Етістік категориялары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
1.1 Етістік және оның категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Етістіктің морфологиялық, лексика.грамматикалық сипаттары ... ... ... 8
ІІ ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
2.1 Туынды етістіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Туынды етістіктердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
І ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
1.1 Етістік және оның категориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Етістіктің морфологиялық, лексика.грамматикалық сипаттары ... ... ... 8
ІІ ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
2.1 Туынды етістіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Туынды етістіктердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселенің бірі – морфология саласы. Морфологияның ішінде етістік сөз табының да тіл білімінде өзіндік орны бар мәселе болып саналатыны анық. Бүгінгі таңда да қазақ тіл білімінде етістіктің басты критерийлерінің мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалды деп айта алмаймыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық білімнің қазақ тіл білімінде етіктің ерекшеліктерін, оның ішіндегі туынды етістікті талдаудың қажеттілігі жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны. Етістік сөз табының ерекшеліктері, категориялары, құрылымына қарай бөлінуі, туынды етістіктер, олардың жасалу жолдары.
Жұмыстың мақсаты. Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты күрделі сала – морфология. Морфологиның ең өзекті, ең басты мәселесі – етістік, оның құрылымы, туынды етістіктердің жасалу жолдарын айқындау, етістік тудыратын жұрнақтарды бөліп қарастыру.
Жұмыстың міндеті. Етістік категорияларының ерекшеліктерін ажырату, морфология, лексика-семантика тұрғысынан қарастыру, туынды етістіктердің пайда болуын зерттеу, етістік тудыратын жұрнақтарды жіктеу, топтастыру.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы. Морфология саласының ең өзекті мәселесі – туынды етістіктер. Туынды етістіктердің пайда болуы, етістік тудырушы жұрнақтардың түрлері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Етістікті морфологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, туынды етістік жасайтын жұрнақтарды зерттеу, топтастыру, туынды түбірлердің қай мәнде жұмсалатынын айқындау, туынды етістіктердің жұрнақтар арқылы қай сөз табынан пайда болғанын дәлелдеу.
Зерттеу әдісін. Курстық жұмысты жазу барысында сипаттама әдіс, талдау әдісі, салыстырмалы әдіс, топтау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының маңызы. Грамматикалық категориялардың ішіндегі етістік категорияларының ерекшеліктерін, олардың негізгі қағидаларын анықтау, мағыналық ерекшеліктерін ашу, туынды етістіктердің пайда болуы мен туынды етістік жасаушы жұрнақтарды бөліп қарастыру, зерделеу – қазақ тіл біліміндегі морфология саласының өзекті мәселесінің дамуына оң ықпалын тигізері сөзсіз.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан басқа үш бөлімнен және әр бөлім бірнеше тараулардан және әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
Етістік – қай тілде болмасын ең күрделі сөз табы. Басқа тілдердегі сияқты қазақ тілі сөз таптарының жүйесінен де ерекше орын алатын сөздер – етістік.
Етістіктердің лексика – граматикалық мағыналары да, граматикалық тұлғалары да әр алуан, синтаксистік қызметі тек баяндауыш болу ғана емес, жай сөйлем мен құрмалас сөйлем мүшелері мен сөз тіркесінің жасалынуына тікелей ықпал етіп отыратыны белгілі. Түркі тіл білімінде етістік туралы зерттеулер мен теориялық негіздердің қалыптасуы тіпті ертеден басталады.
Ескі ескерткіштердің бірі 1069 жылы Юсуф–хас–Хадисиб Баласағұнның «Құдтағу білімінде шартты райлы, қалау райлы, бұйрық райлы, көсімшелі, есімшелі сөздер кездеседі».
Зерттеу нысаны. Етістік сөз табының ерекшеліктері, категориялары, құрылымына қарай бөлінуі, туынды етістіктер, олардың жасалу жолдары.
Жұмыстың мақсаты. Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты күрделі сала – морфология. Морфологиның ең өзекті, ең басты мәселесі – етістік, оның құрылымы, туынды етістіктердің жасалу жолдарын айқындау, етістік тудыратын жұрнақтарды бөліп қарастыру.
Жұмыстың міндеті. Етістік категорияларының ерекшеліктерін ажырату, морфология, лексика-семантика тұрғысынан қарастыру, туынды етістіктердің пайда болуын зерттеу, етістік тудыратын жұрнақтарды жіктеу, топтастыру.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы. Морфология саласының ең өзекті мәселесі – туынды етістіктер. Туынды етістіктердің пайда болуы, етістік тудырушы жұрнақтардың түрлері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Етістікті морфологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, туынды етістік жасайтын жұрнақтарды зерттеу, топтастыру, туынды түбірлердің қай мәнде жұмсалатынын айқындау, туынды етістіктердің жұрнақтар арқылы қай сөз табынан пайда болғанын дәлелдеу.
Зерттеу әдісін. Курстық жұмысты жазу барысында сипаттама әдіс, талдау әдісі, салыстырмалы әдіс, топтау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының маңызы. Грамматикалық категориялардың ішіндегі етістік категорияларының ерекшеліктерін, олардың негізгі қағидаларын анықтау, мағыналық ерекшеліктерін ашу, туынды етістіктердің пайда болуы мен туынды етістік жасаушы жұрнақтарды бөліп қарастыру, зерделеу – қазақ тіл біліміндегі морфология саласының өзекті мәселесінің дамуына оң ықпалын тигізері сөзсіз.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан басқа үш бөлімнен және әр бөлім бірнеше тараулардан және әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
Етістік – қай тілде болмасын ең күрделі сөз табы. Басқа тілдердегі сияқты қазақ тілі сөз таптарының жүйесінен де ерекше орын алатын сөздер – етістік.
Етістіктердің лексика – граматикалық мағыналары да, граматикалық тұлғалары да әр алуан, синтаксистік қызметі тек баяндауыш болу ғана емес, жай сөйлем мен құрмалас сөйлем мүшелері мен сөз тіркесінің жасалынуына тікелей ықпал етіп отыратыны белгілі. Түркі тіл білімінде етістік туралы зерттеулер мен теориялық негіздердің қалыптасуы тіпті ертеден басталады.
Ескі ескерткіштердің бірі 1069 жылы Юсуф–хас–Хадисиб Баласағұнның «Құдтағу білімінде шартты райлы, қалау райлы, бұйрық райлы, көсімшелі, есімшелі сөздер кездеседі».
1. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966.
2. Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі. Лекциялардың текстері.- Алматы, 1973.
3. Маманов Ы.Е. Сөз, морфема, қосымша туралы түсінік // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1991, №7.
4. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің құрылымына статистико-лингвистикалық талдау. - КД, 1973.
5. Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. – Алматы, 1966.
6. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. - Алматы, 1975.
7. Хасенова (Қалыбаева А). Етістіктердің лексика-грамматикалық сипаты, 1971.
8. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы: Ана тілі, 1994.
9. Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер. – Алматы, 1980.
10. Хасенова А. Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер. – Алматы, 1959
11. Бектұров. Ш, Серғалиев. Қазақ тілі. – Алматы, 1994.
12. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9
13. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары. – Алматы. 1975
14. Османова А.Ә. Синонимдес етістіктердің семанитка-стилистикалық қызметі.- Алматы 1991.
15. Исаев С.М. Қазақ тілі: Оқу құралы. – Алматы, 1991.
16. Дүйсембекова П.С. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің бұйрық райы, 2000.
17. Қасабек Қ., Мұхамади Қ. Қазіргі қазақ тілі /морфология/. – Алматы, 2004.
18. Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. Алматы: АлМУ-дың баспасы, 1996.
19. Қасабекова Қ. Негізгі түбір салт етістіктер/Оқу құралы. – Алматы, 1998.
20. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1981.
2. Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі. Лекциялардың текстері.- Алматы, 1973.
3. Маманов Ы.Е. Сөз, морфема, қосымша туралы түсінік // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1991, №7.
4. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің құрылымына статистико-лингвистикалық талдау. - КД, 1973.
5. Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. – Алматы, 1966.
6. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. - Алматы, 1975.
7. Хасенова (Қалыбаева А). Етістіктердің лексика-грамматикалық сипаты, 1971.
8. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы: Ана тілі, 1994.
9. Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер. – Алматы, 1980.
10. Хасенова А. Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер. – Алматы, 1959
11. Бектұров. Ш, Серғалиев. Қазақ тілі. – Алматы, 1994.
12. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9
13. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары. – Алматы. 1975
14. Османова А.Ә. Синонимдес етістіктердің семанитка-стилистикалық қызметі.- Алматы 1991.
15. Исаев С.М. Қазақ тілі: Оқу құралы. – Алматы, 1991.
16. Дүйсембекова П.С. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің бұйрық райы, 2000.
17. Қасабек Қ., Мұхамади Қ. Қазіргі қазақ тілі /морфология/. – Алматы, 2004.
18. Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. Алматы: АлМУ-дың баспасы, 1996.
19. Қасабекова Қ. Негізгі түбір салт етістіктер/Оқу құралы. – Алматы, 1998.
20. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1981.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
1.1 Етістік және оның категориялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Етістіктің морфологиялық, лексика-грамматикалық сипаттары ... ... ... 8
ІІ ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
2.1 Туынды етістіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...19
2.2 Туынды етістіктердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселенің бірі - морфология саласы. Морфологияның ішінде етістік сөз табының да тіл білімінде өзіндік орны бар мәселе болып саналатыны анық. Бүгінгі таңда да қазақ тіл білімінде етістіктің басты критерийлерінің мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалды деп айта алмаймыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық білімнің қазақ тіл білімінде етіктің ерекшеліктерін, оның ішіндегі туынды етістікті талдаудың қажеттілігі жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны. Етістік сөз табының ерекшеліктері, категориялары, құрылымына қарай бөлінуі, туынды етістіктер, олардың жасалу жолдары.
Жұмыстың мақсаты. Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты күрделі сала - морфология. Морфологиның ең өзекті, ең басты мәселесі - етістік, оның құрылымы, туынды етістіктердің жасалу жолдарын айқындау, етістік тудыратын жұрнақтарды бөліп қарастыру.
Жұмыстың міндеті. Етістік категорияларының ерекшеліктерін ажырату, морфология, лексика-семантика тұрғысынан қарастыру, туынды етістіктердің пайда болуын зерттеу, етістік тудыратын жұрнақтарды жіктеу, топтастыру.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы. Морфология саласының ең өзекті мәселесі - туынды етістіктер. Туынды етістіктердің пайда болуы, етістік тудырушы жұрнақтардың түрлері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Етістікті морфологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, туынды етістік жасайтын жұрнақтарды зерттеу, топтастыру, туынды түбірлердің қай мәнде жұмсалатынын айқындау, туынды етістіктердің жұрнақтар арқылы қай сөз табынан пайда болғанын дәлелдеу.
Зерттеу әдісін. Курстық жұмысты жазу барысында сипаттама әдіс, талдау әдісі, салыстырмалы әдіс, топтау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының маңызы. Грамматикалық категориялардың ішіндегі етістік категорияларының ерекшеліктерін, олардың негізгі қағидаларын анықтау, мағыналық ерекшеліктерін ашу, туынды етістіктердің пайда болуы мен туынды етістік жасаушы жұрнақтарды бөліп қарастыру, зерделеу - қазақ тіл біліміндегі морфология саласының өзекті мәселесінің дамуына оң ықпалын тигізері сөзсіз.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан басқа үш бөлімнен және әр бөлім бірнеше тараулардан және әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
Етістік - қай тілде болмасын ең күрделі сөз табы. Басқа тілдердегі сияқты қазақ тілі сөз таптарының жүйесінен де ерекше орын алатын сөздер - етістік.
Етістіктердің лексика - граматикалық мағыналары да, граматикалық тұлғалары да әр алуан, синтаксистік қызметі тек баяндауыш болу ғана емес, жай сөйлем мен құрмалас сөйлем мүшелері мен сөз тіркесінің жасалынуына тікелей ықпал етіп отыратыны белгілі. Түркі тіл білімінде етістік туралы зерттеулер мен теориялық негіздердің қалыптасуы тіпті ертеден басталады.
Ескі ескерткіштердің бірі 1069 жылы Юсуф - хас - Хадисиб Баласағұнның Құдтағу білімінде шартты райлы, қалау райлы, бұйрық райлы, көсімшелі, есімшелі сөздер кездеседі.
Түркі тіл білімінде етістіктер туралы нақтылы ережелер жазылған зерттеулердің ең алғашқысы, ең көлемді де құндысы түркі әулетінен шыққан ғалым Махмуд Қашқари Диуани - лұғат ит - түркі сөздігі.
Тұңғыш тюрколы әрі энциклопедист М.Қашқари қалдырған мұралар әр жағынан алынып, тілдің белгілі салаларымен байланыстыра зерттеліп, ғылыми нәтижелері жарияланып келеді. Түркі тілдерінің қай - қайсысының болса да тарихымен байланыстырып, одан әрі қарай зерттей беру тіл мамандары үшін абыройлы да аса - жауапты міндеттерден саналады.
Бұдан 900 жыл бұрын жасап, артына түркі тілдермен өшпес мұра қалдырып кеткен ұлы ғұлама М.Қашқари Сөздігі әрқашан да тюркологтардың тіліне тиек, объект болып келгені мәлім.
Төрт томдық салыстырма сөздіктің дені етістік деуге болады. Олай дейтін себебіміз, екінші том - түгелімен етістік және осы сөз табына қатысты ерезелер. Үшінші том мен индекстіе де етістіктер басым. Бұл айтылғанның бәрі етістік сөздердің реестр болып берілуіне байланысты.
Автодың реестр сөз етіп берген етістіктері тап, теп, қаш, сын т.б. негізгі түбірлерден басталады. Оларды дауыстылардың ғана санына қарай екі әріптілер деп тоқтайды.
Одан әрі қарай екі буынды етістік түбірлері құрамына қарай біркелкі емес.сонымен бірге, түбір салдары - ік, іқ, ұқ, үк болып негіз және жұрнақ деп бөлуге келмейтін туынды түбірлер және етістік тұлғалар берілген.
Томның соңғы жарымы төрт әріптілермен бес әріптілерге арналады. Көлемі жағынан шұбалаңқы, құрамы жағынан күрделі болып келетін бұл етістіктер түгелімен дерлік туынды түбірлер.
М.Қашқари өз еңбегінің классикалық әдеби араб тілінде жазып, араб лингвистикасына түркі тілдеріне салыстыра зерттеу әдісін енгізіді.
Етістік туралы зерттеушілер қыпшақ тіліне тікелей қатысы бар еңбектің бірі - 1343 жылы египетте жазылған Китаб мажму таржуман турки ва ғажали ва мағули (түрікше, монғолша, арабша, таржуман) деп аталатын еңбекте кездеседі. Біраз ғалымдар сөздіктің туындыгері белгісіз десе, П.Мелиоранский Араб - филолог о турецком языке атты еңбегінде сөздіктің туындыгері Мұхаммед ибн Қайса дегенді айтады. Еңбектің екінші бөлімі етістікке арналған. Етістіктер бұйрық рай формасында берілген. Үшінші бөлім етістіктің жіктелуіне, төртінші бөлім қоымшаларға арналған.
Етістіктің жіктелуін сөз еткенде оны үш жаққа, үш шаққа бөліп, болымды, болымсыз түрлерін сөз етіп, жекеше, көпше айтылатыны сөз болған.
Голландия ғалымы Гилодор Хаутсманның айтуынша сөздікке енген түркі сөздері қыпшақ тіліне жатады. Н.А.Баскаков оларды Кодекс кумаликусте кездесетін сөздерге өте жақын дегенді айтады.
Түркі тілі туралы біраз зерттеулер жүргізген араб тілінің шаманы Асыр - ад - Дин Хайнан 1312 жылы Қанрде Китаб - ал - идрак ли - лисан ал - атрак (түркі тілдерінің түсіндірме кітабы) атты еңбек жазды. Қолжазба түрінде сақталған бұл еңбектің бір нұсқасын түрік ғалымы Мұстафа Стамбұлда бастырып шығарды. Кейірінек профессор Ахмед Джаферологс қолжазбаның басқа нұсқасын тауып, оны түркі тіліне аударып, бастырып шығарды. Абу Хайман еңбегіндегі түркі сөздері іріктеліп, 1936 жылы жеке сөздік ретінде Түркияда баспадан шығарылды.
ХІV ғасырда сақталған тағы бір еңбек ғалымы Жамал - Аддин Мухаммед ат Турки жазған Түрік, қыпшақ тілдерін жақсы оқып үйренуге жазылған кітап деп аталатын сөздік. Қолжазба Париж кітапханасында сақтаулы көрінеді. Қолжазбаны зерттеген, оның екі бөлімін екі мерзімде 1938 - 1954 бастырып шығартқан поляк түркологы - Ананиаш Зайоновский.
Сөздік екі бөлімге бөлінген: бірінші бөлім - есім; екінші бөлімінде - етістік сөздер.
Жалпы түркі тілдерінің граматикалық жүйесін зерттеу ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында басталған. Түркі тілдері ішінде граматикалық жүйесі бірінші болып баспа бетін көрген тіл - мували тілі. Бұл еңбек 1769 жылы Қазақ духовной семинариясында жазылып, Петербургта Сояинения, принедлежающие к граматике чуволинского языка деген атпен жарияланды. 1778 жылы Москва университетінің баспасынан Хольфиннің орын оқушыларына арналған Азбука татарского языка дейтін оқу құралы, 1776 жылы Петербургта Турецкая граматика атты еңбек шығарылды. 1701 жылы жазылған Гигоновтың Граматика татарского языка, 1839 жылы жарияланған Қазамбектің Общая граматика турецкого - татарского языка, 1894 жіне 1897 жылы екі кітап болып басылған Мишаронскийдің Краткая граматика казак - киргизского языка деп аталатын еңбектер т.б.жарық көрді.
І ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
1.1 Етістік және оның категориялары
Етістік түбірі білдіретін жалпы гамматикалық мағынаға ешбір өзгеріс енгізбей, оған қосымша грамматикалық мағына үстейтін және жіктелуге негіз болатын белгілі бір грамматикалық тұлғалар жүйесінің жиынтығы етістіктің таза грамматикалық категориялары болып табылады [15:60].
Етістік қимылды, іс-әрекетті білдіретіндіктен, сөйлемде көбінесе қимыл иесі - субъектінің пікірі, іс-әрекетті шындыққа қаншалықты қатысты екенің көрсетіп, модальділік мәнге ие болып отырады. Етістіктің жалпы грамматикалық мағынасының үстіне үстелетін осындай модальділік мәндер рай категориясының жеке түрлері негізінде іске асады.
Ашық рай қимылдың, іс-әрекеттін белгілі бір негізде болу-болмауымен, яғни шақтық ұғыммен байланысты. Басқаша айтқанда, үш шақтың бірінде қолданылған етістік ашық рай тұлғасында тұрған болып есептеледі.
Шартты рай қимылдың, іс-әрекеттін болу-болмау шартын білдіріп, етістік түбірлерге, етістіктің етіс, күшейтпелі, болымсыз етістік тұлғаларының үстіне -се, -се жұрнағы жалғану арқылы жасалады да, жіктеліп қолданылады. Мысалы: Осы мен, тегі, ақын болсам керек.(Ә) 1. Мен бар+са+м. 2. Сен барсаң. Сіз барсаңыз. 3.Ол барса.
Бұйрық рай қимылдың, іс-әрекеттін орындалу-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мағыналарды білдіреді. Бұйыру мәні ІІ-жақта айқын болады да, ІІІ-жақта бұйыру, өтіну мәні басым болады, ал І-жақта бұйрықтан гөрі сөйлеуші қимылды, іс-әрекетті өзі ниет етіп орындайтынын білдіреді [16:12].
Қалау рай айтушының қимыл, іс-әрекетті жүзеге асыруға бағытталған ниетін, тілегін, ынтасын білдіріп, етістік түбір мен етістіктің күшейтпелі, болымсыз етістік тұлғаларына - ғыгі, -қыкі қосымшалары үстеліп, оның үстіне тәуелдік жалғауы қосылып кел көмекші етістігі тіркесіп немесе етістік түбірге -са (-се) игі еді, -ғай (-гей), -са екен тәрізді аналитикалық форманттар тіркесу арқылы жасалады. Мысалы:
1. Менің барғым келеді.
2.Сенің барғың келеді.
Сіздің барғыыңыз келеді.
3.Оның барғысы келеді.
Шақ іс-қимылдың, жай күйдің орындалу мезгілі мен сөйлеп тұрған уақыт арасындағы қарым-қатынасты білдіретін грамматикалық категория.
Шақ категориясы сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың өту мерзімін, кезін білдіреді, бірақ ол мерзімдік мән жеке сөздер арқылы емес, грамматикалық жолдарымен беріледі. Шақтың үш түрі бар [17:83].
Осы шақ сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқанын, өтіп жатқаның білдіреді. Осы шақ мағыналық мағыналық ерекшелігіне қарай нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ болып бөлінеді.
Нақ осы шақ - қалып етістіктің тікелей жіктелуі арқылы не көсемшенің - ып, -іп, -п, -а, е, й, тұлғасындағы негізгі етістікке осы қалып етістіктің тіркесіп келуі арқылы жасалады.
Ауыспалы осы шақ - а, е, й тұлғалы етістіктің жіктеліп келуі арқылы жасалады: барады, айтады т.с.с. Оны бір грамматика ауыспалы осы шақ деп берсе, енді бірі, жалпы осы шақ. Мысалы: құс ұшады, әнші ән салады [8:34].
Өткен шақ - қимылдың, іс-әрекеттін сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткенің (немесе болмай қалғаның) білдіреді.
1. Жедел өткен шақ (-ды, -ді, -ты, -ті) қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттың алдында ғана болып өткенін білдіреді.
2.Бұрынғы өткен шақ - қимылдың, іс-әрекеттін сөйлеп тұрған уақыттан әлдеқайда бұрын, ертеде болып өткенін білдіреді. Оның айғақты түрі есімшенің - ғанген қосымшасы арқылы, айғақсыз түрі - ып, іп, п арқылы жасалады.
3. Ауыспалы өткен шақ есімшенің - атын, етін, итін, (баратын, баратын кім?) -ар, -ер,- р және еді көмекші етістігі тіркесу арқылы жасалады.
Келер шақ - қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатынын білдіреді.
1. Болжалды келер шақ - ар, ер, р, с.
2. Мақсатты келер шақ - мақ, мек.
3. Ауыспалы келер шақ - а, е, й .
4. Сенімді келер шақ - ғалы, гелі (отыр, жүр, жатыр).
Етістіктің жіктік жалғауларын қабылдап, қимылдың қай жақтағы субъектіге тән екенін көрсетуін - етістіктің жіктелуі дейді. Жіктік жалғаудың үш жағы болады:
І - сөйлеуші жақ.
ІІ - тыңдаушы жақ.
ІІІ - бөгде жақ.
Морфологиялық көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың әр жағында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, бір тектес грамматикалық (жіктік) мағына білдіріп, екінші жағынан, әр жақты (жекеше, көпше) әр түрлі грамматикалық формалар арқылы бір-біріне қайшы грамматикалық мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің жиынтығын құрау арқылы грамматикалық категория болып танылады.
Сонымен бірге жіктік жалғаудың синтаксистік қызметі мен сөйлем құраудағы сипаты ерекше. Ол сөйлемді тиянақтап, бір жағы қимылдың иесі - бастауышпен (субъектімен) қиыса байланысып тұрса, екінші жағынан, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады.
Жақ деген ұғым мен жіктелу бір-бірімен толық балама емес. Өйткені, жіктік жалғау тек жақтың мағынамен ғана шектеліп қоймайды, онда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек грамматикалық категория боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас еді. Өйткені жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар.
Жақ ұғымы қимыл, іс-әрекеттің қай жақ арқылы іске асатынын білдіреді де, субъекті мен предикат арасындағы семантикалық және грамматикалық қатынасты көрсетеді. ІІ жағынан жіктік жалғау, ІІІ жақта (жекеше, көпше) әрқайсысына тән арнайы грамматикалық тұлғалары бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады.
Жіктік жалғау көбіне етістікпен байланысты сипатталады. Бірақ жіктелетін тек етістік емес. Әдетте жіктік жалғау етістік түбіріне тікелей жалғанбайды, ал есім сөздерге тікелей жалғанады. Сондай-ақ етістіктің жіктелуі біркелкі емес.
Етістіктің жіктелу ерекшеліктері.
1. Етістіктің түбір тұлғасы тікелей жіктелмейді, ал есім сөздер тікелей жіктеледі.
2. Етістіктің жіктелетін тұлғаларының өзі бірдей, біркелкі жүйемен жіктелмейді. Қазақ тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі жіктік жалғау жалғанады.
1. Етістіктің есімше (-ған, -ген, -атын, -ар, -р, -с), қалып етістіктері, есім сөздер біркелкі жіктеледі. -уда, уде тұлғалы тұйық етістіктер есімдерше жіктеледі.
2. Етістіктің көсемше тұлғалы түрі (-а, -е,- й, -п, -ып, -іп) І-ІІ жақтарда есімдерше жіктеледі де, ІІІ жақта арнайы - дыді жалғауы болады.
3. Шартты рай (-са, -се), жедел өткен шақ (-ды,-ді) тұлғасының түрлері шағындалған қосымшалар жалғану арқылы жіктеледі.
4. Етістік бұйрық рай тұлғасында ерекше жіктеледі.
5. Етістіктің ерекше жіктелетін түрі - қалау рай [8:132-б]
1.2 Етістіктің морфологиялық, лексика-грамматикалық сипаттары
Етістік - қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы кең грамматикалық категория. Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң етістіктер мен күрделі етістіктер деп аталатын екі салаға бөлінеді. Жалаң етістіктер құрылымына қарай түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды етістіктер деген екі топқа жіктеледі [1:44]. Жалаң етістіктер мысалы: ек, жек, оқы, жаз, кел, аяқта, баста, қолда, арала, сабала, сүйреле, шапқыла, үймеле, кіріс, жуын, айтқыз т. б. Түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялық бөлшектері жоқ, демек, қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге болмайтындай етістік формалары аталады [2:57]. Мысалы: аз, ал, айт, алда, арба, ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, бөр, байла, баста, бақырай, де, ез, ер, ес, жет, жала, жыла, же, жел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір, илан, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, ұқ, шал, шай, шаш т.б. Бірақ, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түбірі де тарихи дамып отырғандықтан, олардың қатары да бірте-бірте толығып, көбейіп отырған, сол себептен түбір етістіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз есебінде жұмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын ажыратуға болмайтындай болып кеткен сөздер бар. Мысалы, жоғарыдағы етістіктердің ішінен: айт (ай+т), алда (ал+да), байла (бай+ла, бау+ла), бақырай (бақ+ырай), жыла (йығ+ла), баста (бас+та) дегендерді, сондай-ақ тоқта (тоқ+та), тоқыра (тоқ+ыра), болыс (бол+ыс), сөйле (сөз+ле), тула (ту+ла), шегін (шек+ін), шегер (шек+ер) т. т. тәрізді қазіргі шақта түбір саналып жүрген етістіктерді алсақ, жақша ішінде көрсетілгендей, әуелгі түбір сөздер мен жұрнақтардан кейбіреулері деформаланбай-ақ, кейбіреулері деформаланып бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен. Туынды етістіктер: Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы жасалған етістіктер жатады. Туынды етістіктерді тиісті түбірге және жұрнаққа бөлшектеуге болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла береді. Мысалы: ой+ла, той+ла, тер+ле, сүр+ле, ем+де, көз+де, тоқпақ+та, іс+те, сын+а, мін+е, мол+ай, ес+ей. Есім негізді етістіктер: Есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз таптарынан жасалатын етістіктер жатады, олар арнаулы жұрнақтар арқылы көбінесе зат есімнен, сын есімнен, үстеулерден, еліктеуіш сөздерден, әредік одағайлардан жасалады [3:61]. Есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар мыналар: -лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы; -лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы; -лат (-лет, -дат, -дет) жұрнағы; -а (-е)жұрнағы; -ай (-ей, -й)жұрнағы; -қар (-ғар, -кер, -гер)жұрнағы; -ар (-ер, -р)жұрнағы; -ал (-әл, -ыл, -іл, -л)жұрнағы; -ық (ік)жұрнағы; -сы (-сі) және -ымсы (-імсі) жұрнақтары; -сын (-сін) жұрнағы; -сыра (-сіре)жұрнағы; -ра (-ре, -ыра, -іре)жұрнағы; -ырай (-ірей)жұрнағы; тек белгілібіресімдерден, кейбіреулері тек санаулығанаесімдер мен етістіктердентуындыетістікжасайтынә рікөне, әрімаңдымсызжұрнақтар бар. Оларға мыналар жатады: -ы, -і (бай-ы, жас-ы, жан-ы, желп-і, кең-і, келк-і, тарп-ы т. б.) -шы, -ші -ан, -ен, -ын, -ін, -н -ырқа, -ірке -ырқан, -іркен -ына, -іне -қа, -ке, -ға, -ге -ди, -тый, -ти. Етістік негізді етістіктер: Бұл салаға етістік негіздерінен арнаулы жұрнақтар арқылы жасалатын туынды етістіктер енеді. Бұл жұрнақтарды семантикалық ерекшеліктеріне қарай екі салаға бөлуге болады . Бірінші тобына өзі жалғанатын етістік негіздерінің мағыналарына амалдың жиілену, еселену, қайталану, үстемелену, солғындау сипаттарын білдіретіндей рең жамайтын жұрнақтар жатады, олар, шартты түрде, амалдың өту сипатын білдіретін жұрнақтар деп аталады. -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) -қыла (-кіле, -ғыла, -гіле) -мала (-меле, -бала, -беле, -пала, -пеле) -ғышта (-қышта, -кіште, гіште) -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре) -ымсыра (-імсіре, -мсыра, -місре) -ыстрыр (-істір, -стыр, -стір) Екінші тобына өзі жалғанатын етістік негізінің мағынасына амалдың субъектіге қатысын білдіретіндей реңк жамайтын жұрнақтар жатады, олар етіс жұрнақтары деп аталады.
Ерекшелігіне қарай, бұл жұрнақтар етіс категориясының арнаулы формалары болып саналады да, етістердің көрсеткіштері делініп танылады. -ыс (-іс, е)-т -тыр (-тір, -дыр, -дір), -қыз (-ғыз, -кіз, -гіз) -ыл (-іл, -л) -ын (-ін, -н) Күрделі етістіктердің түрлері: құранды етістік, құрама етістік ,сараламалы етістік, суреттеме етістік, тұрақты етістік. Құранды етістік: етістіктің бірінші компоненті (есім) негіз болса, екінші компоненті (көмекші етістік) сол есім сөзді етістікке айналдыратын дәнекер есебінде қызмет етеді [4:88]. Мысалы: жәрдем ет, ән сал, үлгі қыл, қабыл ал т.б. Құрама етістік: бұл етістіктердің әрбір компонентінде өзді-өзіне дербес лексикалық мағына бар және әрқайсысының осы мағыналары бір-бірінен кем емес, бір-бірімен пара-пар я тең түседі. Мысалы: алып ал, ала кел, барыпкел, бара кел, алып бар, ала бар, алып кет, ала кет, келіп кетт.б. Сараламалы етістік: Бұл етістіктер екі я одан аса етістіктің тіркесінен құралады. Лексикалық мағынасына алғашқы етістік негіз (жетекші) болады да, оған қосылатын көсемшенің жұрнағы (-а, -е, -й, -ып, -іп) мен соңғы көмекші етістік селбесіп жетекші етістіктің мағынасын саралайтындай қосымша грмматикалық мән үстейді. Сарамалы етістік құрамындағы көмекші етістіктердің түрлі-түрлі болуларына қарай және компоненттердің сандары да, өздері де басқа-басқа болуларына қарай, олардың грамматикалық қызметтері де, грамматикалық семантикалары да сала-сала болып, амалдың жүзеге асу я өту сипаттарының әр қилы кезеңі, сатысы сияқты абстракты құбылыстарды білдіреді. Мысалы: айтып жібер, айтып жібере қой; айтып жібере жаздап қалды; айтып көр, айта көр, айта сал, айта қой, айтып қой, айта жүр, айта біл, айта түс т.б. Суреттеме етістік - бұл етістіктер жетекші сөз бен көмекші етістіктен құралады. Жетекші сөз етістіктің жалаң, я күрделі көсемше, есімше формасында, жалаң есімдер және есім мен етістік араласқан формаларында болады.[5:82] Бұларға жәрдемші болып көмекші етістік қосылады. Көмекші етістіктердің көбі - е көмекші етістігінің түрленген формасы болып келеді.Мысалы: барып едім, барған едің, келетін еді, түсінуші едік, ұйықтап кеткен екенмін, кешігіп қалған екенсің, келсе игі едіңдер, мұғалім едіңіздер, жас екен, бармақ болды, келемек екен, жазатын болды, келетін көрінеді т.б. Тұрақты естістік: Бұл етістіктерге лексикаланған, идиомаланған тіркестер жатады. Мысалы: опық жеді, таяқ жеді, құр қалды, бас қойды, ауыз жаласты, арам тер болды, қырғи қабақ болды, бетке шіркеу салды, жан алқымға алды, ауыз салды, көз салды, жек көрді, жанын қияды т.б. Етістік формалары: Етістік формаларының жүйесі төмендегі грамматикалық категорияларға бөлінеді: - Етістік негізі. - Қимыл атауы категориясы. - Салттық және сабақтылық категориясы. - Етіс категориясы. - Болымдылық және болымсыздық категориясы. - Амалдың өту сипаты категориясы. Есімшелер категориясы. - Көсемшелер категориясы. - Рай категориясы. - Шақ категориясы. - Жіктік, көптік жалғауларының шаққа қатысы.[6:127] Етістіктердің мағыналары: Етістіктерді іштей бір-біріне мағына жағынан жақындықтарына, өз ара функция жағынан орайластықтарына қарай топ- топқа бөлуге болады: - амал-әрекет етістіктері (босат, көтер, күрес, ки, сыз, өлше т.б.); - қимыл-қозғалыс етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір т.б.); - қалып-сапа етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт, ұлғай т.б.); - ойлау-сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта т.б.); - өсу-өну етістіктері (балала, жапырақта, гүлде, өс, өн т.б.); - бағыт-бағдар етістіктері (бар, кел, кет, қайт, әпер, әкет т.б.); - көңіл күйі етістіктері (жыла, қайғыр, өкін, күл, қуан т.б.); бейнелеу-еліктеу етістіктері (жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда,сыртылда, сырқыра т.б.); - дыбыс-есетістіктері; - көру-естуетістіктері; - мінез-құлық етістіктері деген сияқты әлденеше топқа бөліп, саралауға болады. Сондай-ақ, сыртқы түр-тұрпат ұқсастықтарына немесе мағына-мазмұнын алшақтықтарына қарай оларды: омоним естістіктер, синоним етістіктер, антоним етістіктер деген тәрізді топтарға да жіктеуге болады.[7:111] Ал егер етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2 жағы бір грамматикалық мағынаны білдіріп, бір ұғым болып ұғынылатын болса, бірдей екі нәрсені екі бөліп атаудың қажеті жоқ сияқты. Олай болса, беретін мағыналары бір, сыртқы тұлғалары бір ұғымдарды бір атаумен атаған орынды. Егер етістік түбіріне бұйрықтық мағына о бастан тән болса, етістіктің белгілі бір тұлғадағы көрінісі, яғни бұйрық райдың екінші жақ анайы жекеше түрінде ол қайталанбаған болар еді. Оларда 2 жақ бұйрықтық, жекешелік мағына бар. Бірақ осы етістіктерді тұтасымен алып түбір деуге болмайтындығы дәлелдеуді қажет етпейді. Мағыналық жағынан сәйкес келетін болымсыз етістік, етіс жұрнақтары жалғанған етістікті түбір деп қарастырмасымыз анық. Ендеше, етістік түбірі мен бұйрық райдың 2 жағы бір нәрсе емес. Сыртқы тұлғасы бірдей болып, қимылды білдір-генімен, екеуін бір нәрсе деп шатастыру дұрыс емес. Етістіктің түбір күйінде тұрып білдіретін грамматикалық мағынасы- қимыл, іс- әрекетті білдіру мағынасы. Бұл мағына етістік қандай тұлғада қолданылса да сақталады. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына етістік түбірінде жоқ, ол сөйлемде етістіктің бастауышпен (сен жіктеу есімдігімен)қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде пайда болатын мағына. Етістік түбірі сөйлем ішінде қолданылғаннан кейін бастауышпен тікелей мағыналық қатынасқа енеді, екеуі бұйрықтық, жақтық, шақтық және жекешелік қарым-қатынасқа түседі.[8:91]Міне, осы жердегі етістікке 2 жақ бұйрықтық мағына үстеледі. Демек, бұйрықтық мағына - етістік түбірінің сөйлеу процесінде қолданылғанда пайда болатынмағынасы. Негізгі етістік пен көмекші етістіктердің тіркесінен жасалған сөздердің бәрі - сөздің формасы емес,олар-жаңа мағынаға ие болып,семантикалық бірлікте жұмсалатын,дербес ұғымды білдіретін сөздер.
Етістіктің күрделілігі лексика-семантикалық сипатынан, грамматикалық формалары мен категорияларының көптігінен, синтаксистік қізметінен айқын көрінеді. Етістіктің осындай сан кырларын зерттеуге арналған еңбектер аз жазылмаса да, оның грамматикалық категория ретіндегі барлық ерекшелігі танылып, толық зерттелді деуге бола қоймас. Өйткені етістіктің лексика- семантикалық сипатын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуде толықтыра түсуді қажет ететін тұстар, сондай-ақ жекеленген мәселелердің төңірегінде ала-кұла пікірлер де кездеседі.
Қазақ тіліндегі етістік түбірі - нақтылауды қажет ететін сондай тұстардың бірі [13:67].
Етістік түбірінің өзіндік ерекшеліктері оның лексика-грамматикалық сипатынан туындайды. Қазақ тіліндегі етістіктің түбірі сыртқы тұлғасы жағынан бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы тұлғасымен сәйкес келеді. Сол себепті қазақ тілі грамматикаларында, оқулықтарда, арнайы зерттеу еңбектерінде етістіктің түбірі- бұйрық райдың 2 жағы деп, екеуінің арасында тепе-теңдік белгісі қойылады. Бұйрық мағына түбір етістіктің өзінде берілген, сондық-тан бұйрықтың қай жаққа қатысын білдіру үшін етістікке тек жіктік жалғау жалғанады. Қазақ тілінде етістіктің бастапқы түрі бұйрық райдың 2 жақ жекеше түріне ұқсас болып саналады. Әрине, бұл екеуі екі басқа тұлға екені айқын, алайда көріністері бірдей. Бұйрық райдың арнайы көрсеткіші болмағасын түбірге сәйкес келетіндей сыртқы көріністе ғана болады.
Етістіктің морфологиялық белгілері мынадай: етістіктің түбірі 2 жақтың бұйрық райы болады да, оның басқа түрлері оның осы формасына қосымшалар қосылу арқылы жасалады [14:108]. Яғни оның морфологиялық категориялары бұйрық райдан өрбіп жатады: оқы-р, -йтын, -ғалы, -й, -ған, -ып, -с, -ды т.б.
Етістік түбірін арнайы зерттеген А.Хасенова етістік түбірі туралы былай дейді: Түбір сөз немесе түбір тұлға деп аталатын термин тұрғысынан келгенде, етістіктің басқа сөз таптарынан өзіндік ерекшелігі бар. Ол мейлі негізгі я туынды түбір (біт, өкін, өйтіп, өйтпегенде) дара я күрделі (біліп ал) тұлғаларда келгенмен, шақ, рай, т.б. грамматикалық категориялардың белгілі мағыналарында қолданылады. Осы келтірілген әрбір етістік 2 жақ-тың жекеше анайы түріне қаратыла айтылып (сен оны біліп ал), бұйрық рай, келер шақ мәнін білдіреді. Былайша айтқанда, бұл грамматикалық мағыналар етістік түбіріне тән қасиеттер деп саналады[7:69].
Демек, бұл айтылғандар етістіктің түбір тұлғасы өзіне о бастан тән қимыл, іс-әрекетті білдіру мағынасымен бірге, түбір күйінде тұрып бұйрықтық мағынамен 2 жақ жекешелік мағынаны білдіре алады деуге саяды. Яғни етістіктің түбірі мен 2 жақ бұйрық рай тұлғасы бір ұғым болып саналады. Бұл- қазіргі қазақ тілінде қалыптасқан пікір. Етістік түбіріне берілген осы анықта-маның өзі нақтылаумен қатар, етістік түбіріне басқа тұрғыдан келуді қажет етеді. Қалыптасқан анықтама тұрғысынан емес, жаңа тұрғыдан қарайтын болсақ, осы анықтаманың дұрыстығы дау туғызады. Ең алдымен, етістіктің түбір тұлғасы беретін грамма-тикалық мағына мен 2 жақ бұйрық рай тұлғасы беретін мағына-ның арақатынасын ажырату керек.
Қимылдың түбір тұлғасына іс-әрекет, қимылды білдіретін грамматикалық мағына тән. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына оның (етістік түбірдің) бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы түрінде, яғни етістік белгілі бір тұлғасында беретін мағынасы. Етістік түбіріне 2 жақтық бұйрықтық мағына тән емес. Бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы түрі - етістік түбірінің бұйрықтық мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық формасы [19:33].
Ал егер етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2 жағы бір грамматикалық мағынаны білдіріп, бір ұғым болып ұғынылатын болса, бірдей екі нәрсені екі бөліп атаудың қажеті жоқ сияқты. Олай болса, беретін мағыналары бір, сыртқы тұлғалары бір ұғымдарды бір атаумен атаған орынды. Егер етістік түбіріне бұйрықтық мағына о бастан тән болса, етістіктің белгілі бір тұлғадағы көрінісі, яғни бұйрық райдың екінші жақ анайы жекеше түрінде ол қайталанбаған болар еді.
Оларда 2 жақ бұйрықтық, жекешелік мағына бар. Бірақ осы етістіктерді тұтасымен алып түбір деуге болмайтындығы дәлелдеуді қажет етпейді. Мағыналық жағынан сәйкес келетін болымсыз етістік, етіс жұрнақтары жалғанған етістікті түбір деп қарастырмасымыз анық. Ендеше, етістік түбірі мен бұйрық райдың 2 жағы бір нәрсе емес. Сыртқы тұлғасы бірдей болып, қимылды білдір-генімен, екеуін бір нәрсе деп шатастыру дұрыс емес. Етістіктің түбір күйінде тұрып білдіретін грамматикалық мағынасы- қимыл, іс- әрекетті білдіру мағынасы. Бұл мағына етістік қандай тұлғада қолданылса да сақталады. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына етістік түбірінде жоқ, ол сөйлемде етістіктің бастауышпен (сен жіктеу есімдігімен ) қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде пайда болатын мағына. Етістік түбірі сөйлем ішінде қолданылғаннан кейін бас-тауышпен тікелей мағыналық қатынасқа енеді, екеуі бұйрықтық, жақтық, шақтық және жекешелік қарым-қатынасқа түседі.Міне, осы жердегі етістікке 2 жақ бұйрықтық мағына үстеледі. Демек, бұйрықтық мағына - етістік түбірінің сөйлеу процесінде қолда-нылғанда пайда болатын мағынасы.
Етістіктерді мін, ер, түс, айт, жүр деп сөйлем ішінде емес, сен деген бастауыш қызметіндегі жіктеу есімдігімен байланыстырмай жеке алатын болсақ, оларда 2 жақ бұйрықтық мағына жоқ, етістік түбірінде о бастан бар қимыл, іс-әрекетті білдіретін грамматикалық мағына бар. Бұл етістіктер сөйлем ішінде сен бастауышымен жақтық, жекешелік, бұйрықтық жақтарынан байланысып, етістіктің бұйрық рай формасында қолданылып тұр. Бұйрық рай- етістіктің рай категориясындағы белгілі бір тұлғасы, ол бұйрықтық мағынаны білдірудің арнайы грамматикалық формасы болып табылады. Ендеше, осы жердегі етістік түбірінің тағы бір грамматикалық ерекшелігі шығады. Ол ерекшелік етістік түбірінің түбір күйінде қолданылмайтындығында.
...Етістік түбір тұлғада сөздің лексикалық мағынасын және лексикалық мағынаның жалпыланып, абстракциялану нәтижесінде қалыптасып, туатын жалпы грамматикалық мағынаны білдіргенімен, сол күйінде сөйлеу процесінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды, сондықтан да етістік сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды.
Сөйлемдерге айт, бол, тос, кет етістіктерін алайық.. Бұл етістіктер сыртқы тұлғасы жағынан етістік түбірімен сәйкес келеді де, бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы тұлғасында қолданылған. Бірақ айт, бол, тос, кет етістік түбірлері мен сөйлемдегі айт, бол, тос, кет деген етістіктер бүтіндей бір емес. Сөйлемдерде етістіктер түбір тұлғаларында емес, бұйрық райдың 2 жақ формаларында қолданылған. Өйткені, сөйлемдерден анық көрінетіндей, айт, бол, тос, кет етістіктері бұл жерде сен деген бастауышпен қиыса байланысып тұр, сөйлемде ол айтылмаса да, оның бар екені грамматикалық байланысынан анық байқалатыны еш күмән тудырмайды. Сонымен бірге етістіктің түбіріне тән, бірінші лекси- калық айту, болу, тосу, кету қимылы мағыналары, екінші, сол лексикалық мағыналардың жалпылануы нәтижесінде туатын жалпы қимылды білдіретін грамматикалық мағыналар үстеліп отырады. Мәселен, айт-са-м, айт-қыз-ба-ды, айт-ып-ты, бол-айын, бол-ып, бол-сақ, бол-ғыз-ба, тос-қан, тос-ыңқыра, тос-ып-ты, кет-ті, кет-пе-сек, кет-ер, т.б. тұлғаларда жалпы айту, болу, тосу, кету қимылы сақталған да, бұйрықтық 2 жақтық мағына жоқ.
Етістік түбірінің осы ерекшелігін алғаш байқап, оның бұйрық раймен 1, 2 жақ, жекеше, анайы бір емес, тек сәйкес келе-тінін айтқан ғалым - Ы.Маманов[3:89].
...Негізгі етістіктер бұйрық райдың 2 жақ жекеше, анайы түрімен сәйкес келеді. Ол етістік түбірінің бұйрық райдың 2 жағымен сыртқы тұлғасы жағынан ғана сәйкес келуін айтумен қатар, қалып етістіктерінен басқа етістік түбірлерінің тікелей жіктелмейтінін айтты. Бірақ Ы.Маманов бұл мәселелерді толық зерттеуге бармай, тек үстірт атап көрсеткен. Ғалымның пікірін С.Исаев дамытты. Ол өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар еңбегінде етістік түбірінің кейбір грамматикалық ерекшеліктеріне тоқтап өтті. Автор етістік түбірін тілде қалыптасқан қырынан емес, байқалмаған жаңа қырынан таныған.
Етістік түбірінде 2 жақ бұйрықтық мағына жоқ, ол тек сөйлеу процесінде бастауышпен қатынасқа түскенде ғана пайда болады? Бұл етістік түбірінің бір ғана грамматикалық ерекшелігі.
Қазіргі қазақ тілінде етістік грамматикалық тұлғаларға өте бай. Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі мәнді болуымен қатар етістік сөйлемде сол қимылды атқарушы субьектімен және обьектімен әрқилы қатынасына байланысты ( шақтық, жақтық, райға қатысты)
болу- болмауына байланысты т.б. мәндік ерекшеліктерді білдіріп отырады. Олардың әрқайсысы белгілі тұлғалар арқылы жасалады. Етістіктің ондай ерекшеліктері негізгі және көмекші етістік, дара және күрделі етістік, болымды және болымсыз етістік, сабақты және салт етістіктер болып бөлінуімен, сондай - ақ етіс, шақ, рай категорияларынан,жіктелуінен көрінеді.
Кейде етістіктің болымды және болымсыз, сабақты және салт етістік пен етіс түрлері лексика- грамматикалық категориялары, шақ, рай, жақ 1 жіктелуі түрлері грамматикалық деп те аталады.
Қазақ тіліндегі етістіктің құрылымын жақсы түсіну үшін оның көптеген сөз тудырушы және форма тудырушы аффикстерін, олардың түрлі грамматикалық қызметтерін-функцияларын осы тілдің тұрғысынан, аглютинативтік ерекшелігін ескере отырып айыру керек.
Етістіктің түбір сөздерге әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалуын синтетикалық тәсіл дейміз. Сонымен бірге қазақ тілінде сөздердің тіркесуі арқылы да, яғни аналитикалық тәсілмен жаңа мағыналық қимылдық ұғым тудыратын сөздер жасалады.
Бағалады - 1 туынды етістік, жедел өткен шақ 3 жақ жекеше, синтетикалық тәсіл
Ыза болды 1 тіркесу арқылы, аналитикалық тәсіл, жедел өткен шақ, 3 жақ, нөлдік форма.
Қандай сөз табының лексика-грамматикалық сипаты дегенде, алдымен, лексикалық мағынасының жалпылануы негізінде пайда болатын жалпы грамматикалық мағынасының ерекшеліктері (сол семантикасы арқылы сөздер бір топ құрайды) екіншіден, грамматикалық мағыналар мен оны білдірудің парадиг-малық формалар жүйесінің жиынтығы, үшіншіден, сол топқа тән сөйлемдегі синтаксистік қызметі негізге алынады. Яғни белгілі бір сөз табының лексика-грамматикалық сипаты сөздерді топтасты-рудың негізгі үш принципіне негізделеді. Осы жағынан келгенде, етістіктің басты семантикалық ерекшелігі - қимылды, іс-әрекетті, процестерді білдіру. Оқулық, грамматикаларда етістік-қимыл,іс-әрекеттің атын білдіретін сөз табы деген анықтама беріліп жүр. Бұл-дұрыс емес. Етістік қимыл, іс-әрекеттің, процестің атын емес, нақ өзін білдіреді, ал атауын етістіктің белгілі бір формасы (қимыл атауы) білдіреді. Етістік грамматикалық сипаты жағынан лексика-грамматикалық және таза грамматикалық категориялар жүйесінің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері арқылы да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді. Қазіргі қазақ тіліндегі бір жүйеге түсірудіқажет ететін, жоғарыдағы әңгіме болған жаңсақ пікір етістіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
1.1 Етістік және оның категориялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Етістіктің морфологиялық, лексика-грамматикалық сипаттары ... ... ... 8
ІІ ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
2.1 Туынды етістіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...19
2.2 Туынды етістіктердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселенің бірі - морфология саласы. Морфологияның ішінде етістік сөз табының да тіл білімінде өзіндік орны бар мәселе болып саналатыны анық. Бүгінгі таңда да қазақ тіл білімінде етістіктің басты критерийлерінің мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалды деп айта алмаймыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық білімнің қазақ тіл білімінде етіктің ерекшеліктерін, оның ішіндегі туынды етістікті талдаудың қажеттілігі жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны. Етістік сөз табының ерекшеліктері, категориялары, құрылымына қарай бөлінуі, туынды етістіктер, олардың жасалу жолдары.
Жұмыстың мақсаты. Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты күрделі сала - морфология. Морфологиның ең өзекті, ең басты мәселесі - етістік, оның құрылымы, туынды етістіктердің жасалу жолдарын айқындау, етістік тудыратын жұрнақтарды бөліп қарастыру.
Жұмыстың міндеті. Етістік категорияларының ерекшеліктерін ажырату, морфология, лексика-семантика тұрғысынан қарастыру, туынды етістіктердің пайда болуын зерттеу, етістік тудыратын жұрнақтарды жіктеу, топтастыру.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы. Морфология саласының ең өзекті мәселесі - туынды етістіктер. Туынды етістіктердің пайда болуы, етістік тудырушы жұрнақтардың түрлері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Етістікті морфологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, туынды етістік жасайтын жұрнақтарды зерттеу, топтастыру, туынды түбірлердің қай мәнде жұмсалатынын айқындау, туынды етістіктердің жұрнақтар арқылы қай сөз табынан пайда болғанын дәлелдеу.
Зерттеу әдісін. Курстық жұмысты жазу барысында сипаттама әдіс, талдау әдісі, салыстырмалы әдіс, топтау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының маңызы. Грамматикалық категориялардың ішіндегі етістік категорияларының ерекшеліктерін, олардың негізгі қағидаларын анықтау, мағыналық ерекшеліктерін ашу, туынды етістіктердің пайда болуы мен туынды етістік жасаушы жұрнақтарды бөліп қарастыру, зерделеу - қазақ тіл біліміндегі морфология саласының өзекті мәселесінің дамуына оң ықпалын тигізері сөзсіз.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан басқа үш бөлімнен және әр бөлім бірнеше тараулардан және әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
Етістік - қай тілде болмасын ең күрделі сөз табы. Басқа тілдердегі сияқты қазақ тілі сөз таптарының жүйесінен де ерекше орын алатын сөздер - етістік.
Етістіктердің лексика - граматикалық мағыналары да, граматикалық тұлғалары да әр алуан, синтаксистік қызметі тек баяндауыш болу ғана емес, жай сөйлем мен құрмалас сөйлем мүшелері мен сөз тіркесінің жасалынуына тікелей ықпал етіп отыратыны белгілі. Түркі тіл білімінде етістік туралы зерттеулер мен теориялық негіздердің қалыптасуы тіпті ертеден басталады.
Ескі ескерткіштердің бірі 1069 жылы Юсуф - хас - Хадисиб Баласағұнның Құдтағу білімінде шартты райлы, қалау райлы, бұйрық райлы, көсімшелі, есімшелі сөздер кездеседі.
Түркі тіл білімінде етістіктер туралы нақтылы ережелер жазылған зерттеулердің ең алғашқысы, ең көлемді де құндысы түркі әулетінен шыққан ғалым Махмуд Қашқари Диуани - лұғат ит - түркі сөздігі.
Тұңғыш тюрколы әрі энциклопедист М.Қашқари қалдырған мұралар әр жағынан алынып, тілдің белгілі салаларымен байланыстыра зерттеліп, ғылыми нәтижелері жарияланып келеді. Түркі тілдерінің қай - қайсысының болса да тарихымен байланыстырып, одан әрі қарай зерттей беру тіл мамандары үшін абыройлы да аса - жауапты міндеттерден саналады.
Бұдан 900 жыл бұрын жасап, артына түркі тілдермен өшпес мұра қалдырып кеткен ұлы ғұлама М.Қашқари Сөздігі әрқашан да тюркологтардың тіліне тиек, объект болып келгені мәлім.
Төрт томдық салыстырма сөздіктің дені етістік деуге болады. Олай дейтін себебіміз, екінші том - түгелімен етістік және осы сөз табына қатысты ерезелер. Үшінші том мен индекстіе де етістіктер басым. Бұл айтылғанның бәрі етістік сөздердің реестр болып берілуіне байланысты.
Автодың реестр сөз етіп берген етістіктері тап, теп, қаш, сын т.б. негізгі түбірлерден басталады. Оларды дауыстылардың ғана санына қарай екі әріптілер деп тоқтайды.
Одан әрі қарай екі буынды етістік түбірлері құрамына қарай біркелкі емес.сонымен бірге, түбір салдары - ік, іқ, ұқ, үк болып негіз және жұрнақ деп бөлуге келмейтін туынды түбірлер және етістік тұлғалар берілген.
Томның соңғы жарымы төрт әріптілермен бес әріптілерге арналады. Көлемі жағынан шұбалаңқы, құрамы жағынан күрделі болып келетін бұл етістіктер түгелімен дерлік туынды түбірлер.
М.Қашқари өз еңбегінің классикалық әдеби араб тілінде жазып, араб лингвистикасына түркі тілдеріне салыстыра зерттеу әдісін енгізіді.
Етістік туралы зерттеушілер қыпшақ тіліне тікелей қатысы бар еңбектің бірі - 1343 жылы египетте жазылған Китаб мажму таржуман турки ва ғажали ва мағули (түрікше, монғолша, арабша, таржуман) деп аталатын еңбекте кездеседі. Біраз ғалымдар сөздіктің туындыгері белгісіз десе, П.Мелиоранский Араб - филолог о турецком языке атты еңбегінде сөздіктің туындыгері Мұхаммед ибн Қайса дегенді айтады. Еңбектің екінші бөлімі етістікке арналған. Етістіктер бұйрық рай формасында берілген. Үшінші бөлім етістіктің жіктелуіне, төртінші бөлім қоымшаларға арналған.
Етістіктің жіктелуін сөз еткенде оны үш жаққа, үш шаққа бөліп, болымды, болымсыз түрлерін сөз етіп, жекеше, көпше айтылатыны сөз болған.
Голландия ғалымы Гилодор Хаутсманның айтуынша сөздікке енген түркі сөздері қыпшақ тіліне жатады. Н.А.Баскаков оларды Кодекс кумаликусте кездесетін сөздерге өте жақын дегенді айтады.
Түркі тілі туралы біраз зерттеулер жүргізген араб тілінің шаманы Асыр - ад - Дин Хайнан 1312 жылы Қанрде Китаб - ал - идрак ли - лисан ал - атрак (түркі тілдерінің түсіндірме кітабы) атты еңбек жазды. Қолжазба түрінде сақталған бұл еңбектің бір нұсқасын түрік ғалымы Мұстафа Стамбұлда бастырып шығарды. Кейірінек профессор Ахмед Джаферологс қолжазбаның басқа нұсқасын тауып, оны түркі тіліне аударып, бастырып шығарды. Абу Хайман еңбегіндегі түркі сөздері іріктеліп, 1936 жылы жеке сөздік ретінде Түркияда баспадан шығарылды.
ХІV ғасырда сақталған тағы бір еңбек ғалымы Жамал - Аддин Мухаммед ат Турки жазған Түрік, қыпшақ тілдерін жақсы оқып үйренуге жазылған кітап деп аталатын сөздік. Қолжазба Париж кітапханасында сақтаулы көрінеді. Қолжазбаны зерттеген, оның екі бөлімін екі мерзімде 1938 - 1954 бастырып шығартқан поляк түркологы - Ананиаш Зайоновский.
Сөздік екі бөлімге бөлінген: бірінші бөлім - есім; екінші бөлімінде - етістік сөздер.
Жалпы түркі тілдерінің граматикалық жүйесін зерттеу ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында басталған. Түркі тілдері ішінде граматикалық жүйесі бірінші болып баспа бетін көрген тіл - мували тілі. Бұл еңбек 1769 жылы Қазақ духовной семинариясында жазылып, Петербургта Сояинения, принедлежающие к граматике чуволинского языка деген атпен жарияланды. 1778 жылы Москва университетінің баспасынан Хольфиннің орын оқушыларына арналған Азбука татарского языка дейтін оқу құралы, 1776 жылы Петербургта Турецкая граматика атты еңбек шығарылды. 1701 жылы жазылған Гигоновтың Граматика татарского языка, 1839 жылы жарияланған Қазамбектің Общая граматика турецкого - татарского языка, 1894 жіне 1897 жылы екі кітап болып басылған Мишаронскийдің Краткая граматика казак - киргизского языка деп аталатын еңбектер т.б.жарық көрді.
І ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
1.1 Етістік және оның категориялары
Етістік түбірі білдіретін жалпы гамматикалық мағынаға ешбір өзгеріс енгізбей, оған қосымша грамматикалық мағына үстейтін және жіктелуге негіз болатын белгілі бір грамматикалық тұлғалар жүйесінің жиынтығы етістіктің таза грамматикалық категориялары болып табылады [15:60].
Етістік қимылды, іс-әрекетті білдіретіндіктен, сөйлемде көбінесе қимыл иесі - субъектінің пікірі, іс-әрекетті шындыққа қаншалықты қатысты екенің көрсетіп, модальділік мәнге ие болып отырады. Етістіктің жалпы грамматикалық мағынасының үстіне үстелетін осындай модальділік мәндер рай категориясының жеке түрлері негізінде іске асады.
Ашық рай қимылдың, іс-әрекеттін белгілі бір негізде болу-болмауымен, яғни шақтық ұғыммен байланысты. Басқаша айтқанда, үш шақтың бірінде қолданылған етістік ашық рай тұлғасында тұрған болып есептеледі.
Шартты рай қимылдың, іс-әрекеттін болу-болмау шартын білдіріп, етістік түбірлерге, етістіктің етіс, күшейтпелі, болымсыз етістік тұлғаларының үстіне -се, -се жұрнағы жалғану арқылы жасалады да, жіктеліп қолданылады. Мысалы: Осы мен, тегі, ақын болсам керек.(Ә) 1. Мен бар+са+м. 2. Сен барсаң. Сіз барсаңыз. 3.Ол барса.
Бұйрық рай қимылдың, іс-әрекеттін орындалу-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мағыналарды білдіреді. Бұйыру мәні ІІ-жақта айқын болады да, ІІІ-жақта бұйыру, өтіну мәні басым болады, ал І-жақта бұйрықтан гөрі сөйлеуші қимылды, іс-әрекетті өзі ниет етіп орындайтынын білдіреді [16:12].
Қалау рай айтушының қимыл, іс-әрекетті жүзеге асыруға бағытталған ниетін, тілегін, ынтасын білдіріп, етістік түбір мен етістіктің күшейтпелі, болымсыз етістік тұлғаларына - ғыгі, -қыкі қосымшалары үстеліп, оның үстіне тәуелдік жалғауы қосылып кел көмекші етістігі тіркесіп немесе етістік түбірге -са (-се) игі еді, -ғай (-гей), -са екен тәрізді аналитикалық форманттар тіркесу арқылы жасалады. Мысалы:
1. Менің барғым келеді.
2.Сенің барғың келеді.
Сіздің барғыыңыз келеді.
3.Оның барғысы келеді.
Шақ іс-қимылдың, жай күйдің орындалу мезгілі мен сөйлеп тұрған уақыт арасындағы қарым-қатынасты білдіретін грамматикалық категория.
Шақ категориясы сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың өту мерзімін, кезін білдіреді, бірақ ол мерзімдік мән жеке сөздер арқылы емес, грамматикалық жолдарымен беріледі. Шақтың үш түрі бар [17:83].
Осы шақ сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқанын, өтіп жатқаның білдіреді. Осы шақ мағыналық мағыналық ерекшелігіне қарай нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ болып бөлінеді.
Нақ осы шақ - қалып етістіктің тікелей жіктелуі арқылы не көсемшенің - ып, -іп, -п, -а, е, й, тұлғасындағы негізгі етістікке осы қалып етістіктің тіркесіп келуі арқылы жасалады.
Ауыспалы осы шақ - а, е, й тұлғалы етістіктің жіктеліп келуі арқылы жасалады: барады, айтады т.с.с. Оны бір грамматика ауыспалы осы шақ деп берсе, енді бірі, жалпы осы шақ. Мысалы: құс ұшады, әнші ән салады [8:34].
Өткен шақ - қимылдың, іс-әрекеттін сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткенің (немесе болмай қалғаның) білдіреді.
1. Жедел өткен шақ (-ды, -ді, -ты, -ті) қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттың алдында ғана болып өткенін білдіреді.
2.Бұрынғы өткен шақ - қимылдың, іс-әрекеттін сөйлеп тұрған уақыттан әлдеқайда бұрын, ертеде болып өткенін білдіреді. Оның айғақты түрі есімшенің - ғанген қосымшасы арқылы, айғақсыз түрі - ып, іп, п арқылы жасалады.
3. Ауыспалы өткен шақ есімшенің - атын, етін, итін, (баратын, баратын кім?) -ар, -ер,- р және еді көмекші етістігі тіркесу арқылы жасалады.
Келер шақ - қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатынын білдіреді.
1. Болжалды келер шақ - ар, ер, р, с.
2. Мақсатты келер шақ - мақ, мек.
3. Ауыспалы келер шақ - а, е, й .
4. Сенімді келер шақ - ғалы, гелі (отыр, жүр, жатыр).
Етістіктің жіктік жалғауларын қабылдап, қимылдың қай жақтағы субъектіге тән екенін көрсетуін - етістіктің жіктелуі дейді. Жіктік жалғаудың үш жағы болады:
І - сөйлеуші жақ.
ІІ - тыңдаушы жақ.
ІІІ - бөгде жақ.
Морфологиялық көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың әр жағында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, бір тектес грамматикалық (жіктік) мағына білдіріп, екінші жағынан, әр жақты (жекеше, көпше) әр түрлі грамматикалық формалар арқылы бір-біріне қайшы грамматикалық мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің жиынтығын құрау арқылы грамматикалық категория болып танылады.
Сонымен бірге жіктік жалғаудың синтаксистік қызметі мен сөйлем құраудағы сипаты ерекше. Ол сөйлемді тиянақтап, бір жағы қимылдың иесі - бастауышпен (субъектімен) қиыса байланысып тұрса, екінші жағынан, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады.
Жақ деген ұғым мен жіктелу бір-бірімен толық балама емес. Өйткені, жіктік жалғау тек жақтың мағынамен ғана шектеліп қоймайды, онда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек грамматикалық категория боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас еді. Өйткені жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар.
Жақ ұғымы қимыл, іс-әрекеттің қай жақ арқылы іске асатынын білдіреді де, субъекті мен предикат арасындағы семантикалық және грамматикалық қатынасты көрсетеді. ІІ жағынан жіктік жалғау, ІІІ жақта (жекеше, көпше) әрқайсысына тән арнайы грамматикалық тұлғалары бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады.
Жіктік жалғау көбіне етістікпен байланысты сипатталады. Бірақ жіктелетін тек етістік емес. Әдетте жіктік жалғау етістік түбіріне тікелей жалғанбайды, ал есім сөздерге тікелей жалғанады. Сондай-ақ етістіктің жіктелуі біркелкі емес.
Етістіктің жіктелу ерекшеліктері.
1. Етістіктің түбір тұлғасы тікелей жіктелмейді, ал есім сөздер тікелей жіктеледі.
2. Етістіктің жіктелетін тұлғаларының өзі бірдей, біркелкі жүйемен жіктелмейді. Қазақ тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі жіктік жалғау жалғанады.
1. Етістіктің есімше (-ған, -ген, -атын, -ар, -р, -с), қалып етістіктері, есім сөздер біркелкі жіктеледі. -уда, уде тұлғалы тұйық етістіктер есімдерше жіктеледі.
2. Етістіктің көсемше тұлғалы түрі (-а, -е,- й, -п, -ып, -іп) І-ІІ жақтарда есімдерше жіктеледі де, ІІІ жақта арнайы - дыді жалғауы болады.
3. Шартты рай (-са, -се), жедел өткен шақ (-ды,-ді) тұлғасының түрлері шағындалған қосымшалар жалғану арқылы жіктеледі.
4. Етістік бұйрық рай тұлғасында ерекше жіктеледі.
5. Етістіктің ерекше жіктелетін түрі - қалау рай [8:132-б]
1.2 Етістіктің морфологиялық, лексика-грамматикалық сипаттары
Етістік - қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы кең грамматикалық категория. Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң етістіктер мен күрделі етістіктер деп аталатын екі салаға бөлінеді. Жалаң етістіктер құрылымына қарай түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды етістіктер деген екі топқа жіктеледі [1:44]. Жалаң етістіктер мысалы: ек, жек, оқы, жаз, кел, аяқта, баста, қолда, арала, сабала, сүйреле, шапқыла, үймеле, кіріс, жуын, айтқыз т. б. Түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялық бөлшектері жоқ, демек, қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге болмайтындай етістік формалары аталады [2:57]. Мысалы: аз, ал, айт, алда, арба, ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, бөр, байла, баста, бақырай, де, ез, ер, ес, жет, жала, жыла, же, жел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір, илан, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, ұқ, шал, шай, шаш т.б. Бірақ, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түбірі де тарихи дамып отырғандықтан, олардың қатары да бірте-бірте толығып, көбейіп отырған, сол себептен түбір етістіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз есебінде жұмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын ажыратуға болмайтындай болып кеткен сөздер бар. Мысалы, жоғарыдағы етістіктердің ішінен: айт (ай+т), алда (ал+да), байла (бай+ла, бау+ла), бақырай (бақ+ырай), жыла (йығ+ла), баста (бас+та) дегендерді, сондай-ақ тоқта (тоқ+та), тоқыра (тоқ+ыра), болыс (бол+ыс), сөйле (сөз+ле), тула (ту+ла), шегін (шек+ін), шегер (шек+ер) т. т. тәрізді қазіргі шақта түбір саналып жүрген етістіктерді алсақ, жақша ішінде көрсетілгендей, әуелгі түбір сөздер мен жұрнақтардан кейбіреулері деформаланбай-ақ, кейбіреулері деформаланып бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен. Туынды етістіктер: Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы жасалған етістіктер жатады. Туынды етістіктерді тиісті түбірге және жұрнаққа бөлшектеуге болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла береді. Мысалы: ой+ла, той+ла, тер+ле, сүр+ле, ем+де, көз+де, тоқпақ+та, іс+те, сын+а, мін+е, мол+ай, ес+ей. Есім негізді етістіктер: Есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз таптарынан жасалатын етістіктер жатады, олар арнаулы жұрнақтар арқылы көбінесе зат есімнен, сын есімнен, үстеулерден, еліктеуіш сөздерден, әредік одағайлардан жасалады [3:61]. Есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар мыналар: -лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы; -лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы; -лат (-лет, -дат, -дет) жұрнағы; -а (-е)жұрнағы; -ай (-ей, -й)жұрнағы; -қар (-ғар, -кер, -гер)жұрнағы; -ар (-ер, -р)жұрнағы; -ал (-әл, -ыл, -іл, -л)жұрнағы; -ық (ік)жұрнағы; -сы (-сі) және -ымсы (-імсі) жұрнақтары; -сын (-сін) жұрнағы; -сыра (-сіре)жұрнағы; -ра (-ре, -ыра, -іре)жұрнағы; -ырай (-ірей)жұрнағы; тек белгілібіресімдерден, кейбіреулері тек санаулығанаесімдер мен етістіктердентуындыетістікжасайтынә рікөне, әрімаңдымсызжұрнақтар бар. Оларға мыналар жатады: -ы, -і (бай-ы, жас-ы, жан-ы, желп-і, кең-і, келк-і, тарп-ы т. б.) -шы, -ші -ан, -ен, -ын, -ін, -н -ырқа, -ірке -ырқан, -іркен -ына, -іне -қа, -ке, -ға, -ге -ди, -тый, -ти. Етістік негізді етістіктер: Бұл салаға етістік негіздерінен арнаулы жұрнақтар арқылы жасалатын туынды етістіктер енеді. Бұл жұрнақтарды семантикалық ерекшеліктеріне қарай екі салаға бөлуге болады . Бірінші тобына өзі жалғанатын етістік негіздерінің мағыналарына амалдың жиілену, еселену, қайталану, үстемелену, солғындау сипаттарын білдіретіндей рең жамайтын жұрнақтар жатады, олар, шартты түрде, амалдың өту сипатын білдіретін жұрнақтар деп аталады. -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) -қыла (-кіле, -ғыла, -гіле) -мала (-меле, -бала, -беле, -пала, -пеле) -ғышта (-қышта, -кіште, гіште) -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре) -ымсыра (-імсіре, -мсыра, -місре) -ыстрыр (-істір, -стыр, -стір) Екінші тобына өзі жалғанатын етістік негізінің мағынасына амалдың субъектіге қатысын білдіретіндей реңк жамайтын жұрнақтар жатады, олар етіс жұрнақтары деп аталады.
Ерекшелігіне қарай, бұл жұрнақтар етіс категориясының арнаулы формалары болып саналады да, етістердің көрсеткіштері делініп танылады. -ыс (-іс, е)-т -тыр (-тір, -дыр, -дір), -қыз (-ғыз, -кіз, -гіз) -ыл (-іл, -л) -ын (-ін, -н) Күрделі етістіктердің түрлері: құранды етістік, құрама етістік ,сараламалы етістік, суреттеме етістік, тұрақты етістік. Құранды етістік: етістіктің бірінші компоненті (есім) негіз болса, екінші компоненті (көмекші етістік) сол есім сөзді етістікке айналдыратын дәнекер есебінде қызмет етеді [4:88]. Мысалы: жәрдем ет, ән сал, үлгі қыл, қабыл ал т.б. Құрама етістік: бұл етістіктердің әрбір компонентінде өзді-өзіне дербес лексикалық мағына бар және әрқайсысының осы мағыналары бір-бірінен кем емес, бір-бірімен пара-пар я тең түседі. Мысалы: алып ал, ала кел, барыпкел, бара кел, алып бар, ала бар, алып кет, ала кет, келіп кетт.б. Сараламалы етістік: Бұл етістіктер екі я одан аса етістіктің тіркесінен құралады. Лексикалық мағынасына алғашқы етістік негіз (жетекші) болады да, оған қосылатын көсемшенің жұрнағы (-а, -е, -й, -ып, -іп) мен соңғы көмекші етістік селбесіп жетекші етістіктің мағынасын саралайтындай қосымша грмматикалық мән үстейді. Сарамалы етістік құрамындағы көмекші етістіктердің түрлі-түрлі болуларына қарай және компоненттердің сандары да, өздері де басқа-басқа болуларына қарай, олардың грамматикалық қызметтері де, грамматикалық семантикалары да сала-сала болып, амалдың жүзеге асу я өту сипаттарының әр қилы кезеңі, сатысы сияқты абстракты құбылыстарды білдіреді. Мысалы: айтып жібер, айтып жібере қой; айтып жібере жаздап қалды; айтып көр, айта көр, айта сал, айта қой, айтып қой, айта жүр, айта біл, айта түс т.б. Суреттеме етістік - бұл етістіктер жетекші сөз бен көмекші етістіктен құралады. Жетекші сөз етістіктің жалаң, я күрделі көсемше, есімше формасында, жалаң есімдер және есім мен етістік араласқан формаларында болады.[5:82] Бұларға жәрдемші болып көмекші етістік қосылады. Көмекші етістіктердің көбі - е көмекші етістігінің түрленген формасы болып келеді.Мысалы: барып едім, барған едің, келетін еді, түсінуші едік, ұйықтап кеткен екенмін, кешігіп қалған екенсің, келсе игі едіңдер, мұғалім едіңіздер, жас екен, бармақ болды, келемек екен, жазатын болды, келетін көрінеді т.б. Тұрақты естістік: Бұл етістіктерге лексикаланған, идиомаланған тіркестер жатады. Мысалы: опық жеді, таяқ жеді, құр қалды, бас қойды, ауыз жаласты, арам тер болды, қырғи қабақ болды, бетке шіркеу салды, жан алқымға алды, ауыз салды, көз салды, жек көрді, жанын қияды т.б. Етістік формалары: Етістік формаларының жүйесі төмендегі грамматикалық категорияларға бөлінеді: - Етістік негізі. - Қимыл атауы категориясы. - Салттық және сабақтылық категориясы. - Етіс категориясы. - Болымдылық және болымсыздық категориясы. - Амалдың өту сипаты категориясы. Есімшелер категориясы. - Көсемшелер категориясы. - Рай категориясы. - Шақ категориясы. - Жіктік, көптік жалғауларының шаққа қатысы.[6:127] Етістіктердің мағыналары: Етістіктерді іштей бір-біріне мағына жағынан жақындықтарына, өз ара функция жағынан орайластықтарына қарай топ- топқа бөлуге болады: - амал-әрекет етістіктері (босат, көтер, күрес, ки, сыз, өлше т.б.); - қимыл-қозғалыс етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір т.б.); - қалып-сапа етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт, ұлғай т.б.); - ойлау-сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта т.б.); - өсу-өну етістіктері (балала, жапырақта, гүлде, өс, өн т.б.); - бағыт-бағдар етістіктері (бар, кел, кет, қайт, әпер, әкет т.б.); - көңіл күйі етістіктері (жыла, қайғыр, өкін, күл, қуан т.б.); бейнелеу-еліктеу етістіктері (жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда,сыртылда, сырқыра т.б.); - дыбыс-есетістіктері; - көру-естуетістіктері; - мінез-құлық етістіктері деген сияқты әлденеше топқа бөліп, саралауға болады. Сондай-ақ, сыртқы түр-тұрпат ұқсастықтарына немесе мағына-мазмұнын алшақтықтарына қарай оларды: омоним естістіктер, синоним етістіктер, антоним етістіктер деген тәрізді топтарға да жіктеуге болады.[7:111] Ал егер етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2 жағы бір грамматикалық мағынаны білдіріп, бір ұғым болып ұғынылатын болса, бірдей екі нәрсені екі бөліп атаудың қажеті жоқ сияқты. Олай болса, беретін мағыналары бір, сыртқы тұлғалары бір ұғымдарды бір атаумен атаған орынды. Егер етістік түбіріне бұйрықтық мағына о бастан тән болса, етістіктің белгілі бір тұлғадағы көрінісі, яғни бұйрық райдың екінші жақ анайы жекеше түрінде ол қайталанбаған болар еді. Оларда 2 жақ бұйрықтық, жекешелік мағына бар. Бірақ осы етістіктерді тұтасымен алып түбір деуге болмайтындығы дәлелдеуді қажет етпейді. Мағыналық жағынан сәйкес келетін болымсыз етістік, етіс жұрнақтары жалғанған етістікті түбір деп қарастырмасымыз анық. Ендеше, етістік түбірі мен бұйрық райдың 2 жағы бір нәрсе емес. Сыртқы тұлғасы бірдей болып, қимылды білдір-генімен, екеуін бір нәрсе деп шатастыру дұрыс емес. Етістіктің түбір күйінде тұрып білдіретін грамматикалық мағынасы- қимыл, іс- әрекетті білдіру мағынасы. Бұл мағына етістік қандай тұлғада қолданылса да сақталады. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына етістік түбірінде жоқ, ол сөйлемде етістіктің бастауышпен (сен жіктеу есімдігімен)қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде пайда болатын мағына. Етістік түбірі сөйлем ішінде қолданылғаннан кейін бастауышпен тікелей мағыналық қатынасқа енеді, екеуі бұйрықтық, жақтық, шақтық және жекешелік қарым-қатынасқа түседі.[8:91]Міне, осы жердегі етістікке 2 жақ бұйрықтық мағына үстеледі. Демек, бұйрықтық мағына - етістік түбірінің сөйлеу процесінде қолданылғанда пайда болатынмағынасы. Негізгі етістік пен көмекші етістіктердің тіркесінен жасалған сөздердің бәрі - сөздің формасы емес,олар-жаңа мағынаға ие болып,семантикалық бірлікте жұмсалатын,дербес ұғымды білдіретін сөздер.
Етістіктің күрделілігі лексика-семантикалық сипатынан, грамматикалық формалары мен категорияларының көптігінен, синтаксистік қізметінен айқын көрінеді. Етістіктің осындай сан кырларын зерттеуге арналған еңбектер аз жазылмаса да, оның грамматикалық категория ретіндегі барлық ерекшелігі танылып, толық зерттелді деуге бола қоймас. Өйткені етістіктің лексика- семантикалық сипатын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуде толықтыра түсуді қажет ететін тұстар, сондай-ақ жекеленген мәселелердің төңірегінде ала-кұла пікірлер де кездеседі.
Қазақ тіліндегі етістік түбірі - нақтылауды қажет ететін сондай тұстардың бірі [13:67].
Етістік түбірінің өзіндік ерекшеліктері оның лексика-грамматикалық сипатынан туындайды. Қазақ тіліндегі етістіктің түбірі сыртқы тұлғасы жағынан бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы тұлғасымен сәйкес келеді. Сол себепті қазақ тілі грамматикаларында, оқулықтарда, арнайы зерттеу еңбектерінде етістіктің түбірі- бұйрық райдың 2 жағы деп, екеуінің арасында тепе-теңдік белгісі қойылады. Бұйрық мағына түбір етістіктің өзінде берілген, сондық-тан бұйрықтың қай жаққа қатысын білдіру үшін етістікке тек жіктік жалғау жалғанады. Қазақ тілінде етістіктің бастапқы түрі бұйрық райдың 2 жақ жекеше түріне ұқсас болып саналады. Әрине, бұл екеуі екі басқа тұлға екені айқын, алайда көріністері бірдей. Бұйрық райдың арнайы көрсеткіші болмағасын түбірге сәйкес келетіндей сыртқы көріністе ғана болады.
Етістіктің морфологиялық белгілері мынадай: етістіктің түбірі 2 жақтың бұйрық райы болады да, оның басқа түрлері оның осы формасына қосымшалар қосылу арқылы жасалады [14:108]. Яғни оның морфологиялық категориялары бұйрық райдан өрбіп жатады: оқы-р, -йтын, -ғалы, -й, -ған, -ып, -с, -ды т.б.
Етістік түбірін арнайы зерттеген А.Хасенова етістік түбірі туралы былай дейді: Түбір сөз немесе түбір тұлға деп аталатын термин тұрғысынан келгенде, етістіктің басқа сөз таптарынан өзіндік ерекшелігі бар. Ол мейлі негізгі я туынды түбір (біт, өкін, өйтіп, өйтпегенде) дара я күрделі (біліп ал) тұлғаларда келгенмен, шақ, рай, т.б. грамматикалық категориялардың белгілі мағыналарында қолданылады. Осы келтірілген әрбір етістік 2 жақ-тың жекеше анайы түріне қаратыла айтылып (сен оны біліп ал), бұйрық рай, келер шақ мәнін білдіреді. Былайша айтқанда, бұл грамматикалық мағыналар етістік түбіріне тән қасиеттер деп саналады[7:69].
Демек, бұл айтылғандар етістіктің түбір тұлғасы өзіне о бастан тән қимыл, іс-әрекетті білдіру мағынасымен бірге, түбір күйінде тұрып бұйрықтық мағынамен 2 жақ жекешелік мағынаны білдіре алады деуге саяды. Яғни етістіктің түбірі мен 2 жақ бұйрық рай тұлғасы бір ұғым болып саналады. Бұл- қазіргі қазақ тілінде қалыптасқан пікір. Етістік түбіріне берілген осы анықта-маның өзі нақтылаумен қатар, етістік түбіріне басқа тұрғыдан келуді қажет етеді. Қалыптасқан анықтама тұрғысынан емес, жаңа тұрғыдан қарайтын болсақ, осы анықтаманың дұрыстығы дау туғызады. Ең алдымен, етістіктің түбір тұлғасы беретін грамма-тикалық мағына мен 2 жақ бұйрық рай тұлғасы беретін мағына-ның арақатынасын ажырату керек.
Қимылдың түбір тұлғасына іс-әрекет, қимылды білдіретін грамматикалық мағына тән. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына оның (етістік түбірдің) бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы түрінде, яғни етістік белгілі бір тұлғасында беретін мағынасы. Етістік түбіріне 2 жақтық бұйрықтық мағына тән емес. Бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы түрі - етістік түбірінің бұйрықтық мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық формасы [19:33].
Ал егер етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2 жағы бір грамматикалық мағынаны білдіріп, бір ұғым болып ұғынылатын болса, бірдей екі нәрсені екі бөліп атаудың қажеті жоқ сияқты. Олай болса, беретін мағыналары бір, сыртқы тұлғалары бір ұғымдарды бір атаумен атаған орынды. Егер етістік түбіріне бұйрықтық мағына о бастан тән болса, етістіктің белгілі бір тұлғадағы көрінісі, яғни бұйрық райдың екінші жақ анайы жекеше түрінде ол қайталанбаған болар еді.
Оларда 2 жақ бұйрықтық, жекешелік мағына бар. Бірақ осы етістіктерді тұтасымен алып түбір деуге болмайтындығы дәлелдеуді қажет етпейді. Мағыналық жағынан сәйкес келетін болымсыз етістік, етіс жұрнақтары жалғанған етістікті түбір деп қарастырмасымыз анық. Ендеше, етістік түбірі мен бұйрық райдың 2 жағы бір нәрсе емес. Сыртқы тұлғасы бірдей болып, қимылды білдір-генімен, екеуін бір нәрсе деп шатастыру дұрыс емес. Етістіктің түбір күйінде тұрып білдіретін грамматикалық мағынасы- қимыл, іс- әрекетті білдіру мағынасы. Бұл мағына етістік қандай тұлғада қолданылса да сақталады. Ал 2 жақ бұйрықтық мағына етістік түбірінде жоқ, ол сөйлемде етістіктің бастауышпен (сен жіктеу есімдігімен ) қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде пайда болатын мағына. Етістік түбірі сөйлем ішінде қолданылғаннан кейін бас-тауышпен тікелей мағыналық қатынасқа енеді, екеуі бұйрықтық, жақтық, шақтық және жекешелік қарым-қатынасқа түседі.Міне, осы жердегі етістікке 2 жақ бұйрықтық мағына үстеледі. Демек, бұйрықтық мағына - етістік түбірінің сөйлеу процесінде қолда-нылғанда пайда болатын мағынасы.
Етістіктерді мін, ер, түс, айт, жүр деп сөйлем ішінде емес, сен деген бастауыш қызметіндегі жіктеу есімдігімен байланыстырмай жеке алатын болсақ, оларда 2 жақ бұйрықтық мағына жоқ, етістік түбірінде о бастан бар қимыл, іс-әрекетті білдіретін грамматикалық мағына бар. Бұл етістіктер сөйлем ішінде сен бастауышымен жақтық, жекешелік, бұйрықтық жақтарынан байланысып, етістіктің бұйрық рай формасында қолданылып тұр. Бұйрық рай- етістіктің рай категориясындағы белгілі бір тұлғасы, ол бұйрықтық мағынаны білдірудің арнайы грамматикалық формасы болып табылады. Ендеше, осы жердегі етістік түбірінің тағы бір грамматикалық ерекшелігі шығады. Ол ерекшелік етістік түбірінің түбір күйінде қолданылмайтындығында.
...Етістік түбір тұлғада сөздің лексикалық мағынасын және лексикалық мағынаның жалпыланып, абстракциялану нәтижесінде қалыптасып, туатын жалпы грамматикалық мағынаны білдіргенімен, сол күйінде сөйлеу процесінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды, сондықтан да етістік сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды.
Сөйлемдерге айт, бол, тос, кет етістіктерін алайық.. Бұл етістіктер сыртқы тұлғасы жағынан етістік түбірімен сәйкес келеді де, бұйрық райдың 2 жақ жекеше анайы тұлғасында қолданылған. Бірақ айт, бол, тос, кет етістік түбірлері мен сөйлемдегі айт, бол, тос, кет деген етістіктер бүтіндей бір емес. Сөйлемдерде етістіктер түбір тұлғаларында емес, бұйрық райдың 2 жақ формаларында қолданылған. Өйткені, сөйлемдерден анық көрінетіндей, айт, бол, тос, кет етістіктері бұл жерде сен деген бастауышпен қиыса байланысып тұр, сөйлемде ол айтылмаса да, оның бар екені грамматикалық байланысынан анық байқалатыны еш күмән тудырмайды. Сонымен бірге етістіктің түбіріне тән, бірінші лекси- калық айту, болу, тосу, кету қимылы мағыналары, екінші, сол лексикалық мағыналардың жалпылануы нәтижесінде туатын жалпы қимылды білдіретін грамматикалық мағыналар үстеліп отырады. Мәселен, айт-са-м, айт-қыз-ба-ды, айт-ып-ты, бол-айын, бол-ып, бол-сақ, бол-ғыз-ба, тос-қан, тос-ыңқыра, тос-ып-ты, кет-ті, кет-пе-сек, кет-ер, т.б. тұлғаларда жалпы айту, болу, тосу, кету қимылы сақталған да, бұйрықтық 2 жақтық мағына жоқ.
Етістік түбірінің осы ерекшелігін алғаш байқап, оның бұйрық раймен 1, 2 жақ, жекеше, анайы бір емес, тек сәйкес келе-тінін айтқан ғалым - Ы.Маманов[3:89].
...Негізгі етістіктер бұйрық райдың 2 жақ жекеше, анайы түрімен сәйкес келеді. Ол етістік түбірінің бұйрық райдың 2 жағымен сыртқы тұлғасы жағынан ғана сәйкес келуін айтумен қатар, қалып етістіктерінен басқа етістік түбірлерінің тікелей жіктелмейтінін айтты. Бірақ Ы.Маманов бұл мәселелерді толық зерттеуге бармай, тек үстірт атап көрсеткен. Ғалымның пікірін С.Исаев дамытты. Ол өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар еңбегінде етістік түбірінің кейбір грамматикалық ерекшеліктеріне тоқтап өтті. Автор етістік түбірін тілде қалыптасқан қырынан емес, байқалмаған жаңа қырынан таныған.
Етістік түбірінде 2 жақ бұйрықтық мағына жоқ, ол тек сөйлеу процесінде бастауышпен қатынасқа түскенде ғана пайда болады? Бұл етістік түбірінің бір ғана грамматикалық ерекшелігі.
Қазіргі қазақ тілінде етістік грамматикалық тұлғаларға өте бай. Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі мәнді болуымен қатар етістік сөйлемде сол қимылды атқарушы субьектімен және обьектімен әрқилы қатынасына байланысты ( шақтық, жақтық, райға қатысты)
болу- болмауына байланысты т.б. мәндік ерекшеліктерді білдіріп отырады. Олардың әрқайсысы белгілі тұлғалар арқылы жасалады. Етістіктің ондай ерекшеліктері негізгі және көмекші етістік, дара және күрделі етістік, болымды және болымсыз етістік, сабақты және салт етістіктер болып бөлінуімен, сондай - ақ етіс, шақ, рай категорияларынан,жіктелуінен көрінеді.
Кейде етістіктің болымды және болымсыз, сабақты және салт етістік пен етіс түрлері лексика- грамматикалық категориялары, шақ, рай, жақ 1 жіктелуі түрлері грамматикалық деп те аталады.
Қазақ тіліндегі етістіктің құрылымын жақсы түсіну үшін оның көптеген сөз тудырушы және форма тудырушы аффикстерін, олардың түрлі грамматикалық қызметтерін-функцияларын осы тілдің тұрғысынан, аглютинативтік ерекшелігін ескере отырып айыру керек.
Етістіктің түбір сөздерге әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалуын синтетикалық тәсіл дейміз. Сонымен бірге қазақ тілінде сөздердің тіркесуі арқылы да, яғни аналитикалық тәсілмен жаңа мағыналық қимылдық ұғым тудыратын сөздер жасалады.
Бағалады - 1 туынды етістік, жедел өткен шақ 3 жақ жекеше, синтетикалық тәсіл
Ыза болды 1 тіркесу арқылы, аналитикалық тәсіл, жедел өткен шақ, 3 жақ, нөлдік форма.
Қандай сөз табының лексика-грамматикалық сипаты дегенде, алдымен, лексикалық мағынасының жалпылануы негізінде пайда болатын жалпы грамматикалық мағынасының ерекшеліктері (сол семантикасы арқылы сөздер бір топ құрайды) екіншіден, грамматикалық мағыналар мен оны білдірудің парадиг-малық формалар жүйесінің жиынтығы, үшіншіден, сол топқа тән сөйлемдегі синтаксистік қызметі негізге алынады. Яғни белгілі бір сөз табының лексика-грамматикалық сипаты сөздерді топтасты-рудың негізгі үш принципіне негізделеді. Осы жағынан келгенде, етістіктің басты семантикалық ерекшелігі - қимылды, іс-әрекетті, процестерді білдіру. Оқулық, грамматикаларда етістік-қимыл,іс-әрекеттің атын білдіретін сөз табы деген анықтама беріліп жүр. Бұл-дұрыс емес. Етістік қимыл, іс-әрекеттің, процестің атын емес, нақ өзін білдіреді, ал атауын етістіктің белгілі бір формасы (қимыл атауы) білдіреді. Етістік грамматикалық сипаты жағынан лексика-грамматикалық және таза грамматикалық категориялар жүйесінің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері арқылы да басқа сөз таптарынан ерекшеленеді. Қазіргі қазақ тіліндегі бір жүйеге түсірудіқажет ететін, жоғарыдағы әңгіме болған жаңсақ пікір етістіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz