірі жастай білісіп, сіңісуге тырысады. Бірін – бірі көп
білуге тырысады. Егер қыз бен жігіт бір-біріне құштар болса, онда атастыру
арқылы қосылған ерлі-зайыптылар өте жақсы от басын құрады. Әрине кейбір
кездерде,бірен-саран болса да атастыру арқылы қосылудың жағымсыз да жақтары
болып тұратын. Ол негізінен атастырылған екі жастың біріне-бірінің көңілі
толмауынан еді. А.Байтұрсынов бұл жағдайды былай суреттейді: “ Сүйкімшілік
жоқтығы өсіп, іс араздыққа жетеді, онан ұлғайып ұрысқа айналады. Күнде
ұрыспен өмір шегуге болмайтын дәрежеге жетеді. Ойындағыдай болып шықпаған
соң, байы ызасының бәрін қатынынан аламын деп ұрады, қорлық жасап үйден
қуып шығады, неше түрлі азапқа салады. Егер де байына қатынның көңілі
толықпаса, сүймейтін адамымен тұрғысы келмей, құтылу талабында болады. Я
қашып әкесінің үйіне барады, я көңілі сүйген адамымен қашады. Сөйтіп от
басынан ылаң шығып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-ТАРАУ. Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен
XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси жағдай
1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі
аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-
ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...7
1.2 Әйтеке бидің ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2-ТАРАУ. Әйтеке бидің билік-шешімдері
2.1. Жесір дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Жер дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3. Мал-мүлік дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4. Әйтеке бидің үлгілі (прецеденттік) билік
шешімдері ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
К І Р І С П Е
Қазақ халқы тарих сахнасына қаншама ұлы тұлғаларды шығарды десеңізші.
Елі үшін жан пидаға көз жұма бара білген бұл ерлер бүкіл ел тағдыры таразы
басына түскен замандарда мемлекет тұғырының шайқалмауы үшін, оның
мызғымастығы жолында жан аянбай күрескен болатын. Елдің жарқын болашағын
баянды етудің ауыр жүгі оларды өздерінің ақыл-парасатын ел кәдесіне
жаратуға, барлық күш-жігерін осы істе сарп етуге жетеледі. Осындай елінің
бақыты үшін саналы ғұмырын қазақтың біртұтас ел болуына, айбынының
асқақтауына жұмсаған тұлғаның бірі және бірегейі - Әйтеке би Байбекұлы
болатын.
Әйтеке Байбекұлының ғұмырлық қызметінің өзегін, алтын діңгегін елінің
бірлігі мен баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрайды. Әйтеке би
қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесіне әмбебаптық ажар беріп, оны уақыт
талабына сай түрлендіре білген, дәстүрлі құқықтық мазмұнын адами
құндылықтармен реңдей түсуде тың серпін қосқан жан.
Әйтеке бидің өткен жолы қазақ даласындағы саяси-құқықтық ойдың
бастауларымен әуендес. XVІІ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі кезең мен
XVІІІ ғасырдың басындағы саяси ой-пікірдің дамуымен тұтастықта жатыр.
Сонымен қатар Әйтеке әлемдік саяси-құқықтық ойдың дамуына да өзіндік үлес
қосқан алып ой иесі. Әйтекенің өткен жолын тану арқылы ғана біз бұл
үрдістердің тұңғиығына терең бойлай аламыз. Заман озған сайын бұл ұлы дала
перзентінің халқы үшін еткен еңбегі даралана, сомдала түсетіндігі айқын.
Сондықтан да Әйтеке бидің тағылымын тану және оны ел кәдесінің қызметіне
жараттыру – бүгінгі таңда кезек күттірмей, жүзеге асырылатын шаралардың
бірі.
Жоғарыда аталған жайттар ғылыми жұмыстың қаншалықты өзекті екендігін
айқындауға мүмкіндік туғызады. Себебі, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі
және бұл жүйедегі негізгі тұлға билердің кеңестік дәуірде құқықтанудың
методологиялық негізі болған “таптық қағиданың” сұрықсыз түсімен
түстелгені бізге белгілі. Соның нәтижесінде, би тұлғасын бай-шонжарлардың
бейнесімен астастырып, оны елдегі үстем таптың қолшоқпары, оның күйін
күйттеуші ретінде көрсету үстемдік алды. Бұл халық санасында биді
озбырлықтың, білімсіздіктің, тек күн көрістің қамын ойлаған дөкей
кейпіндегі тұлға ретінде елестетуге мүмкіндік туғызды. Кеңестік дәуірде би
тұлғасына, жалпы би институтына қатысты мұндай көзқарастың орнығуына, Ресей
патшалығы кезінде би ретінде танылудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жолының
бұзылып, көрпелес, пышағы май үстінде қылпыған билердің санының артуы да
өзіндік септігін тигізген болатын. Міне, кеңестік дәуірдегі би тұлғасына
қатысты, оның қызметін бағалауға байланысты қоғамда үстемдік құрған жалпы
көзқарас осындай еді.
Ендігі біздің алдымыздағы міндет - бұл жолда біржақтылыққа, бұрмалауға
жол бермеу, зерттеу барысында бұл құбылыстардың ғылыми объективті бет-
бейнесін айқындау болып табылады.
Бұл мақсатқа жетудің бір бағыты - Әйтеке бидің тағылымын бүгінгі
таңдағы дәстүрлі құқықтық болмыстың қайта жаңғырту үрдістерімен
телімдестіре зерттеуде деп ойлаймыз. Өйткені, осы уақытқа дейінгі тарих
кейіпкері болған дәстүрлі құқықтық жүйенің тамырына қан жүгіруге бейім,
алғашқы нышандардың дүмпуі бой көрсетуде. Ұлы бидің ұлағаты арқылы біз бұл
жаңғырық үнінің себебін түсінуге тырысамыз және оны бүгінгі өміріміздің
жанды кейіпкеріне айналдырудың бағыт-бағдарын тануға ұмтыламыз. Сондықтан
да бұл жұмыс барысында мәселенің осы қырын көзден таса қылмауға тырыстық.
Сол арқылы өткен күннің үнін бүгінгі әуенмен телімдестіре тербелтудің
мүмкіндіктерін бағалауға ұмтылдық. Елімізде қылмыстың кең масштабта белең
алуы, қылмыспен күрестегі “алдын алу шараларының” профилактиканың
төмендеуі, бүгінгі таңдағы қылмыстық әрекеттерді тұсаулауда салмақты
тарихи орны бар өткен ата-баба жолын тарихи тұрғыда бағалап, күштеп үзілген
сабақтастықты қайта жалғауды қажет ететіндей.
Бұл бүгінгі еліміздің алдына қойып отырған мақсат- міндеттерімен
орайласады. Себебі бүгін еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет. Тәуелсіздіктің
тұғыры биік болуы үшін тарихтың өткен жолдарындағы белестердің әр қырын,
ұлылықтың тауына айналдыруға ұмтылған тұлғалардың өмір жолын, елі үшін
еткен еңбегін қазақтың мемлекеттілігін дамытудағы реформаторлық ой-
әрекеттерінің астарына бойлап, оны қысаңдықтан ада, жаңа леппен бойымызға
сіңіргенде ғана қаншама ғасырлар бойы елдікті, тұтастықты ту еткен бабалар
арманы орындалар еді.
Егеменді еліміз болашақта айбыны асқан “барыстардың”1 қатарынан көрінуге
ұмтылуда. Бұл тұғыры биік арманды біз әрбір азаматтың бойында ұлтжандық пен
патриоттық сезімді ұялата алғанда ғана бағындырамыз. Сондықтан да қазақ
елінің тарихында із қалдырған тұлғалардың өмір жолынан сабақ алу, бүгінгі
күні тарихи санамызды серпілтіп, оны жаңа деңгейге көтеруге кепілдік
береді. Бұл дегеніміз әрбір азаматтың бойында “патриоттық” сезімді оятуға
мүмкіндік жасайтын жол.
Республикамызда жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның бірінші кезеңі өз
деңгейінде жемісін бермеді, оның бір себебі біздің ойымызша өткен күн
оқиғаларынан сабақ алмаудан, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде ұлттық
құқықтық болмысымыздың қосар үлесіне немқұрайлықпен қараудан деп ойлаймыз.
Сондықтан да еліміздегі құқықтық реформаның екінші кезеңі ел сезінетін
жетістіктерге жетуі үшін өткенімізден жиренбей, бұл жолдағы тұлғалардың
қазақтың билік жүргізу үрдісіне қосқан үлестерін мұқият зерделеп, салмақтап
болашақтың несібесіне жаратуымыз қажет.
1-ТАРАУ. Әйтеке Бәйбекұлының өмірі және XVІІ ғасырдың екінші жартысы
мен XVІІІ ғасырдың бірінші ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси
жағдай
1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың бірінші
ширегі аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-
ахуал
Қандай да болмасын тарихи тұлғаның белгілі кезең аралығында өмір
сүретіндігі мәлім. Сондықтан да ол өзі өмір кешіп жатқан тұста болатын
қоғамдағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерінен шет қалуы мүмкін емес. Ол
өзгерістер оның ой-өрісінің дамуына, саяси қызметі мен өмірлік ұстамдарының
қалыптасуында өзіндік із- таңбасын қалдырмай қоймайтыны айқын. Олай болса
тұлғаның өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін, саяси-әлеуметтік және құқықтық
ой-иірімдерін зерделеуде, ол өмір сүрген уақыттағы саяси-әлеуметтік
жағдайларға зер салмай, ой тезінен өткізбей, оның көзқарастарының астарына
терең дендеп бойлап бағалау мүмкін емес. Бұл туралы ғұлама ғалым, академик
С. Зиманов былай дейді: “Өткен дәуірде өмір сүрген қайраткерлердің саяси
көзқарастарын зерттеудің өзіне тән қиыншылықтары бар. Қиындық - қайраткер
өмір сүрген және туындылар жасаған сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық
көрінісін азды-көпті болса да қалпын келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын
және қажеттілігін ұғыну, атап айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында,
саясатта және идеологияда. Сомдап айтқанда зерттеуші тарихқа кіруі қажет.
Бұл оңай міндет емес. Бірақ мұндай түсініксіз өткен құбылысты нақтылы -
тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бізден алшақта қалған қоғамдық-
саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезеңнің тарихын және жағдайларын
зерттемей, білмей ынта білдіретін фактілермен де кездесіп қаламыз. Осыдан
мәселелерді ашуда субъективизм және догматика туындайды”. Міне, бұл Әйтеке
Бәйбекұлындай заңғар кең масштабтағы қоғам қайраткерін зерттеуде де бағана
тұтар қағида. Әйтекедей бәйтеректің өмір сүрген және қызмет атқарған уақыты
қазақ қоғамындағы бір ұрымтал, ел тағдыры таразы басына түскен және сол
безбеннің қай басының басарын болжап білу қиын уақытпен тұспа-тұс
келеді.
Осы кезеңде елдің сыртқы жағдайында өте шыңырауға жеткен қауіпте бой
көрсеткен еді. Шығыста қазақ еліне өзінің тырнағын батырудың жаңа фазасына
көшкен жоңғар қоңтайшылары шабуылын үдете түссе, ал Батыста бір бүкпесі әр
уақытта ішінде тұратын орыс патшалығы өзінің жымысқы саясатына тың қарқын
қосуға ұмтылған болатын. Ал діні бір Орта Азия хандықтарының достық сыңайы
белгілі тұғын. Қытай елі де қазақ жұртымен қатынаста түрлі саяси әдістерге
көшуге сыңай таныта бастаған болатын.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан ара-кідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне –бірі
қонаққа барып мәзіре жай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі
ел арасындағы теке тіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты және Сыбан Рабтан тұсында өте үлкен теке тіреске, бітпес
жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы “жоңғар” деген сөз монғол тілінде “сол
қанат”, “сол қол” деген мағына береді. Бұл батыс Монғолияны мекен еткен
тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер бізге XІІІ ғасырдан
белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның әскерінің құрамына
кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, “жоңғар” сөзі осы уақыттан бастап
тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай атамаған.
Ойраттар түрікше “қалмақ” деген атпен белгілі болатын. Ал қытайлықтар
оларды “элюттар” деген көрінеді.
XІV ғасырларда бірнеше монғол тайпалары “ойрат одағының” құрамына бірге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық - торғауыт,шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ -жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын, тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды. Бұл шайқасты толық
қанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы толық дерек жоқ.
Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем болғандығын аңғартатындай.
Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін де жалғасып отырған. 1640
жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30 мың әскермен күйрете соққы
береді. Кезінде Жалаңтөске “Аталық” атағы осы жоңғарлармен ұрыста көзге
түскені үшін берілген болатын. Батыр қонтайшы тұсындағы екінші бір жойқын
соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл жорыққа 50 мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір
мен қонтайшы арасындағы бұл шайқас аңызға сүйенсек жоңғар Алатауындағы,
Өрбұлақ деген жерде болғанға ұқсайды. Осы шайқаста қара құрым жоңғар
қолына Жәңгірдің арқасында қазақ қолы төтеп беріп, жеңіске жетеді. Неге
десеңіз Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қарулы атты әскер ғана болған және де
олардың арасында Ағынтай, Қарасай сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан
болатын. Бұл оқиғаны тарихшы Ә.Хасенов Қазақ халқының жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің алғашқы ерлік беттері ретінде
бағалайды.1 Батыр қазақтардан әбері айрандай төгілген бұл жеңілісінің
есесін қайтармақ ниетпен, 1646 жылы қайтадан қазақтарға жорық жасайды. Осы
соғыстан кейін қазақ пен жоңғар арасында кіші-гірім уақыт бейбітшілік
орнағандай болады. Бірақ бұл көпке созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне
қайта соғыс бастайды. Бұл жолы Батыр қазақтарды жеңгенімен, бұл оның
қазақтарды ақырғы рет жеңуі еді. Осы шайқастан кейін артын ала бір жыл
өткен соң қайтыс болады. Оның орнын баласы Сеңген басады. Көп ұзамай ол да
ел ішіндегі билікке таластың құрбаны болып кетеді. Орнына інісі Қалдан-
Бошақты ел тізгінін ұстайды. Халдан Бошақтының тұсында Қазақстанның
оңтүстік аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-дүркін шабуылдарға
ұшырайды. Әйтеке бидің Халдан-Бошақтымен жекпе-жекке шығып сөз
сайыстыратын тұсы да осы кез.
Бірде қазақ елі онымен бітімге келуге ниет танытып, елші де жібереді.2
Сол Тайкелтір бастап баратын қазақ елшілігінің құрамында қазақтың атақты
билерінің бірі Қазыбек те болып, елшіліктен еліне ораларда “Қаз дауысты”
атанып қайтады. Осы сапарында Қазыбек би қаламақ қонтайшысына былай деген
екен: “Біз қазақ ... мал баққан елміз ... ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп,
найзаға үкі таққан елміз. Еш дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз
асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра
алмайтын елміз. Сен темір де, біз көмір еріткелі келгенбіз. Екі еліктің
лағын, теліткелі келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы
келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітім
айт, бермесең тұратын жеріңді айт. Міне, Қазыбектің сөзінен сол кездегі
қазақ хандығының айбарының қаншалықты асқақ болғандығын көруге болады және
жоңғармен арадағы қарым-қатынас та қандай бағыт ұстайтындығын, елдікке
елдік, жаулыққа жаулық танытатынын бүкпесіз ашып салып отыр.
Ал жоңғарлар XVІІ ғасырдың соңына таман қазақ елі үшін шынайы қауіптің
көзіне айналды. Ол туралы В.А.Моисеев былай дейді: “ Война 1690 г. положила
начало новой полосе вооруженных столкновений между ойратскими и казахскими
феодалами. Именно с этого времени Джунгария стала представлять главную
опасность, угрожающую независимость и самостоятельности феодального
Казахстана”. Бұған билік басына Сыбан Раптанның келуі отқа май құйғандай
әсер етті. Сыбан Раптанның қазақ даласына бұлай шүйлігуінің бір себебін
белгілі тарихшы С.Асфендияров қытайлардың ығыстыруымен түсіндіреді.1 Ал
Сыбан Раптан болса өзінің қазақтарға жасап жатқан шабуылын Қытай
императорына жазған хатында былай деп түсіндіреді: “ 1) Что войну имеет он,
Раптан, с казахами поневоле; 2) что прежде сего сын хана хазацкого Текея
( т.е. Тауке) был в полону у Галдана , и Галданом отослан к Далай ламе; 3)
Что потом Текей просил его, Цеван Раптан о сыне, своем, чтобы от Далай Ламы
освободил и к нему доставил. По просьбе сей он, Цеван Раптан, исполнил, и
сына его к нему, Текею, отослал с 500 человек; но он в благодарность всех
оных 500 человек перерубил, и еще потом убил моего князя, а князеву жену с
детьми и с людьми, всего более ста кибиток, увез к себе; 4) что он, Текей,
чинил нападение на Цеван Раптана шурина, Аюки ханова сына на дороге,
который вез к нему Цевану Раптану, в замужество сестру свою, и 5) что
перехватил к себе несколько российских купцов, кон от него, Цеван Раптана,
следовали назад в Россию”. Әрине бұл сыныққа сылтау іздеу болатын. Сыбан
Раптанның көксеген мақсаты - қазақтың жері еді. Осы мақсатта ол 1710-1725
жылдар аралығында қазақ жеріне бірнеше дүркін шабуылдар жасады. 1710-716
жылдар арасындағы жасаған жорығында ол Қазақ ордасына қарсы ең кемінде 20
мыңнан әскер аттандырды. Мұншама әскердің қанша қырғын жасайтындығын
көзімізге елестетсек те жетеді. Жоңғарлар 1717 жылы Аякөз маңында
қазақтардың 30 мың жасағын талқандап жеңді. Мұның барлығы алдағы болатын
үлкен қырғын: “Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұламаның” бастамасы еді.
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. 1 Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. Оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: “ Политика России состояла в этот
период главным образом в том , чтобы превратить казахские степи в прочный и
надежный экономический и торговый мост, соединяющий ее со средней Азией и
другими Восточными государствами. И хотя это было лишь продолжением
политики России времен Ивана ІІІ и Ивана ІV, достаточно четко она стала
проявляться лишь с первой половины XVІІІ в. Ресейдің түп мақсаты қалайда
болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету болатын. Бұл бағыттағы саяси амалдың
басын әр түрлі мақсаттағы экспедицияларды желеу етіп, қазақ даласының
географиялық, экономикалық деңгейін көрсететін әртүрлі карталар жасаудан
бастаған. Бұл әрине жерінің жағдайын жақсы білген елді оңай ұтуға болады
деген құйтырқы саясатының көрінісі. Әрі қарай Ресей бұл бағыттағы жолды
бекініністер салу арқылы қазақ жеріне дендеп енумен ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан Ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшіліктер жіберді.
1687 Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық жарқын сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке
бұл елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я.Басин өз
еңбегінде былай дейді: “Тауке возлагал больше надежды на это посольство:
оно должно было восстановить прежние политические и торговые связи.
Поэтому он направил вместе с посольством много подарков для царского двора.
В то же время будучи сторонником укпрепления русско-казахских связей, Тауке
был против превращения их в какие быть ни было формы зависимости или даже
полуподданства”. Тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда керуендерінің
елдің экономикасын дамытуға тигізетін әсерінің зор екендігін болжай білген
хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген сауда байланысын
қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған мақсаттағы
қатынастарды жандандыру үшін 1689 жылдың аяғы – 1690 жылдардың басында
Тұманш бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те үлкен
нәтижелерге қол жеткізді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 Тобылғы сый-сыйапатын артқан
Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің шынайы
қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы уақыттарда
бұлармен қатар Сары және Келдей басқарған елшіліктерде өзара келісімдер
жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары жасақтарының
шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел ортасындағы
қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап, Тайқоңыр
Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді1. Ресей тарапы елшіліктің өтінішін
жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
А.Неприпасов, Трошин, Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді
қабылдағанда Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем
еместігін тілге тиек етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас
жасау керек екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел
арасындағы қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар да
әсер еткендей. Шекара дауының үлкен жан-жалға ұласпау себебі: “екі елдің де
қолының бос еместігі – біреуінің Швециямен, енді біреуінің жоңғар
мемлекетімен соғысып жатуында”. болатын. Міне, көріп отырғанымыздай
Ресеймен де екі ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен жақындасу ниетіне
қарамастан өте салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында Ресейге бес
елшілік барады, олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай нәтижесіз
қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке орыспен, Орта Азия хандықтарымен достық, татуластықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты- елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыруда Тәуке
жанына, руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолда ол біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт, қазақ еліндегі “қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдену дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С.Сартаев пен С.Созақбаев: кейінгі Өзбекұлы
Б.Қ.. “Асқан көрегендігінің арқасында өзінің айналысына ұлы жүзден Төле
биді, орта жүзден Қаз дауысты Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені, кеңесшілер
ретінде үлкен реформаторлық қызметке өте лайықты тарта білді дейді. Тәуке
саясаты мен белгілі билердің ой иірімдерінің астастығын дәлдеп көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
ирархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды. Енді дәл осы кезеңде билер
институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін жүргізудің
барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте тиімді ,
оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір қабілетті жүйе
болып табылды. Билер институтының кемелдеуіне, әрине ғұн, үйсін, т.б.
дәуірлерінен бастау алып кейінгі қазақ хандығында игі дәстүрді жалғастырған
атақты билердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ билерінің қоғам
өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М.Қозыбаев былай тұжырымдайды:
“Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала заңын, шежіре тарихын
жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің атақты билері халық
санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана идеологтарына айналды”.
Біз дәл қарастырып отырған уақыттағы елдегі қалыптасқан саяси-
әлеуметтік жағдай қазақ қоғамы үшін мынандай үлкен міндеттерді шешуді алға
тартты:
1) елді сыртқы жаудан қорғау, елдігімізді сақтап қалу;
2) ел ішіндегі руаралық татулықты қалыптастыру, оны жалпы қазақ
мемлекеттілігінің біртұтастығы, мызғымастығы деген идеологиямен
қабыстыру;
3) мемлекеттік құрылымдардағы дамуды тежейтін тетіктерді реформалау
және елдің шаруашылық, мәдени гүлденуін қамтамасыз ету.
Бұл міндеттерді шешу ауыртпалығы сол кездегі халыққа етене жақын топ
билерге түсті. Сондықтан да осы тұстағы мемлекеттік дәрежеде ойлай білген
билер, тағы басқа қоғам қайраткелері өздерінің саяси-құқықтық
көзқарастарында, ілімдерінде, ой-пікірлерінде біріншіден, ел бірлігі,
тұтастығы , тәуелсіздігі деген ой-тұжырымдарға басымдық беріп, бұл саладағы
жалпы ұлттық концепцияны жасауға ұмтылды. Бұл сол тұстағы қоғамдық-саяси
ойдың негізгі анықтаушы бағытына айналды. Екіншіден, сол уақытқа дейінгі
елді билеудің дәстүрлі жол-жоралғысының заман талабына сәйкес
келмейтіндігін,оның елдің біртұтастығына сызат түсірерлік күшке айналып
бара жатқандығын сезінген билер тобы Тәуке ханмен басқа да қоғам
қайраткерлерімен біріге отырып, мемлекеттің басқару жүйесінде көлемді
реформалар жасауға ұмтылды. Үшіншіден, елде жүргізілген құқықтық
реформалардың басы-қасында жүріп, оны жетілдіру жөніндегі құнды пікірлерін,
ұсыныстарын айтып жүйелеуге қатысты.
Міне, осындай қазақтың қоғамдық-саяси және құқықтық ойының дамуына
қомақты үлес қосқан, қазақтың ұлы үш биінің бірі - Әйтеке Бәйбекұлы
болатын.
1.2 Әйтеке бидің ғұмырнамасы
Ұлы үш бидің бірі Әйтеке Бәйбекұлы туралы пікірлер өздерінің қым-қиғаш
кереғарлығымен сипатталады. Көбінесе бұл пайымдауларда субъективтік сарын
басымдау көрінеді. Әйтеке туралы айтылған көзқарастарды оның ата-баба
шежіресінен бөліп жара қарайтын болсақ, онда ол туралы айтар ойымыз
жартыкештеу болар еді. Әйтеке биді танудың әлқиссасы өзінің бастауын көне
тарихтың жәдігөйі шежіреден алуға тиіс. Енді кезекті бұрыннан келе жатқан
сара жолдан озбай ата-баба шежіресіне берелік. Әрине бұл шежіреде белгілі
жаңсақтықтан ада емес. Біз Әйтеке бидің шежіресін сонау алшыннан таратуды
жөн көріп отырмыз. Өйткені Әйтекені көзі тірісінде “Алшын Әйтеке би”деп
атаған ғой. Егер жазба деректерге сүйенсек, “Алшын” бүкіл кіші жүз
руларының жалпы атауы. Ал ауызша шежіреге сөз берсек, онда Алшыннан
-Қыдуар, Қыдуардан -Қыдырқожа ,Қыдырқожадан - Байсары, Әлім, Шемен деген үш
бала туады. Міне осы Қыдырқожаның - Әлімі кейін Әлімұлы деген кіші жүздің
үлкен бұтағын құрайды. Ал осы Әлімұлынан бері өрбілетін шежірелерде де ара
кідік болса да, бірізділіктен ауытқушылық кездеседі. Біз осыларды саралай
келе, Әлімнен - Әйтеке биге дейінгі бұтақты былай өрбіткен болар едік.
- Әлім Әлімұлы;
- Қарамашақ Төртқара;
- Ораз;
- Тоқпан;
- Сейітқұл;
- Ақша;
- Байбек;
- Әйтеке.
Әйтекенің өмірге келуі туралы тарихнаманың қарама-қайшылыққа толы ұзын
сонар жолы бар.
Сөздің басын еліміздің даму деңгейін көрсететін еңбектен басталық. Онда
Әйтеке би туралы былай делінген: “Айтық, Әйтеке XVІІ ғ. аяғы – XVІІІ
ғасырдың басы -Әбілқайыр ханға дейін кіші жүзді басқарған би. Есім ханның
тұсында Самарқанды билеген атақты Жалаңтөс батырдың немересі. Кіші жүздегі
Әлімұлы тайпасының Төртқара руынан шыққан. Тәуке хан дәуіріндегі қазақ
хандығының аса көрнекті билерінің бірі ретінде “Жеті Жарғыны” жасауға
елеулі үлес қосқан. Бұл заңдар жинағы қазақ қоғамын одан әрі феодалдандыру
процесінде маңызды роль атқарды. Айтық бір орталыққа бағынған қазақ
хандығын құруға белсене ат салысты. Ал кейінгі энциклопедиямызда бұған
қосымша мынандай толықтырулар енгізілді: “ӘйтекеАйтық Байбекұлы ... ,
туысқан қарақалпақ, қырғыз елдерімен достық одақ жасауға, көршілес
мемлекеттермен елші алысып, мәмле орнатуға ат салысты. Кіші жүз
шаруаларының жоңғар-қалмақ басқыншыларына қарсы күресін бастаушылардың бірі
болды. Ол –сонымен бірге артына үлгілі іс,өнегелі сөз қалдырған халық
шешені”. Әрине бұл айтылғандар біріншіні, едәуір деңгейде толықтырғандай.
Бірақ та бір өкініштісі осындай еліміздің айнасына айналардай еңбекте
Әйтеке бидің дүниеге келген уақыты, яғни туған жылы туралы жаңсақ пікірдің
орын алғандығы. Мұндай олқылыққа соңғы кезде жарық көрген тәуелсіз
еліміздің ұлттық энциклопедияда да жол берілген. Онда Әйтекенің туған
жылын1 деп кіші-гірім болса да осы уақытқа дейінгі жеткен деректерді
сараламай жаза салған.
Әйтеке бидің туған жылы туралы жоғарыда аталған пікірдің бірден ғылымда
орнығып қалуының себебі неде? Міне, мәселенің осы жағына үңіліп көрелікші.
Оның бастауы Ш.Уәлихановтың мына бір сөзінде жатқандай “Орта Азиядағы ең
күшті билеушілердің бірі Барақ сұлтан 1758 жылы (қате, анығы:1748 жыл.
Қ.Б.) кіші орданың ханы Әбілқайырды өлтіріп,бүкіл қазақ халқынан төрт би
жинап, өзіне сот құрды. Оның құрамында ұлы жүзден Төле би,кіші жүзден
Әйтеке би болды делінген. Әрине бұл деректі Шоқан қайдан алғаны белгісіз,
сонда да болса, осы уақытқа дейінгі ғылыми ойға қамшы болып келгені рас.
Бірақ мұның дәйексіздеу екенін Әбіш Кекілбаев негізді уәж айта отырып
дәлелдегендей болды.1 Оның екінші бір қыры Әйтекені осы уақытқа дейін шын
Қаражігіт бимен шатастыруда еді.Ел аузында айтылып жүрген бір шежіре –
аңызда Қаражігіт би халық Әйтекені осылай деп те атап келген
Б.Қ..Ташкент шаһарының қасындағы Келес өзені бойында туған. Ташкентті
билеген Төле биден 18-19 жастай кіші еді дейді. Бұл дерекке қарасақ, Әйтеке
би 1681-1682 жылдары туған болып шығады. Ал қазақтың шежіренамасынан хабары
бар деген тарихшыларымыз бен тіл мамандарының өздері де: “Байбектен Әйтеке
би, Көшубай, Тоғасы. Әйтеке би1683-1739 Тәуке ханның кіші жүзден алған
кеңесші шешені, Алшын Әйтеке би, атағын осы кісі дейді. Ал Х.Маданов
болса: “Айтеке деген атты Әйтеке деп ауыстырып осыны сөзбе-сөз жаза
салады,”-дейді.1 Осындай пікір жаңсақтығына белгілі ауыз әдебиетінің
білгірі Б.Адамбаев та ұрынғандай. Оның пайымдауынша Әйтеке би 1682 жылы
туылып, 1766 жылы қайтыс болған көрінеді. Б.Адамбаевтың сүйеніп отырған
дерегі: “Әйтеке, Қазыбек өлгеннен кейін 84 жасында Ташкенттің бергі
жанындағы Қызыл Жаңғыл-бабыс деген жерде (қазіргі Шымкент облысы, Қызылқұм
ауданына қарасты Мақтарал совхозы) қайтыс болыпты, сүйегі де сонда деген
Абдолла қарияның сөзі.”
Енді сөз кезегін жер-жерлердегі шежіре жинаушы, ұлт жанашырларына беріп
көрелік. Мұнда да белгілі пікір тиянақтылығы жоқтығына куә боласыз.
Мәселен,Ш.Серікбаев жоғарыда аталған пікірлерден көп ұзай қоймаған.Мысалы,
ол кісі Әйтеке биді 1683 жылы туылған дей келе 1730 жылы қайтыс болған
дейді. Ал кейін “Әйтеке бидің пікірімен санаспай Әбілқайырхан Ресейге өз
бетімен қосыла алмайды” деп жоғарыдағы өзі айтқан ойға қарсы шығады.
Ал бірде “Әйтеке 1690 жылы қазіргі Ақтөбе облысының Ырғыз бойында
туылған Әйтеке 1730-1810 жылдар аралығында өмір сүрген. Бұл дерек Шалқарлық
Әбсаттар Бодықовтың қолжазбаларында келтірілген дегенде шындықтан өте
алыстау пікірді ұшырастырамыз. Біздің ойымызша осы аталғандардың да және
жоғарыда сөз болғандардың өте дәйексіз, негізсіздеу жерлері бар. Ол
біріншіден, қолжазбалар дерегін ашып көрсетпеуі болса, екіншіден, Әйтеке
бидің “Жеті Жарғы” заңына қатысқандығын ескермеу, ал үшіншіден, сол
кезеңнің тірі тарихи куәгері Қожаберген жыраудың дәйекті дерегіне мән
бермегендігінде еді.
Көрнекті жазушы Ә.Кекілбаев Әйтекенің туған жылы туралы былай ой
тербейді: “1697 жылы қонтайшы болған Сыбан Рабтан таққа отыра сала
,Тәукемен алысуға бел буды. Бұл қазақ қауымын қатты тітіркентті. “Қайткенде
аман қаламыз?” – деген сауал кім-кімді де қинады. Әйтекенің де әлгіндей
тебіреніске түсуі сол кездің ахуалына сәйкес келеді. Оны осынша тебіренткен
мәселелер 1710 жылы қазақ жүздерін Қарақұмда бас қосуға мәжбүр етті. Онда
“Қазақ енді қайтуы керек,” – деген мәселе талқыланды. Қожабергеннің
айтуында Әйтеке өзі айтып жүрген “Бір көсемге бағынатын күнді”, “Көсем
сайлайтын күнді” көре алмай кеткенге, ал ол өлгесін оның өсиеті
орындалмай қалғанға ұқсайды. Соған қарағанда ол қарақұм құрылтайынан бір
жыл бұрын дүние салғанға сәйкес келеді. Ендеше, Әйтеке 1653 жылы туған
болып шығады. Әрине бұл жерде біз автордың Әйтеке бидің туған жылын
анықтауға мұқият дайындалғанын атап өтпесек болмайды. Бір қарағанда оқиға
желісі жоғарыда аталған кезеңді сипаттайтын сияқты. Сонда да болса, біздің
ойымызша Қожаберген дастанының оқиға желісі 1723 жылғы қазақ халқының
басынан өткен қасіретті күндерден сыр шерткендей. Неге десеңіз , оны біз
дастанның мына бір шумағынан аңғарғандаймыз:
“Япырма-ау,мынау құтсыз жыл ғой қоян,
Қазаққа дегені ме қанға боян,
Жаралы және ішетін тамағы жоқ,
Әр жерде аштан өлді талай ноян... Міне, дастандағы қоян жылы деп
отырғаны, егер есептейтін болсақ, 1723 жылғы қырғынға дәл келеді.
Жалпы Әйтекетанудың аясы өте кең. Мысалы, қарақалпақстандық
Ж.Мұратбаевпен, шежіре жинаушы, киногер Ө.Қойшиевтар Әйтеке туралы: “Ол
1644 Нұрата тауының Бұқар жеріне қарай созылып жатқан сілемі Қызбибі
тауының етегінде қазіргі Өзбекстан Республикасысың Әйтеке Бәйбекұлының
дүниеге келген, ақыры 1700 жылы 56 жасында дүниеден өтедіСонда деп
тұжырымдайды. Ал бұл деректің негізі қайда жатыр. Ол жағын да өздері ашып
көрсетеді. “Қарақалпақ жерінде жасаған шежіреші ғұлама Ақкете Баймағанбет
Ербөлекұлының (1889-1969ж.ж) Қарақалпақ Әбди Жамил ахунның (1844-1829ж.ж.)
қолда бар деректеріне қарағанда, 1680 жылы Тәуке хан болып таққа отырған
соң ел басқаратын хан кеңесінің билерін сайлайды.
Хан кеңесіне сайланған алты бидің ең үлкені Қарақалпақ Сасық би - 85
жаста, құрама Мұхамед би - 52 жаста, қырғыз Қоқым би-45 жаста, қазақ - кіші
жүз Әйтеке би - 36 жаста, ұлы жүз Төле би-23 жаста, Орта жүз Қазыбек би-21
жаста екен.
Олай болса Төле би 1657 жылы, Қазыбек би 1659 жылы, Әйтеке би 1644 жылы
туған деп айтуымызға әбден болады. Бұл ойды одан әрі дамыта келе
Н.Әбуталиев былай бекіте түскендей болады. Әйтекеге байланысты тағы бір тың
дерек мынау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өмір
сүрген қазақ халқының философ ақыны Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің 1881 жылы
шығарған, ешбір жерде жарияланбаған “Даналарға” атты өлеңінде былай дейді:
Қазыбек, Әйтекедей көсем өткен,
Әлдибек, Айтпай, Майлы шешен өткен.
Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің
Әйтеке, Қаз дауысты Қазыбектен.
Оларды бек сыйлаған үш жүз жалпы,
Дана деп бағалаған қазақ халқы.
Жақсыны құрметпенен қадірлеген ...
Ежелден ел-жұртының ата салты деп автор өлең жолдарының деніне терең
бойламай өз ойын құптайтын тұсын алған секілді. Өйткені М.Ж. Көпеевтің неге
сүйеніп айтып отырғанын айтпайды. Оның жауабы да әлгі өлеңнің өзінде тұр:
“Өнерге құлаш ұрып бала жастан, тарихын бұл үш жүздің етіп дастан, баласы
Толыбай сыншы Қожаберген, бой ұрған ерен іске әуел бастан”. Демек, ақынның
тілге тиек етіп отырғаны - ХVІІІ ғасырда өмір сүрген Қожабергеннің “Елім-
ай” дастаны. Қарақалпақстандық жұртшылық ішінде де бұл пәтуаға тоқтаған
авторларда кездеседі.1 Ауру қалса да, әдет қалмайды дегендей, ескі
әдетімізге салып, бұл пікірді де энциклопедиялық шығармаларға меже
етудеміз. Мысалы, “Қазақтар” атты еңбекте Әйтеке биді 1644 туылып 1700
өмірден озды деп еш шүбә келтірместен аксиома ретінде қабылдай салған.2
Ал біздің ойымыз бойынша бұл мәселе Әйтеке биді танудағы негізгі
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да бұл жерде “сүттен ақ, судан
таза” пәктік, мұқияттылық, кірпиязылық керек. Жалпы бұл деректі бағана
ретінде тұтпай, әртүрлі көзқарастарды саралай отырып, бір арнаға тоғысатын
бағытты айқындау қажет.
Біздің ойымыз бойынша бұл мәселедегі шындыққа жанасатын пікірді академик
С.Зиманов пен Н. Өсеров айтқандай: “Ақтабан шұбырынды” нәубеті 1723 жылы
болса, онан бір жыл алдын, яғни Әйтеке 1722 жылы 56 жасында дүние салса,
туылған жылы 1666 жылы болады. Әрине, бұл дерек әлі де болса зерттеушілер
тарапынан анықтала жатар”.
Әйтеке бидің туған жылын анықтау үшін оны өзімен бірге үзеңгілес өмір
сүрген, замандастары Төле би, Қазыбек би, Қожаберген жырауымен т.б
салыстыра, сабақтастыра қарау қажет. Бірінші өзімен сыры да, мұңы да бір
болған, талай даулы мәселелерге тізе біріктіре отырып тойтарыс бере білген
“үш ұстын” атанған билердің бірі Төлемен, Қазыбекпен салыстырайықшы. Әрине
Төле бидің тууы туралы да сан түрлі пікірлер бар. Бірде Төле биді шамамен
1660 жылдары туып, 1750 жылдары қайтыс болған деп топшалауға болады дейді.
Қазыбек биді 1667 туған дейдісонда. Төлені 1665 жылдары Бадам өзенінің
бойында туды дейді. Ал ғылыми шындықтан шырақ кетпейтін дәйектісі “1663
жылы қазіргі Жамбыл облысының жерінде, Шу өзенінің бойында, Әулие-Ата
маңында Жайсаң жайлауы деген жерде дүниеге келген. Ұзақ өмір сүріп қартайып
келіп, 1756 жылы қазіргі Шымкент облысының бұрынғы Леңгір, қазіргі Төле би
ауданына қарасты Ақбұрхан –Орда деген жерде қайтыс болған деген пікір деп
ойлаймыз. Енді мына бір Әйтеке туралы дерекке көңіл бөліп көрелікші: “Ол
Төледен төрт, Қазыбектен екі жасы кіші болатын. Бірақ аз жасап 56 жасында
дүниеден өтті. Осыған сәйкес Қазыбек би біздің есебіміз бойынша 1665 жылы,
ал Әйтеке би 1667 жылы туған болып шығады. Оның елу алты жас жасағандығын
Қожаберген Ордабасының “Елім-ай” дастанындағы мына жолдарда құптайды:
Өткен жыл Әйтеке би дүниеден кетті,
Келгенде елу алты жасқа ажал жетті.
“Бағыну бір көсемге дұрыс қой!”- деп
Боларын осы апаттың болжап кетті ...
- Біз бұл жерде Әйтеке биді билердің кішісі етіп көрсеткіміз келіп
отырған жоқ. Біз үшін ең маңыздысы ғылыми шындықты анықтау болып
табылады. Қалай болса да, деректер ізділігі бізді солай қарай
тарататын сияқты. Енді сол заманның тірі куәгері болған, өз
уақытының талай тартысты оқиғаларын жыр құдыретімен баурай отырып,
бізге тарихи жәдігөйлердің өмірінен үздік-үздік сыр жеткізген
Қожаберген жырауды сөйлетейікші:
Үш жүзде болса да олар басты кісі,
Қазыбек, Төле, Әйтеке менен кіші,
Соларға жол көрсеткен ұстаз едім,-
Сардар деп құрметтеген үлкен-кіші ... Міне, көріп отырғанымыздай
Қажыберген Ордабасы елдің үш тірегі болған билердің өзіне ақыл- кеңес
бергенін, жасының олардан едәуір үлкен екендігін айтады. Ең кемі 5-10 жас,
үлкен адам болмаса, адамды ұстаз тұтып, құрметтеу мүмкін емес. Осыған
сәйкес “Қожаберген Толыбай сыншы ұлы 1663 жылы туылған деген ойды қайта
мұқият зерделеген жөн секілді.
Жоғарыдағы ой желісімен сөзімізді өрбіте отырып, бір түйінге келер
болсақ онда Төле биден Қазыбек би екі жас кіші болған болса, онда ол 1665
туылған болып шығады. Ал одан Әйтеке би екі жас кіші болған болса, онда
Әйтекенің туған жылы 1667 жыл деп есептейміз. Бұл сонымен Қазыбек бек
Тауасар ұлының Әйтеке бидің туған жылы қой болатын деген сөзіне дәл
келеді. Ал қой жылы ескіше 1045 жыл, ал біздің күнтізбе бойынша 1667 жылға
сәйкес келеді. Онда Әйтеке би 1722 жылы емес, 1723 жылы өмірден озған болып
шығады. Бұл жерде дастанда көрсетілген “боларын осы апаттың болжап кетті”
деген сөзге қарама-қарсы келмей ме? деп те уәж айтуға болады. Бірақ та
ойлап қарайықшы біріншіден, Қожаберген жырау өз дастанын 1723 жылы жазған
жоқ, оны кейін жазған сияқты. Өйткені жеті бөлім, 3683 шумақтан, оның
ішіндегі 1723 жылғы “Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама” апатын суреттейтін
дастанның бірінші бөлімі 756 шумақты құрайд. Мұны түйенің қомы, аттың
жалында жүріп, яғни соғыс жағдайында жүріп жазу мүмкіндігі күмәнді
көрінеді. Неге десеңіз, ол кезде Қожаберген жырау соғыстың нақ ортасында
жүрген. Оны жыраудың мына сөзінен аңғаруға болады:
Жорықта қырық бес жыл ғұмырым өтті,
Орта жас ол да мені тастап кетті.
Ит қалмақ соғысуға душар қылды,
Болмаса ақсақалдық кезең жетті ... Екіншіден, егер дастанды қырағылықпен
оқып қарайтын болсақ жырау тек 1723 жылғы оқиғаны ғана емес, сол кезеңді
қамтитын үрдістерді сөз қылып отырғанын, яғни қазақ қоғамына төнген қауіп
желісін тербеп отыр. Үшіншіден, 1723 жылғы оқиғаның бола-саласымен іле-шала
артынан жыраудың “апат” деп бағалауы мүмкін бе?
Қорыта айтатын болсақ, онда біздің ойымызша Әйтеке би 1667 жылдар
аралығында ата-бабасының ескі қонысы Нұрата тауында дүниеге келіп, 56
жасында 1723 жылдың басында өмірден озған.
2-ТАРАУ. Әйтеке бидің билік- шешімдері
2.1 Жесір дауы
Қазақ елінде өте кең тараған, әрі жиі кездесетін даудың бірі- жесір
дауы. Жесір дауының табиғатын тану үшін, қазақтың дәстүрлі құқық жүйесінде
әйел затына қандай орын берілді, әйелдің қоғам өміріндегі алар үлесін,
салмағын шамалап көрмей, жесір ісінің мәнін, себептерін, ауанын ажырату
мүмкін емес.
Қазақтар басқа Шығыс халықтарына қарағанда әйелге өте бір ілтипатқа
бөленген кеңдікпен қарағаны белгілі. Сондықтан да бұл жұрттан Томирис,
Зарина т.б. ақылына көркі сай жандар шыққан. Әйелге деген құрметтің бастауы
да әрі де көрінеді. Л.Гумелев кезіндегі даланы мекен еткен ухуаңдар мен
сәнби жұртында әйел қатты құрметтелген: оған қол жұмсауға болмаған, қыз
сүйгенімен тұрмыс құрған және қалың малына өзі қожайын болған, әскери іс-
әрекеттен басқа жұмыстың бәрін әйелдер шешкен дейді. Бұл дәстүрді басқа да
сол кездерде қазақ жерін мекендеген тайпалардың, елдердің тарихынан
аңғаруға болады. Ғұн елінде әйел сонымен қатар кең тараған “бейбітшілік
пен іліктілік”1 келісімінде ел мен елді бітістіруші, жақындастырушы,
татуластырушылық қызметін атқарған.
Жесір ісі көшпелі жұрттың өн бойғы жолында әр уақытта елдегі маңызды
шешімін табуға тиісті шаруалардың қатарына жатқызылып, мемлекеттік деңгейде
өз ретін тауып жататын.
Әйелді қадірлеу, құрметтеу сияқты қасиеттер ата-баба салған жол-
жоралғыларда, неке және отбасы нормаларын қалыптастыруда негізгі рөл
ойнаған. Әйелді отбасының алтын діңгегі, негізгі дәнекері, ұйтқысы деп
түсінген халық, әйел намысын өз намысым деп, қыз назына немқұрайлықпен
қарай алмаған. Бұл қоғамдық көңіл-күй дәстүрлі құқықтағы жесір ісінің
тәртіптерін саралауда өз көрінісін беріп отырған.
Осыдан-ақ көшпелі жұртта жесір дауының қандай мән-мағынаға, маңызға ие
болғанын байқауға болады. Қазақта жесір деген атау – ері қайтыс болған
әйелге байланысты айтылатын. Сонымен бірге атастырып, қалың малы төленген
бірақ-та әлі ұзатыла қоймаған қыздарда тиісті елдің жесірі санатына
жатқызылатын. Және де жесір ісінің себептері де көп болып табылатын. Жесір
дауының шығу жағдайларын, оған негіз болған жағдайларды ой елегінен өткізе
келе біз оның басты туу себептерін былай жіктеп қараған болар едік:
1. Жесір дауы дәстүрлі қалыптасқан неке құру тәртібін бұзудан.
2. Қан араластырмау қағидасынан аттаудан.
3. Ақ некенің талабын тәркі етуден.
4. Әмеңгерлік ісіндегі қайшылықтардан.
Неке тәртібінің жолын бұзуға көбінесе атастырылып қойған қыздың басқа
біреумен қашып кетуі, біреудің некелі әйелін алып қашу секілді жағдайлар
жататын болған. Жалпы атастыру қазақтағы неке құрудың бір жолы болып
табылады. Оның көбінесе жақсы жағы басым болған. Өйткені атастырылған қыз
бен жігіт бірін-бірі жастай білісіп, сіңісуге тырысады. Бірін – бірі көп
білуге тырысады. Егер қыз бен жігіт бір-біріне құштар болса, онда атастыру
арқылы қосылған ерлі-зайыптылар өте жақсы от басын құрады. Әрине кейбір
кездерде,бірен-саран болса да атастыру арқылы қосылудың жағымсыз да жақтары
болып тұратын. Ол негізінен атастырылған екі жастың біріне-бірінің көңілі
толмауынан еді. А.Байтұрсынов бұл жағдайды былай суреттейді: “ Сүйкімшілік
жоқтығы өсіп, іс араздыққа жетеді, онан ұлғайып ұрысқа айналады. Күнде
ұрыспен өмір шегуге болмайтын дәрежеге жетеді. Ойындағыдай болып шықпаған
соң, байы ызасының бәрін қатынынан аламын деп ұрады, қорлық жасап үйден
қуып шығады, неше түрлі азапқа салады. Егер де байына қатынның көңілі
толықпаса, сүймейтін адамымен тұрғысы келмей, құтылу талабында болады. Я
қашып әкесінің үйіне барады, я көңілі сүйген адамымен қашады. Сөйтіп от
басынан ылаң шығып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz