Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Сан есімнің сөзжасам тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Есептік . реттік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Топтық . жинақтық сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Болжалдық . бөлшектік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1 Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Сан есімнің сөзжасам тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Есептік . реттік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Топтық . жинақтық сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Болжалдық . бөлшектік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Сөзжасам саласындағы сан есімнің сөзжасамына, мағыналық топтарына, түрлеріне түсіндірме беру.
Курстық жұмыстың мақсаты: есім сөздердің сөзжасамы, олардың зерттелуі мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері: сөздерді топтастырудың белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасақан, негізгі үш принципке сай қазақ тіліндегі сан есімнің лексика-семантикалық сипатын айқындау; морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінуін талдау;
Ғылыми жаңалығы: сан есімнің сөзжасамы жан-жақты ғылыми еңбектерге сүйене отырып, жан-жақты қарастырылды. Сол себепті бұл жұмыс курстық жұмыс ретінде алғаш қорғалмақшы.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Зерттеудің дереккөздері ретінде ғылыми теориялық еңбектер мен зерттеулер пайдаланылды. Соның ішінде, Ысқақов А., Оралбаева Н., Исаев С., Гуревич И., Пашковский А., Мешков О., Степанова М., Шанский Н., Айдаров Г., Севортян Э., Байтұрсынов А., Жұбанов Қ., Сәдуақасов Ж., Оралбаева Н. т.б ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Аталмыш жұмысты мектеп қабырғасын қазақ тілі пәні сабағында, университет, коллледж студенттеріне білім беруде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Бұл жұмыс, яғни сан есімнің сөзжасамын және сөзжасам тәсілдері тіл білімінің осыларды қамтитын саласының теориялық негізіне аз да болса үлес болып қосылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Осы курстық жұмыс кіріспеден, негізгі мәселелерді қамтыған екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Әдіс-тәсілдер: анализ, синтез, салыстырмалы, тарихи-салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылды.
Сөзжасам тілі білімінің жеке, дербес саласы, оның өзіндік зерттеу объектісі бар. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік нұсқалар сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі – күрделі мәселелер жатады. Басқаша айтқанда сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Курстық жұмыстың мақсаты: есім сөздердің сөзжасамы, олардың зерттелуі мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері: сөздерді топтастырудың белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасақан, негізгі үш принципке сай қазақ тіліндегі сан есімнің лексика-семантикалық сипатын айқындау; морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінуін талдау;
Ғылыми жаңалығы: сан есімнің сөзжасамы жан-жақты ғылыми еңбектерге сүйене отырып, жан-жақты қарастырылды. Сол себепті бұл жұмыс курстық жұмыс ретінде алғаш қорғалмақшы.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Зерттеудің дереккөздері ретінде ғылыми теориялық еңбектер мен зерттеулер пайдаланылды. Соның ішінде, Ысқақов А., Оралбаева Н., Исаев С., Гуревич И., Пашковский А., Мешков О., Степанова М., Шанский Н., Айдаров Г., Севортян Э., Байтұрсынов А., Жұбанов Қ., Сәдуақасов Ж., Оралбаева Н. т.б ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Аталмыш жұмысты мектеп қабырғасын қазақ тілі пәні сабағында, университет, коллледж студенттеріне білім беруде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Бұл жұмыс, яғни сан есімнің сөзжасамын және сөзжасам тәсілдері тіл білімінің осыларды қамтитын саласының теориялық негізіне аз да болса үлес болып қосылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Осы курстық жұмыс кіріспеден, негізгі мәселелерді қамтыған екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Әдіс-тәсілдер: анализ, синтез, салыстырмалы, тарихи-салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылды.
Сөзжасам тілі білімінің жеке, дербес саласы, оның өзіндік зерттеу объектісі бар. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік нұсқалар сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі – күрделі мәселелер жатады. Басқаша айтқанда сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
1. М. Б. Балақаев, К. М. Есенов, Е. Н. Жанпейісов, Н. О. Оралбаева Қазіргі қазақ тілінің сөзхасам жүйесі Алматы, «Ғылым»1989.
2. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. Алма – Ата, 1971. С. 157.
3. Н. О. Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. Алматы, «Ғылым» 1988.
4. А. Ысқақов Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі»1991
5. В. В. Виноградов Русский язык. М., Л., 1947
6. Н. А. Баскаков Каракалпакский язык. М., 1952
7. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957
8. Н. К. Дмитриев Грамматика башкирского языка. Л., 1948
9. К. Мусаев Грамматика караимского языка: Фонетика и морфология. М., 1964
10. C. Е. Малов К изучению турецких числительных. М., Л., 1935
11. Русская грамматика. М., 982. Ч.
12. А. Н. Кононов Грамматика языка тюркских рунических памятников VII – IX вв. Л., 1980
13. М. Ф. Лукин К вопросу о лексико – грамматическом статусе числительных в современном русском языке 1987
14. Э. Р. Тенишев Строй сарыг – югурского языка
15. В. З. Панфилов Философские проблемы языкознания М., 1977
2. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. Алма – Ата, 1971. С. 157.
3. Н. О. Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. Алматы, «Ғылым» 1988.
4. А. Ысқақов Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі»1991
5. В. В. Виноградов Русский язык. М., Л., 1947
6. Н. А. Баскаков Каракалпакский язык. М., 1952
7. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957
8. Н. К. Дмитриев Грамматика башкирского языка. Л., 1948
9. К. Мусаев Грамматика караимского языка: Фонетика и морфология. М., 1964
10. C. Е. Малов К изучению турецких числительных. М., Л., 1935
11. Русская грамматика. М., 982. Ч.
12. А. Н. Кононов Грамматика языка тюркских рунических памятников VII – IX вв. Л., 1980
13. М. Ф. Лукин К вопросу о лексико – грамматическом статусе числительных в современном русском языке 1987
14. Э. Р. Тенишев Строй сарыг – югурского языка
15. В. З. Панфилов Философские проблемы языкознания М., 1977
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 6
0.1 Сан есімнің сөзжасам тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...11
0.2 Есептік - реттік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 16
0.3 Топтық - жинақтық сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...19
0.4 Болжалдық - бөлшектік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Сөзжасам саласындағы сан есімнің сөзжасамына, мағыналық топтарына, түрлеріне түсіндірме беру.
Курстық жұмыстың мақсаты: есім сөздердің сөзжасамы, олардың зерттелуі мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері: сөздерді топтастырудың белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасақан, негізгі үш принципке сай қазақ тіліндегі сан есімнің лексика-семантикалық сипатын айқындау; морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінуін талдау;
Ғылыми жаңалығы: сан есімнің сөзжасамы жан-жақты ғылыми еңбектерге сүйене отырып, жан-жақты қарастырылды. Сол себепті бұл жұмыс курстық жұмыс ретінде алғаш қорғалмақшы.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Зерттеудің дереккөздері ретінде ғылыми теориялық еңбектер мен зерттеулер пайдаланылды. Соның ішінде, Ысқақов А., Оралбаева Н., Исаев С., Гуревич И., Пашковский А., Мешков О., Степанова М., Шанский Н., Айдаров Г., Севортян Э., Байтұрсынов А., Жұбанов Қ., Сәдуақасов Ж., Оралбаева Н. т.б ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Аталмыш жұмысты мектеп қабырғасын қазақ тілі пәні сабағында, университет, коллледж студенттеріне білім беруде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Бұл жұмыс, яғни сан есімнің сөзжасамын және сөзжасам тәсілдері тіл білімінің осыларды қамтитын саласының теориялық негізіне аз да болса үлес болып қосылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Осы курстық жұмыс кіріспеден, негізгі мәселелерді қамтыған екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Әдіс-тәсілдер: анализ, синтез, салыстырмалы, тарихи-салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылды.
Сөзжасам тілі білімінің жеке, дербес саласы, оның өзіндік зерттеу объектісі бар. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік нұсқалар сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі - күрделі мәселелер жатады. Басқаша айтқанда сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Қай тілде де сөзжасам ертеден келе жатқан тілдік құбылысқа жататыны белгілі. Түркі тілдерінің ең көне жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола алады. Көне жазба ескерткіштер тілінде негізгі түбір сөздермен қатар туынды сөздер болғаны белгілі. Олар: туынды түбір, күрделі сөз, бір сөздің бірнеше мағынада қолдануы түрінде кездеседі. Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір - іг, біл - гі, ур - уш, иел - ме, өт - унч ), сөздерінің тіркесу арқылы жасалады (күнтүз, Темірқапығ, Қара құм, Ілтеріс, арқыш - тіркіш, секіз он, йеті йуз), сол сияқты бір сөздің бірнеше мағынады қоланылуы да сөзжасам жүйесіне жатады. Келтірілген мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдер болғанын анық көрсетіп тұр. [1, 8 - 9]
Ғ. Айдаров жазба ескерткіштер тілінде сөзжасам тәсілдерінің түрлілігін, оның тілінің даму тарихында біртіндеп қалыптасқанын айтады. [2, 157]
Көне түрік тілі қазіргі түркі тілдерінің күре тамыры деп есептесек, онда көне түркі тілдерінің сөз жасалымы қазақ тіліне де тән деп есептеуге болады. Ғ. Айдаров өзінің еңбектерінде көне жазба ескерткіштер тілінде сөз тудырудың қазіргі тірі тұлғаларының бірсыпыра барын және өлі тұлғалардың кездесетінін де айтып кеткен болатын.
Тілдің сөзжасам жүйесі ерте заманан бері келе жатыр, қазіргі күнде әбден қалаптасқан. Тілдің сөзжасам жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін болғандықтан, оны тұрақты деп те қарастыруға болады. Сөзжама туралы ашылып отырған жаңалықтар, сандық өзгерістер ретінде жылжымалық оның әр саласының қызметі әр заманын да құбылып тұрған.
Қазақ тілінің сөзжасамы жеке сала болғанмен, сөзжасамдық құбылыс әр сөз табымен байланысты, өйткені сөзжасамдық элементтер барлық сөз табына ортақ болмай, жеке сөз табына қатысты ғана сөз жасайды. Осымен байланысты сөзжасамдық элементтердің белгілі сөз табына қатысты айқындалады да, олар белгілі сөз табының көрсеткіші саналады.
Қазақ тіліндегі барлық сөз табының сөзжасамдық мүмкіндігі бірдей емес. Зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарының сөзжасамдық қабілеті өте күшті. Олар сөзжасамдық элементтерге де өте бай, тілдің сөзжасамдық тәсілдеренің бәрі де бұл сөз таптарына қатысты. Сан есім, үстеу сияқты сөз таптарының жоғарыда аталған сөз таптарынан сөзжасамдық мүмкіндігі сәл төмен. Есімдік, одағай, еліктеуіш сөздер сияқты сөз таптары сөзжасам жағынан тым елеусіз, сөзжасамдық қабілеті жоқтың қасы. Ал шылау сияқты сөз табының сөзжасамдық элементтері де жоқ.
Сонымен бірге әр сөз табының сөзжасамдық өзінше ерекшелігі де болады. Бұл тұрғыдан еліктеуіш сөздер мен сан есімді атауға тура келеді. Мысалға еліктеуіш сөздерде қосымша бірілі - жарым болып, қосақтау тәсілі негізгі орын алады. Сан есімде қосымшалар аз, негізінен аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Бұл ғана емес, сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуында да өзіндік ерекшелігі бар.
Тілімізде сөз таптарының көбі өзінің құрамына сөзжасам процестері арқылы толықтырып, байытып отырады, олар үшін сөзжасам процесі - үздіксіз болып отыратын құбылыс. Бірақ сөзжасамдық процестің үздіксіз болып отыруы барлық сөз табына қатысты емес. Сөз таптарының сөзжасам жүйесіндегі осы ерекшелігіне қарап, үнемі дамудағы сөз таптары және белгілі деңгейдегі сөз таптары деп бөлуге де болады. Бірінші топқа зат есім, сын есім, етістік, үстеу жатады. Екінші топқа есімдік, сан есім, одағай,, еліктеу сөздер, шылаулар жатады [3, 18 - 19].
Сан есім - есімдер тобына жататын сөз таптарының бірі. Өзінің мағынасы мен функциясы жағынан сан есім өзге сөз таптарына қарағанда, сын есімге біршама жақын. Сан есім - заттың сан мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін лексика - грамматикалық сөз табы. Мысалы: бес, екі, жиырма сөздері сол заттардың тек сандық, мөлшерлік жағын ғана, демек, олардың сан жағынан қанша екендігін ғана анықтайды[4, 191].
Сан есім жүйесі өзіндік жүйесі бар, сан есім сөзжасамына қатысатын тілдік тұлғалар, олардың негізгілері. Сан есім сөзжасамдық бірліктеріне сан атаулары және сөзжасамдық жұрнақтар жатады. Сан атаулары сөзжасамда негіз сөз қызметін атқарады. Сан есімнің жұрнақтары сөзжасамдық қосымшалар қызметін атқарады. Сан есім сөзжасамына басқа сөз таптарының сөздері қатыспайды яғни басқа сөз табынан сан есім сөздер жасалмайды. Сан есім сөзжасамында тілде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдері біразы қолданылады, бірақ бәрі емес. Мысалы: сан есімде семантикалық тәсіл қолданылмайды, синтетикалық тәсіл өте өнімсіз, ал сөзжасамның аналитикалық тәсілі сан есім сөзжасамда негізгі қызмет атқарады.
Сан есімнің жекелеген қосымшалары тек сан есімдерге ғана жалғанады, басқа сөз таптарына жалғанбайды яғни мұнда негіз сөз тек сан есім ғана болуы тиіс. Бұл жағдай сан есім сөзжасамның өз ішінде тұйықталуын туғызған, басқаша айтқанда, сан есім сөзжасамы өз аясында қалады, бұл да - сан есім сөзжасамының бір ерекшелігі.
1 Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы.
Сан атаулары - өте ертеден келе жатқан сөздер тобы, олар барлық көне жазба ескерткіштерде кездеседі. Сан есімдердің көнелігіне байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны анық көріне бермейді. Ал марксизм - ленинизм қағидасы бойынша жалпы сандық ұғымның қалыптасуы ақиқат өмірмен байланыстырылады.
В. В. Виноградов осы қағидаға негізделе отырып, - орыс тіліндегі сан атаулары зат есім мен сын есімнен бөлініп шыққан, - дейді[5, 25]. Түркологтарда да осы пікір кездеседі, Н.А. Баскаков: Сан есімдер - есімдерден бөлініп шыққан сөз табы, олар сын есім, үстеу сияқты белгі мағынасын білдіреді - деген[6, 225].
Қазақ тіліндегі сан есімдерді зерттеп жүрген ғалымдардың бірі Ә. Хасенов осы пікірді қолдайды: Түркі тілдеріндегі негіздік сөздік қорға жататын сан атаулары өмір шындығынан, конкретті заттан алынған, яғни зат есімдерден шыққан. Әрине, бұл жалпы сандық ұғымдардың дамуы математика ғылымының дамуымен байланысты, адамзат қажеттігінен туды деген пікірге ешбір қайшы келмейді, қайта оны толықтыра, растай түседі. Екіншіден, белгілі бір құбылыстың өткен тарихын қазіргісімен салыстыра, оның қазіргі тілдік фактілер, мәселен жоғарыда келтірілгенсандық семантикалы есімдер мен сөз тіркестері, түрік тілдеріндегі негізгі сан атаулары зат есімдерден бөлініп шықты деген жорамалымызды жоққа шығармайды, қайта растайды - дейді[7, 20]. Бұл келтірілген пікір - жалпы тілде сан есімнің пайда болуы жөніндегі жорамал. Бірақ ол сан атауларының нақтылы қалай жасалуы жөніндегі мағлұмат емес.
Сан есімдер де - өзінің сөзжасамдық жүйесі бар сөз табына жатады және сан есімнің сөзжасамдық жүйесі көне ертеде қалыптасқан. Сан есімнің сөзжасам жүйесінің өзіндік сөзжасам элеменнтері, моделдері, типтері бар. Сан есім өзіндік сөз жасау тәсілдері бар. Мысалға сан есімде семантикалық тәсіл қолданылмайды, синтетикалық тәсілде өнімсіз болып табылады, сөзжасамның аналитикалық тәсілі сан есімнің сөзжасамында негізгі қызмет атқарады.
Сан есімнің сөзжасамдық элементтері белгілі бір заңдылыққа негізделген. Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы белгілі бір қосымшалармен ғана байланысты. Сан есім - қосымшағы өте кедей сөз табы. Сан есімнің сөзжасамы қосымшаларының қолданудың өзіндік тілдік заңдылықтары бар. Мысалы: сан есім жұрнақтары басқа сөз табына жалғанбай, тек сан есім сөздерге жалғанады да, одан сан есімнің түрлі семантикалық топтарын жасайды. Өзге сөз таптары қосымша талғамайды, сан есімде оның сөзжасамдық қосымшалары өз аясынан шықпайды. Сан есім қосымшалары жаңа сан жасай алмайды, тек сан атауын түрлендіріп, оған мағына үстейді. Мысалы: Үшінші, төртінші күндері ағаш отырғызушылардың тобы көбейе түсті. Иә, айтты -- айтпады, өткен жылы бесінші бөлімше колхоз бойынша мемлекетке астық сату жоспарын бірінші болып орындады. (Қ. Боранбаев). Осындағы үшінші, төртінші, бесінші, бірінші деген сан есімдердің құрамындағы -- нші, -- інші жұрнағы реттік сан есімдер жасайды, яғни сан есімнің бір семантикалық тобының жұрнағы.
Мұндай сан есім қосымшалары көп емес, оларға реттік, жинақтық сан есімдердің қосымшалары жатады. Сан есімнің түрлі семантикалық топтары жасалу үшін, басқа сөз таптарының қосымшалары да пайдаланылады. Бұл құбылыс та тіл заңдылығынан негізгі орын алмағанмен, тілде бар жағдай. Тілдік элементтердің өз қызмет атқаруы кездесіп отырады. Сан есімнің семантикалық топтарының жасалуында бұл біраз орын алады. Мысалы: Жасы сол кезде қырықтарды алқымдалған, сақалды, мұртты кісі еді (С. Мұқанов). Жасы отыздардағы, қыр мұрынның астына шоқталап мұрт қойған сіріңке қара жігіт (Ж. Жұмақанов). Мұнда қырықтар, отыздар деген болжалдық сандар сен есімге көптік жалғау жалғану арқылы жасалған. Сан есімнің болжалдық семантикалық тобының жасалуына зат есімнің көптік жалғауы қатысып тұр.
Сан есім құрамында кездесетін көне қосымшалардың жағдайы басқашарақ: Олар -- ыз -- із (сегіз, тоғыз), -- ты -- ті (алты, жеті). Бұл морфемалардың этимологиясы белгісіз. Қосымша сөзде жиі кездесетін элемент, бірақ ол басқа сандарда қайталанбайды. Ал сан есім сөздерінің құрамында кездесетін басқа жымдасқан морфемалардың түп негізі белгілі сөзге барып тіркеледі. Бұл заңды, өйткені сан есім сөзжасамының негізі - синтетикалық тәсіл емес, аналитикалық тәсіл. Оған дәлел ретінде құрамы күрделі морфемадан тұратын алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан атауларын келтіруге болады. Н. К. Дмитриев кейбір жеке сөздердің этимологиясына келсек, алтымыш (алпыс), етемеш сөздері алты, ете (жеті) сөздерінен - мыш, - меш жұрнақтары арқылы жасалған, ол алғаш он дегенді білдірген болу керек. Мұндай сан есім формалары көптеген түркі тілдеріне қатысты дейді. Ол сексен, тоқсан сөздерін сегіз, тоғыз сөздерімен байланыстырады да, олардың құрамындағы екінші компонентті он сөзінің өзгерген түрі деп санайды[8, 90].
Қ. Мұсаев та осы пікірді қуаттап, кейбір сан атаулары этимологиясы тұрғысынан күрделі сан есімдерден шыққан, мысалы: алты - мыш, йет (и), сексен (секиз он), тохсан (тоғуз - он) - дейді[9, 200].
Қазақ тілі мамандарынан Ә. Хасенов оыс пікірді қуаттай отырып былай дейді: мыш - міш формаларын айқындауда еске алынуға тиісті бір жағдай бар. Ол қазіргі чуваш тіліндегі реттік сан аффиксі - меш. Мәселен чуваштарда бірінші, оныншы сияқты формалар перемеш, вунамеш түрінде қолданылады. Бұл форма түрік тілдерінің басқа ешбіреуінде жоқ. - мыш аффиксі өте көне аффикс. Дегенмен - мыш он ұғымынан білдірген деген пікірді түркологияда толық дәлелденген пікір деуге тарихи дерек жоқ[7, 23].
Алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарының жасалуы туралы пікір өте ертеден келе жатқанымен[10, 274], Ә. Хасеновтың бұл мәселе толық дәлелденген деуге тарихи дерек жоқ деген сөзіне қосылуға болады, өйткені осы пікір айтылғанан бері қанша уақыт өткенмен, оған әлі ұтымды, жаңа дерек қосылған жоқ. Бірақ жоғарыдағы пікірлердің бәрі ондық атаулардың жасалуынан бірлік - ондық моделіне апаратыны анық. Көне түркі тілінде ондық атауларының жасалуында осы модельдің қолданылғаны ақиқат шындық. С. Е. Малов орхон жазбаларында ондықтардың бірліктерімен тіркесте жиырма, отыз, елу, алпыс сияқты атаулары қоладанылса, бірліксіз таза ондық түрінде екон, үшон, төртон, бесон, алтон сияқты атайларының қолданылғанын айтқан [10, 274]. Ондық атауларының алғашқысы қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталса, соңғысы аздаған тілдерде ғана сақталған. Олар: сары ұйғыр, тофалар, тува, алтай, якут, хакас тілдері.
Сөзжасам жүйесінің заңдылығы бойынша жаңа сөз тілде бар модельмен жасалады. Олай болса ондықтардың соңғы атаулары да бұрын ондықтар жасалған модель бойынша жасалған бірлік + ондық моделі оның алдындағы алпыс, жетпіс сияқты сан атаулары жасалған модель деп танылуы қажеттігі шығады. Егер бұл дұрыс болса, онда алпыс, жетпіс сияқты сандардың құрамындағы - пыс, - мыс компоненттерін түркологтардың он ұғымын берген сөз деген пікір растала түседі.
Сөйтіп, аталған ондықтардың құрамындаңы морфемдік күрделілік олардың қосымша арқылы емес, бірлік пен ондық ұғымды білдіретін сөздерден ондық атаулары жасалғанын көрсетеді. Қазңр құрамы әбден жымдасқан бұл сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы екі санның тіркесінен, олардың біріне - бірі көбейтілуі арқылы ондықтардың атын жасағаны көрінеді. Аталған тәсіл сан есім сөзжасамында өте ерте кең тараған. Негізгі ерте қаланған аналитикалық тәсіл күні бүгінге дейін сан есім сөзжасамында негізгі орын алады. Ешбір сөз табының сөзжасамынан ол сан есімдегедей орын алмайды. Бұл сан есім сөз табының даму тарихының барлық кезеңіне қатысты деуге әбден болады.
Сан есімнің сөзжасам жүйесінен мынадай жағдайлар анық байқалады. Сандық атау жасауды қатысты элементтер - тек қана сан есімдер. Ал сан есімнің семантикалық топтарының жасалуына сан есімнің өз көрсеткіштерімен қатар басқа сөз таптарының кейбір көрсеткіштері де актив қатысады. Әрине, сан есімнің семантикалық топтарын жасауға кез келген қосымша қатыса бермейді. Ондай қызметке араласатын қосымшалардың түрлері де, саны да белгілі, олар әр семантикалықтоптың жасалуында айтылады. Сан есімнің тағы бір ерекшелігі - сан есімнің сөз тудырушы, сандық ұғым жасаушы жұрнақтары жоқ. Сол себептен сан есім басқа сөз таптарынан жұрнақтар арқылы сан есімге айналып, өз құрамын толықтыра алмайды, басқа сөз табынан сан есімге айналдыратын аффикстер сан есімде жоқ. Ешбір сөз табы сан есім сөзжасамына негіз бола алмайды.
Сан есім өзінің құрамын өзге сөз табтарынан толықтыра алмайды. Сан есімнің сөзжасамының бір ерекшелігі деп осы басқа сөз таптарынан жасалмайтындығын айтуға болады. Сан есім сөзжасамына тек сандық атаулар ғана негіз болады, басқа сөз таптары сан атаулысан жасай алмайды. Сан есім сөзжасамы сан есім аясынан шыға алмайды. Сан есімдер өзінің ішкі мүмкіндігі арқылы ған байып, толығып, басқа сөз таптарында кездеспейді. Сондықтан рны сан есмнің сөзжасамына ғана байланысты негізгі ерекшелігі деп санауға әбден болады.
Бірақ бұған қарап, сан есміде қосымша жоқ деуге болмайды, өйткені сан есімнің өзіне ғана тән кейбір қосымшалары бар. Олар жаңа сандық мағына туғызбайды, санға үстеме ұғым қосып, сан есімнің түрлі семантикалық топтарын жасайды. Сан есімнің қосымшалары тек қана сан есімдерге жалғанады, басқа сөз таптарына жалғанбайды. Яғни мұнда негіз сөз тек сан есім ғана болуға тиіс. Бұл жағдай сан есім сөзжасамының өз аясында қалады, бұл да сан есім сөзжасамының тағы бір ерекшелігі.
Сан есім сөзжасамының осы ерекшелігі көне замандардан қалыптасқан. Оған сан есім сөздердің морфемдік құрамы да толық дәлел болады. Сан есім сөздердің морфемдік құрамындағы кей сөзде ғана өосымшаға ұқсас морфема бар, олар: - пыс, - піс (алпыс, жетпіс), - із, - ыз (сегіз, тоғыз).
Сан есім сөзжасамында тағы бір ерекшелік өзіне назар аударады. Сан есім сөзжасамындағы негізгі модельдер мен тәсілдер қазір өз қызметін тұйықтаған, өте пассивтенген, олар тілді сан атауларымен қазір күнделікті толықтырылып отырған модельдер мен тәсілдер емес. Анығырақ айтсақ, сан есім сөзжасамының модельдері мен тәсілдері бір кездерде өте актив қызмет атқарып, тілдегі сан атауларын жасаған. Тілімізге орыс тілінен миллион, миллиард, триллион сияқты сан атаулары енген кезде де олардың тіркесімен талай сан атауларын жасауды сан есімнің сөзжасамының тәсілдері мен модельдері қызмет атқарады. Бірақ сан есім сөзжасамының тәсілдері мен модельдері қызмет атқарды. Бірақ сан есім сөзжасамының тәсілдер мен модельдері қазір жаңа сан атауларын жасап, тілге жаңа сан қосып, үздіксіз қызмет етіп отырған жоқ. Бұл арада олардың қызметін зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарының сөзжасам модельдері, тәсілдерімен салыстыруға келмейді. Сондықтан да сан есім құрамы басқа сөз таптарымен салыстырғанда, тұрақты деуге болады. Аталған жағдайлар сан есім сөзжасамының өзіндік ерекшелігін танытады[3, 27].
Тіліміздегі сан есімдердің басқа тілден енген сан атаулары арқылы толығуы өте өнімсіз және тілдің басқа тілден сан атауларын қабылдауы жүйелі түрде болып тұратын құбылыс емес. Бұл жолмен де сан есім толығып, байып отырмайды. Сан есім сөздер сырттай қарағанда, өте аз болып көрінеді, өйткені көпшілік бұл сөз табына бірлік, ондық атаулары мен жүз, мың сияқты сөздер ғана жатады деп ойлап қалады. Шындығында сан есімге жататын сөздер жиырма шақты дара сөздермен ғана шектеліп қоймайды, оның құрамы бұлардан әлдеқайда мол. Сандық ұғымдарды білдіретін сөздер басқа ешбір халықтың тілінен кем емес. Қазақ тіліндегі аналитикалық тәсіл арқылы елу сегіз модель бойынша миллионға дейін 999980 күрделі сан атаулары жасалған, сан есімді сөз табы дәрежесіне көтеретіндер де - осы күрделі сан атаулары. Бірақ олар санаттан тыс қалып, сөздіктерде көрінбей жүр. Сан есім атауларынан сөздікте небәрі жиырма шақты дара сандардың атаулары ғана беріледі.
1.1 Сан есімнің сөзжасам тәсілдері
Сан есім сөзжасамы екі тәсіл бар. Олар: синтетикалық және аналитикалық тәсілдер. Аналитикалық тәсілдері дегеніміз -- сан есім сөзжасамының ең негізгі тәсілі. Аналитикалық тәсіл сан есімнің сөзжасамьшда негізгі тәсіл болып саналады, өйткені -- сан есімнің нағыз сандық атауларының бәрі дерлік аналитикалық тәсіл арқылы жасалған. Сан есімдегі негізгі түбір сан атауларынан басқа есептік сандардың бәрі аналитикалық тәсілмен жасалған.
Негізгі түбір сан есімдерге көбіне бірлік, ондық атаулары және жүз, мың деген сандар жатады, бірақ олардың барлығы емес. Бірліктердін, ішінен төрт санды бұл топқа қоспауға да болады. Олар туралы кейінірек айтылады. Ал ондық атауларынын, ішінде де тарихи тұрғыда қарағанда аналитикалық тәсілмен жасалған, қазір дара сандарға жататын алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарыньщ алғашқы құрамы бірлік пен ондықтың тіркссінен тұрады деген пікір түркологияға кең тараған, оны көпшілік түркологтар жақтайды. Сондықтан мүндағы -пыс-піс морфемасы қазір қосымша деп тануға келгенімен, бұл сан атаулары алғаш аналитикалық тәсіл арқылы бірлік пен ондық атауының тіркесінен жасалған болып шығады. Ал ондық атауларының бірлік пен ондық атауынын, тіркесінен жасалуы -- түркі тілдерінде бар құбылыс. Оған якут, хакас, алтай, тілдеріндегі ондық атаулары дәлел бола алады. Ондық атауларынын, бірлік-ондық моделімен жасалуы -- түркі тілдеріне кен, тараған заңдылық. Жоғарыдағы ондық атауларынын, жасалуы осы модельге сай келеді[3, 29 бет].
Тіліміздегі сандық үғымдар тек бірлік, ондық, жүз, мың, миллион, миллиард деген дара сандармен аяқталмайды, ең көп сандық ұғымдар -- осы сандар бірігіп немесе араласып келген жағдайда күрделі сандық ұғымдар пайда болады. Яғни, саны қандай көп болса, түрлері, құрамдары әр түрлі болады.Сол себептен күрделі сандық үғымдарды білдіру үшін, тіркестіру түрі қолданылған, тіркестіру түрі аналитикалық тәсілге жатады. Бұл тәсіл бойынша бір сан атауымен екінші сан атауы тіркесіп, үшінші бір күрделі сандық ұғымды білдірген. Мысалы: он алты, жүз жетпіс, жүз елу төрт, мың тоғыз жүз тоқсан екі т. б. Мұндағы құрамы он және алты деген сан күрделі сандық ұғымды білдіру үшін он және алты саны тіркесіп, он алты деген күрделі есептік сан жасалған. Бұл ондық пен бірлік аралас сандардың тобынан алынды. Ал жүз жетпіс деген есептік сан есім, жүздік пен жеті ондықтан тұратын күрделі сандық үғымды білдіреді. Жүз елу төрт деген бұдан да гөрі күрделірек, мұнда жүздік, ондықтың үстіне бірлік қосылған. Осы сандық ұғымды білдіру үшін, жүз және қырық төрт деген сандар тіркестірілген, мұнда сөзжасамға қырық төрт саны дайын қалпында бір компонент ретінде кіріп отыр, сөйтіп олардан жүз қырық төрт саны жасалған. Сол сияқты мың тоғыз жүз тоқсан екі деген санда екі күрделі компоненттің тіркесі арқылы жасалған. Осы мысалдарға қарап - ақ, күрделі сан атауларының құрамы да, түрлері де, күрделі сандарды жасауға қатысатын компоненттер де алуан турлі екенін көруге болады, ол тәжірибеден де белгілі. Күрделі сан жасаушы жеке компонент қызметінде күрделі сандар өте жиі қолданылады. Олардың өзі де -- аналитикалық тәсіл аркылы жасалған сөздер. Бір туынды сөзден екінші туынды сөз жасала беретіні сияқты бір курделі саннан екінші, үшінші, одан да әрі қарай күрделі сандар жасала береді. Бұл күрделі сан атауларының мол жасалуына жол ашады. Кіші сан өзінен улкен санның жасалуына үнемі қатысып отырады. Осы жағдай сан атауларын жасаушы компоненттердің молдығын туғызады.
Сейтіп, аналитикалық тәсіл ондық атауларының жасалуынан басталып, тіліміздегі барлық қалған сан атауларының жасалуын қамтамасыз еткен. Әсіресе, курделі сан атауларының жасалуы тек қана аналитикалық тәсілге байланысты. Мысалға ондык, пен бірлік (он бес), жүздік пен ондық (жүз елу), жүздік, ондық, бірлік (жүз отыз бес), мыңдық, жүздік, ондық, бірлік (бір мың алты жүз тоқсан үш) түрінде араласа келген күрделі сандарға тіліміз өте бай.
Күрделі сан атаулары дара сан атауларынан бірнеше жүздеген, мыңдаған есе көп деуге болады. Есептік сандарды білдіретін негізгі түбір сан есімдердің саны жиырма шақты сөзден ғана тұрады. Олар бірліктер: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз; ондықтар: он, жиырма, отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан және жүздік пен мыңдық атаулары: жүз, мьщ. Осы жиырма шақты сөздер тілде миллионға дейін 999980 курделі сан атаулары жасалған, миллиард, триллионға дейінгі сирек қолданылатын күрделі сан атаулары тағы бар. Бұл -- аз сөз емес. Мұндай көп сан атаулары есептік сандардың бірімен бірінің тіркесуі аркылы ғана, яғни аналитикалық тәсіл арқылы жасалған. Сөйтіп, сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл ең өнімді, негізгі тәсілге жатады[3, 30].
Сан есім сөзжасамы аналитикалық тәсіл арқылы жасалғанда, екі я онан да көп сан атаулары бір-бірімен белгілі заңдылықтар, модельдер бойынша тіркесіп, құрамындағы компоненттердің жеке мағынасынан басқа сандық атаудың атын жасайды. Бірақ кез келген сан қалайболса, солай тіркесе бермейді. Мысалы: отыз екі, кырық алты, елу жеті, жүз тоқсан сегіз, бес мыц алты жүз алпыс бес т. б. Қандай сандардың тіркесуі күрделі сандық ұғымнын. мазмүнына байланысты. Мысалдан көрінгендегідей сан атауың жасауға тек қана сан есім сөздер қатысады, яғни сан атауын жасауға қатысатын элементтер -- есептік сандар. Бір сан мен екінші санньщ тіркесінен, келесі бір саннын, аты жасалады. Мұндағы тіркесетін сандарды бірімен - бірін байланыстыратын ешқандай қосымша жоқ. Сан есім таза аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Сондықтан сан есім сөз жасамында компоненттердід орын тәртібінін, ерекше мақызы бар. Қандай саннын, сөзжасамда қай орында тұруы қандай саннын, жасалуына байланысты. Ондық пен бірлік аралас сандар мен жүздіктердің атының жасалуына да бірлік қатысады, бірақ бірліктін, орны екеуінде екі түрлі. Мысалы: он бес, отыз төрт, қырык, екі, екі жүз, үш жүз, төрт жүз, бес жүз, сегіз жүз т. б. Ондық пен бірлік аралас санда бірліктер екінші компонент болса, жүздіктерде бірлік бірінші компонент болып түр. Бұл орындары соншалыкты түрақты, міндетті, оны өзгертуге мүлдем болмайды. Басқа сандардың да жасалуы осы сияқты, оларда да компоненттердін, орын тәртібін өзгертуге болмайды. Сөйтіп, сан есім жасалуында компоненттердін, орын тәртібі қатал сақтала-тын завдылықтарға жатады.
Аналитикалық тәсіл аркылы сан есім жасалуындағы келесі заңдылық мағынаның жасалуына байланысты. Сан есім жасауға қатысатын нақтылы сандардан басқа бір мағынаның жасалуының тілде белгілі жолдары, зандылықтары қалыптасқан. Ол завдылықтар бойынша сан атауын жасаушы компоненттер, есептік сандар бірімен-бірі белгілі қарым-қатыста тұрады. Ол қарым-қатыстьщ нәтижесінде ғана басқа сандық атау туады. Олар төмендегідей екі түрлі заңдылыққа жинақталады:
1. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сандық күрделі сандағы компоненттердін бір - біріне көбейтілуі арқылы жасалады: екі жүз, бес мың, жеті жүз, екі мың, үш мың, сегіз мың, он бір мың, жүз мың, жүз елу мың, екі жүз он бес мық, үш жүз алпыс алты мың т. б. Компоненттердін, көбейтілу тәсілі кез келген есептік сандардың тіркесіне қатысты емес. Ол белгілі компоненттен қүралған күрделі сандарда ғана кездеседі. Анырырақ айтсақ, алдымен, жүздік сандар жасаушы компоненттер бір-бірімен көбейтіледі. Мысалы: бір жүз, екі жүз, үш жүз т. б. Мұндай күрделі сандарды жасауға қатысатын компоненттер белгілі ғана сан атаулары, олар: бірліктер мен жүз саны, яғни бүған он сөз ғана компонент бола алады. Олардың тоғызы бірліктер тек бірінші компонент болады, ал жуз деген сөз екінші компонент болады. Жүздік сан есімдердің жасалуында жүз саны тірек компонент болып, күрделі санда екінші орында тұрады. Мұнда бірінші компонент өзгеріп, тірек компонент өзгермейді: төрт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз т. б. Екіншіден, көбейтілу тәсілі мыңдық сандар атауының жасалуында қолданылады. Мысалы: үш мың, он мың, жиырма жеті мың, бес жүз алпыс скі мың т. б. Мүндай мыңдықтар атын жасауға қатысатын компоненттер өте көп, бірақ олардың ішінде тірек компонент бір ғана мың деген сөз, ол мыңдықтар жасауда соңғы компонент қана болады, ал оның алдынан келетін компоненг алуан түрлі, оларға қатысатын сандар өте көп, сондықтан олар өзгеріп отырады да, тірек компонент қана өзгер-мейді. Мысалға, бірліктер, ондықтар, жүздіктер және осылар аралас сандар, олардың санын көрсету де қиын. Бұл заңдылық арқылы тілде есептік сандардың ішінен жүздік және мыңдықтардың аты жасалады.
2. Сандық ұғым күрделі сандардың компоненттеріпщ қосындысынан шығады. Мысалы: он-+-бір, жиырма-+тоғыз, алпыс+сегіз, жүз+-алпыс, жүз+сексен, жүз + - он т. б. Күрделі сан есім жасаушы компоненттердің сандық ұғымының қосындысынан жасалатын күрделі сан есімдер тілде өте көп және ондай күрделі сандарға қатыса-тын компоненттер де мол. Сондықтан бұл тәсіл есептік сан есімнің жасалуындағы өте өнімді тәсіл, өйткені ол компонент талғамайды, қолдану аясы кең, түрлі курделі сан атауларының жасалуына қатыса береді. Мысалы: қырық+бес, жүз+-алпыс жеті, сегіз жүз+токсан тоғыз, алпыс екі мың+сегіз жүз сексен жеті т. б.
Сөйтіп, есептік сандар түрлі сандардың жай рана тіркесі емес, олардың бір-біріне не көбейтілуі, не қосындысы арқылы жаңа сандық мағына жасайтыны анықталды[3, 31- 32].
Аналитикалық тәсіл сан есімнің семантикалық топтарын жасауға да қатысады. Мысалы: жүзге тарта, мың шамалы, жеті -- сегіз т. б. Бірақ онда аналитикалық тәсіл онша өнімді емес, кейбір семантикалық топтарда ғана ол қызмет атқарады, бірақ оның мағына әсері де дәл есептік сандағыдай емес, өйткені онда нағыз сан атаулары жасалмайды, сандық ұғымға түрлі мағына ғана қосылады.
Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы өнімсіз, өйткені сан есімде сөзжасам қосымшалары өте аз дегенбіз. Бұл тұрғыда сан есім зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарымен мүлдем таласа алмайды, ол үстеу сияқты жұрнаққа кедей сөз табымен де тең түсе алмайды. Сан есім сөзжасамының бұл ерекшелігі өте ерте калыптасқан. Алайда бірлі-жарым сандардын, құрамында жекелеген қосымша кездесетінін айта кеткен жөн. Бірлік сандардын. атауындағы -ты-ті, -ыз-із морфемаларының алты, жеті,сегіз, тоғыз сандарында қайталанып тұрғанына қарап, оларды осы сандарды жасаушы қосымша санау бар. Мұнымен бірге осы сандардын, жасалуьша негіз болып тұрған морфема, түбір алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарының жасалуына да негіз болған. Тек бүл түбірлер қазіргі тілдерде жеке сөз ретінде қолданылмайды, бұл, әрине, -ты-ті, ыз-із қосымшаларынын. қандай мағыналы сөзден алты, жеті, сегіз, тогыз сандарын жасағанын дәл айтуға мүмкіндік бермейді. Бірақ бұларды осы сан атауларын жасаған қосымша деп қараура кайшы емес. Сондықтан сан есімдегі нақтылы сан атауын жасаушы қосымша дегенде тек осыларды ғана атауға болады.
Ал сан есім сөзжасамындағы синтетикалық тәсіл негізінен сан есім семантикалық топтарын жасайтын қосымшалармен байланысты. Сондықтан сан есімнін, сөзжасам жүрнақтары мағына жағынан да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді, өйткені олар мағына түрлендіруші қосымшаларға жатады. Сөзжасам теориясында түрленген мағына негіз сөзде (негіз сөз -- туынды сөз жасауға негіз болған сөз) бар, негізді сөзде (негізді сөз -- негіз сөзден жұрнақ арқылы жасалған туынды сөз) жоқ мағыналык компонент. Мұнда негіз сөз де, негізді сөз дс бір сөз табына жатады[11, 265]. Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуында негіз сөз де, негізді сөз де тек сан есімге жатады. Сонымен бірге сан есім жұрнағы арқылы жасалған негізді сөздің мағынасында негіз сөзде жоқ үстеме мағына болады. Мысалы: Олар төртеу-ақ Жетеудің кемтігіш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 6
0.1 Сан есімнің сөзжасам тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...11
0.2 Есептік - реттік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 16
0.3 Топтық - жинақтық сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...19
0.4 Болжалдық - бөлшектік сан есімнің сөзжасамы ... ... ... ... ... ... .. ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Сөзжасам саласындағы сан есімнің сөзжасамына, мағыналық топтарына, түрлеріне түсіндірме беру.
Курстық жұмыстың мақсаты: есім сөздердің сөзжасамы, олардың зерттелуі мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері: сөздерді топтастырудың белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасақан, негізгі үш принципке сай қазақ тіліндегі сан есімнің лексика-семантикалық сипатын айқындау; морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінуін талдау;
Ғылыми жаңалығы: сан есімнің сөзжасамы жан-жақты ғылыми еңбектерге сүйене отырып, жан-жақты қарастырылды. Сол себепті бұл жұмыс курстық жұмыс ретінде алғаш қорғалмақшы.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Зерттеудің дереккөздері ретінде ғылыми теориялық еңбектер мен зерттеулер пайдаланылды. Соның ішінде, Ысқақов А., Оралбаева Н., Исаев С., Гуревич И., Пашковский А., Мешков О., Степанова М., Шанский Н., Айдаров Г., Севортян Э., Байтұрсынов А., Жұбанов Қ., Сәдуақасов Ж., Оралбаева Н. т.б ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Аталмыш жұмысты мектеп қабырғасын қазақ тілі пәні сабағында, университет, коллледж студенттеріне білім беруде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Бұл жұмыс, яғни сан есімнің сөзжасамын және сөзжасам тәсілдері тіл білімінің осыларды қамтитын саласының теориялық негізіне аз да болса үлес болып қосылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Осы курстық жұмыс кіріспеден, негізгі мәселелерді қамтыған екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Әдіс-тәсілдер: анализ, синтез, салыстырмалы, тарихи-салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылды.
Сөзжасам тілі білімінің жеке, дербес саласы, оның өзіндік зерттеу объектісі бар. Бұл саланың объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік нұсқалар сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздердің жасалу үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі - күрделі мәселелер жатады. Басқаша айтқанда сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді.
Қай тілде де сөзжасам ертеден келе жатқан тілдік құбылысқа жататыны белгілі. Түркі тілдерінің ең көне жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола алады. Көне жазба ескерткіштер тілінде негізгі түбір сөздермен қатар туынды сөздер болғаны белгілі. Олар: туынды түбір, күрделі сөз, бір сөздің бірнеше мағынада қолдануы түрінде кездеседі. Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір - іг, біл - гі, ур - уш, иел - ме, өт - унч ), сөздерінің тіркесу арқылы жасалады (күнтүз, Темірқапығ, Қара құм, Ілтеріс, арқыш - тіркіш, секіз он, йеті йуз), сол сияқты бір сөздің бірнеше мағынады қоланылуы да сөзжасам жүйесіне жатады. Келтірілген мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдер болғанын анық көрсетіп тұр. [1, 8 - 9]
Ғ. Айдаров жазба ескерткіштер тілінде сөзжасам тәсілдерінің түрлілігін, оның тілінің даму тарихында біртіндеп қалыптасқанын айтады. [2, 157]
Көне түрік тілі қазіргі түркі тілдерінің күре тамыры деп есептесек, онда көне түркі тілдерінің сөз жасалымы қазақ тіліне де тән деп есептеуге болады. Ғ. Айдаров өзінің еңбектерінде көне жазба ескерткіштер тілінде сөз тудырудың қазіргі тірі тұлғаларының бірсыпыра барын және өлі тұлғалардың кездесетінін де айтып кеткен болатын.
Тілдің сөзжасам жүйесі ерте заманан бері келе жатыр, қазіргі күнде әбден қалаптасқан. Тілдің сөзжасам жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін болғандықтан, оны тұрақты деп те қарастыруға болады. Сөзжама туралы ашылып отырған жаңалықтар, сандық өзгерістер ретінде жылжымалық оның әр саласының қызметі әр заманын да құбылып тұрған.
Қазақ тілінің сөзжасамы жеке сала болғанмен, сөзжасамдық құбылыс әр сөз табымен байланысты, өйткені сөзжасамдық элементтер барлық сөз табына ортақ болмай, жеке сөз табына қатысты ғана сөз жасайды. Осымен байланысты сөзжасамдық элементтердің белгілі сөз табына қатысты айқындалады да, олар белгілі сөз табының көрсеткіші саналады.
Қазақ тіліндегі барлық сөз табының сөзжасамдық мүмкіндігі бірдей емес. Зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарының сөзжасамдық қабілеті өте күшті. Олар сөзжасамдық элементтерге де өте бай, тілдің сөзжасамдық тәсілдеренің бәрі де бұл сөз таптарына қатысты. Сан есім, үстеу сияқты сөз таптарының жоғарыда аталған сөз таптарынан сөзжасамдық мүмкіндігі сәл төмен. Есімдік, одағай, еліктеуіш сөздер сияқты сөз таптары сөзжасам жағынан тым елеусіз, сөзжасамдық қабілеті жоқтың қасы. Ал шылау сияқты сөз табының сөзжасамдық элементтері де жоқ.
Сонымен бірге әр сөз табының сөзжасамдық өзінше ерекшелігі де болады. Бұл тұрғыдан еліктеуіш сөздер мен сан есімді атауға тура келеді. Мысалға еліктеуіш сөздерде қосымша бірілі - жарым болып, қосақтау тәсілі негізгі орын алады. Сан есімде қосымшалар аз, негізінен аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Бұл ғана емес, сан есімнің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуында да өзіндік ерекшелігі бар.
Тілімізде сөз таптарының көбі өзінің құрамына сөзжасам процестері арқылы толықтырып, байытып отырады, олар үшін сөзжасам процесі - үздіксіз болып отыратын құбылыс. Бірақ сөзжасамдық процестің үздіксіз болып отыруы барлық сөз табына қатысты емес. Сөз таптарының сөзжасам жүйесіндегі осы ерекшелігіне қарап, үнемі дамудағы сөз таптары және белгілі деңгейдегі сөз таптары деп бөлуге де болады. Бірінші топқа зат есім, сын есім, етістік, үстеу жатады. Екінші топқа есімдік, сан есім, одағай,, еліктеу сөздер, шылаулар жатады [3, 18 - 19].
Сан есім - есімдер тобына жататын сөз таптарының бірі. Өзінің мағынасы мен функциясы жағынан сан есім өзге сөз таптарына қарағанда, сын есімге біршама жақын. Сан есім - заттың сан мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін лексика - грамматикалық сөз табы. Мысалы: бес, екі, жиырма сөздері сол заттардың тек сандық, мөлшерлік жағын ғана, демек, олардың сан жағынан қанша екендігін ғана анықтайды[4, 191].
Сан есім жүйесі өзіндік жүйесі бар, сан есім сөзжасамына қатысатын тілдік тұлғалар, олардың негізгілері. Сан есім сөзжасамдық бірліктеріне сан атаулары және сөзжасамдық жұрнақтар жатады. Сан атаулары сөзжасамда негіз сөз қызметін атқарады. Сан есімнің жұрнақтары сөзжасамдық қосымшалар қызметін атқарады. Сан есім сөзжасамына басқа сөз таптарының сөздері қатыспайды яғни басқа сөз табынан сан есім сөздер жасалмайды. Сан есім сөзжасамында тілде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдері біразы қолданылады, бірақ бәрі емес. Мысалы: сан есімде семантикалық тәсіл қолданылмайды, синтетикалық тәсіл өте өнімсіз, ал сөзжасамның аналитикалық тәсілі сан есім сөзжасамда негізгі қызмет атқарады.
Сан есімнің жекелеген қосымшалары тек сан есімдерге ғана жалғанады, басқа сөз таптарына жалғанбайды яғни мұнда негіз сөз тек сан есім ғана болуы тиіс. Бұл жағдай сан есім сөзжасамның өз ішінде тұйықталуын туғызған, басқаша айтқанда, сан есім сөзжасамы өз аясында қалады, бұл да - сан есім сөзжасамының бір ерекшелігі.
1 Сан есімнің мағыналық топтарының сөзжасамы.
Сан атаулары - өте ертеден келе жатқан сөздер тобы, олар барлық көне жазба ескерткіштерде кездеседі. Сан есімдердің көнелігіне байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны анық көріне бермейді. Ал марксизм - ленинизм қағидасы бойынша жалпы сандық ұғымның қалыптасуы ақиқат өмірмен байланыстырылады.
В. В. Виноградов осы қағидаға негізделе отырып, - орыс тіліндегі сан атаулары зат есім мен сын есімнен бөлініп шыққан, - дейді[5, 25]. Түркологтарда да осы пікір кездеседі, Н.А. Баскаков: Сан есімдер - есімдерден бөлініп шыққан сөз табы, олар сын есім, үстеу сияқты белгі мағынасын білдіреді - деген[6, 225].
Қазақ тіліндегі сан есімдерді зерттеп жүрген ғалымдардың бірі Ә. Хасенов осы пікірді қолдайды: Түркі тілдеріндегі негіздік сөздік қорға жататын сан атаулары өмір шындығынан, конкретті заттан алынған, яғни зат есімдерден шыққан. Әрине, бұл жалпы сандық ұғымдардың дамуы математика ғылымының дамуымен байланысты, адамзат қажеттігінен туды деген пікірге ешбір қайшы келмейді, қайта оны толықтыра, растай түседі. Екіншіден, белгілі бір құбылыстың өткен тарихын қазіргісімен салыстыра, оның қазіргі тілдік фактілер, мәселен жоғарыда келтірілгенсандық семантикалы есімдер мен сөз тіркестері, түрік тілдеріндегі негізгі сан атаулары зат есімдерден бөлініп шықты деген жорамалымызды жоққа шығармайды, қайта растайды - дейді[7, 20]. Бұл келтірілген пікір - жалпы тілде сан есімнің пайда болуы жөніндегі жорамал. Бірақ ол сан атауларының нақтылы қалай жасалуы жөніндегі мағлұмат емес.
Сан есімдер де - өзінің сөзжасамдық жүйесі бар сөз табына жатады және сан есімнің сөзжасамдық жүйесі көне ертеде қалыптасқан. Сан есімнің сөзжасам жүйесінің өзіндік сөзжасам элеменнтері, моделдері, типтері бар. Сан есім өзіндік сөз жасау тәсілдері бар. Мысалға сан есімде семантикалық тәсіл қолданылмайды, синтетикалық тәсілде өнімсіз болып табылады, сөзжасамның аналитикалық тәсілі сан есімнің сөзжасамында негізгі қызмет атқарады.
Сан есімнің сөзжасамдық элементтері белгілі бір заңдылыққа негізделген. Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы белгілі бір қосымшалармен ғана байланысты. Сан есім - қосымшағы өте кедей сөз табы. Сан есімнің сөзжасамы қосымшаларының қолданудың өзіндік тілдік заңдылықтары бар. Мысалы: сан есім жұрнақтары басқа сөз табына жалғанбай, тек сан есім сөздерге жалғанады да, одан сан есімнің түрлі семантикалық топтарын жасайды. Өзге сөз таптары қосымша талғамайды, сан есімде оның сөзжасамдық қосымшалары өз аясынан шықпайды. Сан есім қосымшалары жаңа сан жасай алмайды, тек сан атауын түрлендіріп, оған мағына үстейді. Мысалы: Үшінші, төртінші күндері ағаш отырғызушылардың тобы көбейе түсті. Иә, айтты -- айтпады, өткен жылы бесінші бөлімше колхоз бойынша мемлекетке астық сату жоспарын бірінші болып орындады. (Қ. Боранбаев). Осындағы үшінші, төртінші, бесінші, бірінші деген сан есімдердің құрамындағы -- нші, -- інші жұрнағы реттік сан есімдер жасайды, яғни сан есімнің бір семантикалық тобының жұрнағы.
Мұндай сан есім қосымшалары көп емес, оларға реттік, жинақтық сан есімдердің қосымшалары жатады. Сан есімнің түрлі семантикалық топтары жасалу үшін, басқа сөз таптарының қосымшалары да пайдаланылады. Бұл құбылыс та тіл заңдылығынан негізгі орын алмағанмен, тілде бар жағдай. Тілдік элементтердің өз қызмет атқаруы кездесіп отырады. Сан есімнің семантикалық топтарының жасалуында бұл біраз орын алады. Мысалы: Жасы сол кезде қырықтарды алқымдалған, сақалды, мұртты кісі еді (С. Мұқанов). Жасы отыздардағы, қыр мұрынның астына шоқталап мұрт қойған сіріңке қара жігіт (Ж. Жұмақанов). Мұнда қырықтар, отыздар деген болжалдық сандар сен есімге көптік жалғау жалғану арқылы жасалған. Сан есімнің болжалдық семантикалық тобының жасалуына зат есімнің көптік жалғауы қатысып тұр.
Сан есім құрамында кездесетін көне қосымшалардың жағдайы басқашарақ: Олар -- ыз -- із (сегіз, тоғыз), -- ты -- ті (алты, жеті). Бұл морфемалардың этимологиясы белгісіз. Қосымша сөзде жиі кездесетін элемент, бірақ ол басқа сандарда қайталанбайды. Ал сан есім сөздерінің құрамында кездесетін басқа жымдасқан морфемалардың түп негізі белгілі сөзге барып тіркеледі. Бұл заңды, өйткені сан есім сөзжасамының негізі - синтетикалық тәсіл емес, аналитикалық тәсіл. Оған дәлел ретінде құрамы күрделі морфемадан тұратын алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан атауларын келтіруге болады. Н. К. Дмитриев кейбір жеке сөздердің этимологиясына келсек, алтымыш (алпыс), етемеш сөздері алты, ете (жеті) сөздерінен - мыш, - меш жұрнақтары арқылы жасалған, ол алғаш он дегенді білдірген болу керек. Мұндай сан есім формалары көптеген түркі тілдеріне қатысты дейді. Ол сексен, тоқсан сөздерін сегіз, тоғыз сөздерімен байланыстырады да, олардың құрамындағы екінші компонентті он сөзінің өзгерген түрі деп санайды[8, 90].
Қ. Мұсаев та осы пікірді қуаттап, кейбір сан атаулары этимологиясы тұрғысынан күрделі сан есімдерден шыққан, мысалы: алты - мыш, йет (и), сексен (секиз он), тохсан (тоғуз - он) - дейді[9, 200].
Қазақ тілі мамандарынан Ә. Хасенов оыс пікірді қуаттай отырып былай дейді: мыш - міш формаларын айқындауда еске алынуға тиісті бір жағдай бар. Ол қазіргі чуваш тіліндегі реттік сан аффиксі - меш. Мәселен чуваштарда бірінші, оныншы сияқты формалар перемеш, вунамеш түрінде қолданылады. Бұл форма түрік тілдерінің басқа ешбіреуінде жоқ. - мыш аффиксі өте көне аффикс. Дегенмен - мыш он ұғымынан білдірген деген пікірді түркологияда толық дәлелденген пікір деуге тарихи дерек жоқ[7, 23].
Алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарының жасалуы туралы пікір өте ертеден келе жатқанымен[10, 274], Ә. Хасеновтың бұл мәселе толық дәлелденген деуге тарихи дерек жоқ деген сөзіне қосылуға болады, өйткені осы пікір айтылғанан бері қанша уақыт өткенмен, оған әлі ұтымды, жаңа дерек қосылған жоқ. Бірақ жоғарыдағы пікірлердің бәрі ондық атаулардың жасалуынан бірлік - ондық моделіне апаратыны анық. Көне түркі тілінде ондық атауларының жасалуында осы модельдің қолданылғаны ақиқат шындық. С. Е. Малов орхон жазбаларында ондықтардың бірліктерімен тіркесте жиырма, отыз, елу, алпыс сияқты атаулары қоладанылса, бірліксіз таза ондық түрінде екон, үшон, төртон, бесон, алтон сияқты атайларының қолданылғанын айтқан [10, 274]. Ондық атауларының алғашқысы қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталса, соңғысы аздаған тілдерде ғана сақталған. Олар: сары ұйғыр, тофалар, тува, алтай, якут, хакас тілдері.
Сөзжасам жүйесінің заңдылығы бойынша жаңа сөз тілде бар модельмен жасалады. Олай болса ондықтардың соңғы атаулары да бұрын ондықтар жасалған модель бойынша жасалған бірлік + ондық моделі оның алдындағы алпыс, жетпіс сияқты сан атаулары жасалған модель деп танылуы қажеттігі шығады. Егер бұл дұрыс болса, онда алпыс, жетпіс сияқты сандардың құрамындағы - пыс, - мыс компоненттерін түркологтардың он ұғымын берген сөз деген пікір растала түседі.
Сөйтіп, аталған ондықтардың құрамындаңы морфемдік күрделілік олардың қосымша арқылы емес, бірлік пен ондық ұғымды білдіретін сөздерден ондық атаулары жасалғанын көрсетеді. Қазңр құрамы әбден жымдасқан бұл сөздердің аналитикалық тәсіл арқылы екі санның тіркесінен, олардың біріне - бірі көбейтілуі арқылы ондықтардың атын жасағаны көрінеді. Аталған тәсіл сан есім сөзжасамында өте ерте кең тараған. Негізгі ерте қаланған аналитикалық тәсіл күні бүгінге дейін сан есім сөзжасамында негізгі орын алады. Ешбір сөз табының сөзжасамынан ол сан есімдегедей орын алмайды. Бұл сан есім сөз табының даму тарихының барлық кезеңіне қатысты деуге әбден болады.
Сан есімнің сөзжасам жүйесінен мынадай жағдайлар анық байқалады. Сандық атау жасауды қатысты элементтер - тек қана сан есімдер. Ал сан есімнің семантикалық топтарының жасалуына сан есімнің өз көрсеткіштерімен қатар басқа сөз таптарының кейбір көрсеткіштері де актив қатысады. Әрине, сан есімнің семантикалық топтарын жасауға кез келген қосымша қатыса бермейді. Ондай қызметке араласатын қосымшалардың түрлері де, саны да белгілі, олар әр семантикалықтоптың жасалуында айтылады. Сан есімнің тағы бір ерекшелігі - сан есімнің сөз тудырушы, сандық ұғым жасаушы жұрнақтары жоқ. Сол себептен сан есім басқа сөз таптарынан жұрнақтар арқылы сан есімге айналып, өз құрамын толықтыра алмайды, басқа сөз табынан сан есімге айналдыратын аффикстер сан есімде жоқ. Ешбір сөз табы сан есім сөзжасамына негіз бола алмайды.
Сан есім өзінің құрамын өзге сөз табтарынан толықтыра алмайды. Сан есімнің сөзжасамының бір ерекшелігі деп осы басқа сөз таптарынан жасалмайтындығын айтуға болады. Сан есім сөзжасамына тек сандық атаулар ғана негіз болады, басқа сөз таптары сан атаулысан жасай алмайды. Сан есім сөзжасамы сан есім аясынан шыға алмайды. Сан есімдер өзінің ішкі мүмкіндігі арқылы ған байып, толығып, басқа сөз таптарында кездеспейді. Сондықтан рны сан есмнің сөзжасамына ғана байланысты негізгі ерекшелігі деп санауға әбден болады.
Бірақ бұған қарап, сан есміде қосымша жоқ деуге болмайды, өйткені сан есімнің өзіне ғана тән кейбір қосымшалары бар. Олар жаңа сандық мағына туғызбайды, санға үстеме ұғым қосып, сан есімнің түрлі семантикалық топтарын жасайды. Сан есімнің қосымшалары тек қана сан есімдерге жалғанады, басқа сөз таптарына жалғанбайды. Яғни мұнда негіз сөз тек сан есім ғана болуға тиіс. Бұл жағдай сан есім сөзжасамының өз аясында қалады, бұл да сан есім сөзжасамының тағы бір ерекшелігі.
Сан есім сөзжасамының осы ерекшелігі көне замандардан қалыптасқан. Оған сан есім сөздердің морфемдік құрамы да толық дәлел болады. Сан есім сөздердің морфемдік құрамындағы кей сөзде ғана өосымшаға ұқсас морфема бар, олар: - пыс, - піс (алпыс, жетпіс), - із, - ыз (сегіз, тоғыз).
Сан есім сөзжасамында тағы бір ерекшелік өзіне назар аударады. Сан есім сөзжасамындағы негізгі модельдер мен тәсілдер қазір өз қызметін тұйықтаған, өте пассивтенген, олар тілді сан атауларымен қазір күнделікті толықтырылып отырған модельдер мен тәсілдер емес. Анығырақ айтсақ, сан есім сөзжасамының модельдері мен тәсілдері бір кездерде өте актив қызмет атқарып, тілдегі сан атауларын жасаған. Тілімізге орыс тілінен миллион, миллиард, триллион сияқты сан атаулары енген кезде де олардың тіркесімен талай сан атауларын жасауды сан есімнің сөзжасамының тәсілдері мен модельдері қызмет атқарады. Бірақ сан есім сөзжасамының тәсілдері мен модельдері қызмет атқарды. Бірақ сан есім сөзжасамының тәсілдер мен модельдері қазір жаңа сан атауларын жасап, тілге жаңа сан қосып, үздіксіз қызмет етіп отырған жоқ. Бұл арада олардың қызметін зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарының сөзжасам модельдері, тәсілдерімен салыстыруға келмейді. Сондықтан да сан есім құрамы басқа сөз таптарымен салыстырғанда, тұрақты деуге болады. Аталған жағдайлар сан есім сөзжасамының өзіндік ерекшелігін танытады[3, 27].
Тіліміздегі сан есімдердің басқа тілден енген сан атаулары арқылы толығуы өте өнімсіз және тілдің басқа тілден сан атауларын қабылдауы жүйелі түрде болып тұратын құбылыс емес. Бұл жолмен де сан есім толығып, байып отырмайды. Сан есім сөздер сырттай қарағанда, өте аз болып көрінеді, өйткені көпшілік бұл сөз табына бірлік, ондық атаулары мен жүз, мың сияқты сөздер ғана жатады деп ойлап қалады. Шындығында сан есімге жататын сөздер жиырма шақты дара сөздермен ғана шектеліп қоймайды, оның құрамы бұлардан әлдеқайда мол. Сандық ұғымдарды білдіретін сөздер басқа ешбір халықтың тілінен кем емес. Қазақ тіліндегі аналитикалық тәсіл арқылы елу сегіз модель бойынша миллионға дейін 999980 күрделі сан атаулары жасалған, сан есімді сөз табы дәрежесіне көтеретіндер де - осы күрделі сан атаулары. Бірақ олар санаттан тыс қалып, сөздіктерде көрінбей жүр. Сан есім атауларынан сөздікте небәрі жиырма шақты дара сандардың атаулары ғана беріледі.
1.1 Сан есімнің сөзжасам тәсілдері
Сан есім сөзжасамы екі тәсіл бар. Олар: синтетикалық және аналитикалық тәсілдер. Аналитикалық тәсілдері дегеніміз -- сан есім сөзжасамының ең негізгі тәсілі. Аналитикалық тәсіл сан есімнің сөзжасамьшда негізгі тәсіл болып саналады, өйткені -- сан есімнің нағыз сандық атауларының бәрі дерлік аналитикалық тәсіл арқылы жасалған. Сан есімдегі негізгі түбір сан атауларынан басқа есептік сандардың бәрі аналитикалық тәсілмен жасалған.
Негізгі түбір сан есімдерге көбіне бірлік, ондық атаулары және жүз, мың деген сандар жатады, бірақ олардың барлығы емес. Бірліктердін, ішінен төрт санды бұл топқа қоспауға да болады. Олар туралы кейінірек айтылады. Ал ондық атауларынын, ішінде де тарихи тұрғыда қарағанда аналитикалық тәсілмен жасалған, қазір дара сандарға жататын алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарыньщ алғашқы құрамы бірлік пен ондықтың тіркссінен тұрады деген пікір түркологияға кең тараған, оны көпшілік түркологтар жақтайды. Сондықтан мүндағы -пыс-піс морфемасы қазір қосымша деп тануға келгенімен, бұл сан атаулары алғаш аналитикалық тәсіл арқылы бірлік пен ондық атауының тіркесінен жасалған болып шығады. Ал ондық атауларының бірлік пен ондық атауынын, тіркесінен жасалуы -- түркі тілдерінде бар құбылыс. Оған якут, хакас, алтай, тілдеріндегі ондық атаулары дәлел бола алады. Ондық атауларынын, бірлік-ондық моделімен жасалуы -- түркі тілдеріне кен, тараған заңдылық. Жоғарыдағы ондық атауларынын, жасалуы осы модельге сай келеді[3, 29 бет].
Тіліміздегі сандық үғымдар тек бірлік, ондық, жүз, мың, миллион, миллиард деген дара сандармен аяқталмайды, ең көп сандық ұғымдар -- осы сандар бірігіп немесе араласып келген жағдайда күрделі сандық ұғымдар пайда болады. Яғни, саны қандай көп болса, түрлері, құрамдары әр түрлі болады.Сол себептен күрделі сандық үғымдарды білдіру үшін, тіркестіру түрі қолданылған, тіркестіру түрі аналитикалық тәсілге жатады. Бұл тәсіл бойынша бір сан атауымен екінші сан атауы тіркесіп, үшінші бір күрделі сандық ұғымды білдірген. Мысалы: он алты, жүз жетпіс, жүз елу төрт, мың тоғыз жүз тоқсан екі т. б. Мұндағы құрамы он және алты деген сан күрделі сандық ұғымды білдіру үшін он және алты саны тіркесіп, он алты деген күрделі есептік сан жасалған. Бұл ондық пен бірлік аралас сандардың тобынан алынды. Ал жүз жетпіс деген есептік сан есім, жүздік пен жеті ондықтан тұратын күрделі сандық үғымды білдіреді. Жүз елу төрт деген бұдан да гөрі күрделірек, мұнда жүздік, ондықтың үстіне бірлік қосылған. Осы сандық ұғымды білдіру үшін, жүз және қырық төрт деген сандар тіркестірілген, мұнда сөзжасамға қырық төрт саны дайын қалпында бір компонент ретінде кіріп отыр, сөйтіп олардан жүз қырық төрт саны жасалған. Сол сияқты мың тоғыз жүз тоқсан екі деген санда екі күрделі компоненттің тіркесі арқылы жасалған. Осы мысалдарға қарап - ақ, күрделі сан атауларының құрамы да, түрлері де, күрделі сандарды жасауға қатысатын компоненттер де алуан турлі екенін көруге болады, ол тәжірибеден де белгілі. Күрделі сан жасаушы жеке компонент қызметінде күрделі сандар өте жиі қолданылады. Олардың өзі де -- аналитикалық тәсіл аркылы жасалған сөздер. Бір туынды сөзден екінші туынды сөз жасала беретіні сияқты бір курделі саннан екінші, үшінші, одан да әрі қарай күрделі сандар жасала береді. Бұл күрделі сан атауларының мол жасалуына жол ашады. Кіші сан өзінен улкен санның жасалуына үнемі қатысып отырады. Осы жағдай сан атауларын жасаушы компоненттердің молдығын туғызады.
Сейтіп, аналитикалық тәсіл ондық атауларының жасалуынан басталып, тіліміздегі барлық қалған сан атауларының жасалуын қамтамасыз еткен. Әсіресе, курделі сан атауларының жасалуы тек қана аналитикалық тәсілге байланысты. Мысалға ондык, пен бірлік (он бес), жүздік пен ондық (жүз елу), жүздік, ондық, бірлік (жүз отыз бес), мыңдық, жүздік, ондық, бірлік (бір мың алты жүз тоқсан үш) түрінде араласа келген күрделі сандарға тіліміз өте бай.
Күрделі сан атаулары дара сан атауларынан бірнеше жүздеген, мыңдаған есе көп деуге болады. Есептік сандарды білдіретін негізгі түбір сан есімдердің саны жиырма шақты сөзден ғана тұрады. Олар бірліктер: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз; ондықтар: он, жиырма, отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан және жүздік пен мыңдық атаулары: жүз, мьщ. Осы жиырма шақты сөздер тілде миллионға дейін 999980 курделі сан атаулары жасалған, миллиард, триллионға дейінгі сирек қолданылатын күрделі сан атаулары тағы бар. Бұл -- аз сөз емес. Мұндай көп сан атаулары есептік сандардың бірімен бірінің тіркесуі аркылы ғана, яғни аналитикалық тәсіл арқылы жасалған. Сөйтіп, сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл ең өнімді, негізгі тәсілге жатады[3, 30].
Сан есім сөзжасамы аналитикалық тәсіл арқылы жасалғанда, екі я онан да көп сан атаулары бір-бірімен белгілі заңдылықтар, модельдер бойынша тіркесіп, құрамындағы компоненттердің жеке мағынасынан басқа сандық атаудың атын жасайды. Бірақ кез келген сан қалайболса, солай тіркесе бермейді. Мысалы: отыз екі, кырық алты, елу жеті, жүз тоқсан сегіз, бес мыц алты жүз алпыс бес т. б. Қандай сандардың тіркесуі күрделі сандық ұғымнын. мазмүнына байланысты. Мысалдан көрінгендегідей сан атауың жасауға тек қана сан есім сөздер қатысады, яғни сан атауын жасауға қатысатын элементтер -- есептік сандар. Бір сан мен екінші санньщ тіркесінен, келесі бір саннын, аты жасалады. Мұндағы тіркесетін сандарды бірімен - бірін байланыстыратын ешқандай қосымша жоқ. Сан есім таза аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Сондықтан сан есім сөз жасамында компоненттердід орын тәртібінін, ерекше мақызы бар. Қандай саннын, сөзжасамда қай орында тұруы қандай саннын, жасалуына байланысты. Ондық пен бірлік аралас сандар мен жүздіктердің атының жасалуына да бірлік қатысады, бірақ бірліктін, орны екеуінде екі түрлі. Мысалы: он бес, отыз төрт, қырык, екі, екі жүз, үш жүз, төрт жүз, бес жүз, сегіз жүз т. б. Ондық пен бірлік аралас санда бірліктер екінші компонент болса, жүздіктерде бірлік бірінші компонент болып түр. Бұл орындары соншалыкты түрақты, міндетті, оны өзгертуге мүлдем болмайды. Басқа сандардың да жасалуы осы сияқты, оларда да компоненттердін, орын тәртібін өзгертуге болмайды. Сөйтіп, сан есім жасалуында компоненттердін, орын тәртібі қатал сақтала-тын завдылықтарға жатады.
Аналитикалық тәсіл аркылы сан есім жасалуындағы келесі заңдылық мағынаның жасалуына байланысты. Сан есім жасауға қатысатын нақтылы сандардан басқа бір мағынаның жасалуының тілде белгілі жолдары, зандылықтары қалыптасқан. Ол завдылықтар бойынша сан атауын жасаушы компоненттер, есептік сандар бірімен-бірі белгілі қарым-қатыста тұрады. Ол қарым-қатыстьщ нәтижесінде ғана басқа сандық атау туады. Олар төмендегідей екі түрлі заңдылыққа жинақталады:
1. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сандық күрделі сандағы компоненттердін бір - біріне көбейтілуі арқылы жасалады: екі жүз, бес мың, жеті жүз, екі мың, үш мың, сегіз мың, он бір мың, жүз мың, жүз елу мың, екі жүз он бес мық, үш жүз алпыс алты мың т. б. Компоненттердін, көбейтілу тәсілі кез келген есептік сандардың тіркесіне қатысты емес. Ол белгілі компоненттен қүралған күрделі сандарда ғана кездеседі. Анырырақ айтсақ, алдымен, жүздік сандар жасаушы компоненттер бір-бірімен көбейтіледі. Мысалы: бір жүз, екі жүз, үш жүз т. б. Мұндай күрделі сандарды жасауға қатысатын компоненттер белгілі ғана сан атаулары, олар: бірліктер мен жүз саны, яғни бүған он сөз ғана компонент бола алады. Олардың тоғызы бірліктер тек бірінші компонент болады, ал жуз деген сөз екінші компонент болады. Жүздік сан есімдердің жасалуында жүз саны тірек компонент болып, күрделі санда екінші орында тұрады. Мұнда бірінші компонент өзгеріп, тірек компонент өзгермейді: төрт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз т. б. Екіншіден, көбейтілу тәсілі мыңдық сандар атауының жасалуында қолданылады. Мысалы: үш мың, он мың, жиырма жеті мың, бес жүз алпыс скі мың т. б. Мүндай мыңдықтар атын жасауға қатысатын компоненттер өте көп, бірақ олардың ішінде тірек компонент бір ғана мың деген сөз, ол мыңдықтар жасауда соңғы компонент қана болады, ал оның алдынан келетін компоненг алуан түрлі, оларға қатысатын сандар өте көп, сондықтан олар өзгеріп отырады да, тірек компонент қана өзгер-мейді. Мысалға, бірліктер, ондықтар, жүздіктер және осылар аралас сандар, олардың санын көрсету де қиын. Бұл заңдылық арқылы тілде есептік сандардың ішінен жүздік және мыңдықтардың аты жасалады.
2. Сандық ұғым күрделі сандардың компоненттеріпщ қосындысынан шығады. Мысалы: он-+-бір, жиырма-+тоғыз, алпыс+сегіз, жүз+-алпыс, жүз+сексен, жүз + - он т. б. Күрделі сан есім жасаушы компоненттердің сандық ұғымының қосындысынан жасалатын күрделі сан есімдер тілде өте көп және ондай күрделі сандарға қатыса-тын компоненттер де мол. Сондықтан бұл тәсіл есептік сан есімнің жасалуындағы өте өнімді тәсіл, өйткені ол компонент талғамайды, қолдану аясы кең, түрлі курделі сан атауларының жасалуына қатыса береді. Мысалы: қырық+бес, жүз+-алпыс жеті, сегіз жүз+токсан тоғыз, алпыс екі мың+сегіз жүз сексен жеті т. б.
Сөйтіп, есептік сандар түрлі сандардың жай рана тіркесі емес, олардың бір-біріне не көбейтілуі, не қосындысы арқылы жаңа сандық мағына жасайтыны анықталды[3, 31- 32].
Аналитикалық тәсіл сан есімнің семантикалық топтарын жасауға да қатысады. Мысалы: жүзге тарта, мың шамалы, жеті -- сегіз т. б. Бірақ онда аналитикалық тәсіл онша өнімді емес, кейбір семантикалық топтарда ғана ол қызмет атқарады, бірақ оның мағына әсері де дәл есептік сандағыдай емес, өйткені онда нағыз сан атаулары жасалмайды, сандық ұғымға түрлі мағына ғана қосылады.
Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы өнімсіз, өйткені сан есімде сөзжасам қосымшалары өте аз дегенбіз. Бұл тұрғыда сан есім зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарымен мүлдем таласа алмайды, ол үстеу сияқты жұрнаққа кедей сөз табымен де тең түсе алмайды. Сан есім сөзжасамының бұл ерекшелігі өте ерте калыптасқан. Алайда бірлі-жарым сандардын, құрамында жекелеген қосымша кездесетінін айта кеткен жөн. Бірлік сандардын. атауындағы -ты-ті, -ыз-із морфемаларының алты, жеті,сегіз, тоғыз сандарында қайталанып тұрғанына қарап, оларды осы сандарды жасаушы қосымша санау бар. Мұнымен бірге осы сандардын, жасалуьша негіз болып тұрған морфема, түбір алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сандарының жасалуына да негіз болған. Тек бүл түбірлер қазіргі тілдерде жеке сөз ретінде қолданылмайды, бұл, әрине, -ты-ті, ыз-із қосымшаларынын. қандай мағыналы сөзден алты, жеті, сегіз, тогыз сандарын жасағанын дәл айтуға мүмкіндік бермейді. Бірақ бұларды осы сан атауларын жасаған қосымша деп қараура кайшы емес. Сондықтан сан есімдегі нақтылы сан атауын жасаушы қосымша дегенде тек осыларды ғана атауға болады.
Ал сан есім сөзжасамындағы синтетикалық тәсіл негізінен сан есім семантикалық топтарын жасайтын қосымшалармен байланысты. Сондықтан сан есімнін, сөзжасам жүрнақтары мағына жағынан да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді, өйткені олар мағына түрлендіруші қосымшаларға жатады. Сөзжасам теориясында түрленген мағына негіз сөзде (негіз сөз -- туынды сөз жасауға негіз болған сөз) бар, негізді сөзде (негізді сөз -- негіз сөзден жұрнақ арқылы жасалған туынды сөз) жоқ мағыналык компонент. Мұнда негіз сөз де, негізді сөз дс бір сөз табына жатады[11, 265]. Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуында негіз сөз де, негізді сөз де тек сан есімге жатады. Сонымен бірге сан есім жұрнағы арқылы жасалған негізді сөздің мағынасында негіз сөзде жоқ үстеме мағына болады. Мысалы: Олар төртеу-ақ Жетеудің кемтігіш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz