Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Болжау мен жоспарлаудың жалпы түсінігі мен мазмұны
1.1 Болжау мен жоспарлау түсінігі және ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мемлекеттік басқарудағы болжау мен жоспарлау жүйесі, принциптері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Болжау мен жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министірлігіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Елдің 2003 жылғы Әлеуметтік.экономикалық дамуын талдау және 2004 жылға арналған дамуын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 2005.2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының Әлеуметтік.экономикалық дамуына бағдарламасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қазақстан Республикасы болжау мен жоспарлаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Болжау мен жоспарлаудың жалпы түсінігі мен мазмұны
1.1 Болжау мен жоспарлау түсінігі және ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мемлекеттік басқарудағы болжау мен жоспарлау жүйесі, принциптері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Болжау мен жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министірлігіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Елдің 2003 жылғы Әлеуметтік.экономикалық дамуын талдау және 2004 жылға арналған дамуын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 2005.2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының Әлеуметтік.экономикалық дамуына бағдарламасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қазақстан Республикасы болжау мен жоспарлаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Экономикалық өсу қарқыны, макроэкономикалық көрсеткіштердің теңдістігі, қаржы ресурстарының берік қоры болуы, мемлекеттік бюджеттің атқарылуы бөлігіндегі экономиканың жай-күйі Үкіметке ағымдағы кезеңдегі проблемаларды шешуді ескере отырып, мақсаттар мен міндеттер қоюды ғана емес, сонымен бірге ұзақ мерзімді міндеттерді орындау жөніндегі жұмысты жүргізуге мүмкіндік береді.
Бағдарлама аясында Үкімет таяудағы үш жылда Мемлекет басшысы қабылдаған стратегиялық бағдарламалық құжаттарды іске асыру жөніндегі жұмысты ұйымдастырады. Сонымен бір мезгілде, олардан таяу уақытта экономикалық және әлеуметтік нәтиже алынатын міндеттер шешіледі.
Осыған байланысты Үкімет өз алдына өз қызметінің барлық бағытындағы жұмысты сапалы түрде жақсартуды қамтамасыз ету міндетін қояды.
Ел экономикасының даму серпіні мен орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективадағы халықтың әл-ауқатының деңгейі, көбінесе орталық жергілікті басқару органдары жұмысының қалай ұйымдастылылғанына, Қазақстанның экономикалық әлеуетіне осы Үкімет құрамы қандай сапалық өзгерістер енгізетініне байланысты болады.
Дүниежүзілік қоғамдастықта Қазақстан экономикалық даму үшін жақсы әлеуеті бар мемлекет ретінде орнықты. Осы әлеуетті неғұрлым тиімді түрде іске қосып әрі экономиканың дамуының жоғары қарқыны негізінде халықтың неғұрлым қалың тобының әл-ауқатын қамтамасыз ету міндеті алда тұр.
Қазақстанның экономикасы көбінесе бағасы едәуір ауытқымалы шикізат экспортына тәуелді. Бұл жағдаят елдің ұлттық және экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар міндеттерді шешуді талап етеді.
Бағдарлама аясында Үкімет таяудағы үш жылда Мемлекет басшысы қабылдаған стратегиялық бағдарламалық құжаттарды іске асыру жөніндегі жұмысты ұйымдастырады. Сонымен бір мезгілде, олардан таяу уақытта экономикалық және әлеуметтік нәтиже алынатын міндеттер шешіледі.
Осыған байланысты Үкімет өз алдына өз қызметінің барлық бағытындағы жұмысты сапалы түрде жақсартуды қамтамасыз ету міндетін қояды.
Ел экономикасының даму серпіні мен орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективадағы халықтың әл-ауқатының деңгейі, көбінесе орталық жергілікті басқару органдары жұмысының қалай ұйымдастылылғанына, Қазақстанның экономикалық әлеуетіне осы Үкімет құрамы қандай сапалық өзгерістер енгізетініне байланысты болады.
Дүниежүзілік қоғамдастықта Қазақстан экономикалық даму үшін жақсы әлеуеті бар мемлекет ретінде орнықты. Осы әлеуетті неғұрлым тиімді түрде іске қосып әрі экономиканың дамуының жоғары қарқыны негізінде халықтың неғұрлым қалың тобының әл-ауқатын қамтамасыз ету міндеті алда тұр.
Қазақстанның экономикасы көбінесе бағасы едәуір ауытқымалы шикізат экспортына тәуелді. Бұл жағдаят елдің ұлттық және экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар міндеттерді шешуді талап етеді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Болжау мен жоспарлаудың жалпы түсінігі мен мазмұны
1.1 Болжау мен жоспарлау түсінігі және ұқсастығы мен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мемлекеттік басқарудағы болжау мен жоспарлау жүйесі, принциптері
және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.3 Болжау мен жоспарлаудың шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау
министірлігіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Елдің 2003 жылғы Әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау және 2004
жылға арналған дамуын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 2005-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының Әлеуметтік-
экономикалық дамуына бағдарламасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Қазақстан Республикасы болжау мен жоспарлаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Экономикалық өсу қарқыны, макроэкономикалық көрсеткіштердің теңдістігі,
қаржы ресурстарының берік қоры болуы, мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
бөлігіндегі экономиканың жай-күйі Үкіметке ағымдағы кезеңдегі проблемаларды
шешуді ескере отырып, мақсаттар мен міндеттер қоюды ғана емес, сонымен
бірге ұзақ мерзімді міндеттерді орындау жөніндегі жұмысты жүргізуге
мүмкіндік береді.
Бағдарлама аясында Үкімет таяудағы үш жылда Мемлекет басшысы қабылдаған
стратегиялық бағдарламалық құжаттарды іске асыру жөніндегі жұмысты
ұйымдастырады. Сонымен бір мезгілде, олардан таяу уақытта экономикалық және
әлеуметтік нәтиже алынатын міндеттер шешіледі.
Осыған байланысты Үкімет өз алдына өз қызметінің барлық бағытындағы
жұмысты сапалы түрде жақсартуды қамтамасыз ету міндетін қояды.
Ел экономикасының даму серпіні мен орта мерзімді және ұзақ мерзімді
перспективадағы халықтың әл-ауқатының деңгейі, көбінесе орталық жергілікті
басқару органдары жұмысының қалай ұйымдастылылғанына, Қазақстанның
экономикалық әлеуетіне осы Үкімет құрамы қандай сапалық өзгерістер
енгізетініне байланысты болады.
Дүниежүзілік қоғамдастықта Қазақстан экономикалық даму үшін жақсы
әлеуеті бар мемлекет ретінде орнықты. Осы әлеуетті неғұрлым тиімді түрде
іске қосып әрі экономиканың дамуының жоғары қарқыны негізінде халықтың
неғұрлым қалың тобының әл-ауқатын қамтамасыз ету міндеті алда тұр.
Қазақстанның экономикасы көбінесе бағасы едәуір ауытқымалы шикізат
экспортына тәуелді. Бұл жағдаят елдің ұлттық және экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар міндеттерді шешуді
талап етеді.
Осыған байланысты Үкімет бағдарламаны дайындау кезінде экономикалық
өсуді қамтамасыз ету үшін сыртқы факторлардың өзгеруіне және ішкі өндірісті
әуелетті пайдалану денгейін арттыруға барабар деп қою шараларына ерекше
назар аударды.
Үкімет елдің егемендігін, тәуелсіздігін, аумақтық тұтастығын және
ұлттыққаупсіздігін нығайту жөніндегі жұмысты жалғастырады.
Біздің мемлекеттің ықпалдастық бастамалары экономикалық өсудің
жеделдеуіне ықпал етеді.
Үкімет қазақстанның халықаралық беделін нығайтуға, әлемдегі жетекші
елдермен, сондай-ақ халықаралық ұйымдармен өзара тиімді ынтымақтастықты
тереңдетуге әрі кеңейтуге бағытталған жұмысты жүзеге асырады. Сыртқы саяси
мақсаттарды одан әрі алға бастыруға, республиканың геосаяси және
экономикалық мүдделерін қорғауға ерекше назар аударылады.
Орталық азияда терроризмнің, діни экстремизмнің, есірткі құралдары
заңсыз айналымның, заңсыз көші-қонның таралуына қарсы тұру мақсатында
Үкімет Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы
(ШЫҰ), Орталық Азиядағы ынтымақтастық ұйымы (ОАЫ) аясындағы белсенді
жұмысты жалғастырады.
Үкімет Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің
процесін одан әрі дамыту және оның институттарын қалыптастыру жөніндегі
белсенді жұмысты жалғастырады.
ТМД-ның Терроризмге қарсы орталығының және штаб-пәтері Бішкек қаласында
құрылытын ШЫҰ-ның Терроризмге қарсы құрылымның қызіметіне ұдайы назар
аударылады.
Ішкі даму басымдықтарымен байланыстыру әрі ықпалдастық процестердің
тиімділігін арттыру көзқарасы тұрғысынан аталған ұйымдардың қызметіне
Қазақстанның қатысуы жандандырылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2005-2007
жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары (бұдан әрi - Жоспар) Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексiне және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-
экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспарын әзiрлеудiң ережесiне сәйкес
әзiрлендi.
Жоспар сыртқы және iшкi факторларға қарай 2005-2007 жылдарға арналған
экономиканы дамытудың қарқындарын негiздейдi әрi орталық және жергiлiктi
органдардың экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын дамыту үшiн
қолайлы жағдайлар жасау саласындағы iс-қимылын айқындайды.
Жоспар стратегиялық жоспарларда, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Қазақстан халқына жолдауларында және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003-
2006 жылдарға арналған бағдарламасында айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу
және басымдықтарды iске асыру үшiн экономика салаларын дамыту саласындағы
2005-2007 жылдарға арналған мiндеттердi және оларды шешу жолдарын
айқындайды
1 Болжау мен жоспарлаудың жалпы түсінігі мен мазмұны
1.1 Болжау мен жоспарлау түсінігі және олардың ұқсастығы мен айырмашылығы
Қазіргі менеджменттің атасының бірі Анри Файоль былай деді: Басқару
-алдын ала көру, білу, ал алдын ала көру -қарекет ету.
Қоғамдық өмірдің әлеуметтік және экономикалық сфераларында осы алдын
ала көруге сәйкес алдын ала көру мен әрекеттің міндеттері болжау мен
жоспарлау жасалды.
Жоспар -экономикалық жүйенің дамуының мақсатты көрсеткіштерінің жүйесі,
нақты объектінің қызмет етуі және мыналарды көрсету: 1) оларға жету тәсілі
мен кезеңдері; 2) ресурстарды бөлу; 3) күтілетін нәтижені анықтау және
оларды қолдану тәсілі жоспарды жасау үрдісі, сонымен қатар жоспар жасау
заңдылығы туралы ғылыми пәнді жоспарлау дейді. Басқару қызметінің түрі
ретінде жоспарлау шешімдерін тиімді критериіне сәйкес келетінін алады.
Болжау жоспарлау процесінің альтернативті шешімін табу фразасын
білдіреді және шешім қабылдау процесіне әсер етеді.Болжаулар болашаққа
бағытталған ақпаратты алу үшін қызмет етеді, сол арқылы альтернативтерге
баға беруге мүмкіндік туады.
Болжаулар тұжырым болып табылады:
-негізделген бір немесе бірнеше оқиға болу ықтималдығы туралы;
-уақыттың болашақ периоды туралы;
-өткенді бақылауға негізделген мүмкіндік;
-бұл бақылауға түсінік беретін әлсіз теорияға негізделген;
-мүмкін бұл түсініктер болашақта да келісімді болады деген тұжырым.
Болжаулар толық кепілдікпен беріле алмайды, өйткені тұжырымдалған нәрсе
тек болашақта жасалуы мүмкін. Болжау тұжырымы қоршаған ортаның мүмкін
өзгерістерінің бәрін есептей алмайды (болжау фоны), яғни болжаудың қателері
үшін барлық себептерді шығарып тастауға болмайды.
Теорияда болжау жасау үрдісі болжамдау да, ал болжаудың заңдылықтары
туралы пән -прогностика.
Жоспарлау -болашақтағы дамудың және құрылымның ықтимал траекториясының
мүмкін альтернативасын зерттеу мен айқындауға бағытталған ғылыми қызмет.
Дамудың әрбір альтернативті траекториясы көптеген сыртқы қатысты зерттеуші
жүйе шартымен байланысты. Бір объектіні қараушы жоспарлау мен болжамдау
өзара байланысты үрдіс болып табылады. Жоспарлау болжамның алғашқы екі
кезеңінің мазмұнын анықтайды -болжау бағыты мен болжауға тапсырма жасау
жоспарлаудың қажеттілігінен туындаған объект.
1.2 Мемлекеттік басқарудағы болжау мен жоспарлау жүйесі, принциптері және
әдістері
Жүйе (система) деген ұғым грек тілінен шыққан, мағынасы -бөліктер
мен бөлшектерден тұратын бүтін. Жоспарлау жүйесі қоғамда экономикалық заң
талаптарын жүзеге асыру негізінде қолданылатын ұйымдастыру формалары мен
әдістерінің жиынтығы болып табылады. Оның құрамына бір бірімен өзара
байланысты әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық деңгейіндегі болашақ
ағымдағы жоспарлары кіреді. Бұл жоспарлардың мақсаты, оларды жасау әдістері
және көрсеткіштері өзара сәйкестікте алынады. Нарық жағдайында жоспарлау
жүйеі өзара байланысты екі бағытта қамтиды.
Бірінші - республикалық және аймақтық дәрежедегі мемлекеттік
индикативтік жоспарлау. Оған тауар өндірушілер мен қызметкерлер
көрсетушілерге жөн сілтеуге бағытталған ғылыми болжаулар, бағдарламалар,
басқа да жоспарлы құжаттар жатады.
Екінші бағыты - шаруашылық (фирмалық) жоспарлау. Жоспардың бір түрі
әрбір қожалық етуші субъектінің және оның өнімдері мен қызметін
пайдаланушылардың мүдделерін қарастырады.
Қазақстан Республикасында экономикалық жоспарлау жүйесі ұзақ мерзімді
Қазақстан -2030 стратегиясына негізделген. Осыған сәйкес Үкімет
стратегиялық жоспарлау агенттігімен бірлесе отырып, 15 жылға арналған
өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру үлгісін жасайды.
Теория жүзінде және өмірлік тәжірибеде мазмұнына, мерзіміне және басқа
да ерекшеліктеріне қарай жоспардың бірнеше түрі кездеседі.
1. Мазмұнына қарай, экономикалық саясат пен кәсіпкерлік қарекетіне
байланысты жоспарлар мынадай түрлерге бөлінеді:
-стратегиялық жоспарлау, мұнда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын
жүзеге асыру бағыттары мен әдістері, қожалық етуші субъектілердің мақсаты
мен міндеттері көрсетіледі. Олардың даму жолдары, модификациялау мен қайта
құру әрекеттері ұзақ мерзімге есептеледі. Ол жаңа шешімдер мен мүмкіндіктер
іздестіруге итермелейді;
-тактикалық жоспарлау, бұл нарықтық өзгеру жағдайын ескере отырып, орта
мерзімді стратегиялық мақсаттардың шешілуін көздейді;
-қауырт (оперативті) жоспарлау, мұнда қолда бар мүмкіндіктер өте қысқа
мерзімде (жыл, маусым, ай, он күн) жүзеге асырылады.
2. Жоспарлау қамту көлеміне қарай төмендегідей болып бөлінеді:
-қойылған мәселеге қатыстылардың бәрін қамтитын жоспарлау (кешен немесе
халық шаруашылығы бойынша);
тек белгілі мәселені не мөлшерді, жеке территорияны қамтитын бөлшектік
дәрежесіндегі жоспарлау.
3. Жоспарлау орындалу мерзіміне байланысты:
-
қысқа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жыл, жарты жыл, тоқсан, маусым,
ай, апта);
-орта мерзімді (тактикалық) жоспарлау (2 жылдан 5жылға дейін);
-ұзақ мерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан аса);
4.Жоспарлау сипатына қарай:
-жан-жақты;
-нұсқалы;
-шектелген;
-егжей-тегжейлі;
5. Қызмет салаларына қарай:
-өндірісті жоспарлау;
-кадрларды (персоналды)жоспарлау;
-қаржыны жоспарлау;
-ғылыми жаңалықтарды жоспарлау;
-дайындау мен өткізуді жоспарлау, т. Б.;
6. Мәліметтер мен жағдайлардың өзгеруін есепке алуға байланысты:
-қатаң (жоспарды орындау барысында көрсеткіштерді өзгертпеу);
-икемді (жағдайлардың өзгеруін есепке ала отырып, кезеңдік өзгерістер
енгізу);
7. Уақыт кезеңіне қарай:
-тәртіптелген, ағымдағы жоспарлау (мерзім өткеннен кейін ұзартылады);
-жылжымалы жоспарлау;
8. Тәсіліне қарай:
-төменнен жоғары жоспарлау (прогресті әдіс);
-жоғарыдан төмен жоспарлау (ретроградты әдіс);
-айналма әдіс (қарама қарсы жоспарлау) болып бөлінеді.
Болжау жүйесі сонымен бірге жобалаудың негізгі формалары мен әдістерін
де қамтиды. Болжау типологиясының негізгі белгілері мыналар: болжау көлемі,
бекітілген мерзімі, нысанының сипаты, жобалаудың қызметі.
Болжау көлеміне қарай былайша айқындалады: макроэкономикалық (халық
шаруашылығы) және құрылымдық (салалық және аймақтық) жобалар, халық
шаруашылығы кешендерінің (отын-энергетикалық, агроөнеркәсіптік,
инвестициялық өндіріс инфрақұрылымы, халыққа қызмет көрсету, т.б.) дамуын
болжау, салалық және аймақтық болжау, халық шаруашылығының негізін қалаушы
кәсіпорындар мен өндірістік бірлестіктердің жұмысын болжау, сонымен қатар
жекелеген өндірістер мен қызметтерді болжау.
Мерзіміне қарай жобалау: қауырт, қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Қауырт жобалау -бір айға дейінг, қысқа мерзімді
-бір айдан бір жылға дейінгі, орта мерзімді -екі жылдан бес жылға дейінгі,
ұзақ мерзімді -бес жылдан 15-20 жылға дейінгі уақытты қамтиды.
Аталған болжаулар бір-бірінен өздері зерттейтін процестердің мазмұны
мен сипатына қарай да ерекшеленеді. Қауырт жобалау зерттейтін нысанда
күрделі сынақ және сапалық өзгерістердің болмауына негізделеді. Оларды
күтілетін жағдайларға тән нақтылы сандық бағалар басым болады. Қысқа
мерзімді болжауларда күтілетін жағдайлардың тек сандық өзгерістері
ескеріледі. Орта және ұзақ мерзімді болжауларда зерттелетін нысанының
сандық та, сапалық та өзгерістері есепке алынады. Орта мерзімді
жобалауларда жағдайлар - сандық-сапалық, ұзақ мерзіміне сапалық-сандық
түрде бағаланады.
Зерттелетін нысанның сипатына сай болжауды бөлу үдемелі процесіне түрлі
аспектісіне байланысты. Осы белгілеріне қарай халық шаруашылығын болжаудың
мынадай түрлеріне айқындалады: өндірістік қарым -қатынастардың дамуы,
әлеуметтік экономикалық алғышарттар және ғылыми-техникалық прогрестің
салдарлары, халық шаруашылығының дамуы, оның қарқыны, факторлары мен
құрылымдық өзгерістері, еңбек ресурстарының өзгерістері, табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану, негізгі қорлар мен күрделі салымдардың айналымы,
тұрғындардың өмір сүру деңгейі, қаржыландыру, табыс пен бағалардың
өзгерісі, сыртқы экономикалық байланыс динамикасы және т.б. Аталған
бағыттардың әрқайсысының мәні бар және өз негіздерінде дами алады. Сонымен
бірге олардың арасында методологиялық байланыс және бірлік орныққан, ол
халық шаруашылағын болжаудың ғылыми сапасын қамтамасыз етеді.
Экономикалық және әлеуметтік болжамдар жүйесі өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастардың біртұтас жобасын қалыптастырады. Оның құрамына
табиғи, өндірістік және еңбек ресурстары, олардың құрамы мен тиімді
пайдалану жолдары, демографиялық процестердің жай-күйі және халықтың тұрмыс
дәрежесін көтеру бағыттары, өндірістегі құрылымдық өзгерістер мен
экономиканың даму қарқыны, ғылыми техникалық прогрестің жетістіктерін
игеру, халық шаруашылығын басқару, экономикалық механизм әдістерін
жетілдіру, әлемдік экономика мен сыртқы экономикалық байланыстар және
мемлекет деңгейінде шешілетін тағы басқа мәселелер кіреді.
Өз кезегінде экономикалық және әлеуметтік болжамдар жобалау мен
жоспарлаудың, т.б қоғамдық процестердің ажырамас бір бөлігі болып табылады.
Атқаратын қызметіне қарай болжамдар екіге (екі типке) бөлінеді:
ізденістік және нормативтік.
Бірінші -ізденістік болжам, ол оқиғаның себеп -салдарын анықтап, оның
байланысын, өзгерісін айқындау негізінде болашақтағы құбылыстардың
өзгерісін білдіреді. Басқаша айтқанда, оқиғаның байланыстары мен
өзгерістері қазіргі кезден келешекке көз жіберіле отырып зерттеледі.
Екіншісі -нормативтік (мақсаты). Мұның біріншіден айырмашылығы -ең
алдымен мақсат (ориентир) белгіленіп алынады. Процестер келешектен бүгінгі
күнге үңілу бағытында зерттеліп, болашақта қандай өзгерістер болады және
көздеген нәтижеге жету үшін не істеу керек деген сауалдар негізге алынады.
Ізденістік болжам зерттелетін нысанның даму тенденсиясын келешегін
шартты түрде қарастыруға негізделген, ол аталған тенденцияларды өзгертуге
қабілетті шарттардан бас тартады. Оның мақсаты-зерттеліп отырған нысанның
қазіргі тенденсияларға сәйкес қалай дамитындығын анықтау.
Нормативтік болжамның ізденістік болжамнан айырмашылығы -ол алдын ала
анықталған мақсат негізінде жасалады. Оның міндеті нысанның келешекте
жететін нәтижесінің жолдары мен мерзімін болжап, мақсатын айқындау. Аталған
болжамның түрлері практикада блгілі бағыт ретінде бір уақытта қолданылады.
Экономикалық әдебиеттерден өткен ғасырдың 20-жылдарының ірі экономист
ғалымы Н.Д.Кондратьевтің тұжырымдамасы белгілі. Онда болжамдар мен
болжамдық бағаларға негізделген жоспарлар кешені жасалған. Мұнда болжамның
үш түрі бөліп көрсетіреті. Бұл болжамдар классификациясында белгілі бір
жағдайларға сәйкес оқиғалардың ретті түрде қайталануы негізге арналған.
Ол,бір жағынан, ықтималдықтар теориясы мен болжамдардың бір-біріне әрекет
ету факторы, екінші жағынан, статистикалық, яғни нақты мәліметтермен
байланысты фактор болып табылады.
Бірінші түрі берілген белгілі бір ақпараттар мен білімнің дәрежесіне
сәйкес қайталанып отыратын оқиғаларды білдіреді. Басқаша айтқанда, олар бір
реттік қана, белгілі бір заңдар мен заңдылықтар қатарына кірмейді.
Болжамның екінші түрі-қайталанып отыратын оқиғаларды, яғни
конъюктураның (жағдайдың) белгілі мерзімге сай ауытқуына байланысты
капиталистік экономикалық кризистер мен құбылыстардың болып отыруын алдын
ала көре білу. Бұл болжамның біріншіден айырмашылығы -нақты сандық форма
қабылдамайды, ол белгілі уақытта өзгерістің болу және болмау мүмкіндігін,
яғни жүйелі түрде болып тұратын оқиғаларды көрсетеді, сондықтан ол
біріншіге қарағанда болжамның қарапайым түрі болып табылады.
Болжамның үшінші түрі- әлеуметтік-экономикалық тенденсиялардың жалпы
нұсқасын ғана болжай білу. Ол оқиғаның нақты анықтамасын да, сандық формсын
да білдірмейді.
Біздің еліміздің тарихында бірінші рет Республика Президентінің
басшылығымен 1997 жылғы қазан айында қоғам мен экономиканың 2030 жылға
дейінгі даму тенденциясының ғылыми болжамы жасалып, баспасөзде жарияланды.
Қазақстан-2030 стратегиясы гүлденудің, қауіпсіздікті сақтаудың және бүкіл
қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартудың тура жолы, қоғамның даму
идеологиясының негізі. Онда дүниежүзілік және өз тәжірибемізді, ұзақ
мерзімді ағымдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды, оның күшті және әлсіз
жақтарын әділ талдау, ішкі мүмкіндіктерді ұзақ мерзімді зерттеу негізінде
еліміздің стратегиялық мақсаты айқындалған. Ол - тәуелсіз, гүлденген,
саяси тұрақты, өзіне тән ұлттық бірлігі, әлеуметтік әділеттігі, барлық
тұрғындардың экономикалық әл ауқаты сақталған Қазақстан құру.
Еуразияның орталығында орналысқан, әсіресе энергетикалық ресурсы мол
ғылыми және шығармашылық әлеуетті жоғары Қазақстан Орталық Азияда Барыс
деңгейіне көтеріліп, басқа дамушы елделге үлгі бола алады.
Дамудың жоғары қарқынына жету жолдары мыналар болып табылады: еркін
нарық, қатал қаржы саясаты, мемлекеттің нарықтық күштерге араласуы, шетел
инвестициясының, жаңа технология мен білімнің, қазіргі инфрақұрылым мен
технология кеңінен енуі. Осыған сәйкес Қазақстан-2030 да келесі үш
онжылдықта жүзеге асыратын 7 ұзақ мерзімді басымдық істер қарастырлады:
1. Ұлттық қауіпсіздік. Аумақтың тұтастығын толық сақтау жағдайында
тәуелсіз, егемен мемлекет ретінде даму.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның топтасуы.
3. Экономиканы жоғары шетелдік инвестицияға және өз қаражатына сүйенген
ашық экономикалық нарық ретінде дамыту. Экономиканың нақты, тұрақты және
әрқашан өсіп отыратын макроэкономикалық даму қарқынына қол жеткізу
(инфляцияның төмендеуі, бюджет дифицитін азайту, ұлттық валютаның
тұрақтылыға және жинақтық жоғары нормасы).
4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және әл-ауқаты. Барлық
қазақстандықтардың өмір сүру жағдайын, денсаулығын, экологиялық ордасын
жақсартып отыру.
5. Энергетикалық ресурстар. Қазақстанның энергетикалық ресурстарын тез
өндіру ұлғайту және мұнай мен газды сыртқа шығаруды тиімді пайдалану арқылы
пайда табу, ол өз кезегінде экономиканың тұрақтылығына және халықтың
жағдайының жақсаруына жол ашады.
6. Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс салалары. Осы шешуші
секторларды ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға, саяси тұрақтылық пен
экономикалық өрлеуге жәрдемдесетіндей дәрежеге дамыту.
7. Кәсіби мемлекет. Ісіне адал және қабілетті адамдардан үкімет құру,
сыбайлас жемқорлыққа және қылмысқа қарсы батыл күрес жүргізу.
Бұл міндеттердің әрқайсысына сай келетін стратегия жасау арқылы
мемлекет бюджетті мен дамуы бір жылдық, үш жылдық, соңында бес жылдық
жоспарлар негізінде бірте-бірте жүзеге асырылады.
Жоспарлауға объективті экономикалық заңдылықтарды білу және саналы
қолдану негіз болады. Экономикалық заңдылықтар экономика дамуының негізгі
тенденцияларын бағыттарын, мазмұнын, сипатын анықтайды, дегенмен олар бұл
тенденциялардың нақты сандық көлемін көрсете алмайды. Шаруашылық дамуының
тиімді вариантын саналы таңдау мүмкіндгін, кеңітілген ұдайы өндірістің
пропорциясы мен қарқынын анықтау, оның нәтижесін бөлу ғылыми методология,
әдістеме және жоспарды ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Жоспарлаудың
әдістемесі әдістемелер жиынтығынан, нақты тәсілдерден, техникалық-
экономикалық және экономикалық-математикалық есептеулерден тұрады. Олар
жоспардың жеке тараулары мен көрсеткіштерін үйлестіру, байланыстыру және
талдау үшін қажет. Тәжірибеде баланстық, нормативтік, сарапшылдық баға,
экономикалық-статистикалық, экономикалық математикалық және басқа әдістер
жоспарлаудың ең маңызды тәсілдері болып табылады.
1.3 Болжау мен жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері
Нарықтық қатынастар дамыған шетелдерде әлеуметтік-экономикалық
процестер (үрдістер) барысында әкімшілік басқару тұрғысындағы директивтік
жоспарлар қолданылмайды. Оларда мемлекеттік экономикалық реттеу негізінен
демократиялық тәсілмен әр түрлі индикативтік (ұсынымдық), стратегиялық
жоспарлар құру арқылы жүзеге асырылады. Осындай болжамдар мен жоспарларда
мемлекет пен жеке мешік кәсіпкерлер арасындағы экономикалық қатынастар
өзара байланысып, өз мүдделерін жүзеге асыруға бейімделеді. Оның бірден бір
себебі: нарықтық экономика жағдайында жеке меншік негізінде кәсіпорындар
көптеген қоғамдық мәселелерді шеше алмайды. Сондықтан инфрақұрылымды
дамыту, өнеркәсіп салаларын жаңарту және қайта құру, халық шаруашылығын
қажетті арзан шикізат және электр энергиясымен қамтамассыз ету, ұлттық
деңгейде ғылыми-техникалық, эксперименттік және конструкциялық тәжірибелік
зерттеу жұмыстарын жүргізу, тағы басқа да проблемаларды шешуді мемлекет өз
мойнына алу керек. Бұл бағыт әсіресе өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы
ұлы тоқыраудан (1929-1993 жылдардағы экономикалық қалпына келтіру және
нарықтық қатынастарды дамыту үшін қажет болады. Капиталистік елдер
дағдарыстан шығудан бірден-бір жолы ретінде, экономикалық реттеуші құрал
негізінде ұлттық жоспарлар мен бағдарламалар, салықтық және банктік, тағы
басқа қосымша тұтқаларды қолдануға мәжбүр болды. Оның негізінде бір себебі:
нарықтық экономикада әрбір кәсіпорын, фирма, кәсіпкер өз пайдасын көздеп
жұмыс істейді, ал жалпы халық шаруашылығының дамуы, өндіріс және әлеуметтік
инфрақұрылымдар, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстар, халықтың
әлеуметтік жағдайлары мемлект тұрғысынан қамқорлыққа алуды қажет етеді.
Осыған байланысты елдің жағдайы мен болашағын ойлаған мемлекет әлеуметтік
экономикалық дамуды қадағалап отырады және оның басым бағыттарын анықтайды.
Индикативтік мемлекет жоспарлар бірнеше басты тұғырларды қамтиды, әрі
негізінен ұсынымдық сипатқа ие. Оның негізгі мазмұны қоғамдағы әлеуметтік
тепе-теңдікті қамтамасыз ету, жұмыссыздық пен инфляция деңгейін, жалақының
өсу қарқынын реттеу, мамандардың кәсіби денгейін көтеру, сұраныс пен
ұсыныстарды өзара сәйкестігіне қол жеткізу, жоғары және сапалы өнтіріс
технологияларымен қамтамасыз ету, ұлттық экономика жекелеген басымдықтарды
анықтау, т.б. мәселелерді қамтиды. Бұл жоспардың орындалуы үшін мемлекет
оны жүзеге асыруға қатысушыларға тікелей мемлекеттік тапсырыстар, сонымен
қатар тиісті салалық және несиелік жеңілдіктер береді. Жоспарлар сонымен
бірге аймақтардағы шаруашылық процестерін реттеу үшін де пайдаланады. Ол
жергілікті өзін өзі қаржыландыратын аймақтардың материалдық және қаржылық
дамуын қамтитын органдармен шартты жасауда бағдарлық қызмет атқарады; бұған
орталық бюджеттен бөлінетін жәрдемақы мен дотация (көмек) да кіреді.
Жекелеген елдерде жоспарлаудың деңгейі географиялық, экономикалық және
саяси жағдайлардың әр түрлілігіне, тарихи дамуға, ел тұрғындарының өмір
сүру салты мен дәрежесіне, басқа елдермен экономикалық-саяси қарым-
қатынастарына тығыз байланысты.
Елдердің даму дәрежесінің әр түрлілігі жоспарлау жүйесінің бірнеше
түрін анықтауға мүмкіндік береді. Әзірше бір кешен құруға келмейтін дамушы
елдердің жоспарларын былай қойғанда, жоспарлау жүйесінің мына түрлерін атап
өтуге болады: солтүстік американдық, азиялық, еуропа-батысеуропалық. Бұл
жүйелер бір-бірінен ерекшеленеді, сонымен бірге олар басқа континенттердегі
елдерде де қолданылады.
Жоспарлаудың солтүстік американдық жүйесі. Оған АҚШ,Канада және олармен
бірге Мексика бірігеді. Бұл елдер осы арқылы Еуропа экономикалық
қоғамдастығына және жаңадан құрылған еуропалық жалпы рынокқа топтасқан
елдерге қарсы тұра алатын күшке айналады. Бұл қоғамда жоспарлау тәсілі
өнімді үдемелі процесінің тиімділігіне өз әсерін тигізеді.
АҚШ пен Канадаға тән сипат мынау: олар дүниежүзілік нарық көлемінде
азық түлікті және шикізатты мол өндіреді, бірақ оларға неғұрлым аз шығын
жұмсайды (бұл Австралия мен Зеландияға да тән), яғни арзан өнім шығарады.
Сол себепті мемлекет тарапынан бөлінетін көмек (субсидия)азаяды, қазіргі
кезде оның мөлшері өнімнің бір өлшеміне шаққанда, Еуропалық одақ мүшелері
шығындарының жартысына ғана тең. Осыған байланысты АҚШ, Канада,австралия
елдерінде экономиканың дамуына үкіметтің әсері азайған, яғни мемлекеттік
реттеу дәрежесі төмен, олар көбінесе дүниежүзілік рынокты жаулап алуға
бейімделген. Мұнда негізгі айқындайтын бағыттар мыналар: баға саясаты (ауыл
шаруашылығы өнімдерін жоғары бағаға сатып алуды қолдау); сыртқы сауданы
реттеу (дүниежүзілік ірі тауар өндірушілер мен шетелге шығарушыларды
қорғау); қатаң мақсатқа бағытталған көмектер (субсидиялар); кәсіпкерлік
саланың тұрақты түрде бәсекеге төтеп бере алушылығы; табыстардағы үлкен
дифференциация (айырмашылықтар). Осыларды жүзеге асыру үшін мемлекет, бір
жағынан, елдің экономикасын басқаруды мақсатты бағдарлама әдісімен
жүргізіп, жүйелі болжамдар жасайды, екінші жағынан, әр түрлі келісім
шарттар арқылы ірі-ірі шаруашылық кәсіпкерлік компаниялармен нарықтық
қатынастар орнатылады. АҚШ-та тұңғыш рет үлкен экономикалық үлгілер
жасалады, оның көмегімен кез келген елдің, жеке аймақтың, типті бүкіл дүние
жүзі елдері экономикасының дамуын жобалауға болады. Сондай үлгілердің бірі
- үлкен экономикалық ДРИ үлгісі, ол экономикалық қызметтің төрт
секторындағы (үй шаруашылығы, нақты өндіріс, үкімет секторы және рынокпен
байланысты басқа мемлекеттер) сұраныс пен ұсынысты бейнелейді. Келесі үлгі
- экономиканың өсудің жоғары қарқыны жағдайындағы қызметі. Мұнда
экономикалық дамуды сипаттайтын мынадай факторлар пайдаланылады: халықтың
орналасуы, өзіндік құн, табыс пен тұтынудың өсуі, минералдық шикізаттың
сұранысы мен ұсынысы, баға саясаты, капиталға деген қажеттілік, қоршаған
ортаны қорғау және сыртқы қатынастар. Бұл болжамдар әр түрлі экономикалық
әдістер қолдануды, шығын шығару -өндіру үлгісін, сарапшылар бағасына
негізделген жүйелі талдау тәсілін пайдалануды талап етеді.
АҚШ-та стратегиялық жоспарлауды көбінесе ірі корпорациялар пайдаланады.
Мұнда ең аз дегені үш түрлі тәсіл қолданылуы мүмкін.
Бірінші өте тар көлемді қамтитын тәсіл бойынша, корпоративті жоспарлау
фирма құрамдарының көптеген географиялық және функциональдық әрекеттерін
біріктіру мен үйлестіруді қамтамасыз ететін тәсіл ретінде қарастырылады.
Екінші, ең көп таралған тәсіл бойынша, корпоративті жоспарлау фирма
қабылдайтын барлық шешімдерді және оның элементтерін толық қамтиды. Бұл
тәсіл Американың көптеген ірі корпорацияларындағы жоспарлау процесі
процедурасынан әлдеқайда кең мағынаны білдіреді.
Тәжірибе көрсетіп жүргеніндей, кейбір корпорацияларда басты және ерекше
мәні бар мәселелерді олардың өз сана-сезімі арқылы шешеді. Ол үшін фирманың
лауазымды адамдарымен кеңес немесе мәжіліс өткізіліп, ұсынған бағыттарды
жүзеге асыруға кететін ұзақ мерзімді шығындар мен артықшылықтарға талдау
жасалып, жоспар жасағанда ескеріледі. Бұл үшінші тәсілдің мазмұнын құрайды,
әсіресе фирманың ұзақ мерзімді даму бағыттарын айқындауға және оған сәйкес
шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.
Азиялық жоспарлау жүйесі Жапония, Оңтүстік Корея, Гонконг, Тайвань,
Сингапур, т.б.елдерде белсенді түрде дамыған. Бұл үлгі бойынша көп жағдайда
мемлекеттік қолдау және мемлекеттік реттеу механизмдері қолданылады.
Мысалы: Тайвань елінде көбіне шағын және орта деңгейдегі фирмалар жұмыс
істейді, соған сәйкес үкімет олардың бәсекелік қабілетін арыттыруға
біріккен зерттеу институттарын құру арқылы көмектесуде. Жапон
экономикасының мемлекеттік және жеке секторларына үш басты міндет
жүктеледі: сыртқы саудадағы тұрақсыздықты азайту, яғни нарық
механизіміндегі мүмкін болар өзгерістерді ескеру; жапон тұрғындарының елдің
экономикалық жағдайына сай келетін тұрмыс денгейін қамтамасыз ету; шұғыл
өзгерістер тұрақты экономикалық және әлеуметтік нәтижелерге жету. Осыған
сәйкес үкімет төменгі мөлшерлі пайыздық ставкілер арқылы қаржылық
сайымдылығы жоғары ірі өндірістерді, бәсекелік қабілеті мол, экспорттық
рынокты тез игеретін үлкен бизнесті көтермелеп дамытады. Сол сияқты
Жапонияда аграрлық секторды реттеу шаралары да дүние жүзі азық- түлік
рыноктарындағы жағдайларға сәйкес анықталады. Шаруа қожалықтары мен олардың
ұйымдары мемлекеттік субсидиялар және несиелер алады, жерді иемдену мен
пайдалану мөлшерлері, өндіріс көлемі мен импорт шектеледі, өнімді жинау мен
бөлу, баға денгейі бақыланады. Мемлекеттік субсидиялар саланың
инфрақұрылымына шығатын шығынның 80 пайызын жабады.
Қазіргі кезде экономикасының дамуы жағынан жапония дүние жүзінде екінші
орынға (АҚШ-тан кейінгі) шықты. Бұл -негізінде төрт үлкен және бірнеше
мыңдаған кішкентай аралдарда орналасқан мемлекет. Жер көлемі бойынша ол 60-
шы орында, халқының саны 125 млн адам, оның ішінде жұмыс істейтіндер саны
63 млн адамнан асады. Соның 93 пайызы экономиканың жеке секторында жұмыс
істейді. Жұмыссыздық денгейі 2-3 пайыз. Адамдарды жұмысқа тарту өте жоғары
денгейде, жұмысшылардың кәсіби шеберлігі да жоғары, еңбекке ынталылығы да
зор. Орташа еңбекақы мөлшері 1997 жылдың наурыз айында 3000 доллар
шамасында болды. Бұл -дүние жүзіндегі ең жоғары көрсеткіш. Сол кезде АҚШ-та
оның мөлшері жапон деңгейінен 63 пайызын, Германияда 77, Францияда 39
пайызын құрады.
Жапониядағы жоспарлар жүйесі 3 түрлі жоспарды қамтиды:
-ұлттық территориялардың 10 жылға арналған даму жоспары;
-ағымдағы жылға арналған әлеуметтік-экономикалық саясат.
Өз кезегінде ұлттық территориялардың даму жоспары 4 түрге бөлінеді:
-аймақтардың даму туралы үкімет жоспары;
-жергілікті жерлерді дамыту туралы аймақтық жоспар;
-жергілікті жоспар;
-экономикасы нашарлаған аймақтарды дамыту жоспары.
Ағымдық жоспарлар бюджет жоспарын анықтауға негіз болады.
Жапониядағы жоспарлаудың кейбір ерекшеліктеріне тоқтала кетелік.
Біріншіден, әлеуметтік экономикалық және ғылыми-техникалық бағдарламалар
жүйесі нарық экономикасының үкіметтік реттеудің құралы ретінде қолданылады.
Мемлекеттік деңгейде бұларда ұлттық идеялар мен мақсаттар анықталады және
үкіметтің оларды орындау міндеттері көрсетіледі. Осыған сәйкес экономика
құрылымының негізгі салаларына бағдар-бағыт берер еді және жұмылдырылады.
Жеке меншік фирмалар жалпы ұлттық міндеттер мен үкіметтің қаржы несие
және салық жеңілдіктерін есептей отырып, өздерінің комерциялық және
өндірістік қызметін анықтайтын егжей тегжейлі жоспар жасайды. Фирмалар
нарықтағы өз айқындамасын біледі, өз шешімдерінің дұрыстығына: қай бағытта
даму керке, қандай ғылыми зерттеулер жүргізіп, қандай технология жасау
керек -осының бәріне жауап береді. Мұндай жағдайларда үкімет өз ресурстарын
негізінен жаңа білім алуға шоғырландырып, біліктілігі жоғары мамандар
даярлауды қамтамасыз етеді.
Жапониядағы мемлекеттік жоспарлаудың екінші ерекшелігі мынада: мұнда
әлеуметтік-экономикалық мақсатқа жетудің негізгі бағыты технологияны дамыту
болып табылады, ол өндірістің салалық құрылымына сәйкес болуы тиіс және
дүниежүзілік нарықтың бәсекелестік қабілетіне байланысты өзгеріп отырады.
Технологиялық дамудың өзіндік ерекше кезеңдері бар.
Үшінші ерекшелік үкімет бәсекенің даму жүйелілігін және әлем рыногында
әйгілі жеке фирмаларға жан-жақты қолдау көрсетуді қарастырады. Елдегі
соғыстан кейінгі кезең идеологтары мұны өндіріс потенциалының қарқынды
технологиялық жаңаруының тұтқасы деп білді, ал кең көлемде -жалпы ұлттық
өнімнің ең жоғары қарқынды өсуін қамтамасыз етудің, ішкі рынокта бағаны
тұрақтандыру және халықтың тұрмыс денгейін көтерудің негізі деп түсінді.
Экономиканың негізгі бағыттарының дамуын, ұлттық бағдарламаларды жүзеге
асыруды басқару саясаты әкімшілік нормаларға емес, құқықтық және
экономикалық нормаларға сәйкес құрылады. Олардың құрамдас бөліктері: елдегі
жалпы экономикалық заңдар, салалық реттеу және министірліктер мен
ведомствалар мәртебесі туралы заңдылықтар. Барлығына бірдей шаруашылықпен
айналысу құқығы, бюджет, салық, еңбек, монополияға қарсы күрес, жер,
табиғатты қорғау, сыртқы сауда, валюта мәселелері жалпы экономикалық заңдар
арқылы шешіледі.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, Жапонияда ұзақ мерзімді жоспарлау жүйесі
бір орталыққа бағындырылмайды, жеке кәсіпкерлердің іскерлік бағыттары
шектелмейді. Сондықтан да оның 70-80 пайызы үлкен корпорацияларда
қолданылады. Олардағы жоспарлаудың ерекшеліктері мынада: ең әуелі ағымды
көрсеткіштер мен жобалардың арасындағы алшақтықтар анықталады, содан кейін
оларды жоюдың әр түрлі шаралары қабылданады. Жоспарлаудың мақсаты пайданы
көбейту емес, белгіленген міндеттерді орындауды қамтамасыз ету.
Еуропалық жоспарлау жүйесі экономикасы жақсы дамыған батыс еуропалық
елдерде (Франция, Германия, Нидерланды, Скандинавия елдері, Австрия,
Испания) қалыптасты. Оның ерекшелігі: бұл елдер тарихыи, саяси және
экономикалық жағынан әр түрлі болғанымен, экономикада қолданылатын ортақ
тәсілдері мен әдістеріне байланысты белгілі бір топтарға бөлінеді.
1. Бір бағытта жоспарлау белгілі бір елдің өзінде жақсы дамыған
экономикалық үрдістерді тұрақтандыруға арналған жобалар. Олар көбінесе сол
елдің атымен аталады. Мысалы: жоспарлаудың голландиялық түрі. Ол бойынша
елдегі рыноктың пайдалы тенденцияларын сақтау жоспарланады. Бұр көбіне
қысқа мерзімге (1жыл) арналып жасалынады.
2. Аймақтық немесе итальяндық үлгі бойынша жоспарлар экономикалық
аймақтар немесе экономиканың жекелеген салаларының дамуы арасындағы
қайшылықтарды, теңсіздікті жою, азайту мақсатында жасалады. Мысалы,
Италияның солтүстік және оңтүстік аймақтарының жоспарлары, өнеркәсіп пен
ауыл шаруашылығының жоспарлары, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
жоспарлары, халықтардың әр түрлі жіктерінің табыстары арасындағы алшақтықты
жою жоспары,т.б.
3. Скандинавиялық немесе швециялық үлгі бойынша халықтардың жоғары
тұрмыс деңгейіне тұрақты әлеуметті кепілдеме беру жоспары жасалады. Бұл
жүйенің ережесіне орай өндірісті орталықтандырылмаған рынок жүйесі бойынша
жүргізген тиімді, мұнда мемлекет фирмалардың өндірістік қызметіне
араласпайды, бірақ еңбек нарығында белсенді саясат қолданады (жұмыспен
толық қамту, еңбегіне қарай жалақы төлеу). Яғни бұл жүйе бойынша жеке
сектор өндірісті неғұрлым тез өсіруге құштар, ал мемлекет салық жүйесі
негізінде пайданың тиісті бөлігін алып, халықтың тұрмыс денгейін көтеруге
көмектеседі, бірақ өндіріске әсерін тигізбейді. Швецияда ЖІӨ-дегі мемлекет
шығынының үлесі 65-70 пайызға тең. Олардың көп бөлігі әлеуметтік көмек
көрсету саласына жұмсалады.
2 Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігіне жалпы сипаттама
1. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын
тиiмдi iске асыруды ықпал ететiн мемлекеттік жоспарлау жүйесiн құру және
дамыту миссиясы болып табылатын орталық атқарушы орган.
2.Министрлiктің негiзгi мiндеттерi мыналар:
1) Қазақстан Республикасының Әлеуметтік-экономикалық
дамуының стратегиялық мақсаттарын және басымдықтарын, негiзгi бағыттарын
қалыптастыру;
2) мемлекеттiң Әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтарымен және
ақша-кредит саясатымен өзара қарым-қатынаста мемлекеттік фискалдық,
кедендiк және бюджеттік инвестициялық саясатты, сондай-ақ халықаралық
экономикалық және қаржылық қатынастар саласындағы саясатты қалыптастыру;
3) экономика секторларында мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыру.
3. Министрлiк қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы
үкiметiнiң кесiмдерiне, өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерге, сондай-ақ
осы Ережеге сәйкес жүзеге acырады.
4. Министрлiк мемлекеттiк мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлға болып табылады, мемлекеттiк тiлде атауы жазылған мөрi мен
мөртаңбалары, белгiленген үлгідегі бланкiлерi, сондай-ақ заңнамаға сәйкес
қазақстан Республикасы қаржы министрлiгінің қазынашылық органдарында
шоттары болады.
Министрлiк азаматтық-құқықтық қатынастарға түседi.
Министрлiктiң, егер заңнамаға сәйкес уәкілеттік берiлсе, мемлекеттің
атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
5. Министрлiктiң штат санының лимитін Қазақстан Республикасының
үкiметi бекiтедi.
6. Министрлiктiң заңды мекен-жайы: Астана қаласы, Жеңiс даңғылы, 33-
үй.
7. Министрлiктiң толық атауы - "Қазақстан Республикасы Экономика және
бюджеттiк жоспарлау министрлiгi мемлекеттік мекемесi.
8. Осы Ереже Министрлiктiң құрылтай құжаты болып табылады.
9. Министрлiктiң қызметін қаржыландыру республикалық бюджет
қаражатының есебiнен жүзеге асырылады.
Министрлiкке өзiнiң функциялары болып табылатын мiндеттердi орындау
тұрғысында кәсiпкерлiк субъектілерiмен шарттық қатынастарға түсуге тыйым
салынады.
Егер Министрлiкке заңнамалық кесiмдермен кiрiстер әкелетiн қызметтi
жүзеге асыру құқығы берiлген болса, онда мұндай қызметтен алынған кiрiстер
республикалық бюджеттің кiрiсiне жiберiледi.
Министрлiктiң негізгі функциялары мен құқықтары
10. Министрлiк мемлекеттiк саясатты қалыптастыру саласында заңнамада
белгіленген тәртіппен мынадай стратегиялық функцияларды жүзеге асырады:
1) мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын
әзiрлеудiң салааралық және өңiраралық үйлестiруiн жүзеге асырады;
2) қазақстан Республикасындағы экономикалық қызмет түрлерiн жүзеге
асыруды регламенттейтiн стратегиялық, орта мерзiмдi экономикалық, бюджеттiк
жоспарлау және рұқсат беру жүйесiн жетілдiру;
3) бюджет процесiне әдiснамалық жетекшiлiк ету;
4) орталық және жергілiктi атқарушы органдардың қатысуымен Қазақстан
Республикасы үкiметiнiң Бағдарламасын және оны iске асыру жөнiндегi iс-
шаралар жоспарын қалыптастыру, олардың орындалу мониторингiн жүзеге асыру;
5) басымды бюджеттік инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың)
тiзбесiн қалыптастыру;
6) гранттарды тартуға басымды өтiнiмдер тiзбесiн қалыптастыру және оны
Қазақстан Республикасы үкiметiнiң бекiтуiне енгiзу;
7) мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борышты,
бюджеттiк кредит берудi жоспарлауды және талдауды жүзеге асыру;
8) Қазақстан Республикасының ұлттық Банкiмен бiрлесiп, бюджетті атқару
жөнiндегi орталық уәкiлетті органның қатысуымен алдағы орта мерзiмдi
кезеңге арналған республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзiмдi жоспары, жинақталған мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген
борыштың көлемi мен құрылымы негізiнде мемлекеттiк және мемлекет кепілдiк
берген қарыз алу мен борыштық жай-күйiн және болжамын жыл сайынғы бағалауды
дайындау;
9) Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзiмдi жоспарын әзiрлеу;
10) Қазақстан Республикасы үкiметiнiң орта мерзiмдi фискалдық
саясаттың жобасын әзiрлеу;
11) тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет, бюджетке
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобасын әзiрлеу;
12) тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды
iске асыру туралы қазақстан Республикасы үкiметi қаулысының жобасын
әзiрлеу;
13) төтенше мемлекеттік бюджеттi әзiрлеу;
14) республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеттерi арасындағы үш жылдық кезеңге арналған жалпы
сипаттағы ресми трансферттер көлемi туралы қазақстан Республикасы Заңының
жобасын әзiрлеу;
15) бiрыңғай бюджет сыныптамасының жобасын әзiрлеу;
16) қаржыландырудың жылдық жоспарын әзiрлеу және бекiту;
17) әлеуметтiк-экономикалық дамудың, бюджеттiк жоспарлау жүне
бағдарламалаудың, мемлекеттiк, салалық (секторалдық) және өңiрлiк
бағдарламалардың орта мерзiмдi жоспарларының әзiрленуiн және iске асырылуын
әдiснамалық қамтамасыз ету;
18) бюджеттiк инвестициялардың жүзеге асырылуын әдістемелік қамтамасыз
ету, әзiрленуiн ұйымдастыру мен оның мониторингi;
19) инвестициялық ахуалды жақсарту жөнiнде шаралар әзiрлеу,
мемлекеттiк бағдарламаларды және басым инвестициялық жобаларды iске асыру
үшiн шетелдiк инвестицияларды тартуға ықпал ету;
20) жұмылдыру дайындығы және жұмылдыру саласында негiзгі бағыттарды
әзiрлеу және бiрыңғай мемлекеттiк саясатты жүргiзу;
21) Қазақстан Республикасының мемлекеттiк қаржы мен мемлекеттiк
меншiгiн басқару және жекешелендiру саласында мемлекеттік саясаттың
мақсаттары мен басымдықтарын айқындау;
22) республикалық және жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен жүзеге
асырылатын бюджеттiк инвестициялардың iске асырылу барысы туралы жиынтық
ақпаратты жасау және оны Қазақстан Республикасының үкiметiне ұсыну;
23) мемлекеттiк басқару жүйесiн жетiлдiру жөнiнде ұсыныстарды
қалыптастыру;
24) әкiмшiлiк реформаларды әдiснамалық қамтамасыз етудi жүзеге асыру;
25) мемлекеттік кәсiпкерлік саласындағы саясатты қалыптастыру және
экономиканың жеке секторларындағы мемлекеттiң қатысуын кеңейту немесе
қысқарту жөнiндегi ұсыныстарды тұжырымдау;
26) орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдардың функцияларына
талдауды жүзеге асыру;
27) ел дамуының орта мерзiмдi басымдарын есепке ала, ұлттық
компаниялар даму жоспарын қарау және келiсу;
28) оған тиесiлі ұйымдардағы акциялар мен қатысу үлесi бойынша
мемлекеттiң кiрiстерiн қалыптастыру саласында дивидендтiк саясатты
тұжырымдау;
29) басым бағыттарды айқындау және халықаралық қаржылық және
экономикалық ұйымдар мен донор елдерден қаржылық және техникалық көмектердi
тартуды және пайдалануды үйлестіру;
11. Министрлiк мемлекеттік саясатты iске асыру саласында мынадай
функцияларды жүзеге асырады:
1) мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларды iске асыру
жөнiндегi қызметiн талдауды және үйлестірудi жүзеге асыру;
2) елдiң, Қазақстан Республикасының өңiрлерi мен салаларының
әлеуметтік-экономикалық даму мониторингін, әлемдiк экономиканың жай-күйін
және дамуын талдауды жүргiзу;
3) экономикалық талдауды және макроэкономикалық болжауды жүргiзу;
4) экономикалық қауiпсiздiк мәселелерінің мониторингі;
5) республикалық және жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдердi
болжау;
6) мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламаларды, бюджеттік
бағдарламаларды, бюджеттiк инвестициялар мен гранттарды iске асырудың
тиiмдiлiгiн (нәтижелілігiн) бағалауды жүргiзу;
7) ұлттық компаниялар қызметiнiң тиiмдiлігін талдауды және бағалауды
жүзеге асыру;
8) мемлекеттік меншiк объектiлерiн басқаруды талдауды және бағалауды
жүргiзу;
9) орталық жүне жергілікті атқарушы органдардың қатысуымен қазақстан
Республикасының Жұмылдыру жоспарын әзiрлеу және оны iске асыруды үйлестiру;
10) республикалық бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын
мемлекеттiк органдардың штаттық кестелерiн талдауды жүзеге асыру;
11) Қазақстан Республикасында қолданыстағы және әзiрленетiн
мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалар тiзбесiн қалыптастыру
және одан әрі жүргiзу;
12. Министрлiк экономикалық қызметті мемлекеттiк реттеу саласында
мынадай функцияларды жүзеге асырады:
1) республикалық бюджеттік инвестициялық жобаларға (бағдарламаларға)
экономикалық сараптама жүргiзу;
2) өнiмдi білу туралы келiсiмдi қоса алғанда, жер қойнауын пайдалануға
арналған келiсiм-шарттарға экономикалық сараптаманы жүзеге асыру және
оларға салықтық сараптаманың қорытынды кезеңiн жүргiзу.
13. өзiне жіктелген мiндеттердi iске асыру және өзiнiң функцияларын
жүзеге асыру үшін Министрлiктің заңнамада белгiленген тәртіппен:
1) Қазақстан Республикасының үкiметiне мемлекеттік әлеуметтiк-
экономикалық саясаттың негізгi бағыттары бойынша ұсыныстар енгізуге;
2) орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың орта мерзiмдi
жоспарларды, үкiмет Бағдарламасын iске асыру жөнiндегi іс-шаралар
жоспарларын iске асыруының мониторингiн жүзеге асыруға;
3) Қазақстан Республикасының үкiметіне үкiмет Бағдарламасын iске асыру
жөнiндегi іс-шаралар жоспарын түзету жөнiнде ұсыныстар енгiзуге;
4) Қазақстан Республикасының үкiметiне мемлекеттік және салалық
(секторалдық) бағдарламаларды одан әрі iске асырудың орындылуы туралы
ұсыныстар енгiзуге;
5) өз құзыретi шегiнде ақпараттық-талдау материалдарын дайындауға және
оларды мемлекеттік органдарға ұсынуға;
6) өз құзыретi шегiнде нормативтiк кесiмдерді әзiрлеуге және
шығаруға;
7) өз құзыретi шегiнде келiссөздер жүргiзуге және Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарын, сондай-ақ шетелдік заңды тұлғалармен
келiсiмдер жасасуға;
8) өз құзыретi шегiнде мемлекеттiң қатысуымен ұйымдарды құру, қайта
ұйымдастыру, сондай-ақ тарату мәселелерi жөнiнде ұсыныстар енгізуге;
9) өз құзыретi шегiнде мемлекеттік органдардан, мемлекеттiң қатысуымен
заңды тұлғалардан және басқа ұйымдар мен жеке тұлғалардан қажеттi
ақпараттар мен құжаттарды сұратуға және алуға;
10) консалтингтік қызметтердi жүзеге асыру үшін қазақстандық және
шетелдік заңды және жеке тұлғаларды жұмысқа тартуға;
11) шетелдiк мемлекеттердің құзыретті органдарымен өзара іс-қимыл
жасауға;
2.2 Елдiң 2003 жылғы Әлеуметтiк-экономикалық дамуын талдау және 2004
жылға арналған дамуын бағалау
2003 жылы ЖIӨ-нiң нақты өсуi 9,2%-ды құрады, ал орташа жылдық
инфляция 6,4% деңгейiнде қалыптасты.
Өткен жылы әлемдiк экономика өрдiстерiнiң негізiнде болжанғандай
теңгенiң АҚШ долларына шаққандағы айырбас бағамы күшейдi. Бұл ретте, болжам
151 теңге болғанымен, айырбас бағамының нақты мәнi өткен жыл iшiнде орташа
149,45 теңге құрады. Теңге, ең алдымен, мұнайға қойылатын жоғары бағаның
және доллардың еркiн айырбасталатын басқа валюталарға қатысты 20%-дан астам
құнсыздануының салдарынан күшейдi.
Саудадағы негізгі әрiптес елдер валюталарының қоржынына (евро, ресей
рублi, қытай юанi) қарағанда, теңгенiң АҚШ долларына қатысты күшеюiне
қарамастан, теңгенiң нақты мәнi 2,5%-ға құнсызданды.
Бұл елдiң ағымдағы операциялар шотының және тұтастай алғанда, төлем
теңгерiмiнiң оң сальдосын қамтамасыз етуге ықпал eттi.
Елдегi макроэкономикалық тұрақтылық экономиканың дамуына
ынталандырушы әсер етуiн жалғастырды, бұл тауарлар мен қызметтер көрсету
өндiрiсiн ұлғайтудың, тiкелей шетелдiк инвестициялардың едәуiр ағынын,
мемлекеттік бюджетке кiрiстер түсiмiнiң және, сайып келгенде, ел халқының
әл-ауқатын арттырудың басты факторына айналды.
Сыртқы фактор - әлемдiк сауда рыноктарындағы қолайлы конъюнктура,
сондай-ақ экономикалық өсудi қамтамасыз етуге оң әсерiн тигiздi.
Сыртқы экономикалық тауар айналымы 2003 жылы 22,4 млрд. АҚШ долларын
құрады және 2002 жылмен салыстырғанда 26%-ға ұлғайды. Бұл ретте экспорт
Қазақстан үшiн рекордтық көрсеткiш 13,2 млрд. АҚШ долл. құрап, 32%-ға
ұлғайды. 2003 жылы тауарлар импорты 9,1 млрд. АҚШ долл. құрады және 2002
жылмен салыстырғанда 18,4%-ға ұлғайды.
Импорт құрылымындағы инвестициялық тауарлардың үлесi 38%-ды, аралыє
өнерксiптік тұтыну тауарларының үлесi 39%-ды, ал тұтыну тауарларының үлесi
22%-ды құрайды.
2003 жылы еңбекақының нақты өсуi 7,6%-ды құрады.
2002 жылмен салыстырғанда жұмыссыздар саны 20,1 мың адамға немесе
2,9%-ға азайды. Жұмыссыздық деңгейi 8,8% мөлшерiнде қалыптасты (2002 жылы
9,3 %).
2003 жылы еңбекақының 73,6%-дық өсiмi еңбек өнiмділiгiнiң өсуi
есебiнен қамтамасыз етілдi. өнеркәсiптегi еңбек өнiмдiлігі нақты
еңбекақының өсуiнен 17%-ға дерлiк басып озды. Осы салада капиталды жаңа
өнiм түрлерін шығаруды ұйымдастыруға қайта инвестициялау үшін жинақтау
процесi басталды.
Инфляцияның төменгi деңгейі, бюджет жүйесінің сенiмділігі, елдің
төлем теңгерiмi мен теңгенің айырбас бағамының тұрақтылығы, сондай-ақ
тұтастай қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттілігі макроэкономикалық
тұрақтылықпен қатар жүрдi.
Бағалау бойынша 2004 жылғы бiрiншi жарты жылдықта өткен жылдың
осындай кезеңiмен салыстырғанда жалпы iшкi өнiмнің (ЖIӨ) өсуi 9,1%-ды
құрады. 9,4%-ға өнеркәсiптегі, 5,2%-ға ауыл шаруашылығындағы көлемдердің
ұлғаюы өсудi қамтамасыз етті. қызметтер көрсету секторында барлық көлік
түрiмен жүк тасымалдау көлемi 9,3%-ға және бөлшек тауар айналымы - 7,1%-ғa
ұлғайды.
2003 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 2004 жылғы бiрiншi жарты
жылдықта ЖIӨ құрылымында айтарлықтай өзгерiстер болған жоқ. Бағалау бойынша
ЖIӨ-дегi тауарлар өндiрiсiнiң үлесi 40,6%-ды (2003 жылғы қаңтар-маусымда
39,1%) қызметтер көрсету - 53,3%-ды (55,5%) құрады.
Ағымдағы жылдың бiрiншi жарты жылдығының қорытындылары бойынша орташа
инфляция деңгейi 6,6%-ды құрады және өткен жылғы осындай кезеңмен
салыстырғанда айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ (6,7%).
Негiзгі қазақстандық тауарлар бағаларының әлемдiк рыноктағы жоғары
деңгейi экспорт түсiмдерi көлемiнiң едәуiр ұлғаюына ықпал eттi. Ағымдағы
жылдың бес айында сыртқы сауда айналымы 11,5 млрд. АҚШ долларын құрады және
2003 жылғы осындай кезеңнен 46%-ға жоғары. Экспорт 7 млрд. АҚШ долларын,
импорт 4,5 млрд. АҚШ долларын құрады, өсу тиiсінше 42 және 52%-ды құрады.
Мұнай өндiру саласында шетелдiк инвесторлардың қатысуымен iрi
инвестициялық жобаларды, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске
асыру, сондай-ақ бiрқатар салалық бағдарламаларды жүзеге асыру экономикаға
тартылатын инвестициялар көлемiн жоғары деңгейде сақтап қалуға мүмкiндiк
бердi. Өткен жылғы осындай кезеңмен салыстырғанда негiзгi капиталға
инвестициялар 12,1%-ғa ұлғайды. Салынған инвестициялардың жалпы кЈлемінiң
60,9% кәсіпорындар, ұйымдар және халық қаражатының үлесiне келедi.
Мұнайдың сақталып отырған жоғары бағалары және елге валюта түсiмiнiң
зор көлемінің ағылуы теңге бағамы күшеюiнің негiзгi себебi болды. Мысалы,
2004 жылғы бiрiншi жарты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Болжау мен жоспарлаудың жалпы түсінігі мен мазмұны
1.1 Болжау мен жоспарлау түсінігі және ұқсастығы мен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мемлекеттік басқарудағы болжау мен жоспарлау жүйесі, принциптері
және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.3 Болжау мен жоспарлаудың шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау.
2.1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау
министірлігіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Елдің 2003 жылғы Әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау және 2004
жылға арналған дамуын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 2005-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының Әлеуметтік-
экономикалық дамуына бағдарламасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Қазақстан Республикасы болжау мен жоспарлаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Экономикалық өсу қарқыны, макроэкономикалық көрсеткіштердің теңдістігі,
қаржы ресурстарының берік қоры болуы, мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
бөлігіндегі экономиканың жай-күйі Үкіметке ағымдағы кезеңдегі проблемаларды
шешуді ескере отырып, мақсаттар мен міндеттер қоюды ғана емес, сонымен
бірге ұзақ мерзімді міндеттерді орындау жөніндегі жұмысты жүргізуге
мүмкіндік береді.
Бағдарлама аясында Үкімет таяудағы үш жылда Мемлекет басшысы қабылдаған
стратегиялық бағдарламалық құжаттарды іске асыру жөніндегі жұмысты
ұйымдастырады. Сонымен бір мезгілде, олардан таяу уақытта экономикалық және
әлеуметтік нәтиже алынатын міндеттер шешіледі.
Осыған байланысты Үкімет өз алдына өз қызметінің барлық бағытындағы
жұмысты сапалы түрде жақсартуды қамтамасыз ету міндетін қояды.
Ел экономикасының даму серпіні мен орта мерзімді және ұзақ мерзімді
перспективадағы халықтың әл-ауқатының деңгейі, көбінесе орталық жергілікті
басқару органдары жұмысының қалай ұйымдастылылғанына, Қазақстанның
экономикалық әлеуетіне осы Үкімет құрамы қандай сапалық өзгерістер
енгізетініне байланысты болады.
Дүниежүзілік қоғамдастықта Қазақстан экономикалық даму үшін жақсы
әлеуеті бар мемлекет ретінде орнықты. Осы әлеуетті неғұрлым тиімді түрде
іске қосып әрі экономиканың дамуының жоғары қарқыны негізінде халықтың
неғұрлым қалың тобының әл-ауқатын қамтамасыз ету міндеті алда тұр.
Қазақстанның экономикасы көбінесе бағасы едәуір ауытқымалы шикізат
экспортына тәуелді. Бұл жағдаят елдің ұлттық және экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар міндеттерді шешуді
талап етеді.
Осыған байланысты Үкімет бағдарламаны дайындау кезінде экономикалық
өсуді қамтамасыз ету үшін сыртқы факторлардың өзгеруіне және ішкі өндірісті
әуелетті пайдалану денгейін арттыруға барабар деп қою шараларына ерекше
назар аударды.
Үкімет елдің егемендігін, тәуелсіздігін, аумақтық тұтастығын және
ұлттыққаупсіздігін нығайту жөніндегі жұмысты жалғастырады.
Біздің мемлекеттің ықпалдастық бастамалары экономикалық өсудің
жеделдеуіне ықпал етеді.
Үкімет қазақстанның халықаралық беделін нығайтуға, әлемдегі жетекші
елдермен, сондай-ақ халықаралық ұйымдармен өзара тиімді ынтымақтастықты
тереңдетуге әрі кеңейтуге бағытталған жұмысты жүзеге асырады. Сыртқы саяси
мақсаттарды одан әрі алға бастыруға, республиканың геосаяси және
экономикалық мүдделерін қорғауға ерекше назар аударылады.
Орталық азияда терроризмнің, діни экстремизмнің, есірткі құралдары
заңсыз айналымның, заңсыз көші-қонның таралуына қарсы тұру мақсатында
Үкімет Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы
(ШЫҰ), Орталық Азиядағы ынтымақтастық ұйымы (ОАЫ) аясындағы белсенді
жұмысты жалғастырады.
Үкімет Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің
процесін одан әрі дамыту және оның институттарын қалыптастыру жөніндегі
белсенді жұмысты жалғастырады.
ТМД-ның Терроризмге қарсы орталығының және штаб-пәтері Бішкек қаласында
құрылытын ШЫҰ-ның Терроризмге қарсы құрылымның қызіметіне ұдайы назар
аударылады.
Ішкі даму басымдықтарымен байланыстыру әрі ықпалдастық процестердің
тиімділігін арттыру көзқарасы тұрғысынан аталған ұйымдардың қызметіне
Қазақстанның қатысуы жандандырылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2005-2007
жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары (бұдан әрi - Жоспар) Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексiне және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-
экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспарын әзiрлеудiң ережесiне сәйкес
әзiрлендi.
Жоспар сыртқы және iшкi факторларға қарай 2005-2007 жылдарға арналған
экономиканы дамытудың қарқындарын негiздейдi әрi орталық және жергiлiктi
органдардың экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын дамыту үшiн
қолайлы жағдайлар жасау саласындағы iс-қимылын айқындайды.
Жоспар стратегиялық жоспарларда, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Қазақстан халқына жолдауларында және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003-
2006 жылдарға арналған бағдарламасында айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу
және басымдықтарды iске асыру үшiн экономика салаларын дамыту саласындағы
2005-2007 жылдарға арналған мiндеттердi және оларды шешу жолдарын
айқындайды
1 Болжау мен жоспарлаудың жалпы түсінігі мен мазмұны
1.1 Болжау мен жоспарлау түсінігі және олардың ұқсастығы мен айырмашылығы
Қазіргі менеджменттің атасының бірі Анри Файоль былай деді: Басқару
-алдын ала көру, білу, ал алдын ала көру -қарекет ету.
Қоғамдық өмірдің әлеуметтік және экономикалық сфераларында осы алдын
ала көруге сәйкес алдын ала көру мен әрекеттің міндеттері болжау мен
жоспарлау жасалды.
Жоспар -экономикалық жүйенің дамуының мақсатты көрсеткіштерінің жүйесі,
нақты объектінің қызмет етуі және мыналарды көрсету: 1) оларға жету тәсілі
мен кезеңдері; 2) ресурстарды бөлу; 3) күтілетін нәтижені анықтау және
оларды қолдану тәсілі жоспарды жасау үрдісі, сонымен қатар жоспар жасау
заңдылығы туралы ғылыми пәнді жоспарлау дейді. Басқару қызметінің түрі
ретінде жоспарлау шешімдерін тиімді критериіне сәйкес келетінін алады.
Болжау жоспарлау процесінің альтернативті шешімін табу фразасын
білдіреді және шешім қабылдау процесіне әсер етеді.Болжаулар болашаққа
бағытталған ақпаратты алу үшін қызмет етеді, сол арқылы альтернативтерге
баға беруге мүмкіндік туады.
Болжаулар тұжырым болып табылады:
-негізделген бір немесе бірнеше оқиға болу ықтималдығы туралы;
-уақыттың болашақ периоды туралы;
-өткенді бақылауға негізделген мүмкіндік;
-бұл бақылауға түсінік беретін әлсіз теорияға негізделген;
-мүмкін бұл түсініктер болашақта да келісімді болады деген тұжырым.
Болжаулар толық кепілдікпен беріле алмайды, өйткені тұжырымдалған нәрсе
тек болашақта жасалуы мүмкін. Болжау тұжырымы қоршаған ортаның мүмкін
өзгерістерінің бәрін есептей алмайды (болжау фоны), яғни болжаудың қателері
үшін барлық себептерді шығарып тастауға болмайды.
Теорияда болжау жасау үрдісі болжамдау да, ал болжаудың заңдылықтары
туралы пән -прогностика.
Жоспарлау -болашақтағы дамудың және құрылымның ықтимал траекториясының
мүмкін альтернативасын зерттеу мен айқындауға бағытталған ғылыми қызмет.
Дамудың әрбір альтернативті траекториясы көптеген сыртқы қатысты зерттеуші
жүйе шартымен байланысты. Бір объектіні қараушы жоспарлау мен болжамдау
өзара байланысты үрдіс болып табылады. Жоспарлау болжамның алғашқы екі
кезеңінің мазмұнын анықтайды -болжау бағыты мен болжауға тапсырма жасау
жоспарлаудың қажеттілігінен туындаған объект.
1.2 Мемлекеттік басқарудағы болжау мен жоспарлау жүйесі, принциптері және
әдістері
Жүйе (система) деген ұғым грек тілінен шыққан, мағынасы -бөліктер
мен бөлшектерден тұратын бүтін. Жоспарлау жүйесі қоғамда экономикалық заң
талаптарын жүзеге асыру негізінде қолданылатын ұйымдастыру формалары мен
әдістерінің жиынтығы болып табылады. Оның құрамына бір бірімен өзара
байланысты әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық деңгейіндегі болашақ
ағымдағы жоспарлары кіреді. Бұл жоспарлардың мақсаты, оларды жасау әдістері
және көрсеткіштері өзара сәйкестікте алынады. Нарық жағдайында жоспарлау
жүйеі өзара байланысты екі бағытта қамтиды.
Бірінші - республикалық және аймақтық дәрежедегі мемлекеттік
индикативтік жоспарлау. Оған тауар өндірушілер мен қызметкерлер
көрсетушілерге жөн сілтеуге бағытталған ғылыми болжаулар, бағдарламалар,
басқа да жоспарлы құжаттар жатады.
Екінші бағыты - шаруашылық (фирмалық) жоспарлау. Жоспардың бір түрі
әрбір қожалық етуші субъектінің және оның өнімдері мен қызметін
пайдаланушылардың мүдделерін қарастырады.
Қазақстан Республикасында экономикалық жоспарлау жүйесі ұзақ мерзімді
Қазақстан -2030 стратегиясына негізделген. Осыған сәйкес Үкімет
стратегиялық жоспарлау агенттігімен бірлесе отырып, 15 жылға арналған
өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру үлгісін жасайды.
Теория жүзінде және өмірлік тәжірибеде мазмұнына, мерзіміне және басқа
да ерекшеліктеріне қарай жоспардың бірнеше түрі кездеседі.
1. Мазмұнына қарай, экономикалық саясат пен кәсіпкерлік қарекетіне
байланысты жоспарлар мынадай түрлерге бөлінеді:
-стратегиялық жоспарлау, мұнда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын
жүзеге асыру бағыттары мен әдістері, қожалық етуші субъектілердің мақсаты
мен міндеттері көрсетіледі. Олардың даму жолдары, модификациялау мен қайта
құру әрекеттері ұзақ мерзімге есептеледі. Ол жаңа шешімдер мен мүмкіндіктер
іздестіруге итермелейді;
-тактикалық жоспарлау, бұл нарықтық өзгеру жағдайын ескере отырып, орта
мерзімді стратегиялық мақсаттардың шешілуін көздейді;
-қауырт (оперативті) жоспарлау, мұнда қолда бар мүмкіндіктер өте қысқа
мерзімде (жыл, маусым, ай, он күн) жүзеге асырылады.
2. Жоспарлау қамту көлеміне қарай төмендегідей болып бөлінеді:
-қойылған мәселеге қатыстылардың бәрін қамтитын жоспарлау (кешен немесе
халық шаруашылығы бойынша);
тек белгілі мәселені не мөлшерді, жеке территорияны қамтитын бөлшектік
дәрежесіндегі жоспарлау.
3. Жоспарлау орындалу мерзіміне байланысты:
-
қысқа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жыл, жарты жыл, тоқсан, маусым,
ай, апта);
-орта мерзімді (тактикалық) жоспарлау (2 жылдан 5жылға дейін);
-ұзақ мерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан аса);
4.Жоспарлау сипатына қарай:
-жан-жақты;
-нұсқалы;
-шектелген;
-егжей-тегжейлі;
5. Қызмет салаларына қарай:
-өндірісті жоспарлау;
-кадрларды (персоналды)жоспарлау;
-қаржыны жоспарлау;
-ғылыми жаңалықтарды жоспарлау;
-дайындау мен өткізуді жоспарлау, т. Б.;
6. Мәліметтер мен жағдайлардың өзгеруін есепке алуға байланысты:
-қатаң (жоспарды орындау барысында көрсеткіштерді өзгертпеу);
-икемді (жағдайлардың өзгеруін есепке ала отырып, кезеңдік өзгерістер
енгізу);
7. Уақыт кезеңіне қарай:
-тәртіптелген, ағымдағы жоспарлау (мерзім өткеннен кейін ұзартылады);
-жылжымалы жоспарлау;
8. Тәсіліне қарай:
-төменнен жоғары жоспарлау (прогресті әдіс);
-жоғарыдан төмен жоспарлау (ретроградты әдіс);
-айналма әдіс (қарама қарсы жоспарлау) болып бөлінеді.
Болжау жүйесі сонымен бірге жобалаудың негізгі формалары мен әдістерін
де қамтиды. Болжау типологиясының негізгі белгілері мыналар: болжау көлемі,
бекітілген мерзімі, нысанының сипаты, жобалаудың қызметі.
Болжау көлеміне қарай былайша айқындалады: макроэкономикалық (халық
шаруашылығы) және құрылымдық (салалық және аймақтық) жобалар, халық
шаруашылығы кешендерінің (отын-энергетикалық, агроөнеркәсіптік,
инвестициялық өндіріс инфрақұрылымы, халыққа қызмет көрсету, т.б.) дамуын
болжау, салалық және аймақтық болжау, халық шаруашылығының негізін қалаушы
кәсіпорындар мен өндірістік бірлестіктердің жұмысын болжау, сонымен қатар
жекелеген өндірістер мен қызметтерді болжау.
Мерзіміне қарай жобалау: қауырт, қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Қауырт жобалау -бір айға дейінг, қысқа мерзімді
-бір айдан бір жылға дейінгі, орта мерзімді -екі жылдан бес жылға дейінгі,
ұзақ мерзімді -бес жылдан 15-20 жылға дейінгі уақытты қамтиды.
Аталған болжаулар бір-бірінен өздері зерттейтін процестердің мазмұны
мен сипатына қарай да ерекшеленеді. Қауырт жобалау зерттейтін нысанда
күрделі сынақ және сапалық өзгерістердің болмауына негізделеді. Оларды
күтілетін жағдайларға тән нақтылы сандық бағалар басым болады. Қысқа
мерзімді болжауларда күтілетін жағдайлардың тек сандық өзгерістері
ескеріледі. Орта және ұзақ мерзімді болжауларда зерттелетін нысанының
сандық та, сапалық та өзгерістері есепке алынады. Орта мерзімді
жобалауларда жағдайлар - сандық-сапалық, ұзақ мерзіміне сапалық-сандық
түрде бағаланады.
Зерттелетін нысанның сипатына сай болжауды бөлу үдемелі процесіне түрлі
аспектісіне байланысты. Осы белгілеріне қарай халық шаруашылығын болжаудың
мынадай түрлеріне айқындалады: өндірістік қарым -қатынастардың дамуы,
әлеуметтік экономикалық алғышарттар және ғылыми-техникалық прогрестің
салдарлары, халық шаруашылығының дамуы, оның қарқыны, факторлары мен
құрылымдық өзгерістері, еңбек ресурстарының өзгерістері, табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану, негізгі қорлар мен күрделі салымдардың айналымы,
тұрғындардың өмір сүру деңгейі, қаржыландыру, табыс пен бағалардың
өзгерісі, сыртқы экономикалық байланыс динамикасы және т.б. Аталған
бағыттардың әрқайсысының мәні бар және өз негіздерінде дами алады. Сонымен
бірге олардың арасында методологиялық байланыс және бірлік орныққан, ол
халық шаруашылағын болжаудың ғылыми сапасын қамтамасыз етеді.
Экономикалық және әлеуметтік болжамдар жүйесі өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастардың біртұтас жобасын қалыптастырады. Оның құрамына
табиғи, өндірістік және еңбек ресурстары, олардың құрамы мен тиімді
пайдалану жолдары, демографиялық процестердің жай-күйі және халықтың тұрмыс
дәрежесін көтеру бағыттары, өндірістегі құрылымдық өзгерістер мен
экономиканың даму қарқыны, ғылыми техникалық прогрестің жетістіктерін
игеру, халық шаруашылығын басқару, экономикалық механизм әдістерін
жетілдіру, әлемдік экономика мен сыртқы экономикалық байланыстар және
мемлекет деңгейінде шешілетін тағы басқа мәселелер кіреді.
Өз кезегінде экономикалық және әлеуметтік болжамдар жобалау мен
жоспарлаудың, т.б қоғамдық процестердің ажырамас бір бөлігі болып табылады.
Атқаратын қызметіне қарай болжамдар екіге (екі типке) бөлінеді:
ізденістік және нормативтік.
Бірінші -ізденістік болжам, ол оқиғаның себеп -салдарын анықтап, оның
байланысын, өзгерісін айқындау негізінде болашақтағы құбылыстардың
өзгерісін білдіреді. Басқаша айтқанда, оқиғаның байланыстары мен
өзгерістері қазіргі кезден келешекке көз жіберіле отырып зерттеледі.
Екіншісі -нормативтік (мақсаты). Мұның біріншіден айырмашылығы -ең
алдымен мақсат (ориентир) белгіленіп алынады. Процестер келешектен бүгінгі
күнге үңілу бағытында зерттеліп, болашақта қандай өзгерістер болады және
көздеген нәтижеге жету үшін не істеу керек деген сауалдар негізге алынады.
Ізденістік болжам зерттелетін нысанның даму тенденсиясын келешегін
шартты түрде қарастыруға негізделген, ол аталған тенденцияларды өзгертуге
қабілетті шарттардан бас тартады. Оның мақсаты-зерттеліп отырған нысанның
қазіргі тенденсияларға сәйкес қалай дамитындығын анықтау.
Нормативтік болжамның ізденістік болжамнан айырмашылығы -ол алдын ала
анықталған мақсат негізінде жасалады. Оның міндеті нысанның келешекте
жететін нәтижесінің жолдары мен мерзімін болжап, мақсатын айқындау. Аталған
болжамның түрлері практикада блгілі бағыт ретінде бір уақытта қолданылады.
Экономикалық әдебиеттерден өткен ғасырдың 20-жылдарының ірі экономист
ғалымы Н.Д.Кондратьевтің тұжырымдамасы белгілі. Онда болжамдар мен
болжамдық бағаларға негізделген жоспарлар кешені жасалған. Мұнда болжамның
үш түрі бөліп көрсетіреті. Бұл болжамдар классификациясында белгілі бір
жағдайларға сәйкес оқиғалардың ретті түрде қайталануы негізге арналған.
Ол,бір жағынан, ықтималдықтар теориясы мен болжамдардың бір-біріне әрекет
ету факторы, екінші жағынан, статистикалық, яғни нақты мәліметтермен
байланысты фактор болып табылады.
Бірінші түрі берілген белгілі бір ақпараттар мен білімнің дәрежесіне
сәйкес қайталанып отыратын оқиғаларды білдіреді. Басқаша айтқанда, олар бір
реттік қана, белгілі бір заңдар мен заңдылықтар қатарына кірмейді.
Болжамның екінші түрі-қайталанып отыратын оқиғаларды, яғни
конъюктураның (жағдайдың) белгілі мерзімге сай ауытқуына байланысты
капиталистік экономикалық кризистер мен құбылыстардың болып отыруын алдын
ала көре білу. Бұл болжамның біріншіден айырмашылығы -нақты сандық форма
қабылдамайды, ол белгілі уақытта өзгерістің болу және болмау мүмкіндігін,
яғни жүйелі түрде болып тұратын оқиғаларды көрсетеді, сондықтан ол
біріншіге қарағанда болжамның қарапайым түрі болып табылады.
Болжамның үшінші түрі- әлеуметтік-экономикалық тенденсиялардың жалпы
нұсқасын ғана болжай білу. Ол оқиғаның нақты анықтамасын да, сандық формсын
да білдірмейді.
Біздің еліміздің тарихында бірінші рет Республика Президентінің
басшылығымен 1997 жылғы қазан айында қоғам мен экономиканың 2030 жылға
дейінгі даму тенденциясының ғылыми болжамы жасалып, баспасөзде жарияланды.
Қазақстан-2030 стратегиясы гүлденудің, қауіпсіздікті сақтаудың және бүкіл
қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартудың тура жолы, қоғамның даму
идеологиясының негізі. Онда дүниежүзілік және өз тәжірибемізді, ұзақ
мерзімді ағымдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды, оның күшті және әлсіз
жақтарын әділ талдау, ішкі мүмкіндіктерді ұзақ мерзімді зерттеу негізінде
еліміздің стратегиялық мақсаты айқындалған. Ол - тәуелсіз, гүлденген,
саяси тұрақты, өзіне тән ұлттық бірлігі, әлеуметтік әділеттігі, барлық
тұрғындардың экономикалық әл ауқаты сақталған Қазақстан құру.
Еуразияның орталығында орналысқан, әсіресе энергетикалық ресурсы мол
ғылыми және шығармашылық әлеуетті жоғары Қазақстан Орталық Азияда Барыс
деңгейіне көтеріліп, басқа дамушы елделге үлгі бола алады.
Дамудың жоғары қарқынына жету жолдары мыналар болып табылады: еркін
нарық, қатал қаржы саясаты, мемлекеттің нарықтық күштерге араласуы, шетел
инвестициясының, жаңа технология мен білімнің, қазіргі инфрақұрылым мен
технология кеңінен енуі. Осыған сәйкес Қазақстан-2030 да келесі үш
онжылдықта жүзеге асыратын 7 ұзақ мерзімді басымдық істер қарастырлады:
1. Ұлттық қауіпсіздік. Аумақтың тұтастығын толық сақтау жағдайында
тәуелсіз, егемен мемлекет ретінде даму.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның топтасуы.
3. Экономиканы жоғары шетелдік инвестицияға және өз қаражатына сүйенген
ашық экономикалық нарық ретінде дамыту. Экономиканың нақты, тұрақты және
әрқашан өсіп отыратын макроэкономикалық даму қарқынына қол жеткізу
(инфляцияның төмендеуі, бюджет дифицитін азайту, ұлттық валютаның
тұрақтылыға және жинақтық жоғары нормасы).
4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және әл-ауқаты. Барлық
қазақстандықтардың өмір сүру жағдайын, денсаулығын, экологиялық ордасын
жақсартып отыру.
5. Энергетикалық ресурстар. Қазақстанның энергетикалық ресурстарын тез
өндіру ұлғайту және мұнай мен газды сыртқа шығаруды тиімді пайдалану арқылы
пайда табу, ол өз кезегінде экономиканың тұрақтылығына және халықтың
жағдайының жақсаруына жол ашады.
6. Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс салалары. Осы шешуші
секторларды ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға, саяси тұрақтылық пен
экономикалық өрлеуге жәрдемдесетіндей дәрежеге дамыту.
7. Кәсіби мемлекет. Ісіне адал және қабілетті адамдардан үкімет құру,
сыбайлас жемқорлыққа және қылмысқа қарсы батыл күрес жүргізу.
Бұл міндеттердің әрқайсысына сай келетін стратегия жасау арқылы
мемлекет бюджетті мен дамуы бір жылдық, үш жылдық, соңында бес жылдық
жоспарлар негізінде бірте-бірте жүзеге асырылады.
Жоспарлауға объективті экономикалық заңдылықтарды білу және саналы
қолдану негіз болады. Экономикалық заңдылықтар экономика дамуының негізгі
тенденцияларын бағыттарын, мазмұнын, сипатын анықтайды, дегенмен олар бұл
тенденциялардың нақты сандық көлемін көрсете алмайды. Шаруашылық дамуының
тиімді вариантын саналы таңдау мүмкіндгін, кеңітілген ұдайы өндірістің
пропорциясы мен қарқынын анықтау, оның нәтижесін бөлу ғылыми методология,
әдістеме және жоспарды ұйымдастыру арқылы жүзеге асады. Жоспарлаудың
әдістемесі әдістемелер жиынтығынан, нақты тәсілдерден, техникалық-
экономикалық және экономикалық-математикалық есептеулерден тұрады. Олар
жоспардың жеке тараулары мен көрсеткіштерін үйлестіру, байланыстыру және
талдау үшін қажет. Тәжірибеде баланстық, нормативтік, сарапшылдық баға,
экономикалық-статистикалық, экономикалық математикалық және басқа әдістер
жоспарлаудың ең маңызды тәсілдері болып табылады.
1.3 Болжау мен жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері
Нарықтық қатынастар дамыған шетелдерде әлеуметтік-экономикалық
процестер (үрдістер) барысында әкімшілік басқару тұрғысындағы директивтік
жоспарлар қолданылмайды. Оларда мемлекеттік экономикалық реттеу негізінен
демократиялық тәсілмен әр түрлі индикативтік (ұсынымдық), стратегиялық
жоспарлар құру арқылы жүзеге асырылады. Осындай болжамдар мен жоспарларда
мемлекет пен жеке мешік кәсіпкерлер арасындағы экономикалық қатынастар
өзара байланысып, өз мүдделерін жүзеге асыруға бейімделеді. Оның бірден бір
себебі: нарықтық экономика жағдайында жеке меншік негізінде кәсіпорындар
көптеген қоғамдық мәселелерді шеше алмайды. Сондықтан инфрақұрылымды
дамыту, өнеркәсіп салаларын жаңарту және қайта құру, халық шаруашылығын
қажетті арзан шикізат және электр энергиясымен қамтамассыз ету, ұлттық
деңгейде ғылыми-техникалық, эксперименттік және конструкциялық тәжірибелік
зерттеу жұмыстарын жүргізу, тағы басқа да проблемаларды шешуді мемлекет өз
мойнына алу керек. Бұл бағыт әсіресе өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы
ұлы тоқыраудан (1929-1993 жылдардағы экономикалық қалпына келтіру және
нарықтық қатынастарды дамыту үшін қажет болады. Капиталистік елдер
дағдарыстан шығудан бірден-бір жолы ретінде, экономикалық реттеуші құрал
негізінде ұлттық жоспарлар мен бағдарламалар, салықтық және банктік, тағы
басқа қосымша тұтқаларды қолдануға мәжбүр болды. Оның негізінде бір себебі:
нарықтық экономикада әрбір кәсіпорын, фирма, кәсіпкер өз пайдасын көздеп
жұмыс істейді, ал жалпы халық шаруашылығының дамуы, өндіріс және әлеуметтік
инфрақұрылымдар, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстар, халықтың
әлеуметтік жағдайлары мемлект тұрғысынан қамқорлыққа алуды қажет етеді.
Осыған байланысты елдің жағдайы мен болашағын ойлаған мемлекет әлеуметтік
экономикалық дамуды қадағалап отырады және оның басым бағыттарын анықтайды.
Индикативтік мемлекет жоспарлар бірнеше басты тұғырларды қамтиды, әрі
негізінен ұсынымдық сипатқа ие. Оның негізгі мазмұны қоғамдағы әлеуметтік
тепе-теңдікті қамтамасыз ету, жұмыссыздық пен инфляция деңгейін, жалақының
өсу қарқынын реттеу, мамандардың кәсіби денгейін көтеру, сұраныс пен
ұсыныстарды өзара сәйкестігіне қол жеткізу, жоғары және сапалы өнтіріс
технологияларымен қамтамасыз ету, ұлттық экономика жекелеген басымдықтарды
анықтау, т.б. мәселелерді қамтиды. Бұл жоспардың орындалуы үшін мемлекет
оны жүзеге асыруға қатысушыларға тікелей мемлекеттік тапсырыстар, сонымен
қатар тиісті салалық және несиелік жеңілдіктер береді. Жоспарлар сонымен
бірге аймақтардағы шаруашылық процестерін реттеу үшін де пайдаланады. Ол
жергілікті өзін өзі қаржыландыратын аймақтардың материалдық және қаржылық
дамуын қамтитын органдармен шартты жасауда бағдарлық қызмет атқарады; бұған
орталық бюджеттен бөлінетін жәрдемақы мен дотация (көмек) да кіреді.
Жекелеген елдерде жоспарлаудың деңгейі географиялық, экономикалық және
саяси жағдайлардың әр түрлілігіне, тарихи дамуға, ел тұрғындарының өмір
сүру салты мен дәрежесіне, басқа елдермен экономикалық-саяси қарым-
қатынастарына тығыз байланысты.
Елдердің даму дәрежесінің әр түрлілігі жоспарлау жүйесінің бірнеше
түрін анықтауға мүмкіндік береді. Әзірше бір кешен құруға келмейтін дамушы
елдердің жоспарларын былай қойғанда, жоспарлау жүйесінің мына түрлерін атап
өтуге болады: солтүстік американдық, азиялық, еуропа-батысеуропалық. Бұл
жүйелер бір-бірінен ерекшеленеді, сонымен бірге олар басқа континенттердегі
елдерде де қолданылады.
Жоспарлаудың солтүстік американдық жүйесі. Оған АҚШ,Канада және олармен
бірге Мексика бірігеді. Бұл елдер осы арқылы Еуропа экономикалық
қоғамдастығына және жаңадан құрылған еуропалық жалпы рынокқа топтасқан
елдерге қарсы тұра алатын күшке айналады. Бұл қоғамда жоспарлау тәсілі
өнімді үдемелі процесінің тиімділігіне өз әсерін тигізеді.
АҚШ пен Канадаға тән сипат мынау: олар дүниежүзілік нарық көлемінде
азық түлікті және шикізатты мол өндіреді, бірақ оларға неғұрлым аз шығын
жұмсайды (бұл Австралия мен Зеландияға да тән), яғни арзан өнім шығарады.
Сол себепті мемлекет тарапынан бөлінетін көмек (субсидия)азаяды, қазіргі
кезде оның мөлшері өнімнің бір өлшеміне шаққанда, Еуропалық одақ мүшелері
шығындарының жартысына ғана тең. Осыған байланысты АҚШ, Канада,австралия
елдерінде экономиканың дамуына үкіметтің әсері азайған, яғни мемлекеттік
реттеу дәрежесі төмен, олар көбінесе дүниежүзілік рынокты жаулап алуға
бейімделген. Мұнда негізгі айқындайтын бағыттар мыналар: баға саясаты (ауыл
шаруашылығы өнімдерін жоғары бағаға сатып алуды қолдау); сыртқы сауданы
реттеу (дүниежүзілік ірі тауар өндірушілер мен шетелге шығарушыларды
қорғау); қатаң мақсатқа бағытталған көмектер (субсидиялар); кәсіпкерлік
саланың тұрақты түрде бәсекеге төтеп бере алушылығы; табыстардағы үлкен
дифференциация (айырмашылықтар). Осыларды жүзеге асыру үшін мемлекет, бір
жағынан, елдің экономикасын басқаруды мақсатты бағдарлама әдісімен
жүргізіп, жүйелі болжамдар жасайды, екінші жағынан, әр түрлі келісім
шарттар арқылы ірі-ірі шаруашылық кәсіпкерлік компаниялармен нарықтық
қатынастар орнатылады. АҚШ-та тұңғыш рет үлкен экономикалық үлгілер
жасалады, оның көмегімен кез келген елдің, жеке аймақтың, типті бүкіл дүние
жүзі елдері экономикасының дамуын жобалауға болады. Сондай үлгілердің бірі
- үлкен экономикалық ДРИ үлгісі, ол экономикалық қызметтің төрт
секторындағы (үй шаруашылығы, нақты өндіріс, үкімет секторы және рынокпен
байланысты басқа мемлекеттер) сұраныс пен ұсынысты бейнелейді. Келесі үлгі
- экономиканың өсудің жоғары қарқыны жағдайындағы қызметі. Мұнда
экономикалық дамуды сипаттайтын мынадай факторлар пайдаланылады: халықтың
орналасуы, өзіндік құн, табыс пен тұтынудың өсуі, минералдық шикізаттың
сұранысы мен ұсынысы, баға саясаты, капиталға деген қажеттілік, қоршаған
ортаны қорғау және сыртқы қатынастар. Бұл болжамдар әр түрлі экономикалық
әдістер қолдануды, шығын шығару -өндіру үлгісін, сарапшылар бағасына
негізделген жүйелі талдау тәсілін пайдалануды талап етеді.
АҚШ-та стратегиялық жоспарлауды көбінесе ірі корпорациялар пайдаланады.
Мұнда ең аз дегені үш түрлі тәсіл қолданылуы мүмкін.
Бірінші өте тар көлемді қамтитын тәсіл бойынша, корпоративті жоспарлау
фирма құрамдарының көптеген географиялық және функциональдық әрекеттерін
біріктіру мен үйлестіруді қамтамасыз ететін тәсіл ретінде қарастырылады.
Екінші, ең көп таралған тәсіл бойынша, корпоративті жоспарлау фирма
қабылдайтын барлық шешімдерді және оның элементтерін толық қамтиды. Бұл
тәсіл Американың көптеген ірі корпорацияларындағы жоспарлау процесі
процедурасынан әлдеқайда кең мағынаны білдіреді.
Тәжірибе көрсетіп жүргеніндей, кейбір корпорацияларда басты және ерекше
мәні бар мәселелерді олардың өз сана-сезімі арқылы шешеді. Ол үшін фирманың
лауазымды адамдарымен кеңес немесе мәжіліс өткізіліп, ұсынған бағыттарды
жүзеге асыруға кететін ұзақ мерзімді шығындар мен артықшылықтарға талдау
жасалып, жоспар жасағанда ескеріледі. Бұл үшінші тәсілдің мазмұнын құрайды,
әсіресе фирманың ұзақ мерзімді даму бағыттарын айқындауға және оған сәйкес
шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.
Азиялық жоспарлау жүйесі Жапония, Оңтүстік Корея, Гонконг, Тайвань,
Сингапур, т.б.елдерде белсенді түрде дамыған. Бұл үлгі бойынша көп жағдайда
мемлекеттік қолдау және мемлекеттік реттеу механизмдері қолданылады.
Мысалы: Тайвань елінде көбіне шағын және орта деңгейдегі фирмалар жұмыс
істейді, соған сәйкес үкімет олардың бәсекелік қабілетін арыттыруға
біріккен зерттеу институттарын құру арқылы көмектесуде. Жапон
экономикасының мемлекеттік және жеке секторларына үш басты міндет
жүктеледі: сыртқы саудадағы тұрақсыздықты азайту, яғни нарық
механизіміндегі мүмкін болар өзгерістерді ескеру; жапон тұрғындарының елдің
экономикалық жағдайына сай келетін тұрмыс денгейін қамтамасыз ету; шұғыл
өзгерістер тұрақты экономикалық және әлеуметтік нәтижелерге жету. Осыған
сәйкес үкімет төменгі мөлшерлі пайыздық ставкілер арқылы қаржылық
сайымдылығы жоғары ірі өндірістерді, бәсекелік қабілеті мол, экспорттық
рынокты тез игеретін үлкен бизнесті көтермелеп дамытады. Сол сияқты
Жапонияда аграрлық секторды реттеу шаралары да дүние жүзі азық- түлік
рыноктарындағы жағдайларға сәйкес анықталады. Шаруа қожалықтары мен олардың
ұйымдары мемлекеттік субсидиялар және несиелер алады, жерді иемдену мен
пайдалану мөлшерлері, өндіріс көлемі мен импорт шектеледі, өнімді жинау мен
бөлу, баға денгейі бақыланады. Мемлекеттік субсидиялар саланың
инфрақұрылымына шығатын шығынның 80 пайызын жабады.
Қазіргі кезде экономикасының дамуы жағынан жапония дүние жүзінде екінші
орынға (АҚШ-тан кейінгі) шықты. Бұл -негізінде төрт үлкен және бірнеше
мыңдаған кішкентай аралдарда орналасқан мемлекет. Жер көлемі бойынша ол 60-
шы орында, халқының саны 125 млн адам, оның ішінде жұмыс істейтіндер саны
63 млн адамнан асады. Соның 93 пайызы экономиканың жеке секторында жұмыс
істейді. Жұмыссыздық денгейі 2-3 пайыз. Адамдарды жұмысқа тарту өте жоғары
денгейде, жұмысшылардың кәсіби шеберлігі да жоғары, еңбекке ынталылығы да
зор. Орташа еңбекақы мөлшері 1997 жылдың наурыз айында 3000 доллар
шамасында болды. Бұл -дүние жүзіндегі ең жоғары көрсеткіш. Сол кезде АҚШ-та
оның мөлшері жапон деңгейінен 63 пайызын, Германияда 77, Францияда 39
пайызын құрады.
Жапониядағы жоспарлар жүйесі 3 түрлі жоспарды қамтиды:
-ұлттық территориялардың 10 жылға арналған даму жоспары;
-ағымдағы жылға арналған әлеуметтік-экономикалық саясат.
Өз кезегінде ұлттық территориялардың даму жоспары 4 түрге бөлінеді:
-аймақтардың даму туралы үкімет жоспары;
-жергілікті жерлерді дамыту туралы аймақтық жоспар;
-жергілікті жоспар;
-экономикасы нашарлаған аймақтарды дамыту жоспары.
Ағымдық жоспарлар бюджет жоспарын анықтауға негіз болады.
Жапониядағы жоспарлаудың кейбір ерекшеліктеріне тоқтала кетелік.
Біріншіден, әлеуметтік экономикалық және ғылыми-техникалық бағдарламалар
жүйесі нарық экономикасының үкіметтік реттеудің құралы ретінде қолданылады.
Мемлекеттік деңгейде бұларда ұлттық идеялар мен мақсаттар анықталады және
үкіметтің оларды орындау міндеттері көрсетіледі. Осыған сәйкес экономика
құрылымының негізгі салаларына бағдар-бағыт берер еді және жұмылдырылады.
Жеке меншік фирмалар жалпы ұлттық міндеттер мен үкіметтің қаржы несие
және салық жеңілдіктерін есептей отырып, өздерінің комерциялық және
өндірістік қызметін анықтайтын егжей тегжейлі жоспар жасайды. Фирмалар
нарықтағы өз айқындамасын біледі, өз шешімдерінің дұрыстығына: қай бағытта
даму керке, қандай ғылыми зерттеулер жүргізіп, қандай технология жасау
керек -осының бәріне жауап береді. Мұндай жағдайларда үкімет өз ресурстарын
негізінен жаңа білім алуға шоғырландырып, біліктілігі жоғары мамандар
даярлауды қамтамасыз етеді.
Жапониядағы мемлекеттік жоспарлаудың екінші ерекшелігі мынада: мұнда
әлеуметтік-экономикалық мақсатқа жетудің негізгі бағыты технологияны дамыту
болып табылады, ол өндірістің салалық құрылымына сәйкес болуы тиіс және
дүниежүзілік нарықтың бәсекелестік қабілетіне байланысты өзгеріп отырады.
Технологиялық дамудың өзіндік ерекше кезеңдері бар.
Үшінші ерекшелік үкімет бәсекенің даму жүйелілігін және әлем рыногында
әйгілі жеке фирмаларға жан-жақты қолдау көрсетуді қарастырады. Елдегі
соғыстан кейінгі кезең идеологтары мұны өндіріс потенциалының қарқынды
технологиялық жаңаруының тұтқасы деп білді, ал кең көлемде -жалпы ұлттық
өнімнің ең жоғары қарқынды өсуін қамтамасыз етудің, ішкі рынокта бағаны
тұрақтандыру және халықтың тұрмыс денгейін көтерудің негізі деп түсінді.
Экономиканың негізгі бағыттарының дамуын, ұлттық бағдарламаларды жүзеге
асыруды басқару саясаты әкімшілік нормаларға емес, құқықтық және
экономикалық нормаларға сәйкес құрылады. Олардың құрамдас бөліктері: елдегі
жалпы экономикалық заңдар, салалық реттеу және министірліктер мен
ведомствалар мәртебесі туралы заңдылықтар. Барлығына бірдей шаруашылықпен
айналысу құқығы, бюджет, салық, еңбек, монополияға қарсы күрес, жер,
табиғатты қорғау, сыртқы сауда, валюта мәселелері жалпы экономикалық заңдар
арқылы шешіледі.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, Жапонияда ұзақ мерзімді жоспарлау жүйесі
бір орталыққа бағындырылмайды, жеке кәсіпкерлердің іскерлік бағыттары
шектелмейді. Сондықтан да оның 70-80 пайызы үлкен корпорацияларда
қолданылады. Олардағы жоспарлаудың ерекшеліктері мынада: ең әуелі ағымды
көрсеткіштер мен жобалардың арасындағы алшақтықтар анықталады, содан кейін
оларды жоюдың әр түрлі шаралары қабылданады. Жоспарлаудың мақсаты пайданы
көбейту емес, белгіленген міндеттерді орындауды қамтамасыз ету.
Еуропалық жоспарлау жүйесі экономикасы жақсы дамыған батыс еуропалық
елдерде (Франция, Германия, Нидерланды, Скандинавия елдері, Австрия,
Испания) қалыптасты. Оның ерекшелігі: бұл елдер тарихыи, саяси және
экономикалық жағынан әр түрлі болғанымен, экономикада қолданылатын ортақ
тәсілдері мен әдістеріне байланысты белгілі бір топтарға бөлінеді.
1. Бір бағытта жоспарлау белгілі бір елдің өзінде жақсы дамыған
экономикалық үрдістерді тұрақтандыруға арналған жобалар. Олар көбінесе сол
елдің атымен аталады. Мысалы: жоспарлаудың голландиялық түрі. Ол бойынша
елдегі рыноктың пайдалы тенденцияларын сақтау жоспарланады. Бұр көбіне
қысқа мерзімге (1жыл) арналып жасалынады.
2. Аймақтық немесе итальяндық үлгі бойынша жоспарлар экономикалық
аймақтар немесе экономиканың жекелеген салаларының дамуы арасындағы
қайшылықтарды, теңсіздікті жою, азайту мақсатында жасалады. Мысалы,
Италияның солтүстік және оңтүстік аймақтарының жоспарлары, өнеркәсіп пен
ауыл шаруашылығының жоспарлары, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
жоспарлары, халықтардың әр түрлі жіктерінің табыстары арасындағы алшақтықты
жою жоспары,т.б.
3. Скандинавиялық немесе швециялық үлгі бойынша халықтардың жоғары
тұрмыс деңгейіне тұрақты әлеуметті кепілдеме беру жоспары жасалады. Бұл
жүйенің ережесіне орай өндірісті орталықтандырылмаған рынок жүйесі бойынша
жүргізген тиімді, мұнда мемлекет фирмалардың өндірістік қызметіне
араласпайды, бірақ еңбек нарығында белсенді саясат қолданады (жұмыспен
толық қамту, еңбегіне қарай жалақы төлеу). Яғни бұл жүйе бойынша жеке
сектор өндірісті неғұрлым тез өсіруге құштар, ал мемлекет салық жүйесі
негізінде пайданың тиісті бөлігін алып, халықтың тұрмыс денгейін көтеруге
көмектеседі, бірақ өндіріске әсерін тигізбейді. Швецияда ЖІӨ-дегі мемлекет
шығынының үлесі 65-70 пайызға тең. Олардың көп бөлігі әлеуметтік көмек
көрсету саласына жұмсалады.
2 Қазақстан Республикасындағы болжау мен жоспарлаудың дамуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігіне жалпы сипаттама
1. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын
тиiмдi iске асыруды ықпал ететiн мемлекеттік жоспарлау жүйесiн құру және
дамыту миссиясы болып табылатын орталық атқарушы орган.
2.Министрлiктің негiзгi мiндеттерi мыналар:
1) Қазақстан Республикасының Әлеуметтік-экономикалық
дамуының стратегиялық мақсаттарын және басымдықтарын, негiзгi бағыттарын
қалыптастыру;
2) мемлекеттiң Әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтарымен және
ақша-кредит саясатымен өзара қарым-қатынаста мемлекеттік фискалдық,
кедендiк және бюджеттік инвестициялық саясатты, сондай-ақ халықаралық
экономикалық және қаржылық қатынастар саласындағы саясатты қалыптастыру;
3) экономика секторларында мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыру.
3. Министрлiк қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы
үкiметiнiң кесiмдерiне, өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерге, сондай-ақ
осы Ережеге сәйкес жүзеге acырады.
4. Министрлiк мемлекеттiк мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлға болып табылады, мемлекеттiк тiлде атауы жазылған мөрi мен
мөртаңбалары, белгiленген үлгідегі бланкiлерi, сондай-ақ заңнамаға сәйкес
қазақстан Республикасы қаржы министрлiгінің қазынашылық органдарында
шоттары болады.
Министрлiк азаматтық-құқықтық қатынастарға түседi.
Министрлiктiң, егер заңнамаға сәйкес уәкілеттік берiлсе, мемлекеттің
атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
5. Министрлiктiң штат санының лимитін Қазақстан Республикасының
үкiметi бекiтедi.
6. Министрлiктiң заңды мекен-жайы: Астана қаласы, Жеңiс даңғылы, 33-
үй.
7. Министрлiктiң толық атауы - "Қазақстан Республикасы Экономика және
бюджеттiк жоспарлау министрлiгi мемлекеттік мекемесi.
8. Осы Ереже Министрлiктiң құрылтай құжаты болып табылады.
9. Министрлiктiң қызметін қаржыландыру республикалық бюджет
қаражатының есебiнен жүзеге асырылады.
Министрлiкке өзiнiң функциялары болып табылатын мiндеттердi орындау
тұрғысында кәсiпкерлiк субъектілерiмен шарттық қатынастарға түсуге тыйым
салынады.
Егер Министрлiкке заңнамалық кесiмдермен кiрiстер әкелетiн қызметтi
жүзеге асыру құқығы берiлген болса, онда мұндай қызметтен алынған кiрiстер
республикалық бюджеттің кiрiсiне жiберiледi.
Министрлiктiң негізгі функциялары мен құқықтары
10. Министрлiк мемлекеттiк саясатты қалыптастыру саласында заңнамада
белгіленген тәртіппен мынадай стратегиялық функцияларды жүзеге асырады:
1) мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын
әзiрлеудiң салааралық және өңiраралық үйлестiруiн жүзеге асырады;
2) қазақстан Республикасындағы экономикалық қызмет түрлерiн жүзеге
асыруды регламенттейтiн стратегиялық, орта мерзiмдi экономикалық, бюджеттiк
жоспарлау және рұқсат беру жүйесiн жетілдiру;
3) бюджет процесiне әдiснамалық жетекшiлiк ету;
4) орталық және жергілiктi атқарушы органдардың қатысуымен Қазақстан
Республикасы үкiметiнiң Бағдарламасын және оны iске асыру жөнiндегi iс-
шаралар жоспарын қалыптастыру, олардың орындалу мониторингiн жүзеге асыру;
5) басымды бюджеттік инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың)
тiзбесiн қалыптастыру;
6) гранттарды тартуға басымды өтiнiмдер тiзбесiн қалыптастыру және оны
Қазақстан Республикасы үкiметiнiң бекiтуiне енгiзу;
7) мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борышты,
бюджеттiк кредит берудi жоспарлауды және талдауды жүзеге асыру;
8) Қазақстан Республикасының ұлттық Банкiмен бiрлесiп, бюджетті атқару
жөнiндегi орталық уәкiлетті органның қатысуымен алдағы орта мерзiмдi
кезеңге арналған республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзiмдi жоспары, жинақталған мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген
борыштың көлемi мен құрылымы негізiнде мемлекеттiк және мемлекет кепілдiк
берген қарыз алу мен борыштық жай-күйiн және болжамын жыл сайынғы бағалауды
дайындау;
9) Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзiмдi жоспарын әзiрлеу;
10) Қазақстан Республикасы үкiметiнiң орта мерзiмдi фискалдық
саясаттың жобасын әзiрлеу;
11) тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет, бюджетке
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобасын әзiрлеу;
12) тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды
iске асыру туралы қазақстан Республикасы үкiметi қаулысының жобасын
әзiрлеу;
13) төтенше мемлекеттік бюджеттi әзiрлеу;
14) республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеттерi арасындағы үш жылдық кезеңге арналған жалпы
сипаттағы ресми трансферттер көлемi туралы қазақстан Республикасы Заңының
жобасын әзiрлеу;
15) бiрыңғай бюджет сыныптамасының жобасын әзiрлеу;
16) қаржыландырудың жылдық жоспарын әзiрлеу және бекiту;
17) әлеуметтiк-экономикалық дамудың, бюджеттiк жоспарлау жүне
бағдарламалаудың, мемлекеттiк, салалық (секторалдық) және өңiрлiк
бағдарламалардың орта мерзiмдi жоспарларының әзiрленуiн және iске асырылуын
әдiснамалық қамтамасыз ету;
18) бюджеттiк инвестициялардың жүзеге асырылуын әдістемелік қамтамасыз
ету, әзiрленуiн ұйымдастыру мен оның мониторингi;
19) инвестициялық ахуалды жақсарту жөнiнде шаралар әзiрлеу,
мемлекеттiк бағдарламаларды және басым инвестициялық жобаларды iске асыру
үшiн шетелдiк инвестицияларды тартуға ықпал ету;
20) жұмылдыру дайындығы және жұмылдыру саласында негiзгі бағыттарды
әзiрлеу және бiрыңғай мемлекеттiк саясатты жүргiзу;
21) Қазақстан Республикасының мемлекеттiк қаржы мен мемлекеттiк
меншiгiн басқару және жекешелендiру саласында мемлекеттік саясаттың
мақсаттары мен басымдықтарын айқындау;
22) республикалық және жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен жүзеге
асырылатын бюджеттiк инвестициялардың iске асырылу барысы туралы жиынтық
ақпаратты жасау және оны Қазақстан Республикасының үкiметiне ұсыну;
23) мемлекеттiк басқару жүйесiн жетiлдiру жөнiнде ұсыныстарды
қалыптастыру;
24) әкiмшiлiк реформаларды әдiснамалық қамтамасыз етудi жүзеге асыру;
25) мемлекеттік кәсiпкерлік саласындағы саясатты қалыптастыру және
экономиканың жеке секторларындағы мемлекеттiң қатысуын кеңейту немесе
қысқарту жөнiндегi ұсыныстарды тұжырымдау;
26) орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдардың функцияларына
талдауды жүзеге асыру;
27) ел дамуының орта мерзiмдi басымдарын есепке ала, ұлттық
компаниялар даму жоспарын қарау және келiсу;
28) оған тиесiлі ұйымдардағы акциялар мен қатысу үлесi бойынша
мемлекеттiң кiрiстерiн қалыптастыру саласында дивидендтiк саясатты
тұжырымдау;
29) басым бағыттарды айқындау және халықаралық қаржылық және
экономикалық ұйымдар мен донор елдерден қаржылық және техникалық көмектердi
тартуды және пайдалануды үйлестіру;
11. Министрлiк мемлекеттік саясатты iске асыру саласында мынадай
функцияларды жүзеге асырады:
1) мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларды iске асыру
жөнiндегi қызметiн талдауды және үйлестірудi жүзеге асыру;
2) елдiң, Қазақстан Республикасының өңiрлерi мен салаларының
әлеуметтік-экономикалық даму мониторингін, әлемдiк экономиканың жай-күйін
және дамуын талдауды жүргiзу;
3) экономикалық талдауды және макроэкономикалық болжауды жүргiзу;
4) экономикалық қауiпсiздiк мәселелерінің мониторингі;
5) республикалық және жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдердi
болжау;
6) мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламаларды, бюджеттік
бағдарламаларды, бюджеттiк инвестициялар мен гранттарды iске асырудың
тиiмдiлiгiн (нәтижелілігiн) бағалауды жүргiзу;
7) ұлттық компаниялар қызметiнiң тиiмдiлігін талдауды және бағалауды
жүзеге асыру;
8) мемлекеттік меншiк объектiлерiн басқаруды талдауды және бағалауды
жүргiзу;
9) орталық жүне жергілікті атқарушы органдардың қатысуымен қазақстан
Республикасының Жұмылдыру жоспарын әзiрлеу және оны iске асыруды үйлестiру;
10) республикалық бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын
мемлекеттiк органдардың штаттық кестелерiн талдауды жүзеге асыру;
11) Қазақстан Республикасында қолданыстағы және әзiрленетiн
мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалар тiзбесiн қалыптастыру
және одан әрі жүргiзу;
12. Министрлiк экономикалық қызметті мемлекеттiк реттеу саласында
мынадай функцияларды жүзеге асырады:
1) республикалық бюджеттік инвестициялық жобаларға (бағдарламаларға)
экономикалық сараптама жүргiзу;
2) өнiмдi білу туралы келiсiмдi қоса алғанда, жер қойнауын пайдалануға
арналған келiсiм-шарттарға экономикалық сараптаманы жүзеге асыру және
оларға салықтық сараптаманың қорытынды кезеңiн жүргiзу.
13. өзiне жіктелген мiндеттердi iске асыру және өзiнiң функцияларын
жүзеге асыру үшін Министрлiктің заңнамада белгiленген тәртіппен:
1) Қазақстан Республикасының үкiметiне мемлекеттік әлеуметтiк-
экономикалық саясаттың негізгi бағыттары бойынша ұсыныстар енгізуге;
2) орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың орта мерзiмдi
жоспарларды, үкiмет Бағдарламасын iске асыру жөнiндегi іс-шаралар
жоспарларын iске асыруының мониторингiн жүзеге асыруға;
3) Қазақстан Республикасының үкiметіне үкiмет Бағдарламасын iске асыру
жөнiндегi іс-шаралар жоспарын түзету жөнiнде ұсыныстар енгiзуге;
4) Қазақстан Республикасының үкiметiне мемлекеттік және салалық
(секторалдық) бағдарламаларды одан әрі iске асырудың орындылуы туралы
ұсыныстар енгiзуге;
5) өз құзыретi шегiнде ақпараттық-талдау материалдарын дайындауға және
оларды мемлекеттік органдарға ұсынуға;
6) өз құзыретi шегiнде нормативтiк кесiмдерді әзiрлеуге және
шығаруға;
7) өз құзыретi шегiнде келiссөздер жүргiзуге және Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарын, сондай-ақ шетелдік заңды тұлғалармен
келiсiмдер жасасуға;
8) өз құзыретi шегiнде мемлекеттiң қатысуымен ұйымдарды құру, қайта
ұйымдастыру, сондай-ақ тарату мәселелерi жөнiнде ұсыныстар енгізуге;
9) өз құзыретi шегiнде мемлекеттік органдардан, мемлекеттiң қатысуымен
заңды тұлғалардан және басқа ұйымдар мен жеке тұлғалардан қажеттi
ақпараттар мен құжаттарды сұратуға және алуға;
10) консалтингтік қызметтердi жүзеге асыру үшін қазақстандық және
шетелдік заңды және жеке тұлғаларды жұмысқа тартуға;
11) шетелдiк мемлекеттердің құзыретті органдарымен өзара іс-қимыл
жасауға;
2.2 Елдiң 2003 жылғы Әлеуметтiк-экономикалық дамуын талдау және 2004
жылға арналған дамуын бағалау
2003 жылы ЖIӨ-нiң нақты өсуi 9,2%-ды құрады, ал орташа жылдық
инфляция 6,4% деңгейiнде қалыптасты.
Өткен жылы әлемдiк экономика өрдiстерiнiң негізiнде болжанғандай
теңгенiң АҚШ долларына шаққандағы айырбас бағамы күшейдi. Бұл ретте, болжам
151 теңге болғанымен, айырбас бағамының нақты мәнi өткен жыл iшiнде орташа
149,45 теңге құрады. Теңге, ең алдымен, мұнайға қойылатын жоғары бағаның
және доллардың еркiн айырбасталатын басқа валюталарға қатысты 20%-дан астам
құнсыздануының салдарынан күшейдi.
Саудадағы негізгі әрiптес елдер валюталарының қоржынына (евро, ресей
рублi, қытай юанi) қарағанда, теңгенiң АҚШ долларына қатысты күшеюiне
қарамастан, теңгенiң нақты мәнi 2,5%-ға құнсызданды.
Бұл елдiң ағымдағы операциялар шотының және тұтастай алғанда, төлем
теңгерiмiнiң оң сальдосын қамтамасыз етуге ықпал eттi.
Елдегi макроэкономикалық тұрақтылық экономиканың дамуына
ынталандырушы әсер етуiн жалғастырды, бұл тауарлар мен қызметтер көрсету
өндiрiсiн ұлғайтудың, тiкелей шетелдiк инвестициялардың едәуiр ағынын,
мемлекеттік бюджетке кiрiстер түсiмiнiң және, сайып келгенде, ел халқының
әл-ауқатын арттырудың басты факторына айналды.
Сыртқы фактор - әлемдiк сауда рыноктарындағы қолайлы конъюнктура,
сондай-ақ экономикалық өсудi қамтамасыз етуге оң әсерiн тигiздi.
Сыртқы экономикалық тауар айналымы 2003 жылы 22,4 млрд. АҚШ долларын
құрады және 2002 жылмен салыстырғанда 26%-ға ұлғайды. Бұл ретте экспорт
Қазақстан үшiн рекордтық көрсеткiш 13,2 млрд. АҚШ долл. құрап, 32%-ға
ұлғайды. 2003 жылы тауарлар импорты 9,1 млрд. АҚШ долл. құрады және 2002
жылмен салыстырғанда 18,4%-ға ұлғайды.
Импорт құрылымындағы инвестициялық тауарлардың үлесi 38%-ды, аралыє
өнерксiптік тұтыну тауарларының үлесi 39%-ды, ал тұтыну тауарларының үлесi
22%-ды құрайды.
2003 жылы еңбекақының нақты өсуi 7,6%-ды құрады.
2002 жылмен салыстырғанда жұмыссыздар саны 20,1 мың адамға немесе
2,9%-ға азайды. Жұмыссыздық деңгейi 8,8% мөлшерiнде қалыптасты (2002 жылы
9,3 %).
2003 жылы еңбекақының 73,6%-дық өсiмi еңбек өнiмділiгiнiң өсуi
есебiнен қамтамасыз етілдi. өнеркәсiптегi еңбек өнiмдiлігі нақты
еңбекақының өсуiнен 17%-ға дерлiк басып озды. Осы салада капиталды жаңа
өнiм түрлерін шығаруды ұйымдастыруға қайта инвестициялау үшін жинақтау
процесi басталды.
Инфляцияның төменгi деңгейі, бюджет жүйесінің сенiмділігі, елдің
төлем теңгерiмi мен теңгенің айырбас бағамының тұрақтылығы, сондай-ақ
тұтастай қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттілігі макроэкономикалық
тұрақтылықпен қатар жүрдi.
Бағалау бойынша 2004 жылғы бiрiншi жарты жылдықта өткен жылдың
осындай кезеңiмен салыстырғанда жалпы iшкi өнiмнің (ЖIӨ) өсуi 9,1%-ды
құрады. 9,4%-ға өнеркәсiптегі, 5,2%-ға ауыл шаруашылығындағы көлемдердің
ұлғаюы өсудi қамтамасыз етті. қызметтер көрсету секторында барлық көлік
түрiмен жүк тасымалдау көлемi 9,3%-ға және бөлшек тауар айналымы - 7,1%-ғa
ұлғайды.
2003 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 2004 жылғы бiрiншi жарты
жылдықта ЖIӨ құрылымында айтарлықтай өзгерiстер болған жоқ. Бағалау бойынша
ЖIӨ-дегi тауарлар өндiрiсiнiң үлесi 40,6%-ды (2003 жылғы қаңтар-маусымда
39,1%) қызметтер көрсету - 53,3%-ды (55,5%) құрады.
Ағымдағы жылдың бiрiншi жарты жылдығының қорытындылары бойынша орташа
инфляция деңгейi 6,6%-ды құрады және өткен жылғы осындай кезеңмен
салыстырғанда айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ (6,7%).
Негiзгі қазақстандық тауарлар бағаларының әлемдiк рыноктағы жоғары
деңгейi экспорт түсiмдерi көлемiнiң едәуiр ұлғаюына ықпал eттi. Ағымдағы
жылдың бес айында сыртқы сауда айналымы 11,5 млрд. АҚШ долларын құрады және
2003 жылғы осындай кезеңнен 46%-ға жоғары. Экспорт 7 млрд. АҚШ долларын,
импорт 4,5 млрд. АҚШ долларын құрады, өсу тиiсінше 42 және 52%-ды құрады.
Мұнай өндiру саласында шетелдiк инвесторлардың қатысуымен iрi
инвестициялық жобаларды, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске
асыру, сондай-ақ бiрқатар салалық бағдарламаларды жүзеге асыру экономикаға
тартылатын инвестициялар көлемiн жоғары деңгейде сақтап қалуға мүмкiндiк
бердi. Өткен жылғы осындай кезеңмен салыстырғанда негiзгi капиталға
инвестициялар 12,1%-ғa ұлғайды. Салынған инвестициялардың жалпы кЈлемінiң
60,9% кәсіпорындар, ұйымдар және халық қаражатының үлесiне келедi.
Мұнайдың сақталып отырған жоғары бағалары және елге валюта түсiмiнiң
зор көлемінің ағылуы теңге бағамы күшеюiнің негiзгi себебi болды. Мысалы,
2004 жылғы бiрiншi жарты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz