Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
Қысқартылған тізімі, шартты белгіленуі және өлшем бірлігі ... ... ... ... ... ..4
1.Жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Негізгі анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Экологиялық көрсеткіштерді құру бойынша ұсынымдар ... ... ... ... ... .11
3.1. Атмосфералық ауа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.2. Климаттың өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..17
3.3. Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.4. Био әр сан алуандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..36
3.5. Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.6. Ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.7. Энергетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..49
3.8. Көлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.9. Қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.10. Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған шығындар ... ... ... ... ... ..69
Халықаралық ақпарат анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..79
Қысқартылған тізімі, шартты белгіленуі және өлшем бірлігі ... ... ... ... ... ..4
1.Жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Негізгі анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Экологиялық көрсеткіштерді құру бойынша ұсынымдар ... ... ... ... ... .11
3.1. Атмосфералық ауа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.2. Климаттың өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..17
3.3. Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.4. Био әр сан алуандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..36
3.5. Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.6. Ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.7. Энергетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..49
3.8. Көлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.9. Қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.10. Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған шығындар ... ... ... ... ... ..69
Халықаралық ақпарат анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..79
Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру аймағында 1991 жылдан бері халықаралық қызметтестікті күшейту мақсатында Еуропада Еуропалық экономикалық комиссиясы Біріккен Ұлттар Ұйымының қамқорлығымен «Еуропа үшін қоршаған орта» үрдісін дамытуда. 2003 жылы Киев (Украина) қаласында болған «Еуропа үшін қоршаған орта» бесінші конференциясында, әр елдің қоршаған ортаны қорғау бойынша министрлері қоршаған орта бойынша саясатты әзірлеу және қоғамды ақпаратпен қамтамасыз ету үшін қажетті деректерді айқындады. Экологиялық бағалауды, есептілікті қоса жақсартуды, әсіресе Шығыс Еуропада, Кавказда және Орталық Азияда басты басымдылықтары жарияланды.
ЕЭК БҰҰ комитеті бойынша экологиялық саясаты бұл мақсатқа қол жеткізу үшін, өзінің жұмыс тобы арқылы қоршаған ортаны бақылау және бағалау бойынша Шығыс Еуропада, Кавказда және Орталық Азия (ВЕКЦА) елдерінде негізгі экологиялық көрсеткіштерді қолдану үшін тізімді анықтады. ЕЭК БҰҰ-ның ұсынымы бойынша ұлттық баяндаманың жариялымының жағдайы туралы және ВЕКЦА елінде қоршаған ортаны қорғау көрсеткіш мәліметтерін пайдалану керек.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жыл сайын ресми екі жинақ жарияланады, көбінесе басты экологиялық көрсеткіштер ұсынылған. Бұл жинақ «Қоршаған ортаны қорғау және Қазақстанның орнықты дамуы» және «Қазақстан Республикасының қоршаған орта жағдайы туралы Ұлттық баяндама», Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі қалыптастырған, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігі «Экология және климат Қазақ ғылыми-зерттеу институты» Мемлекеттік Республика кәсіпорындарымен қалыптастырылған.
Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасының қоршаған ортаның жағдайы туралы» ақпараттық бюллетеньді ай сайын жариялайды, Республика қалаларындағы ауаны ластау деңгейі, судың үстіңгі қабатының сапасы, радиациялық жағдайы және атмосфера қабатынан жерге жақын радиоактивті түсу тығыздығына жалпы бағалауды өткізеді. Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігі Республикалық Мемлекеттік «Казгидромет» кәсіпорны жарияланымды жүзеге асырады.
ЕЭК БҰҰ-ның ұсынымын қолданумен «экологиялық көрсеткіш және оларға басты баяндамаларды бағалауда осы әдіснама әзірленеді. Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық Азия», 2007 жылы шығарылғын Қазақстан Республикасының базалық көрсеткішін қалыптастыру бойынша жалпы әдіснамалық ұсыным болып табылады, халықаралық экологиялық ұйымдарды және ұлттық қатынастарды жариялауды ұсыну және халықаралық деңгейде салыстыру үшін қажет.
Деректердің жағдайы туралы және қоршаған ортаны қорғауды қалыптастыруда, осы әдіснама барлық мемлекеттік ұйымдарда және басқа да ұйымдарда қолдану үшін ұсынылады.
ЕЭК БҰҰ комитеті бойынша экологиялық саясаты бұл мақсатқа қол жеткізу үшін, өзінің жұмыс тобы арқылы қоршаған ортаны бақылау және бағалау бойынша Шығыс Еуропада, Кавказда және Орталық Азия (ВЕКЦА) елдерінде негізгі экологиялық көрсеткіштерді қолдану үшін тізімді анықтады. ЕЭК БҰҰ-ның ұсынымы бойынша ұлттық баяндаманың жариялымының жағдайы туралы және ВЕКЦА елінде қоршаған ортаны қорғау көрсеткіш мәліметтерін пайдалану керек.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жыл сайын ресми екі жинақ жарияланады, көбінесе басты экологиялық көрсеткіштер ұсынылған. Бұл жинақ «Қоршаған ортаны қорғау және Қазақстанның орнықты дамуы» және «Қазақстан Республикасының қоршаған орта жағдайы туралы Ұлттық баяндама», Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі қалыптастырған, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігі «Экология және климат Қазақ ғылыми-зерттеу институты» Мемлекеттік Республика кәсіпорындарымен қалыптастырылған.
Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасының қоршаған ортаның жағдайы туралы» ақпараттық бюллетеньді ай сайын жариялайды, Республика қалаларындағы ауаны ластау деңгейі, судың үстіңгі қабатының сапасы, радиациялық жағдайы және атмосфера қабатынан жерге жақын радиоактивті түсу тығыздығына жалпы бағалауды өткізеді. Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігі Республикалық Мемлекеттік «Казгидромет» кәсіпорны жарияланымды жүзеге асырады.
ЕЭК БҰҰ-ның ұсынымын қолданумен «экологиялық көрсеткіш және оларға басты баяндамаларды бағалауда осы әдіснама әзірленеді. Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық Азия», 2007 жылы шығарылғын Қазақстан Республикасының базалық көрсеткішін қалыптастыру бойынша жалпы әдіснамалық ұсыным болып табылады, халықаралық экологиялық ұйымдарды және ұлттық қатынастарды жариялауды ұсыну және халықаралық деңгейде салыстыру үшін қажет.
Деректердің жағдайы туралы және қоршаған ортаны қорғауды қалыптастыруда, осы әдіснама барлық мемлекеттік ұйымдарда және басқа да ұйымдарда қолдану үшін ұсынылады.
1. Руководящие принципы оценки представления данных о выбросах в соответствии с Конвенцией о трансграничном загрязнении воздуха на большие расстояния. Исследование проблем загрязнения воздуха №15. Организация Объединенных Наций, Нью-Йорк и Женева, 2003 год. (ECE/EB.AIR/80).
2. EMEP/CORINAIR Emission Inventory Guidebook, http://www.eea.europa.eu/ publications/EMEPCORINAIR.
3. EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook - 2009 (EEA Technical Report 9/2009), http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-emission-inventory-guidebook-2009.
4. Экологическое партнерство в регионе ЕЭК ООН: Экологическая стратегия для стран Восточной Европы, Кавказа и Центральной Азии, 2003 (ECE/СЕP/105/Rev.1).
5. Air Quality Guidelines for Europe (revision of Air Quality Guidelines for Europe 1987). WHO Regional Office for Europe, Bilthoven Division. WHO, 2000.
6. Human Exposure Assessment, Environmental Health Criteria Document 214, Programme of Chemical Safety. WHO, 2000.
7. Montreal Protocol on Substances That Deplete the Ozone Layer and its amendmends
8. Ozone Secretariat, UNEP, Handbook for the International Treaties for the Protection of the Ozone Layer, 2000. (ISBN: 92- 807-1867-3).
9. Handbook on Data Reporting under the Montreal Protocol. UNEP and Multilateral Fund for the Implementation of the Montreal Protocol, United Nations, 1999 (ISBN 92-807-1735-9).
10. Конвенция ВМО (1950г.).
11. Рамочная конвенция ООН об изменении климата (1992г.).
12. Специальный доклад МГЭИК «Последствия изменения климата для регионов: оценка уязвимости. Резюме для лиц, определяющих политику» (1997г.) (ISBN: 92- 9169-410-4).
13. UN Framework Convention on Climate Change (1992).
14. Kyoto Protocol to the UN Framework Convention on Climate Change (1997).
15. Revised Guidelines and Principles for National Inventories on GHG (1996).
16. IPCC good practice guidance and uncertainty management in national GHG inventories (IPCC, 2000).
17. Good practice guidance for land-use, land-use change and forestry (IPCC, 2003).
18. IPCC Special Report, Emission Scenarios. Summary for decision-makers (IPCC, 2000) (ISBN 92-9169-313-8).
19. The GHG Indicator: UNEP Guidelines for Measuring GHG Emissions for Businesses and Non-commercial Organizations (UNEP, 2000).
20. Рассмотрение выполнения обязательств по Конвенции и других ее положений. Национальные сообщения: кадастры выбросов парниковых газов Сторон, включенных в приложение I к Конвенции. Руководящие принципы РКИКООН для представления и рассмотрения докладов (FCCC/CP/2002/8, 28 марта 2003 года).
21. Показатель ПГ: Руководящие принципы ЮНЕП для расчета выбросов парниковых газов для предприятий и некоммерческих организаций (ЮНЕП, 2000 год).
22. UNFCCC guidelines on reporting and review (document FCCC/CP/2002/8).
23. 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories.
24. Revised 1996 Intergovernmental Panel on] Climate Change (IPCC) guidelines (IPCC 1997).
25. Конвенция по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер (1992).
26. Raskin, P., Gleick, Р.Н., Kirshen, P., Pontius, R. G. Jr. and Strzepek, K.. Comprehensive Assessment of the Freshwater Resources of the World. (Стокгольмский институт окружающей среды, 1997 год). Документ, подготовленный для пятой сессии Комиссии ООН по устойчивому развитию (1997 год).
27. Защита окружающей среды Европы: Третья оценка. (ЕАОС, 2003).
28. Международная стандартная отраслевая классификация всех видов экономической деятельности (МСОК). Организация Объединенных Наций, серия М № 4, третий пересмотренный вариант.
29. Протокол по проблемам воды и здоровья к Конвенции по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер (1999).
30. Руководство ВОЗ по контролю качества питьевой воды, третье издание, (WHO, 2004).
31. Консультация по установлению целевых показателей и наблюдению за ходом работы водохозяйственных служб и служб по очистке сточных вод. Копенгаген, 9-10 мая 2005 года. Доклад (Европейское бюро ВОЗ).
32. GEMS/WATER Operational Guide. 3rd ed. (WHO, 1992)
33. EUROWATERNET. The Environment Agency's Monitoring and Information. Network for Inland Water Resources Technical Guidelines for Implementation Technical Report No. 7. (Copenhagen, 1998).
34. Стандарт ИСО по качеству воды - определение БПК после пятидневного инкубационного периода. ISO 5815. (1989)
35. Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 19th ed. (American Public Human Health Association, 1992).
36. Конвенция ООН о биологическом разнообразии.
37. Руководство по управлению природоохранными зонами. CNPPA with the assistance of WCMC. International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN), Gland, Switzerland; Cambridge, UK, 1994. 261p. ISBN 2-8317-0201-1.
38. Parks for Life: Report of the Fourth World Congress on National Parks and Protected Areas (IUCN, 1995)
39. Benefits Beyond Boundaries: Proceedings of the Fifth IUCN World Parks Congress (IUCN, 2005)
40. Оценка лесных ресурсов умеренной и бореальной зон за 2000 год, ЕЭК ООН/ФАО. Условия и определения. ООН. Нью-Йорк и Женева, июль 1997 года.
41. Лесные ресурсы Европы, СНГ, Северной Америки, Австралии, Японии и Новой Зеландии (промышленно развитых стран в умерен-ной/бореальной зоне). Вклад ЕЭК ООН/ФАО в Глобальную оценку лесных ресурсов 2000 года. Основное выступление. ООН. Нью-Йорк и Женева, 2000 год. (ECE/TIM/SP/17)
42. Global Forest Resource Assessment: Updated version, 2005. Technical description of national reporting tables in the framework of ОЛР-2005. Forest Resource Assessment Program. Working paper No. 81. FAO. Rome, 2004.
43. Группа КОЛЕМ по поддержанию связей, Вена. Справочная информация по улучшенным общеевропейским показателям устойчивого лесопользования, совещание КОЛЕМ на уровне экспертов, 7-8 октября 2002 года, Вена, Австрия.
44. Системы рационального лесопользования, применение общеевропейских критериев для устойчивого лесопользования (Португальский стандарт, NP4406 2003) КОЛЕМ, 2003.
45. 2004 IUCN Red List of Threatened Species: A Global Species Assessment. Edited by Jonathan E.M. Baillie, Craig Hilton-Taylor and Simon N. Stuart. ISBN: 2-8317-0826-5.
46. Категории и критерии Всемирной красной книги Международного союза охраны природы (МСОП).
47. Global Biodiversity: Status of Earth's Living Resources. Compiled by World Conservation Monitoring Centre in collaboration with The Natural History Museum, London, and in association with IUCN, UNEP, WWF, and WRI. Chapman & Hall, London, 1992 - 585p.
48. World Atlas of Biodiversity. UNEP-WCMC; Publisher University of California Press, 2002. - 340p. ISBN: 0-520-23668-8.
49. Европейский Красный список животных и растений, находящихся под угрозой исчезновения во всемирном масштабе, 1991 год (Е/ЕСЕ/1249 - ECE/ENVWA/20).
50. Кодекс практических мер по сохранению находящихся под угрозой исчезновения животных и растений и других видов, имеющих международную значимость, 1992 год (ECE/ENVWA/25-Sales No.92.ILE. 16).
51. Assessment and Reporting on Soil Erosion. Technical report No. 94. (EEA, 2002).
52. Down to the Earth: Soil Degradation and Sustainable Development in Europe. A Challenge for the Twenty-First Century. Environmental Issues Series No. 6. (EEA/UNEP, 2000).
53. Towards a strategy for soil protection. (EC, 2002).
54. Assessment and reporting on soil erosion. (EEA, 2002).
55. Environmental Indicators for Agriculture. Vol. 3. Methods and Results. (OECD, 2001).
56. Wascher, D.W. (ed.). Agri-Environmental Indicators for Sustainable Agriculture in Europe. ECNC Technical Reports series. (European Centre for Nature Conservation, 2000).
57. Towards Sustainable Agriculture - A Pilot Set of Indicators. Research Report. (MAFF, 2000).
58. United Nations, Energy Statistics - Definitions, Units of Measure and Conversion Factors. Series F, No. 44
59. United Nations, Commission of the European Communities, International Monetary Fund, OECD and World Bank. System of National Accounts 1993 (SNA 1993). Series F, No. 2, Rev. 4
60. United Nations. Handbook of the International Comparison Programme. Studies in Methods, Series F, No. 62
61. ЕЭК ООН, Ежегодный бюллетень европейской и североамериканской статистики транспорта.
62. Организация Объединенных Наций, Глоссарий по статистике транспорта (третье издание) (2003 год).
63. Directive 98/70/ЕС of the European Parliament and of the Council of 13 October 1998 relating to the quality of petrol and diesel fuels and amending Council Directive 93/12/EC, as amended.
64. Directive 2003/17/EC of the European Parliament and of the Council of 8 May 2003 on the promotion of the use of biofucls or other renewable fuels for transport.
65. Вопросник СУООН/ЮНЕП по статистике окружающей среды.
66. Базельская конвенция о контроле за трансграничной перевозкой опасных отходов и их удалением.
67. Защита окружающей среды Европы: Третья оценка. (ЕАОС, 2003).
2. EMEP/CORINAIR Emission Inventory Guidebook, http://www.eea.europa.eu/ publications/EMEPCORINAIR.
3. EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook - 2009 (EEA Technical Report 9/2009), http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-emission-inventory-guidebook-2009.
4. Экологическое партнерство в регионе ЕЭК ООН: Экологическая стратегия для стран Восточной Европы, Кавказа и Центральной Азии, 2003 (ECE/СЕP/105/Rev.1).
5. Air Quality Guidelines for Europe (revision of Air Quality Guidelines for Europe 1987). WHO Regional Office for Europe, Bilthoven Division. WHO, 2000.
6. Human Exposure Assessment, Environmental Health Criteria Document 214, Programme of Chemical Safety. WHO, 2000.
7. Montreal Protocol on Substances That Deplete the Ozone Layer and its amendmends
8. Ozone Secretariat, UNEP, Handbook for the International Treaties for the Protection of the Ozone Layer, 2000. (ISBN: 92- 807-1867-3).
9. Handbook on Data Reporting under the Montreal Protocol. UNEP and Multilateral Fund for the Implementation of the Montreal Protocol, United Nations, 1999 (ISBN 92-807-1735-9).
10. Конвенция ВМО (1950г.).
11. Рамочная конвенция ООН об изменении климата (1992г.).
12. Специальный доклад МГЭИК «Последствия изменения климата для регионов: оценка уязвимости. Резюме для лиц, определяющих политику» (1997г.) (ISBN: 92- 9169-410-4).
13. UN Framework Convention on Climate Change (1992).
14. Kyoto Protocol to the UN Framework Convention on Climate Change (1997).
15. Revised Guidelines and Principles for National Inventories on GHG (1996).
16. IPCC good practice guidance and uncertainty management in national GHG inventories (IPCC, 2000).
17. Good practice guidance for land-use, land-use change and forestry (IPCC, 2003).
18. IPCC Special Report, Emission Scenarios. Summary for decision-makers (IPCC, 2000) (ISBN 92-9169-313-8).
19. The GHG Indicator: UNEP Guidelines for Measuring GHG Emissions for Businesses and Non-commercial Organizations (UNEP, 2000).
20. Рассмотрение выполнения обязательств по Конвенции и других ее положений. Национальные сообщения: кадастры выбросов парниковых газов Сторон, включенных в приложение I к Конвенции. Руководящие принципы РКИКООН для представления и рассмотрения докладов (FCCC/CP/2002/8, 28 марта 2003 года).
21. Показатель ПГ: Руководящие принципы ЮНЕП для расчета выбросов парниковых газов для предприятий и некоммерческих организаций (ЮНЕП, 2000 год).
22. UNFCCC guidelines on reporting and review (document FCCC/CP/2002/8).
23. 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories.
24. Revised 1996 Intergovernmental Panel on] Climate Change (IPCC) guidelines (IPCC 1997).
25. Конвенция по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер (1992).
26. Raskin, P., Gleick, Р.Н., Kirshen, P., Pontius, R. G. Jr. and Strzepek, K.. Comprehensive Assessment of the Freshwater Resources of the World. (Стокгольмский институт окружающей среды, 1997 год). Документ, подготовленный для пятой сессии Комиссии ООН по устойчивому развитию (1997 год).
27. Защита окружающей среды Европы: Третья оценка. (ЕАОС, 2003).
28. Международная стандартная отраслевая классификация всех видов экономической деятельности (МСОК). Организация Объединенных Наций, серия М № 4, третий пересмотренный вариант.
29. Протокол по проблемам воды и здоровья к Конвенции по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер (1999).
30. Руководство ВОЗ по контролю качества питьевой воды, третье издание, (WHO, 2004).
31. Консультация по установлению целевых показателей и наблюдению за ходом работы водохозяйственных служб и служб по очистке сточных вод. Копенгаген, 9-10 мая 2005 года. Доклад (Европейское бюро ВОЗ).
32. GEMS/WATER Operational Guide. 3rd ed. (WHO, 1992)
33. EUROWATERNET. The Environment Agency's Monitoring and Information. Network for Inland Water Resources Technical Guidelines for Implementation Technical Report No. 7. (Copenhagen, 1998).
34. Стандарт ИСО по качеству воды - определение БПК после пятидневного инкубационного периода. ISO 5815. (1989)
35. Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 19th ed. (American Public Human Health Association, 1992).
36. Конвенция ООН о биологическом разнообразии.
37. Руководство по управлению природоохранными зонами. CNPPA with the assistance of WCMC. International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN), Gland, Switzerland; Cambridge, UK, 1994. 261p. ISBN 2-8317-0201-1.
38. Parks for Life: Report of the Fourth World Congress on National Parks and Protected Areas (IUCN, 1995)
39. Benefits Beyond Boundaries: Proceedings of the Fifth IUCN World Parks Congress (IUCN, 2005)
40. Оценка лесных ресурсов умеренной и бореальной зон за 2000 год, ЕЭК ООН/ФАО. Условия и определения. ООН. Нью-Йорк и Женева, июль 1997 года.
41. Лесные ресурсы Европы, СНГ, Северной Америки, Австралии, Японии и Новой Зеландии (промышленно развитых стран в умерен-ной/бореальной зоне). Вклад ЕЭК ООН/ФАО в Глобальную оценку лесных ресурсов 2000 года. Основное выступление. ООН. Нью-Йорк и Женева, 2000 год. (ECE/TIM/SP/17)
42. Global Forest Resource Assessment: Updated version, 2005. Technical description of national reporting tables in the framework of ОЛР-2005. Forest Resource Assessment Program. Working paper No. 81. FAO. Rome, 2004.
43. Группа КОЛЕМ по поддержанию связей, Вена. Справочная информация по улучшенным общеевропейским показателям устойчивого лесопользования, совещание КОЛЕМ на уровне экспертов, 7-8 октября 2002 года, Вена, Австрия.
44. Системы рационального лесопользования, применение общеевропейских критериев для устойчивого лесопользования (Португальский стандарт, NP4406 2003) КОЛЕМ, 2003.
45. 2004 IUCN Red List of Threatened Species: A Global Species Assessment. Edited by Jonathan E.M. Baillie, Craig Hilton-Taylor and Simon N. Stuart. ISBN: 2-8317-0826-5.
46. Категории и критерии Всемирной красной книги Международного союза охраны природы (МСОП).
47. Global Biodiversity: Status of Earth's Living Resources. Compiled by World Conservation Monitoring Centre in collaboration with The Natural History Museum, London, and in association with IUCN, UNEP, WWF, and WRI. Chapman & Hall, London, 1992 - 585p.
48. World Atlas of Biodiversity. UNEP-WCMC; Publisher University of California Press, 2002. - 340p. ISBN: 0-520-23668-8.
49. Европейский Красный список животных и растений, находящихся под угрозой исчезновения во всемирном масштабе, 1991 год (Е/ЕСЕ/1249 - ECE/ENVWA/20).
50. Кодекс практических мер по сохранению находящихся под угрозой исчезновения животных и растений и других видов, имеющих международную значимость, 1992 год (ECE/ENVWA/25-Sales No.92.ILE. 16).
51. Assessment and Reporting on Soil Erosion. Technical report No. 94. (EEA, 2002).
52. Down to the Earth: Soil Degradation and Sustainable Development in Europe. A Challenge for the Twenty-First Century. Environmental Issues Series No. 6. (EEA/UNEP, 2000).
53. Towards a strategy for soil protection. (EC, 2002).
54. Assessment and reporting on soil erosion. (EEA, 2002).
55. Environmental Indicators for Agriculture. Vol. 3. Methods and Results. (OECD, 2001).
56. Wascher, D.W. (ed.). Agri-Environmental Indicators for Sustainable Agriculture in Europe. ECNC Technical Reports series. (European Centre for Nature Conservation, 2000).
57. Towards Sustainable Agriculture - A Pilot Set of Indicators. Research Report. (MAFF, 2000).
58. United Nations, Energy Statistics - Definitions, Units of Measure and Conversion Factors. Series F, No. 44
59. United Nations, Commission of the European Communities, International Monetary Fund, OECD and World Bank. System of National Accounts 1993 (SNA 1993). Series F, No. 2, Rev. 4
60. United Nations. Handbook of the International Comparison Programme. Studies in Methods, Series F, No. 62
61. ЕЭК ООН, Ежегодный бюллетень европейской и североамериканской статистики транспорта.
62. Организация Объединенных Наций, Глоссарий по статистике транспорта (третье издание) (2003 год).
63. Directive 98/70/ЕС of the European Parliament and of the Council of 13 October 1998 relating to the quality of petrol and diesel fuels and amending Council Directive 93/12/EC, as amended.
64. Directive 2003/17/EC of the European Parliament and of the Council of 8 May 2003 on the promotion of the use of biofucls or other renewable fuels for transport.
65. Вопросник СУООН/ЮНЕП по статистике окружающей среды.
66. Базельская конвенция о контроле за трансграничной перевозкой опасных отходов и их удалением.
67. Защита окружающей среды Европы: Третья оценка. (ЕАОС, 2003).
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігі төрағасының
2010 жылғы 9 желтоқсандағы
№ 337 бұйрығына
қосымша
Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру бойынша
әдістемелік ұсынымдар
Астана, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
Қысқартылған тізімі, шартты белгіленуі және өлшем ... ..4
бірлігі ... ... ... ...
1.Жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Негізгі анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Экологиялық көрсеткіштерді құру бойынша ... .11
ұсынымдар ... ... ... ...
3.1. Атмосфералық ауа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.2. Климаттың өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..17
3.3. Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.4. Био әр сан алуандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..36
3.5. Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.6. Ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.7. Энергетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..49
3.8. Көлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . ... .56
3.9. Қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.10. Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған шығындар ... ... ... ... ... ..69
Халықаралық ақпарат анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Кіріспе
Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру аймағында 1991 жылдан бері
халықаралық қызметтестікті күшейту мақсатында Еуропада Еуропалық
экономикалық комиссиясы Біріккен Ұлттар Ұйымының қамқорлығымен Еуропа үшін
қоршаған орта үрдісін дамытуда. 2003 жылы Киев (Украина) қаласында болған
Еуропа үшін қоршаған орта бесінші конференциясында, әр елдің қоршаған
ортаны қорғау бойынша министрлері қоршаған орта бойынша саясатты әзірлеу
және қоғамды ақпаратпен қамтамасыз ету үшін қажетті деректерді айқындады.
Экологиялық бағалауды, есептілікті қоса жақсартуды, әсіресе Шығыс Еуропада,
Кавказда және Орталық Азияда басты басымдылықтары жарияланды.
ЕЭК БҰҰ комитеті бойынша экологиялық саясаты бұл мақсатқа қол жеткізу
үшін, өзінің жұмыс тобы арқылы қоршаған ортаны бақылау және бағалау бойынша
Шығыс Еуропада, Кавказда және Орталық Азия (ВЕКЦА) елдерінде негізгі
экологиялық көрсеткіштерді қолдану үшін тізімді анықтады. ЕЭК БҰҰ-ның
ұсынымы бойынша ұлттық баяндаманың жариялымының жағдайы туралы және ВЕКЦА
елінде қоршаған ортаны қорғау көрсеткіш мәліметтерін пайдалану керек.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жыл сайын ресми екі жинақ жарияланады,
көбінесе басты экологиялық көрсеткіштер ұсынылған. Бұл жинақ Қоршаған
ортаны қорғау және Қазақстанның орнықты дамуы және Қазақстан
Республикасының қоршаған орта жағдайы туралы Ұлттық баяндама, Қазақстан
Республикасының статистика Агенттігі қалыптастырған, Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігі Экология және климат
Қазақ ғылыми-зерттеу институты Мемлекеттік Республика кәсіпорындарымен
қалыптастырылған.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаның жағдайы
туралы ақпараттық бюллетеньді ай сайын жариялайды, Республика
қалаларындағы ауаны ластау деңгейі, судың үстіңгі қабатының сапасы,
радиациялық жағдайы және атмосфера қабатынан жерге жақын радиоактивті түсу
тығыздығына жалпы бағалауды өткізеді. Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау Министрлігі Республикалық Мемлекеттік Казгидромет кәсіпорны
жарияланымды жүзеге асырады.
ЕЭК БҰҰ-ның ұсынымын қолданумен экологиялық көрсеткіш және оларға
басты баяндамаларды бағалауда осы әдіснама әзірленеді. Шығыс Еуропа, Кавказ
және Орталық Азия, 2007 жылы шығарылғын Қазақстан Республикасының базалық
көрсеткішін қалыптастыру бойынша жалпы әдіснамалық ұсыным болып табылады,
халықаралық экологиялық ұйымдарды және ұлттық қатынастарды жариялауды ұсыну
және халықаралық деңгейде салыстыру үшін қажет.
Деректердің жағдайы туралы және қоршаған ортаны қорғауды
қалыптастыруда, осы әдіснама барлық мемлекеттік ұйымдарда және басқа да
ұйымдарда қолдану үшін ұсынылады.
Қысқартулар, шартты белгілердің және өлшем бірліктерінің тізімі
АЭС атомдық электростансасы
БҚТ Биохимиялық қышқылдарды тұтыну
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
ШЕКОА Шығыс Еуропа , Кавказ және Орталық Азия
БДМҰ Бүкіл дүниежүзілік метеорологиялық ұйымы
БДДСҰ Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
БДТҚ Бүкіл дүниежүзілік табиғат қоры
ГАЖ Географиялық ақпараттық жүйе
КБҒЖ Климатты бақылау ғалами жүйесі
ГХФУ гидрохлорфторкөміртегі
ГФУ гидрофторкөміртегі
ҚОЕА Қоршаған орта бойынша еуропалық агенттік
Евростат Статистикалық қызмет ЕС
ЕКМК Еуропалық көлік министрі конференциясы
ЕМЕП Еуропада үлкен арақашықтыққа кеңінен ластаушы
заттектерді бақылау және бағалау бірлескен бағдарламасы
ЕС Еуропалық одақ
ЕЭК ООН Біріккен ұлттар ұйымдарының Еуропалық экономикалық
комиссиясы
ИЗА Атмосфералық ластану индексі
ИЗВ Судың ластану индексі
ИСО (ISO) Стандарттау бойынша халықаралық ұйым
ИЭВР Су ресурстарын пайдалану индексі
КБР Биологиялық әр ауландылық туралы конвенциясы
КОЛЕМ Орманды қорғау сұрақтары бойынша Еуропадағы минстрлер
деңгейіндегі конференция
КТЗВБР Үлкен арақашықтыққа шекаралық тасымалдауда ауаны ластау
туралы БҰҰЕЭК конвенциясы
МАГАТЭ Атомдық энергия бойынша халықаралық агенттік
МГЭИК Ауа-райының өзгеруі бойынша үкіметаралық сарапшылар тобы
АӨҮСТ
МСОП Табиғатты қорғау халықаралық одағы
МЭА Халықаралық энергетикалық агенттігі
НИОКР Ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелі-конструкторлық жұмыс
НМЛОС Метан емес ұшатын органикалық байланыс
ОКЭД Экономикалық қызметтің жалпы жіктеуіш түрі
ООН Біріккен ұлттар ұйымдары
ООПТ Ерекше қорғалатын табиғат аумағы
ОРВ озонды бұзатын заттар
ОРС озонды бұзатын қабiлеттiлiк
ОЭСР Экономикалық ынтымақтастық және дамыту ұйымы
ПАУ полициклді хош иісті көміртегілер
ЖЖП Жаһандық жылудың потенциалы
ЖБШ Жол берілетін шоғырлануы
СҚП сатып алу қабiлеттiлiгiнiң паритеті
ПФК перфторкөміртегілер
ПХБ полихлорбифенилдер
РВПЗ Тіркелген ластаушыларды шығару және ауыстыру туралы
хаттама
РКИК ООН Ауа-райының өзгеруі туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының
негіздемелік конвенция
СИТЕС Конвенция о международной торговле видами дикой фауны и
флоры, находящимися под угрозой исчезновения
СОЗ стойкие органические соединения
СУ ООН біріккен ұлттар ұйымының басқару статистикасы
УФ Ультракүлгін сәуле шығару
ФАО Азық-түліктік және ауыл шаруашылық біріккен ұлттар ұйымы
ХФУ хлорфторуглероды
ЮНДЕСА Экономикалық және әлеуметтік сұрақтар бойынша БҰҰ
департаменті
ЮНЕП Қоршаған орта бойынша біріккен ұлттар ұйымдарының
бағдарламасы
ЯТЦ ядерный топливный цикл
СН4 метан
СО Көміртегі оксиді
СО2 Көміртегі диоксиді
NH3 аммиак
NH4 ионы аммония
NOх Азот оксиді
N20 закись азота
О2 Қышқыл
pH концентрация ионов водорода
SF6 шестифтористая сера
SO2 Күкірт диоксиді
га гектар
мкг микрограмм
мм миллиметр
кг килограмм
км километр
км2 Шаршы километр
м3 кубтық метр
т тонна
т-км тонно-километр
т н.э. Мұнайдың эквиваленттік тоннасы
пас.-км пассажиро-километр
1. Жалпы ережелер
Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 9 қарашадағы №212 экологиялық
кодекстің 1 бабына сәйкес, қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік және қоғамдық
шаралар жүйесін өзімен бірге ұсынады, қоршаған ортаны сақтауға және қалпына
келтіруге, оның зардаптарын жоюға және қоршаған ортаны қорғауға шаруашылық
және өзге қызметтерге негативті әсерін сақтап қалуға бағытталған. Жалпы
көріністе қоршаған ортаны қорғау және табиғат қорларын тиімді пайдалану
бойынша ластанудың құлдырауын және алдын алу, бақылауға, сондай-ақ жартылай
және негізгі табиғат элементтерін толықтыру, адамдық қызметке негативті
әсері болатын және болуы мүмкін, іс-шара кешендері сияқты сипаттауға
болады.
Экологиялық статистика үрдістері сандық тарапынан, қоршаған табиғи
ортамен, үрдістермен, сақтауға қатысты, қоршаған ортаны қалпына келтіру
және сапаны жақсартуға адамдардың өзара әрекеттестігін үйретеді. Қоршаған
табиғи ортаның статистикалық зерттеу нысаны болып табылатын табиғи
экологиялық жүйесі: жер, оның жер қойнауы, үстіңгі және жер асты сулары,
атмосфералық ауа, орман, жануарлар әлемі, қорықтар және ұлттық саябақтар.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының экологиялық статистика жүйесі
орталықсыздандырылған. Министрліктер және мекемелер экологиялық
көрсеткіштерді қарастырып толық қалыптастырады және зерттеп отырады.
Ластаудың стационарлық көздерінің атмосфералық ауаны ластауы;
инвестиция көлемі және табиғат қорғау обьектілерді әрекетке енгізу,
қоршаған ортаны қорғаудағы ағымдағы шығындар, табиғи ортаны ластағаны үшін
экологиялық төлемдер және табиғи қорлар, алым, әкетілім, сұрыптау және
тұрмыстық қалдықтарды депозиттеу үшін ақы төлеу бөлігінде қоршаған ортаны
қорғау саласындағы мемлекеттік статистиканы Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігі жүзеге асырады.
Қоршаған ортаны қорғау аумағында ақпартізімдік статистика деректерді
және әкімшілік деректерді қалыптастыруда:
• Қоршаған ортаны қорғау министрлігі (қоршаған ортаны қорғау саласындағы
уәкілетті ұйым) қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік бақылау,
табиғатты қорғау заңнамаларының, нормативтердің, экологиялық
талаптардың сақталуы бөлігінде статистиканы жүргізеді;
• Индустрия және жаңа технология министрлігінің Геология және жер
қойнауын пайдалану комитеті – жер қойнауын қорғау және тиімді
пайдалану бөлігінде;
• Жер ресурстарын басқару агенттігі – жерді пайдалану және қорғау,
олардың құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп отыру бөлігінде;
• Ауыл шаруашылығы министрлігінің су ресурстар комитеті – су ресурстарын
тиімді пайдалану және қорғау, өзендердің, көлдердің, су қоймаларының
және жер бетіндегі басқа да су көздерінің жай-күйін сақтау және
жақсарту бөлігінде;
• Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы
комитеті – орман және аңшылық шаруашылықтары, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар бөлігінде;
• Ішкі істер министрлігі – автокөлік құралдарынан атмосфераға зиянды
заттарының шығарылуына, экологиялық полиция жұмысының ұйымдастырылуын
бақылау бөлігінде;
• Денсаулық сақтау министрлігі – қоршаған табиғи ортаның санитарлық-
гигиеналық нормаларының сақталуын бақылау бөлігінде;
• Төтенше жағдайлар агентігі – табиғи және техногенді сипаттағы
төтенше жағдайлардың алдын алу және жою бөлігінде;
Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Казгидромет Республикалық
мемлекеттік кәсіпорны табиғи ортаға: жер үсті сулары (өзендерде, көлдерде,
су қоймаларында, арналарда, теңіздерде гидробекеттерде сынама алу), топырақ
(ауыл шаруашылығы алқаптарында сынама алу (пестицидтік ластану) және
өнеркәсіптік қалалар; атмосфералық ауа ( 20 елді мекенде стационарлық
бекеттерде сынама алу), атмосфералық жауын-шашындар ( метеостанцияларда
сынама алу) мониторингін жүргізу, радиациялық мониторинг (атмосфералық
түсімдер сынамасын алу және метеостанциялардағы гамма-қорды өлшеу)
бөлігінде қоршаған ортаның жай-күйіне бақылау жасайды.
2. Негізгі анықтамалар
Осы әдістмені қалыптастыруда келесі негізгі анықтамалар қолданылады:
1) баламалы энергия көзі – дәстүрлі энергия көзін алу бұлардан емес
(көмір, мұнай, сланцы, және т.б) мына жаңартулардан күн энергиясын,
желді, құйылу және тартылу, геотермальды көзін пайдаланады;
2) Табиғатқа антропогенді әсері – тікелей немесе жанама ұғынылатын және
санаға салынбаған әсері адамға және оның қызметінің нәтижесі,
қоршаған ортаны өзгеруін шамданғаны және табиғи ландшафтар;
3) атомдық электростансса – электростансса, ядролық отынды өртеу
есебінен энергияны өндірушілік ( термоядролы басқарылатын реакция);
4) Био әр сан алуандылық (биологиялық әр сан алуандылық)- әр сан
алуандылық өмір оның барлық пайда болуынан. Тар ұғымда,әр сан
алуандылық ұйымның үш деңгейі био әр сан алуандылықпен
түсіндіріледі: генетикалық әр сан алуандылық (гендердің әр сан
алуандылығы және олардың нұсқалары), экожүйелердегі түрлерiнiң әр сан
алуандығы және өздерінің экожүйелеріндегі әр сан алуандығы;
5) су ресурстары - су көздеріндегі, пайдаланылатын немесе пайдаланылуы
мүмкін жер үсті және жер асты суларының қорлары;
6) зиянды (ластағыш) заттар – химиялық немесе биологиялық заттар не
мұндай заттардың қоспасы, ауа атмосферасында немесе судың және
анықталған концентрациясының құрамында болатын адамның денсаулығына
және қоршаған орта табиғатына зиянды әсері;
7) қоршаған ортаны ластау – қоршаған ортаға ластағыш заттардың,
радиоактивті материалдардың, өндіріс және тұтыну қалдықтарының
түсуі, сондай-ақ шудың, тербелістердің, магнит өрістерінің және өзге
де зиянды физикалық әсерлердің қоршаған ортаға ықпалы;
8) ластанған ағынды сулар –оның сапасының салдары, түскен саны мен
уақыты олар үшін қолданылған болса, мұндай мақсаттар үшін судың
тікелей құндылықтары бұдан әрі ұсынылмайды. Кейде ағынды су бір
тұтынушылар үшін потенциалды кейбір тұтынушыларға басқа орындар үшін
су көзі қызмет етеді;
9) қалдықтарды көму – қалдықтарды шектеусіз мерзім ішінде қауіпсіз
сақтау үшін арнайы белгіленген орындарға жинап қою;
10) энергияны ақырғы тұтыну – ақырғы қолданушының жер учаскесіне энергия
тұтынуын айтады немесе басқаша айтқанда көліктік, өнеркәсіптік және
басқа да секторларға және нақты тұтынуға энергия тұтыну жатады;
11) орман – жер телімінің аумағы 0,5 га көп ағаштарының биіктігі 5м көп
және орман жамылғысының 10%-дан көбі немесе ағаштары мына шектік
қабілеттілігіне қолжетімділігі. Ауылшаруашылығында негізгі болып
табылатын немесе қалалық жер қолдануда, олардың санына жер телімі
жатпайды;
12) орманды жерлер – жер телімі, орман дәрежесіне жатпайтын, 0,5га
жоғары, ағаштарының биіктігі 5 метрден көп және 5-10% орман
жамылғысын құрайтын, немесе ағаштары мына шектік қабілеттілігіне
қолжетімділігі, немесе бұталардан тұратын, бүрген және қандыағаштар
10% асатын құрамалы орман жамылғысы. Ауылшаруашылығында негізгі болып
табылатын немесе қалалық жер қолдануда, олардың санына жер телімі
жатпайды;
13) атмосфералық ауаны ластаудың ұйымдастырылмаған көзіне – герметикалық
емес технологиялық жабдықтың, көлік құрылғыларының, резервуарлықтың
көздері салдарынан, атмосфераға олардан тікелей зиянды заттар түседі.
Мұнда жанатын террикондар, шаң қайырмалар т.с.с. жатқызылады;
14) жалпы су тұтыну - тұщы судың көлемін iс жүзiнде қолданылған ақырғы
тұтынушы, кәсіпорындарды жабдықтаумен жеткізілген суды қоса, жеке
меншігіне қажеті үшін тікелей апарылған және өзге де көздерден
алынған. Оның қолдануынсыз қайтарылған, суды қоспағанда;
15) жалпы энергия тұтыну -жалпы iшкi энергияны тұтынуды сипаттайды және
айқындалған тұтынуға қатысты және қордағы отынның барлық түрлерiнiң
өндiрiске, импортқа, экспортқа, халықаралық бункерге және өзгерiсiне
мәлiмет бойынша есепке алатын формула бойынша есептейді;
16) қоршаған орта – атмосфералық ауаны, жердің озон қабатын, жер
бетіндегі және жер астындағы суларды, жерді, жер қойнауын,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ осылардың өзара
әрекетінен туындайтын климатты қоса алғанда, табиғи және жасанды
обьектілердің жиынтығы;
17) қауіпті қалдықтар – құрамында қауіпті қасиеттері (уыттылығы, жарылыс
қаупі, радиоактивтілігі, өрт қаупі, жоғары реакциялық қабілеті) бар
зиянды заттар болатын, дербес немесе басқа заттармен байланысқа
түскен кезде қоршаған ортаға және адам денсаулығына тікелей немесе
ықтимал қауіп төндіретін қалдықтар;
18) атмосфералық ауаны ластаудың ұйымдастырылған көзіне –зиянды заттар
газ арналары жүйелеріне (құбыр, аэрациялық фонарь, желдету шахтасы)
түсетін көздер жатады, ал жүйенің өзі оларды ұстау үшін тиісті газ
тазартатын және шаң ұстайтын құрылғыларды қолдануға мүмкіндік береді;
19) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар – судың үстінгі қабатында және
олардың үстіңгі әуе кеңістігі, табиғат кешендерінің және аумақтарын
қайда орналасуына, ерекше табиғат қорғауға болатын, ғылыми, мәдени,
эстетикалық, рекреациондық және сауықтыру мәні, мемлекеттік билік
органдарының шешімдерімен тәркіленген толық немесе жартылай
шаруашылық қолданудан және ерекше қорғау тәртібі үшін орнатылған жер
телімі;
20) қалдықтар – бірінші реттік өнім болып табылмайтын материалдар (яғни
өнімдерді базарға өткізуге арналған өнімдермен), бұдан әрі қолдану
үшін жарамайтын өндіруші оның жеке қажеті мақсатында өндірісте, өңдеу
немесе тұтынуда және ол шығарылып тасталатын, шығарып тасталуды
көздейтін немесе қоқысқа міндетті түрде шығарылып тасталатын
материалдар. Тікелей қайта өңделетін немесе екінші реттік қолдану
барысында оларды ұйымдастыру (яғни өндiрiстiк объектіде )және
қоршаған су немесе ауа ортасына ағынды су түрінде немесе газ
тәрізді ластағыштарды тікелей шығарылып тасталатын қалдық
материалдар;
21) қоршаған ортаны қорғау – қоршаған ортаны сақтау мен қалпына
келтіруге, шаруашылық және өзге де қызметтің қоршаған ортаға теріс
әсерін болғызбауға және оның зардаптарын жоюға бағытталған
мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі;
22) парниктті әсері – атмосферада жасанды көмірқышқыл және басқа
газдардың (метан, фтор- және хлорсутегісі) жинақталуының нәтижесінде
ғаламшарда ауа райы біртіндеп жылынуда, сол себепті кейбір жылыжай
жамылғысы немесе автомобильдің жабық шынысы күн сәулесін өткізіп
жердің үстіңгі қабаты инфрақызыл (жылуға) сәулені шығаруға кедергі
жасайды;
23) Сыртқы тұщы су қорлары- тұщы су, құрғаған сыртқы бойынша ағып жатқан
немесе оған орналасқан, табиғи су қойма, осындай өзендер, ағындар,
жылғалар, көлдер және т.б., сондай-ақ жасанды су арналары, осындай
иригациясы, өнеркәсіптік және кеме жүретін каналдар, су сіңгіш
жүйелер және жасанды резервуарлар. Су, жағалаудағы сүзгілеудің
нәтижесінен алынған, сыртқы қорлар (тұщы сулар) құрамына кіреді.
Теңіздік және өтпелі сулар, осындай қара батпақтар, лагуна және
сағалар,сыртқы тұщы су қорларына жатпайды. Құдықтарды қазғанда жер
қыртысындағы майда құмды шөгінділер, көршілес суаттармен және су бұл
құдықтардан алынады.
24) жол берілетін шекті шығарынды ( ЖШШ), уақытша- келісілген шығарынды
(УКШ) – ауаның жер бетіндегі қабатында көзден немесе олардың
жиынтықтарынан шығатын ластағыш заттардың құрамы тұрғын халыққа,
аңдар және өсімдік әлеміне арналған ауа сапасының нормативтерінен
аспауы керектігі шарттарынан туындайтын ғылыми- техникалық норматив;
25) атмосферадағы қоспаның жол берілетін шекті шоғырлануы (ЖШШ) –
орташаландырудың белгілі бір уақытына жатқызылған, атмосферадағы
қоспаның ең жоғары шоғырлануы, шалғайдағы салдарларын қоса алғанда,
адамға оқтын-оқтын немесе өмір бойы әсер еткенде оған, сонымен қоса
тұтастай қоршаған ортаға зиянды әсер етпейді;
26) тұщы су – су құрамында ерітілген тұздың саны минималды, әсіресе
натри хлориді және бұл теңіздіктен немесе тұзды судан ерекшеленеді;
27) грунттық тұщы сулар – негізінен жер асты тұщы судың қалыптасуынан
болатын, бұл қалыптасудан алынған болуы мүмкін ( немесе осы
қалыптасуы арқылы). Барлық тұрақты немесе уақытша шоғырланған сулар,
жасанды немесе табиғи жолмен өсімдік қабатымен грунтталған маусымдық
қолдану үшін жарамды. Бұл категорияға жер асты су тұтқыш қабаты,
сондай-ақ қысыммен немесе қысымсыз терең қабаты, кеуектіге жататын
немесе жарылған топырақ жатады. Грунтталған су көздеріне шектелген
немесе осындай жойылған, сонымен бірге су астылары жатады;
28) атмосфераны ластаудың стационарлық көзі – пайдалану процесі кезінде
зиянды заттарды бөліп шығаратын жылжымайтын технологиялық агрегат
(қондырғы, құрылғы, аппарат тағы сол сияқтылар). Бұларға террикондар,
сыйымдылықтар және т.б. жатады. Ластау көздері арнаулы газ бұру
кешендерімен (құрылғылармен) жарақтандырлғанына байланысты
ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған болып бөлінеді;
29) шекарааралық тасымалдау – кез-келген қауіпті немесе басқа
қалдықтарды аудандардан ауыстыру, аудандық немесе аудан арқылы бір
мемлекеттің ұлттық заң құзіреті болып табылатын, не аудандық немесе
аудан арқылы басқа мемлекеттің ұллтық заң құзіреті болып табылатын,
кез-келген мемлекеттік ұлттық заң құзыреті болып табылмайтын шарты
арқылы кем
дегенде екі мемлекеттің тасымалдауды қозғайды;
30) қалдықтарды жою – қалдықтарды көму және жою жөніндегі операциялар;
31) атмосфераны ластайтын газдарды (тазарту) ұстау – арнаулы
құрылғылардың, қондырғылар мен жабдықтардың көмегі арқылы
атмосфералық ауаны ластау көздерінен шығатын газ-ауа қоспасы
құрамынан зиянды заттарды жою; мұнда шығатын (пайда болатын)
газдардағы зиянды заттарды заласыздандыру, уыттылықты төмендету,
бейтараптандыру, өртеу және т.б, жатады;
32) қалдықтарды кәдеге жарату – қалдықтарды қайталама материалдық
немесе энергетикалық ресурстар ретінде пайдалану;
33) қалдықтарды сақтау – қалдықтарды кейіннен қауіпсіз жағдайда жою
мақсатында арнайы белгіленген орындарға жинап қою;
34) эвторификация –өзендерді, көлдерді және теңіздерді биогенмен байыту,
су қоймаларда өсімдіктердің ілеспе өнімдерін жоғарылату. Эвификацияны
су қойманың табиғи ескіруі және сондай-ақ жасанды әсерінің нәтижесі
болуы мүмкін. Негізгі Фосфор және азоттың жасанды көздері: өңделмеген
ағынды сулар (әсiресе, мал шаруашылық кешендерде) және өрістегі
тыңайтқыштардың шайылуы. Көп елдерде су қоймаларда эвтоторификацияны
азайту үшін кір жуатын ұнтақтың натрий ортофосфатын қолдануға тыйым
салынған;
35) топырақ эрозиясы -ағынның (су эрозиясы) немесе желдің (жел эрозиясы,
немесе дефляция) әсерiнен топырақтың үстіңгі қабатының механикалық
күйзелу үрдісі;
3. Экологиялық көрсеткіштерді қалыптастыру бойынша ұсынымдар
3.1. Атмосфералық ауа
Атмосфералық ауаның жағдайы мен оны ластау статистикасының негізгі
мақсаты адамның шаруашылық қызметінің атмосфералық ауаға антропогендік
ықпалы, атмосфераны ластайтын стационарлы көздерінен шығатын зиянды
заттардың қалыптасуы, оларды ұстау (зиянсыздандыру), кәдеге жарату және
шығару бойынша ақпаратты жинау, жалпылау және жариялау болып табылады.
Қоғамды атмосфералық ауаны ластау бөлігінде қоршаған ортаның жағдайы
және оны қорғау туралы ақпараттандыру үшін келесі негізгі көрсеткіштерді
қалыптастыру және жариялау ұсынылады:
- атмосфералық ауаға ластайтын заттардың шығарылуы;
- қалалық елді мекендеріндегі атмосфералық ауаның сапасы;
- озон қабатын бұзатын заттарды тұтыну.
3.1.1. Атмосфералық ауаға ластайтын заттардың шығарындылары
Осы көрсеткіш қоршаған ортаға зиянды заттар шығарындыларының бар және
болуы мүмкін (күтілетін) антропогендік ықпалының дәрежесін айғақтайды,
сондай-ақ мақсатты мәндердің жетістіктерінің дәрежесін анықтауға мүмкіндік
береді.
Осы көрсеткіш тұтастай атмосфералық ауаға антропогендік салмақтың
дәрежесін анықтауға, сонымен қатар, стационарлы және жылжымалы көздердің,
соның ішінде экономикалық қызмет түрлері (энергетика, транспорт, өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы және қалдықтармен жұмыс жасауға қатысты қызметтер
(қарекеттер)) бойынша, сондай-ақ үй шаруашылықтарының қоршаған ортаға
ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.
Бұл көрсеткішті ескере отырып ұлттық экологиялық саясатты, мысалы,
шығарындылардың бекітілген нормативтерін және олардың негізінде берілген
қоршаған ортаға жағымсыз әсер ететін қызмет түрлеріне лицензиялар мен
рұқсаттамаларды қайта қарау жолымен, сондай-ақ экономикалық құралдарды
қолдануды жетілдіру және қоғамды бар проблема мен оны шешу жолдары туралы
қолжетімді түрде тұрақты ақпараттандыру жолымен түзетуге (корректировка
жасауға) болады.
Ластайтын заттардың шығарындылары туралы ақпарат, сондай-ақ ауаны
трансшекаралық ластауды бағалау және осы проблеманы шешу мақсатында
халықаралық қарым-қатынастарды нығайту үшін қажет.
Халықаралық келісімдер
Үлкен қашықтықтарда ауаны трансшекаралық ластау туралы БҰҰ ЕЭК
конвенциясы ластайтын заттардың шығарындыларын алдын-алу, бақылау, қысқарту
бойынша іс-шаралар қабылдауды және олар туралы ақпаратпен алмасуды талап
етеді. Конвенцияда және оған қатысты сегіз хаттамасында ластайтын заттардың
шығарындыларын қысқартудың мақсатты көрсеткіштері анықталған, ластау
көздері үшін жол берілетін шығарындылардың қатаң нормативтері белгіленді,
ластанудың деңгейін қысқарту бойынша нақты іс-шаралар ұсынылды және
ластайтын заттардың шығарындылары туралы деректерді ұсынуға қатысты
нормалар әзірленді.
Тотығумен, эвтрофикациямен және жерге жақын озонмен күресу туралы
Гётеборг хаттамасында SOх, NOх, NH3 және НМЛОС шығарындыларын қысқарту
бойынша мақсатты көрсеткіштер анықталды.
Қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша ақпаратқа қол жеткізу
мүмкіндігі, шешімдерді қабылдау үдерісінде қоғамның қатысуы және
әділеттілікке қол жеткізу мүмкіндігі туралы Конвенцияға қатысты
Шығарындылар тіркелімдерін және ластауыштарды тасымалдау (ШТЛТ) туралы
хаттамасы атмосфераға шығарындыларды шығару туралы деректерді жинау мен
ұсынуды талап етеді.
Тұрақты органикалық ластауыштар туралы Стокгольмдік конвенцияда тиісті
шекті мәндер және жаһандық деңгейде есептілікті ұсыну талаптары анықталды.
2003 жылы Европаның қоршаған ортасы Министрлердің Киевтегі
конференциясымен бекітілген ШЕКОА елдерінің экологиялық стратегиясы
атмосфераға ластайтын заттардың шығарындыларын қысқартуға септігін
тигізетін заңнамалық, нормативтік, экономикалық, қаржылық, техникалық және
т.б. іс-шараларды енгізуді ескереді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсыныстар
Атмосфераға ластайтын заттардың шығарындыларының жалпы көлемі
стационарлы және жылжымалы ластау көздерінен төгінділердің сомасы ретінде
анықталады.
Шығарындылардың стационарлы көздері үшін күкірт диоксиді (SO2), азот
оксиді NOx (диоксид азотына қайта есптегенде), аммиак (NH3), қатты
бөлшектер (ҚБ10, ҚБ2,5 және қатты бөлшектердің (ҚБ) сомасы), көміртегі
оксиді (СО), буға айналатын метанды емес органикалық қосылыстар (БМОҚ),
тұрақты органикалық қосылыстар (ТОҚ, полихлорбифенилдерді қоса (ПХБ),
диоксиндерфурандар және полициклді хош иісті көмірсутектер (ПХК)) және
ауыр металдар (ең алдымен кадмий (Сd), қорғасын (Pb), және сынап (Hg)),
сондай-ақ спецификалық ластайтын заттар (хлор, фенол, бензол және оның
қосылыстары) шығарындылары бойынша деректерді қадағалауды ұсынылады.
Жылжымалы көздер үшін көміртегі оксиді (СО), азот оксидтері NОx
(диоксид азотына қайта есптегенде), көмірсутектер (СН), күйе, күкірт
диоксиді (SO2), қорғасын қосылыстары, тұтастай транспорт құралдарының
түрлері (автомобильік, теміржолдық, әуе, су, жол-құрылысы транспорты)
бойынша формальдегид және бензапирен шығарындыларын қадағалау қажет.
Осы көрсеткішті тоннамен өлшеуге ұсынылады (үтірден кейін үш ондық
санмен).
Көрсеткішті тұтастай және Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы
жіктеуішіне (ЭҚЖЖ) сәйкес экономикалық қызмет түрлері бойынша қадағалау
қажет.
Мемлекет аралық салыстырулар үшін көрсеткішті мемлекет территориясының
км2, жан басына және жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) бірлігіне шығарындылардың
саны ретінде қалыптастырған жөн. ЖІӨ тұрақты бағаларда ұлттық валютада және
АҚШ долларында, сондай-ақ АҚШ долларындағы сатып алу қабілеттілігінің
паритетінде көрсетіледі. Осы көрсеткіш өндірілетін өнімнің бірлігіне
(тонна, кВт-сағ және т.б.) шығарындылардың килограммында (кг) көрсетілуі
мүмкін.
Осы көрсеткішке одан әрі толық талдау жүзеге асыру мүмкіндігі үшін
ауланған және залалсыздандырылған, соның ішінде кәдеге жартылған ластайтын
заттардың көлемі туралы деректерді қадағалау қажет. Бұдан басқа,
шығарындылардың ағымдық көлемін белгіленген жол берілетін шекті мәндермен
салыстыруды жүргізген жөн.
Қазіргі кезде стационарлы көздерден атмосфераға ластайтын заттардың
шығарындылары көрсеткішін қалыптастыру үшін ҚР Статистика агенттігі
жүргізетін атмосфераға ластайтын заттардың жалпы шығарындыларының мөлшеріне
және ластау көздерінің тазарту қондырғыларымен жабдықталғаны мен
жабдықталмағанына тәуелсіз ауаны ластаудың стационарлы көздері бар барлық
заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері жартыжылдық кезеңділікпен
қамтылатын 2-тп (ауа) нысаны бойынша статистикалық байқаудың деректері
пайдаланылады.
Көрсеткішті қалыптастыруға кәсіпорында ұйымдастырылған алғашқы есепке
алу, ластаудың стационарлы көздері мен олардың сипаттамаларын есепке алу
журналдары, газдан тазарту және шаң ұстайтын қондырғылардың жұмысын есепке
алу журналдары, сондай-ақ кәсіпорынның экологиялық паспортының деректері
негіз болады.
Өнімді өндіру үдерісінде шикізат немесе жартылай фабрикат түрінде
пайдаланылатын газдармен бөлінетін заттардың саны туралы деректер, егер бұл
осы технологияның жобасымен басынан бастап қарастырылған болса атмосфераға
ластайтын заттар шығарындыларының жалпы көлеміне жатқызылмауға тиіс. Атап
айтқанда, техникалық көміртегі зуыттарындағы күйені өндіруде реакторлардан
бөлінетін газдарды тазарту, фосфорлық зауыттарда сары фосфорды өндіруде
кендік-термиялық пештерден бөлінетін газдарды тазарту, химиялық зауыттарда
күкірт қышқылын өндіруде қайнайтын қабат пештерінен бөлінетін газдарды
тазарту барысында қалыптасатын және кәдеге жаратылатын заттар есепке
алынбайды. Технологиялық отын ретінде пайдаланылатын домналық газдардың
құрамында болатын көміртегі тотығы қара металлургия кәсіпорындарында есепке
алынбайды. Қос адсорбция және қос байланысу қондырғылары мен жүйелерімен
ауланған, түсті және қара металлургия, химия, мұнайхимия және басқа салалар
зауыттарынан бөлінетін газдардан өнімді алу үшін қызмет ететін заттар
есепке алынбайды. Заттардың қалыптасуы мен шығарылуы келтірілген
жағдайлардың атмосфераға жартылай аулау және технологиялық жабдықтардың
герметикалық еместігі салдарынан газдардың жайылып кетуі нәтижесінде
шығарылатын ластайтын заттар ғана есепке алынуға тиіс.
Атмосфералық ауаға жылжымалы көздерден ластайтын заттардың
шығарындыларын есептеу транспорт түрлері, олардың жасы, жүріп өткен
қашықтығы, пайдаланылатын отынның саны мен сапасы бойынша көлік
құралдарының санына байланысты іске асыруға ұсынылады. Қазақстан
Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі есептеулер үшін
методологиялық негіз ретінде Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау
министрінің 2008 жылғы 18 сәуірдегі №100-п. Бұйрығымен бекітілген
Автокөлік кәсіпорындарынан ластайтын заттардың шығарындыларын есептеу
әдістемесі және Темір жол көлігі кәсіпорындарында атмосфераға ластайтын
заттардың шығарындыларын есептеу әдістемесі әзірленді.
Тікелей өлшеулер мен технологиялық есептеулер деректері жоқ салалар
бойынша Атмосфералық шығарындыларды түгендеу бойынша басшылығына
ЕМЕПCORINAIR сәйкес қызмет түрлері бойынша статистикалық деректерді
пайдаланудағы үлгілеуді (моделдеуді) қолданған жөн.
3.1.2. Қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы
Көрсеткіш қоршаған ортаның жағдайын атмосфералық ауаның сапасы және
елге ластайтын заттардың жоғары концентрациясының теріс ықпалы жағынан
сипаттайды.
Атмосфераның жерге жақын қабатында ластайтын заттардың жоғары
концентрациясы адам денсаулығына, өсімдіктерге және материалдарға жан-жақты
теріс ықпал етуі мүмкін. Атмосфераның жерге жақын қабатындағы ҚБ10 және
ҚБ2,5 концентрациясы ретінде өлшенетін қатты бөлшектердің, сондай-ақ ауыр
металдар қатарының және ТОҚ адам денсаулығы үшін атмосфералық ауаның
ластануына себеп болатын тәуекелдердің бірі болып табылады. Аз уақыт ішінде
ҚБ10 және ҚБ2,5 жоғары концентрациясы бар ауамен тыныс алу астмалық
аурулардың және тыныс алу жолдарының аурулары белгілерін, өкпенің өмірлік
сыйымдылығының кішіреюін және аурулардың қауіптілігін ұлғайтуды тудыруы
мүмкін. Атмосфералық ауада болатын көміртегі оксидінің (СО), күкірт
диоксидінің (SO2), азот оксидінің (NOх) және озонның адамға теріс ықпалы
туралы көптеген деректер бар.
Халықаралық келісімдер
Үлкен қашықтықтарға ауаны трансшекаралық ластау туралы конвенцияға
және оның 8 хаттамасына сәйкес (ҮҚАТЛ) екі жақ күкірт оксидтері, NO2, NOX,
NH3, НМЛОС, озон, қатты бөлшектер, қорғасын, сынап, кадмий және ТОҚ сияқты
ластайтын заттармен атмосфералық ауаны ластауды қысқарту және болдырмауға
міндетті.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Осы көрсеткіш бірнеше құраушылармен анықталады. Қалалық елді
мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы жайлы, ең алдымен, қалалық елді
мекендердегі атмосфералық ауаның ластану деңгейі бекітілген жол берілетін
концентрацияның (максималды бір реттікорташа тәуліктік) мәндерінен жоғары
болған күндер саны бойынша ой түюге болады. Бұдан басқа, атмосфералық ауада
ластайтын заттардың концентрациясының абсолюттік мәндерін, сондай-ақ
атмосфералық ауаның бекітілген сапа нормативтерінен аспайтын ластайтын
заттардың жерге жақын концентрациясы ықпал ететін елдің қалалық елді мекен
тұрғындарының пайызын анықтау қажет.
Атмосфералық ауа сапасының мониторингін жүргізу мониторингтің
стационарлық жәненемесе мобильдік станцияларынан құралуы мүмкін.
Станциялардың орналасу жерін таңдауда шығарындылар көздерінің шоғырлануы ең
жоғары территорияларға ластанудың жоғары деңгейі туралы жұртшылықты тікелей
алдын-ала сақтандыру мақсатында, сондай-ақ қала жұртшылығына атмосфералық
ауаның ластануы ықпалынның жалпы көрінісін алу үшін селитебті аймақтардағы
мониторинг станцияларына көбірек мән берген жөн.
Мониторинг жүргізу үшін ең үйлесімді қазіргі заманға сай мониторинг
әдістері мен сынауларды талдауға, сондай-ақ шығарындылар туралы деректердің
негізінде атмосфералық ауада ластайтын заттардың концентрациясын едәуір
жоғары дәлдікпен есептеуге мүмкіндік беретін сынақтан өткен үлгілерге
(моделдерге) көптеген сілтемелер бар 13.040 Ауаның сапасы ISO стандартын
пайдалануға ұсынылады.
Қазіргі кезде атмосфераның жерге жақын қабатындағы ластайтын заттардың
концентрациясы туралы деректерді Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны
қорғау министрлігінің Қазгидромет РМК маманданған қызметі жинайды. Ауаны
ластау ахуалы стационарлық посттарда іріктелген ауа сынамаларын талдау және
өңдеу нәтижелері бойынша бағаланады. Сапаның негізгі қағидалары елді
мекендердің ауасындағы ластайтын заттардың ЖБШ мәндері болып табылады.
Қалаларда зиянды заттармен атмосфераны ластау деңгейі ең үлкен мәндері бар
бес зат бойынша есептелетін атмосфераны ластау индексінің (АЛИ5) кешендік
мөлшері бойынша бағаланады, формуласы:
АЛИ5 = ((qорт.iЖБШi) Сi , (1)
мұнда
q орт.i - і затының орташа концентрациясы;
ЖБШi – і затының орташа тәуліктік жол берілетін шоғырлануы;
Сi - ластайтын қоспа қауіптілігінің 1, 2, 3 және 4 сыныптары үшін
тиісінше 1,7; 1,3; 0,1 және 0,9 теңестіріліп алынатын і затының
қауіптілік сыныбына байланысты коэффициент.
Ластайтын заттардың концентрациялары абсолюттік мәндерінің өлшем
бірлігі ретінде ауаның текше метрінде (м3) ластайтын заттардың микрограмм
(мкг) санын қолданған жөн.
3.1.3. Озон қабатын бұзатын заттарды (ОБЗ) тұтыну
Көрсеткіш озон қабатын бұзатын заттардың ықпалының дәрежесін
сипаттайды.
Стратосферадағы озон қабаты Жер атмосферасының маңызды компоненті
болып табылады. Ол адамдарды, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қысқа
толқынды ультрафиолеттік (УФ) сәулелердің әсерінен қорғайды. Озон УФ
сәулелердің әсерінен кейбір ОБЗ реакциялары нәтижесінде бұзылады. Озон
қабатын бұзатын қосылыстарға хлорфторкөміртегілер (ХФК), көміртегі
тетрахлориді, метилхлороформ, галондар, гидрохлорфторкөміртегілер (ГХФК),
гидробромфторкөміртегілер (ГБФУ) және метилбромид жатады. Олар өрт
сөндіргіштерде (галондар) және ауыл шаруашылығы пестицидтерінде
(метилбромид) еріткіштер, хладагенттер, көбіктендіру және майсыздандыру
заттары, аэрозольдер үшін ығыстырғыштар ретінде пайдаланылады. ОБЗ озон
қабатына әсер ету дәрежесі олардың химиялық сипаттамаларына байланысты
болады. Бұдан басқа, біржолы ОБЗ кейбірі ықтимал парниктік газдар болып
табылады.
Халықаралық келісімдер
Озонды бұзатын заттардың қоршаған ортаға әсері мәселесі бойынша келесі
халықаралық келісімдер қолданыста бар: Озон қабатын қорғау туралы Вена
конвенциясы (1985 жыл) және Озон қабатын бұзатын заттар бойынша Монреаль
хаттамасы (1987 жыл), сондай-ақ Лондонда, Копенгагенде, Монреальде және
Бейжіңде Монреаль хаттамасына қабылданған түзетулер. Монреаль хаттамасында
ОБЗ өндіруді және пайдалануды тоқтату туралы талаптар бекітіліп,
түзетулерге мұндай заттардың тізбесі енгізілді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Жиналатын деректерде өздігінен немесе қоспаларда болатын Монреаль
хаттамасының А-С және Е қосымшаларына енгізілген барлық заттар туралы
мәліметтер бар болуға міндетті. Олар өз ішіне сондай-ақ тиісті қосымшада
көрсетілген заттарсыз ОБЗ әрбір изомерін енгізуге (құрамында болуға)
міндетті, бірақ осындай затты тасымалдау немесе сақтау үшін пайдаланылатын
ыдыстардан басқа дайындалған өнім құрамына кіретін реттелетін ОБЗ мен
қоспаларға қолданылмайды.
ОБЗ тұтыну оның экспортын алып тастағандағы өндіріс және импорт сомасы
ретінде есептеледі. Әрбір ОБЗ ұлттық өндірісінің жылдық сомасының озонды
бұзу қабілеттілігінің (ОБҚ) сәйкес көрсеткіштеріне көбейту ОБЗ жалпы
көлемін білдіреді. ОБҚ заттың озонды диссоциациялауды тудыру
қабілеттілігінің салыстырмалы көрсеткішін білдіреді.
Көрсеткіш ОБЗ тонналарында өлшенеді.
Қазіргі кезде республикада озонды бұзатын заттарды тұтынуды бағалау
Қоршаған орта бойынша БҰҰ бағдарламасының Монреаль хаттамасы шеңберінде
деректерді ұсыну бойынша басшылықтың негізінде Қазақстанның жағдайлары үшін
әзірленген деректерді бағалау бойынша әдістемелік ұсынымдарға сәйкес
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жүзеге асырады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Монреаль хаттамасымен реттелетін заттарды
өндірмейді, тек қана импорттайды.
3.2. Ауа-райының өзгеруі
Соңғы жылдары бүкіл әлемде ауа-райының жаһандық өзгеруі жайында жиі
айтылуда. Қазақстанның географиялық орналасу ерекшеліктері теңіздер мен
мұхиттардан алшақтығы, ауа-райының құрғақшылығы, су ресурстарының дефициті
Қазақстанды ауа-райының өзгеруі ерекше әсер ететін елдерге жатқызуға
мүмкіндік береді. Ауа-райының өзгеруіне адаптация бойынша уақытылы және
дұрыс шараларды әзірлеу және қабылдау үшін сапалы статистикалық деректер
қажет.
Қоғамды ауа-райының өзгеруі туралы ақпараттандыру үшін келесі негізгі
көрсеткіштерді қадағалау және жариялау қажет:
- ауаның температурасы;
- атмосфералық жауын-шашын;
- парниктік газдардың шығарындылары.
3.2.1. Ауа температурасы
Ауаның температурасы Жердің ауа-райы жүйесінің жағдайымен тікелей
байланысты. Көрсеткіш температураның орташа жылдық ауытқу тенденцияларын
сипаттайды және ауа-райының табиғи өзгеруінің циклдігімен және жаһандық
жылуға антропогендік әсерімен байланысты өзгерулердің дәрежесін анықтауға
мүмкіндік береді.
Ауа температурасының өзгеруі Жердің ауа-райы өзгеруінің ең маңызды
мәселелері туралы айғақтайды, бұл соңғы он жылдықтарда ерекше көрінуде.
Ауаның температурасын байқау ұзақ уақыт аралығында жүргізілуде. Соңғы
кездерде парниктік газдардың антропогендік шығарындылары көлемінің ұлғаюы
температураның орташа жылдық мәндерінің тез өсу себептерінің бірі болып
табылады. Температураның абсолюттік мәндерінің өзгеруі және осы
өзгерулердің дәрежелері Жер ауа-райының өзгеруінің мүмкін салдарын
сипаттайтын маңызды параметрлерді білдіреді.
Бұл мұздардың еруі, теңіздерде су деңгейінің жоғарылауы, су
тасқындары, құрғақшылық және басқа құбылыстар. Температураның орташа жылдық
мәндерінің тенденциялары мен болжамдары мақсатты көрсеткіштермен байланысты
болуы мүмкін. Жаһандық температураның орташа жылдық мәндерімен қатар
температуралық өзгерулердің дәрежелері мен кеңістіктік бөліну табиғи эко
жүйелердің ауа-райының өзгеруіне бейімделуге мүмкіндігін анықтау үшін
маңызды
Көрсеткіш Цельсий градустарында өлшенеді.
Халықаралық келісімдер
1992 жылы Қазақстан қосылған Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның
конвенциясы мониторингтің, соның ішінде ауаның температурасын байқау,
гидрологиялық, метеорологиялық және геофизикалық станцияларды жүргізу
гидрометеорологиялық желілердің қызметі мен оларды жасауда халықаралық
қарым-қатынасқа септігін тигізеді. Қазақстан 1995 жылы БҰҰ ауа-райының
өзгеруі туралы Негіздемелік конвенциясын (БҰҰ АӨНК) ратификациясын жасап,
ауа-райы сипаттамаларының өзгеруін жүйелі байқауды жүргізеді. Қазіргі кезде
Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның (БМО) станциялар тізіміне Қазақстанның
65 метеорологиялық станциялары кіреді. Қазақстанның 14 станциясы Ауа-райын
байқаудың жаһандық жүйесіне(АБЖЖ) енгізілген.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Ауаның температурасын байқау гидрометеорологиялық станциялар желілері
көмегімен уақыттың ұзақ кезеңі аралығында жүргізуге ұсынылады. Ауа
температурасын байқау жүйесінің барлық пункттерінде тәулігіне сегіз рет
бірдей уақытта 0,2 оС дәлдігімен өзгерту қажет. Алынған деректер
материалдың сапасы мен біртектілігін тексеру үшін, сондай-ақ әр түрлі
сипаттамаларды (он күндіктер, айлар мен орташа жылдық және көпжылдық
мәндер, дисперсиялар бойынша орташа температураларды) анықтау үшін
гидрометеорологиялық қызметте өңдеуден өтуге міндетті. Белгілі бір уақыт
аралығындағы температураның көпжылдық нормаларға қатынасы нормадан қатынасы
ретінде анықталады және базалық орташа мәннен (1961-1990 жж.) байқалатын
мөлшердің айырмасы ретінде есептеледі.
Халықаралық әдістер мен стандарттар ретінде Ауа-райын байқаудың
жаһандық жүйесі шеңберінде әзірленген әдістемелерді, және БМҰ бірге
үйлестірілетін басты геофизикалық обсерваториясы әзірлеген Байқауларды
іске асыру бойынша метеорологиялық станциялар мен посттарға берілетін ақыл-
кеңестерді пайдалануға ұсынылады.
Қазіргі кезде Қазақстанда ауаның температурасын жүйелі байқауды
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Қазгидромет
РМК іске асыруда.
3.2.2. Атмосфералық жауын-шашын
Көрсеткіш ауа-райы жүйесінің жағдайын, сондай-ақ өзен ағынының және
жерасты сулардың көлеміне, топыраққа, жануарлар және өсімдік әлеміне әсерді
сипаттайды. Атмосфералық жауын-шашын, ауаның температурасы және ылғалдылығы
сияқты негізгі ауа-райы сипаттамаларына жүргізілетін көпжылдық байқауларды
талдау белгілі бір территорияда жауын-шашын құрылымының өзгеруін сараптау
ғана емес, сонымен қатар болашақта жауын-шашын санының өзгеру динамикасын,
сондай-ақ онымен байланысты ауа-райының өзгеруін бағалауға мүмкіндік
береді.
Атмосфералық жауын-шашын (нақты уақыт аралығында территорияның белгілі
бір ауданына түскен судың жалпы көлемі) жер бетіне, әр түрлі заттарға
немесе өсімдіктерге бұлттан түскен немесе ауадан шөккен судың сұйық немесе
қатты күйін білдіреді. Атмосфералық жауын-шашын жауын, сіркіреу, қар, жауын
мен қар аралас, мұз немесе қар қиыршық, бұршақ немесе сулы қар түрінде
болуы мүмкін.
Атмосфералық жауын-шашын ауа-райының ең маңызды сипаттамаларының бірі
болып табылады. Атмосфералық жауын-шашын бастысы тұщы судың (өзен ағыны
және жер асты су көлемінің) жаңғыртылмалы ресурстарын қалыптастырады, бұл
өз кезегінде қоршаған ортаның (топырақтың, орманның, флора мен фаунаның)
барлық компоненттерінің жағдайына әсер етеді. Бұдан басқа, жауын-шашын
мөлшері атмосфералық ауаның күйіне оның ылғалдылығын реттей отырып әсер
етуі мүмкін, сондай-ақ атмосфераның жерге жақын қабатында қатты заттардың
концентрацияларының таралуына бөгет болады. Атмосфералық жауын-шашынның
саны, сапасы, таралуы, сондай-ақ маусымдық және жылдық қозғалысы ауыл және
орман шаруашылықтары үшін маңызды мәні бар.
Көрсеткіш түскен су қабатының қалыңдығы миллиметрмен (мм) анықталады.
Халықаралық келісімдер
БМҰ мониторингтің гидрометеорологиялық желілерді, соның ішінде
атмосфералық жауын-шашынды байқауды жасауда, гидрологиялық, метеорологиялық
және басқа да геофизикалық байқауларды жүргізуде халықаралық
ынтымақтастыққа септігін тигізеді. Ауа-райын байқаудың жаһандық жүйесіне
(АБЖЖ) және Атмосфераның жоғарғы қабаттарын байқаудың жаһандық жүйесіне
мүше ел ретінде Қазақстанның ұлттық міндеттері аймақтық демеу
метеорологиялық желілеріне жататын байқау станцияларының жұмыс істеуін
қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстан БҰҰ ауа-райының өзгеруі туралы
Негіздемелік конвенциясын (БҰҰ АӨНК) ратификациялаған ел ретінде
атмосфералық жауын-шашын түсуінің өзгеруін жүйелі байқауды жүргізеді және
деректер базасын жасауды қамтамасыз етеді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Жауын-шашынның түскен мөлшері туралы деректерді жинау метеорологиялық
станциялардың желілері арқылы жүргізген жөн. Деректер гидрометеорологиялық
қызметте сапалылығын және біртектілігін тексеру үшін, сондай-ақ орташаайлық
және жылдық мәндерді есептеу үшін өңдеуден өтуге міндетті. Жауын-шашын
мөлшері тәулік, ай және жылдық негізде анықталады. Белгілі бір кезеңде
түскен жауын-шашын мөлшерінің бірдей кезеңде көпжылдық нормаларға қатынасы
пайыздық ара қатынас әдісімен есептеледі.
Халықаралық әдістер мен стандарттар ретінде Ауа-райын байқаудың
жаһандық жүйесі (АБЖЖ) шеңберінде әзірленген әдістемелерді, және БМҰ бірге
үйлестірілетін басты геофизикалық обсерваториясы әзірлеген Байқауларды
іске асыру бойынша метеорологиялық станциялар мен посттарға берілетін ақыл-
кеңестерді пайдалануға ұсынылады.
Қазіргі кезде Қазақстанда ауаның температурасын жүйелі байқауды
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Қазгидромет
РМК іске асыруда.
3.2.3. Парниктік газдардың шығарындылары
Осы көрсеткіш қоршаған ортаға парниктік газдар шығарындыларының бар
және күтілетін әсерін анықтауға ғана емес, сонымен қатар мақсатты
көрсеткіштермен салыстырғандағы парниктік газдардың шығарындыларын
қысқартуға бағытталған жүргізілетін ұлттық саясаттың тиімділігін, сондай-ақ
нақты мақсаттарға жету жолындағы елдің қозғалу дәрежесін айғақтайды.
Мәселенің түп мағынасы парниктік газдардың буға айналатын
концентрацияларының, сондай-ақ экожүйелер, елді мекендр, ауыл шаруашылығы
және басқа да әлеуметтіік-экономикалық қызмет түрлері үшін осы өзгерістің
потенциалды қолайсыз салдарының Жердің жаһандық температурасына және ауа-
райына негативті әсері болып табылады. Бұл СО2 және басқа парниктік газдар
шығарындыларының көлемі, экономикалық өсудің СО2 шығарындылар санына
тәуелділігін төмендету бойынша қол жеткізген белгілі бір үдеріске
қарамастан көптеген елдерде бұрынғысынша ұлғаюда. Негізгі мәселелерге СО2
және басқа да парниктік газдардың шығарындыларын шектеу, атмосферада
олардың концентрацияларын ауа-райы жүйесіне негативті әсер етпейтін
деңгейде тұрақтандыру жатады. Олардың шешімі халықаралық келісімдерге қол
қою немесе сәйкес ұлттық стратегияларды іске асыру, қосымша мәселелерді
жүзеге асыруға, сондай-ақ экономикалық өсудің парниктік газдар мәселелеріне
тәуелділігін одан әрі төмендетуге бағытталған күштерді біріктіру жолымен
парниктік газдардың шығарындыларын қысқарту мақсатты көрсеткіштеріне қол
жеткізу жағдайында мүмкін болады. Келешектегі парниктік газдардың
шығарындылар көлемі едәуір дәрежеде экономиканың даму тенденциясына, сондай-
ақ технологияларды және әлеуметтік қайта құруларды қолдануға байланысты
болады. Республикада қабылданатын шығарындылардың негізгі көздері болып
табылатын экономиканың басым секторларына ерекше назар аударылатын дамудың
мемлекеттік бағдарламалары парниктік газдардың шығарындыларын қысқартудың
жорамалданатын тенденциялар мен стратегияларды жүзеге асырудың салдарын
талдау үшін материалды білдіреді.
БҰҰ АӨНК Киот хаттаммасының А қосымшасына енгізілген парниктік
газдардың тізіміне: көміртегінің қос тотығы (СО2), метан (СН4), азот закисі
(N2O), гидрофторкөміртегілер (ГФУ), перфторкөміртегілер (ПФУ), алтыфторлы
күкірт (SF6) кіреді.
Көрсеткіш СО2-эквивалентінің миллион тоннасында өлшенеді.
Мемлекетаралық салыстырулар мақсатында көрсеткішті сондай-ақ ел
территориясының км2 мың тоннамен қалыптастыруға ұсынылады.
Халықаралық келісімдер
БҰҰ АӨНК Жақтарды шығарындыларды қысқартуға, сәйкес ақпаратты жинауды
қамтамасыз етуге және ауа-райының өзгеруін, сондай-ақ ғылыми зерттеулер
және жаңа технологияларды әзірлеу саласында қарым-қатынасты реттеу бойынша
стратегияларды әзірлеуге міндеттейді. БҰҰ АӨНК барлық Жақтарды парниктік
газдардың инвентаризациясын үнемі жүргізуге, ал индустриалды дамыған
елдерді – Жақтардың ұлттық мәлімдемелер Конвенцияларын үнемі ұсынуға
міндеттейді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Парниктік газдардың жалпы көлемін тұтастай экономика бойынша және
экономикалық қызмет түрлері бөлінісінде қалыптастырған жөн. Бұдан басқа,
осы көрсеткішті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Статистика агенттігі төрағасының
2010 жылғы 9 желтоқсандағы
№ 337 бұйрығына
қосымша
Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру бойынша
әдістемелік ұсынымдар
Астана, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
Қысқартылған тізімі, шартты белгіленуі және өлшем ... ..4
бірлігі ... ... ... ...
1.Жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Негізгі анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
3. Экологиялық көрсеткіштерді құру бойынша ... .11
ұсынымдар ... ... ... ...
3.1. Атмосфералық ауа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.2. Климаттың өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..17
3.3. Су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.4. Био әр сан алуандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..36
3.5. Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.6. Ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.7. Энергетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..49
3.8. Көлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . ... .56
3.9. Қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.10. Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған шығындар ... ... ... ... ... ..69
Халықаралық ақпарат анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Кіріспе
Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру аймағында 1991 жылдан бері
халықаралық қызметтестікті күшейту мақсатында Еуропада Еуропалық
экономикалық комиссиясы Біріккен Ұлттар Ұйымының қамқорлығымен Еуропа үшін
қоршаған орта үрдісін дамытуда. 2003 жылы Киев (Украина) қаласында болған
Еуропа үшін қоршаған орта бесінші конференциясында, әр елдің қоршаған
ортаны қорғау бойынша министрлері қоршаған орта бойынша саясатты әзірлеу
және қоғамды ақпаратпен қамтамасыз ету үшін қажетті деректерді айқындады.
Экологиялық бағалауды, есептілікті қоса жақсартуды, әсіресе Шығыс Еуропада,
Кавказда және Орталық Азияда басты басымдылықтары жарияланды.
ЕЭК БҰҰ комитеті бойынша экологиялық саясаты бұл мақсатқа қол жеткізу
үшін, өзінің жұмыс тобы арқылы қоршаған ортаны бақылау және бағалау бойынша
Шығыс Еуропада, Кавказда және Орталық Азия (ВЕКЦА) елдерінде негізгі
экологиялық көрсеткіштерді қолдану үшін тізімді анықтады. ЕЭК БҰҰ-ның
ұсынымы бойынша ұлттық баяндаманың жариялымының жағдайы туралы және ВЕКЦА
елінде қоршаған ортаны қорғау көрсеткіш мәліметтерін пайдалану керек.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жыл сайын ресми екі жинақ жарияланады,
көбінесе басты экологиялық көрсеткіштер ұсынылған. Бұл жинақ Қоршаған
ортаны қорғау және Қазақстанның орнықты дамуы және Қазақстан
Республикасының қоршаған орта жағдайы туралы Ұлттық баяндама, Қазақстан
Республикасының статистика Агенттігі қалыптастырған, Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігі Экология және климат
Қазақ ғылыми-зерттеу институты Мемлекеттік Республика кәсіпорындарымен
қалыптастырылған.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаның жағдайы
туралы ақпараттық бюллетеньді ай сайын жариялайды, Республика
қалаларындағы ауаны ластау деңгейі, судың үстіңгі қабатының сапасы,
радиациялық жағдайы және атмосфера қабатынан жерге жақын радиоактивті түсу
тығыздығына жалпы бағалауды өткізеді. Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау Министрлігі Республикалық Мемлекеттік Казгидромет кәсіпорны
жарияланымды жүзеге асырады.
ЕЭК БҰҰ-ның ұсынымын қолданумен экологиялық көрсеткіш және оларға
басты баяндамаларды бағалауда осы әдіснама әзірленеді. Шығыс Еуропа, Кавказ
және Орталық Азия, 2007 жылы шығарылғын Қазақстан Республикасының базалық
көрсеткішін қалыптастыру бойынша жалпы әдіснамалық ұсыным болып табылады,
халықаралық экологиялық ұйымдарды және ұлттық қатынастарды жариялауды ұсыну
және халықаралық деңгейде салыстыру үшін қажет.
Деректердің жағдайы туралы және қоршаған ортаны қорғауды
қалыптастыруда, осы әдіснама барлық мемлекеттік ұйымдарда және басқа да
ұйымдарда қолдану үшін ұсынылады.
Қысқартулар, шартты белгілердің және өлшем бірліктерінің тізімі
АЭС атомдық электростансасы
БҚТ Биохимиялық қышқылдарды тұтыну
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
ШЕКОА Шығыс Еуропа , Кавказ және Орталық Азия
БДМҰ Бүкіл дүниежүзілік метеорологиялық ұйымы
БДДСҰ Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
БДТҚ Бүкіл дүниежүзілік табиғат қоры
ГАЖ Географиялық ақпараттық жүйе
КБҒЖ Климатты бақылау ғалами жүйесі
ГХФУ гидрохлорфторкөміртегі
ГФУ гидрофторкөміртегі
ҚОЕА Қоршаған орта бойынша еуропалық агенттік
Евростат Статистикалық қызмет ЕС
ЕКМК Еуропалық көлік министрі конференциясы
ЕМЕП Еуропада үлкен арақашықтыққа кеңінен ластаушы
заттектерді бақылау және бағалау бірлескен бағдарламасы
ЕС Еуропалық одақ
ЕЭК ООН Біріккен ұлттар ұйымдарының Еуропалық экономикалық
комиссиясы
ИЗА Атмосфералық ластану индексі
ИЗВ Судың ластану индексі
ИСО (ISO) Стандарттау бойынша халықаралық ұйым
ИЭВР Су ресурстарын пайдалану индексі
КБР Биологиялық әр ауландылық туралы конвенциясы
КОЛЕМ Орманды қорғау сұрақтары бойынша Еуропадағы минстрлер
деңгейіндегі конференция
КТЗВБР Үлкен арақашықтыққа шекаралық тасымалдауда ауаны ластау
туралы БҰҰЕЭК конвенциясы
МАГАТЭ Атомдық энергия бойынша халықаралық агенттік
МГЭИК Ауа-райының өзгеруі бойынша үкіметаралық сарапшылар тобы
АӨҮСТ
МСОП Табиғатты қорғау халықаралық одағы
МЭА Халықаралық энергетикалық агенттігі
НИОКР Ғылыми-зерттеушілік және тәжірибелі-конструкторлық жұмыс
НМЛОС Метан емес ұшатын органикалық байланыс
ОКЭД Экономикалық қызметтің жалпы жіктеуіш түрі
ООН Біріккен ұлттар ұйымдары
ООПТ Ерекше қорғалатын табиғат аумағы
ОРВ озонды бұзатын заттар
ОРС озонды бұзатын қабiлеттiлiк
ОЭСР Экономикалық ынтымақтастық және дамыту ұйымы
ПАУ полициклді хош иісті көміртегілер
ЖЖП Жаһандық жылудың потенциалы
ЖБШ Жол берілетін шоғырлануы
СҚП сатып алу қабiлеттiлiгiнiң паритеті
ПФК перфторкөміртегілер
ПХБ полихлорбифенилдер
РВПЗ Тіркелген ластаушыларды шығару және ауыстыру туралы
хаттама
РКИК ООН Ауа-райының өзгеруі туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының
негіздемелік конвенция
СИТЕС Конвенция о международной торговле видами дикой фауны и
флоры, находящимися под угрозой исчезновения
СОЗ стойкие органические соединения
СУ ООН біріккен ұлттар ұйымының басқару статистикасы
УФ Ультракүлгін сәуле шығару
ФАО Азық-түліктік және ауыл шаруашылық біріккен ұлттар ұйымы
ХФУ хлорфторуглероды
ЮНДЕСА Экономикалық және әлеуметтік сұрақтар бойынша БҰҰ
департаменті
ЮНЕП Қоршаған орта бойынша біріккен ұлттар ұйымдарының
бағдарламасы
ЯТЦ ядерный топливный цикл
СН4 метан
СО Көміртегі оксиді
СО2 Көміртегі диоксиді
NH3 аммиак
NH4 ионы аммония
NOх Азот оксиді
N20 закись азота
О2 Қышқыл
pH концентрация ионов водорода
SF6 шестифтористая сера
SO2 Күкірт диоксиді
га гектар
мкг микрограмм
мм миллиметр
кг килограмм
км километр
км2 Шаршы километр
м3 кубтық метр
т тонна
т-км тонно-километр
т н.э. Мұнайдың эквиваленттік тоннасы
пас.-км пассажиро-километр
1. Жалпы ережелер
Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 9 қарашадағы №212 экологиялық
кодекстің 1 бабына сәйкес, қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік және қоғамдық
шаралар жүйесін өзімен бірге ұсынады, қоршаған ортаны сақтауға және қалпына
келтіруге, оның зардаптарын жоюға және қоршаған ортаны қорғауға шаруашылық
және өзге қызметтерге негативті әсерін сақтап қалуға бағытталған. Жалпы
көріністе қоршаған ортаны қорғау және табиғат қорларын тиімді пайдалану
бойынша ластанудың құлдырауын және алдын алу, бақылауға, сондай-ақ жартылай
және негізгі табиғат элементтерін толықтыру, адамдық қызметке негативті
әсері болатын және болуы мүмкін, іс-шара кешендері сияқты сипаттауға
болады.
Экологиялық статистика үрдістері сандық тарапынан, қоршаған табиғи
ортамен, үрдістермен, сақтауға қатысты, қоршаған ортаны қалпына келтіру
және сапаны жақсартуға адамдардың өзара әрекеттестігін үйретеді. Қоршаған
табиғи ортаның статистикалық зерттеу нысаны болып табылатын табиғи
экологиялық жүйесі: жер, оның жер қойнауы, үстіңгі және жер асты сулары,
атмосфералық ауа, орман, жануарлар әлемі, қорықтар және ұлттық саябақтар.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының экологиялық статистика жүйесі
орталықсыздандырылған. Министрліктер және мекемелер экологиялық
көрсеткіштерді қарастырып толық қалыптастырады және зерттеп отырады.
Ластаудың стационарлық көздерінің атмосфералық ауаны ластауы;
инвестиция көлемі және табиғат қорғау обьектілерді әрекетке енгізу,
қоршаған ортаны қорғаудағы ағымдағы шығындар, табиғи ортаны ластағаны үшін
экологиялық төлемдер және табиғи қорлар, алым, әкетілім, сұрыптау және
тұрмыстық қалдықтарды депозиттеу үшін ақы төлеу бөлігінде қоршаған ортаны
қорғау саласындағы мемлекеттік статистиканы Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігі жүзеге асырады.
Қоршаған ортаны қорғау аумағында ақпартізімдік статистика деректерді
және әкімшілік деректерді қалыптастыруда:
• Қоршаған ортаны қорғау министрлігі (қоршаған ортаны қорғау саласындағы
уәкілетті ұйым) қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік бақылау,
табиғатты қорғау заңнамаларының, нормативтердің, экологиялық
талаптардың сақталуы бөлігінде статистиканы жүргізеді;
• Индустрия және жаңа технология министрлігінің Геология және жер
қойнауын пайдалану комитеті – жер қойнауын қорғау және тиімді
пайдалану бөлігінде;
• Жер ресурстарын басқару агенттігі – жерді пайдалану және қорғау,
олардың құнарлылығын ұдайы қалпына келтіріп отыру бөлігінде;
• Ауыл шаруашылығы министрлігінің су ресурстар комитеті – су ресурстарын
тиімді пайдалану және қорғау, өзендердің, көлдердің, су қоймаларының
және жер бетіндегі басқа да су көздерінің жай-күйін сақтау және
жақсарту бөлігінде;
• Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы
комитеті – орман және аңшылық шаруашылықтары, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар бөлігінде;
• Ішкі істер министрлігі – автокөлік құралдарынан атмосфераға зиянды
заттарының шығарылуына, экологиялық полиция жұмысының ұйымдастырылуын
бақылау бөлігінде;
• Денсаулық сақтау министрлігі – қоршаған табиғи ортаның санитарлық-
гигиеналық нормаларының сақталуын бақылау бөлігінде;
• Төтенше жағдайлар агентігі – табиғи және техногенді сипаттағы
төтенше жағдайлардың алдын алу және жою бөлігінде;
Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Казгидромет Республикалық
мемлекеттік кәсіпорны табиғи ортаға: жер үсті сулары (өзендерде, көлдерде,
су қоймаларында, арналарда, теңіздерде гидробекеттерде сынама алу), топырақ
(ауыл шаруашылығы алқаптарында сынама алу (пестицидтік ластану) және
өнеркәсіптік қалалар; атмосфералық ауа ( 20 елді мекенде стационарлық
бекеттерде сынама алу), атмосфералық жауын-шашындар ( метеостанцияларда
сынама алу) мониторингін жүргізу, радиациялық мониторинг (атмосфералық
түсімдер сынамасын алу және метеостанциялардағы гамма-қорды өлшеу)
бөлігінде қоршаған ортаның жай-күйіне бақылау жасайды.
2. Негізгі анықтамалар
Осы әдістмені қалыптастыруда келесі негізгі анықтамалар қолданылады:
1) баламалы энергия көзі – дәстүрлі энергия көзін алу бұлардан емес
(көмір, мұнай, сланцы, және т.б) мына жаңартулардан күн энергиясын,
желді, құйылу және тартылу, геотермальды көзін пайдаланады;
2) Табиғатқа антропогенді әсері – тікелей немесе жанама ұғынылатын және
санаға салынбаған әсері адамға және оның қызметінің нәтижесі,
қоршаған ортаны өзгеруін шамданғаны және табиғи ландшафтар;
3) атомдық электростансса – электростансса, ядролық отынды өртеу
есебінен энергияны өндірушілік ( термоядролы басқарылатын реакция);
4) Био әр сан алуандылық (биологиялық әр сан алуандылық)- әр сан
алуандылық өмір оның барлық пайда болуынан. Тар ұғымда,әр сан
алуандылық ұйымның үш деңгейі био әр сан алуандылықпен
түсіндіріледі: генетикалық әр сан алуандылық (гендердің әр сан
алуандылығы және олардың нұсқалары), экожүйелердегі түрлерiнiң әр сан
алуандығы және өздерінің экожүйелеріндегі әр сан алуандығы;
5) су ресурстары - су көздеріндегі, пайдаланылатын немесе пайдаланылуы
мүмкін жер үсті және жер асты суларының қорлары;
6) зиянды (ластағыш) заттар – химиялық немесе биологиялық заттар не
мұндай заттардың қоспасы, ауа атмосферасында немесе судың және
анықталған концентрациясының құрамында болатын адамның денсаулығына
және қоршаған орта табиғатына зиянды әсері;
7) қоршаған ортаны ластау – қоршаған ортаға ластағыш заттардың,
радиоактивті материалдардың, өндіріс және тұтыну қалдықтарының
түсуі, сондай-ақ шудың, тербелістердің, магнит өрістерінің және өзге
де зиянды физикалық әсерлердің қоршаған ортаға ықпалы;
8) ластанған ағынды сулар –оның сапасының салдары, түскен саны мен
уақыты олар үшін қолданылған болса, мұндай мақсаттар үшін судың
тікелей құндылықтары бұдан әрі ұсынылмайды. Кейде ағынды су бір
тұтынушылар үшін потенциалды кейбір тұтынушыларға басқа орындар үшін
су көзі қызмет етеді;
9) қалдықтарды көму – қалдықтарды шектеусіз мерзім ішінде қауіпсіз
сақтау үшін арнайы белгіленген орындарға жинап қою;
10) энергияны ақырғы тұтыну – ақырғы қолданушының жер учаскесіне энергия
тұтынуын айтады немесе басқаша айтқанда көліктік, өнеркәсіптік және
басқа да секторларға және нақты тұтынуға энергия тұтыну жатады;
11) орман – жер телімінің аумағы 0,5 га көп ағаштарының биіктігі 5м көп
және орман жамылғысының 10%-дан көбі немесе ағаштары мына шектік
қабілеттілігіне қолжетімділігі. Ауылшаруашылығында негізгі болып
табылатын немесе қалалық жер қолдануда, олардың санына жер телімі
жатпайды;
12) орманды жерлер – жер телімі, орман дәрежесіне жатпайтын, 0,5га
жоғары, ағаштарының биіктігі 5 метрден көп және 5-10% орман
жамылғысын құрайтын, немесе ағаштары мына шектік қабілеттілігіне
қолжетімділігі, немесе бұталардан тұратын, бүрген және қандыағаштар
10% асатын құрамалы орман жамылғысы. Ауылшаруашылығында негізгі болып
табылатын немесе қалалық жер қолдануда, олардың санына жер телімі
жатпайды;
13) атмосфералық ауаны ластаудың ұйымдастырылмаған көзіне – герметикалық
емес технологиялық жабдықтың, көлік құрылғыларының, резервуарлықтың
көздері салдарынан, атмосфераға олардан тікелей зиянды заттар түседі.
Мұнда жанатын террикондар, шаң қайырмалар т.с.с. жатқызылады;
14) жалпы су тұтыну - тұщы судың көлемін iс жүзiнде қолданылған ақырғы
тұтынушы, кәсіпорындарды жабдықтаумен жеткізілген суды қоса, жеке
меншігіне қажеті үшін тікелей апарылған және өзге де көздерден
алынған. Оның қолдануынсыз қайтарылған, суды қоспағанда;
15) жалпы энергия тұтыну -жалпы iшкi энергияны тұтынуды сипаттайды және
айқындалған тұтынуға қатысты және қордағы отынның барлық түрлерiнiң
өндiрiске, импортқа, экспортқа, халықаралық бункерге және өзгерiсiне
мәлiмет бойынша есепке алатын формула бойынша есептейді;
16) қоршаған орта – атмосфералық ауаны, жердің озон қабатын, жер
бетіндегі және жер астындағы суларды, жерді, жер қойнауын,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ осылардың өзара
әрекетінен туындайтын климатты қоса алғанда, табиғи және жасанды
обьектілердің жиынтығы;
17) қауіпті қалдықтар – құрамында қауіпті қасиеттері (уыттылығы, жарылыс
қаупі, радиоактивтілігі, өрт қаупі, жоғары реакциялық қабілеті) бар
зиянды заттар болатын, дербес немесе басқа заттармен байланысқа
түскен кезде қоршаған ортаға және адам денсаулығына тікелей немесе
ықтимал қауіп төндіретін қалдықтар;
18) атмосфералық ауаны ластаудың ұйымдастырылған көзіне –зиянды заттар
газ арналары жүйелеріне (құбыр, аэрациялық фонарь, желдету шахтасы)
түсетін көздер жатады, ал жүйенің өзі оларды ұстау үшін тиісті газ
тазартатын және шаң ұстайтын құрылғыларды қолдануға мүмкіндік береді;
19) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар – судың үстінгі қабатында және
олардың үстіңгі әуе кеңістігі, табиғат кешендерінің және аумақтарын
қайда орналасуына, ерекше табиғат қорғауға болатын, ғылыми, мәдени,
эстетикалық, рекреациондық және сауықтыру мәні, мемлекеттік билік
органдарының шешімдерімен тәркіленген толық немесе жартылай
шаруашылық қолданудан және ерекше қорғау тәртібі үшін орнатылған жер
телімі;
20) қалдықтар – бірінші реттік өнім болып табылмайтын материалдар (яғни
өнімдерді базарға өткізуге арналған өнімдермен), бұдан әрі қолдану
үшін жарамайтын өндіруші оның жеке қажеті мақсатында өндірісте, өңдеу
немесе тұтынуда және ол шығарылып тасталатын, шығарып тасталуды
көздейтін немесе қоқысқа міндетті түрде шығарылып тасталатын
материалдар. Тікелей қайта өңделетін немесе екінші реттік қолдану
барысында оларды ұйымдастыру (яғни өндiрiстiк объектіде )және
қоршаған су немесе ауа ортасына ағынды су түрінде немесе газ
тәрізді ластағыштарды тікелей шығарылып тасталатын қалдық
материалдар;
21) қоршаған ортаны қорғау – қоршаған ортаны сақтау мен қалпына
келтіруге, шаруашылық және өзге де қызметтің қоршаған ортаға теріс
әсерін болғызбауға және оның зардаптарын жоюға бағытталған
мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі;
22) парниктті әсері – атмосферада жасанды көмірқышқыл және басқа
газдардың (метан, фтор- және хлорсутегісі) жинақталуының нәтижесінде
ғаламшарда ауа райы біртіндеп жылынуда, сол себепті кейбір жылыжай
жамылғысы немесе автомобильдің жабық шынысы күн сәулесін өткізіп
жердің үстіңгі қабаты инфрақызыл (жылуға) сәулені шығаруға кедергі
жасайды;
23) Сыртқы тұщы су қорлары- тұщы су, құрғаған сыртқы бойынша ағып жатқан
немесе оған орналасқан, табиғи су қойма, осындай өзендер, ағындар,
жылғалар, көлдер және т.б., сондай-ақ жасанды су арналары, осындай
иригациясы, өнеркәсіптік және кеме жүретін каналдар, су сіңгіш
жүйелер және жасанды резервуарлар. Су, жағалаудағы сүзгілеудің
нәтижесінен алынған, сыртқы қорлар (тұщы сулар) құрамына кіреді.
Теңіздік және өтпелі сулар, осындай қара батпақтар, лагуна және
сағалар,сыртқы тұщы су қорларына жатпайды. Құдықтарды қазғанда жер
қыртысындағы майда құмды шөгінділер, көршілес суаттармен және су бұл
құдықтардан алынады.
24) жол берілетін шекті шығарынды ( ЖШШ), уақытша- келісілген шығарынды
(УКШ) – ауаның жер бетіндегі қабатында көзден немесе олардың
жиынтықтарынан шығатын ластағыш заттардың құрамы тұрғын халыққа,
аңдар және өсімдік әлеміне арналған ауа сапасының нормативтерінен
аспауы керектігі шарттарынан туындайтын ғылыми- техникалық норматив;
25) атмосферадағы қоспаның жол берілетін шекті шоғырлануы (ЖШШ) –
орташаландырудың белгілі бір уақытына жатқызылған, атмосферадағы
қоспаның ең жоғары шоғырлануы, шалғайдағы салдарларын қоса алғанда,
адамға оқтын-оқтын немесе өмір бойы әсер еткенде оған, сонымен қоса
тұтастай қоршаған ортаға зиянды әсер етпейді;
26) тұщы су – су құрамында ерітілген тұздың саны минималды, әсіресе
натри хлориді және бұл теңіздіктен немесе тұзды судан ерекшеленеді;
27) грунттық тұщы сулар – негізінен жер асты тұщы судың қалыптасуынан
болатын, бұл қалыптасудан алынған болуы мүмкін ( немесе осы
қалыптасуы арқылы). Барлық тұрақты немесе уақытша шоғырланған сулар,
жасанды немесе табиғи жолмен өсімдік қабатымен грунтталған маусымдық
қолдану үшін жарамды. Бұл категорияға жер асты су тұтқыш қабаты,
сондай-ақ қысыммен немесе қысымсыз терең қабаты, кеуектіге жататын
немесе жарылған топырақ жатады. Грунтталған су көздеріне шектелген
немесе осындай жойылған, сонымен бірге су астылары жатады;
28) атмосфераны ластаудың стационарлық көзі – пайдалану процесі кезінде
зиянды заттарды бөліп шығаратын жылжымайтын технологиялық агрегат
(қондырғы, құрылғы, аппарат тағы сол сияқтылар). Бұларға террикондар,
сыйымдылықтар және т.б. жатады. Ластау көздері арнаулы газ бұру
кешендерімен (құрылғылармен) жарақтандырлғанына байланысты
ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған болып бөлінеді;
29) шекарааралық тасымалдау – кез-келген қауіпті немесе басқа
қалдықтарды аудандардан ауыстыру, аудандық немесе аудан арқылы бір
мемлекеттің ұлттық заң құзіреті болып табылатын, не аудандық немесе
аудан арқылы басқа мемлекеттің ұллтық заң құзіреті болып табылатын,
кез-келген мемлекеттік ұлттық заң құзыреті болып табылмайтын шарты
арқылы кем
дегенде екі мемлекеттің тасымалдауды қозғайды;
30) қалдықтарды жою – қалдықтарды көму және жою жөніндегі операциялар;
31) атмосфераны ластайтын газдарды (тазарту) ұстау – арнаулы
құрылғылардың, қондырғылар мен жабдықтардың көмегі арқылы
атмосфералық ауаны ластау көздерінен шығатын газ-ауа қоспасы
құрамынан зиянды заттарды жою; мұнда шығатын (пайда болатын)
газдардағы зиянды заттарды заласыздандыру, уыттылықты төмендету,
бейтараптандыру, өртеу және т.б, жатады;
32) қалдықтарды кәдеге жарату – қалдықтарды қайталама материалдық
немесе энергетикалық ресурстар ретінде пайдалану;
33) қалдықтарды сақтау – қалдықтарды кейіннен қауіпсіз жағдайда жою
мақсатында арнайы белгіленген орындарға жинап қою;
34) эвторификация –өзендерді, көлдерді және теңіздерді биогенмен байыту,
су қоймаларда өсімдіктердің ілеспе өнімдерін жоғарылату. Эвификацияны
су қойманың табиғи ескіруі және сондай-ақ жасанды әсерінің нәтижесі
болуы мүмкін. Негізгі Фосфор және азоттың жасанды көздері: өңделмеген
ағынды сулар (әсiресе, мал шаруашылық кешендерде) және өрістегі
тыңайтқыштардың шайылуы. Көп елдерде су қоймаларда эвтоторификацияны
азайту үшін кір жуатын ұнтақтың натрий ортофосфатын қолдануға тыйым
салынған;
35) топырақ эрозиясы -ағынның (су эрозиясы) немесе желдің (жел эрозиясы,
немесе дефляция) әсерiнен топырақтың үстіңгі қабатының механикалық
күйзелу үрдісі;
3. Экологиялық көрсеткіштерді қалыптастыру бойынша ұсынымдар
3.1. Атмосфералық ауа
Атмосфералық ауаның жағдайы мен оны ластау статистикасының негізгі
мақсаты адамның шаруашылық қызметінің атмосфералық ауаға антропогендік
ықпалы, атмосфераны ластайтын стационарлы көздерінен шығатын зиянды
заттардың қалыптасуы, оларды ұстау (зиянсыздандыру), кәдеге жарату және
шығару бойынша ақпаратты жинау, жалпылау және жариялау болып табылады.
Қоғамды атмосфералық ауаны ластау бөлігінде қоршаған ортаның жағдайы
және оны қорғау туралы ақпараттандыру үшін келесі негізгі көрсеткіштерді
қалыптастыру және жариялау ұсынылады:
- атмосфералық ауаға ластайтын заттардың шығарылуы;
- қалалық елді мекендеріндегі атмосфералық ауаның сапасы;
- озон қабатын бұзатын заттарды тұтыну.
3.1.1. Атмосфералық ауаға ластайтын заттардың шығарындылары
Осы көрсеткіш қоршаған ортаға зиянды заттар шығарындыларының бар және
болуы мүмкін (күтілетін) антропогендік ықпалының дәрежесін айғақтайды,
сондай-ақ мақсатты мәндердің жетістіктерінің дәрежесін анықтауға мүмкіндік
береді.
Осы көрсеткіш тұтастай атмосфералық ауаға антропогендік салмақтың
дәрежесін анықтауға, сонымен қатар, стационарлы және жылжымалы көздердің,
соның ішінде экономикалық қызмет түрлері (энергетика, транспорт, өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы және қалдықтармен жұмыс жасауға қатысты қызметтер
(қарекеттер)) бойынша, сондай-ақ үй шаруашылықтарының қоршаған ортаға
ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.
Бұл көрсеткішті ескере отырып ұлттық экологиялық саясатты, мысалы,
шығарындылардың бекітілген нормативтерін және олардың негізінде берілген
қоршаған ортаға жағымсыз әсер ететін қызмет түрлеріне лицензиялар мен
рұқсаттамаларды қайта қарау жолымен, сондай-ақ экономикалық құралдарды
қолдануды жетілдіру және қоғамды бар проблема мен оны шешу жолдары туралы
қолжетімді түрде тұрақты ақпараттандыру жолымен түзетуге (корректировка
жасауға) болады.
Ластайтын заттардың шығарындылары туралы ақпарат, сондай-ақ ауаны
трансшекаралық ластауды бағалау және осы проблеманы шешу мақсатында
халықаралық қарым-қатынастарды нығайту үшін қажет.
Халықаралық келісімдер
Үлкен қашықтықтарда ауаны трансшекаралық ластау туралы БҰҰ ЕЭК
конвенциясы ластайтын заттардың шығарындыларын алдын-алу, бақылау, қысқарту
бойынша іс-шаралар қабылдауды және олар туралы ақпаратпен алмасуды талап
етеді. Конвенцияда және оған қатысты сегіз хаттамасында ластайтын заттардың
шығарындыларын қысқартудың мақсатты көрсеткіштері анықталған, ластау
көздері үшін жол берілетін шығарындылардың қатаң нормативтері белгіленді,
ластанудың деңгейін қысқарту бойынша нақты іс-шаралар ұсынылды және
ластайтын заттардың шығарындылары туралы деректерді ұсынуға қатысты
нормалар әзірленді.
Тотығумен, эвтрофикациямен және жерге жақын озонмен күресу туралы
Гётеборг хаттамасында SOх, NOх, NH3 және НМЛОС шығарындыларын қысқарту
бойынша мақсатты көрсеткіштер анықталды.
Қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша ақпаратқа қол жеткізу
мүмкіндігі, шешімдерді қабылдау үдерісінде қоғамның қатысуы және
әділеттілікке қол жеткізу мүмкіндігі туралы Конвенцияға қатысты
Шығарындылар тіркелімдерін және ластауыштарды тасымалдау (ШТЛТ) туралы
хаттамасы атмосфераға шығарындыларды шығару туралы деректерді жинау мен
ұсынуды талап етеді.
Тұрақты органикалық ластауыштар туралы Стокгольмдік конвенцияда тиісті
шекті мәндер және жаһандық деңгейде есептілікті ұсыну талаптары анықталды.
2003 жылы Европаның қоршаған ортасы Министрлердің Киевтегі
конференциясымен бекітілген ШЕКОА елдерінің экологиялық стратегиясы
атмосфераға ластайтын заттардың шығарындыларын қысқартуға септігін
тигізетін заңнамалық, нормативтік, экономикалық, қаржылық, техникалық және
т.б. іс-шараларды енгізуді ескереді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсыныстар
Атмосфераға ластайтын заттардың шығарындыларының жалпы көлемі
стационарлы және жылжымалы ластау көздерінен төгінділердің сомасы ретінде
анықталады.
Шығарындылардың стационарлы көздері үшін күкірт диоксиді (SO2), азот
оксиді NOx (диоксид азотына қайта есптегенде), аммиак (NH3), қатты
бөлшектер (ҚБ10, ҚБ2,5 және қатты бөлшектердің (ҚБ) сомасы), көміртегі
оксиді (СО), буға айналатын метанды емес органикалық қосылыстар (БМОҚ),
тұрақты органикалық қосылыстар (ТОҚ, полихлорбифенилдерді қоса (ПХБ),
диоксиндерфурандар және полициклді хош иісті көмірсутектер (ПХК)) және
ауыр металдар (ең алдымен кадмий (Сd), қорғасын (Pb), және сынап (Hg)),
сондай-ақ спецификалық ластайтын заттар (хлор, фенол, бензол және оның
қосылыстары) шығарындылары бойынша деректерді қадағалауды ұсынылады.
Жылжымалы көздер үшін көміртегі оксиді (СО), азот оксидтері NОx
(диоксид азотына қайта есптегенде), көмірсутектер (СН), күйе, күкірт
диоксиді (SO2), қорғасын қосылыстары, тұтастай транспорт құралдарының
түрлері (автомобильік, теміржолдық, әуе, су, жол-құрылысы транспорты)
бойынша формальдегид және бензапирен шығарындыларын қадағалау қажет.
Осы көрсеткішті тоннамен өлшеуге ұсынылады (үтірден кейін үш ондық
санмен).
Көрсеткішті тұтастай және Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы
жіктеуішіне (ЭҚЖЖ) сәйкес экономикалық қызмет түрлері бойынша қадағалау
қажет.
Мемлекет аралық салыстырулар үшін көрсеткішті мемлекет территориясының
км2, жан басына және жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) бірлігіне шығарындылардың
саны ретінде қалыптастырған жөн. ЖІӨ тұрақты бағаларда ұлттық валютада және
АҚШ долларында, сондай-ақ АҚШ долларындағы сатып алу қабілеттілігінің
паритетінде көрсетіледі. Осы көрсеткіш өндірілетін өнімнің бірлігіне
(тонна, кВт-сағ және т.б.) шығарындылардың килограммында (кг) көрсетілуі
мүмкін.
Осы көрсеткішке одан әрі толық талдау жүзеге асыру мүмкіндігі үшін
ауланған және залалсыздандырылған, соның ішінде кәдеге жартылған ластайтын
заттардың көлемі туралы деректерді қадағалау қажет. Бұдан басқа,
шығарындылардың ағымдық көлемін белгіленген жол берілетін шекті мәндермен
салыстыруды жүргізген жөн.
Қазіргі кезде стационарлы көздерден атмосфераға ластайтын заттардың
шығарындылары көрсеткішін қалыптастыру үшін ҚР Статистика агенттігі
жүргізетін атмосфераға ластайтын заттардың жалпы шығарындыларының мөлшеріне
және ластау көздерінің тазарту қондырғыларымен жабдықталғаны мен
жабдықталмағанына тәуелсіз ауаны ластаудың стационарлы көздері бар барлық
заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері жартыжылдық кезеңділікпен
қамтылатын 2-тп (ауа) нысаны бойынша статистикалық байқаудың деректері
пайдаланылады.
Көрсеткішті қалыптастыруға кәсіпорында ұйымдастырылған алғашқы есепке
алу, ластаудың стационарлы көздері мен олардың сипаттамаларын есепке алу
журналдары, газдан тазарту және шаң ұстайтын қондырғылардың жұмысын есепке
алу журналдары, сондай-ақ кәсіпорынның экологиялық паспортының деректері
негіз болады.
Өнімді өндіру үдерісінде шикізат немесе жартылай фабрикат түрінде
пайдаланылатын газдармен бөлінетін заттардың саны туралы деректер, егер бұл
осы технологияның жобасымен басынан бастап қарастырылған болса атмосфераға
ластайтын заттар шығарындыларының жалпы көлеміне жатқызылмауға тиіс. Атап
айтқанда, техникалық көміртегі зуыттарындағы күйені өндіруде реакторлардан
бөлінетін газдарды тазарту, фосфорлық зауыттарда сары фосфорды өндіруде
кендік-термиялық пештерден бөлінетін газдарды тазарту, химиялық зауыттарда
күкірт қышқылын өндіруде қайнайтын қабат пештерінен бөлінетін газдарды
тазарту барысында қалыптасатын және кәдеге жаратылатын заттар есепке
алынбайды. Технологиялық отын ретінде пайдаланылатын домналық газдардың
құрамында болатын көміртегі тотығы қара металлургия кәсіпорындарында есепке
алынбайды. Қос адсорбция және қос байланысу қондырғылары мен жүйелерімен
ауланған, түсті және қара металлургия, химия, мұнайхимия және басқа салалар
зауыттарынан бөлінетін газдардан өнімді алу үшін қызмет ететін заттар
есепке алынбайды. Заттардың қалыптасуы мен шығарылуы келтірілген
жағдайлардың атмосфераға жартылай аулау және технологиялық жабдықтардың
герметикалық еместігі салдарынан газдардың жайылып кетуі нәтижесінде
шығарылатын ластайтын заттар ғана есепке алынуға тиіс.
Атмосфералық ауаға жылжымалы көздерден ластайтын заттардың
шығарындыларын есептеу транспорт түрлері, олардың жасы, жүріп өткен
қашықтығы, пайдаланылатын отынның саны мен сапасы бойынша көлік
құралдарының санына байланысты іске асыруға ұсынылады. Қазақстан
Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі есептеулер үшін
методологиялық негіз ретінде Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау
министрінің 2008 жылғы 18 сәуірдегі №100-п. Бұйрығымен бекітілген
Автокөлік кәсіпорындарынан ластайтын заттардың шығарындыларын есептеу
әдістемесі және Темір жол көлігі кәсіпорындарында атмосфераға ластайтын
заттардың шығарындыларын есептеу әдістемесі әзірленді.
Тікелей өлшеулер мен технологиялық есептеулер деректері жоқ салалар
бойынша Атмосфералық шығарындыларды түгендеу бойынша басшылығына
ЕМЕПCORINAIR сәйкес қызмет түрлері бойынша статистикалық деректерді
пайдаланудағы үлгілеуді (моделдеуді) қолданған жөн.
3.1.2. Қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы
Көрсеткіш қоршаған ортаның жағдайын атмосфералық ауаның сапасы және
елге ластайтын заттардың жоғары концентрациясының теріс ықпалы жағынан
сипаттайды.
Атмосфераның жерге жақын қабатында ластайтын заттардың жоғары
концентрациясы адам денсаулығына, өсімдіктерге және материалдарға жан-жақты
теріс ықпал етуі мүмкін. Атмосфераның жерге жақын қабатындағы ҚБ10 және
ҚБ2,5 концентрациясы ретінде өлшенетін қатты бөлшектердің, сондай-ақ ауыр
металдар қатарының және ТОҚ адам денсаулығы үшін атмосфералық ауаның
ластануына себеп болатын тәуекелдердің бірі болып табылады. Аз уақыт ішінде
ҚБ10 және ҚБ2,5 жоғары концентрациясы бар ауамен тыныс алу астмалық
аурулардың және тыныс алу жолдарының аурулары белгілерін, өкпенің өмірлік
сыйымдылығының кішіреюін және аурулардың қауіптілігін ұлғайтуды тудыруы
мүмкін. Атмосфералық ауада болатын көміртегі оксидінің (СО), күкірт
диоксидінің (SO2), азот оксидінің (NOх) және озонның адамға теріс ықпалы
туралы көптеген деректер бар.
Халықаралық келісімдер
Үлкен қашықтықтарға ауаны трансшекаралық ластау туралы конвенцияға
және оның 8 хаттамасына сәйкес (ҮҚАТЛ) екі жақ күкірт оксидтері, NO2, NOX,
NH3, НМЛОС, озон, қатты бөлшектер, қорғасын, сынап, кадмий және ТОҚ сияқты
ластайтын заттармен атмосфералық ауаны ластауды қысқарту және болдырмауға
міндетті.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Осы көрсеткіш бірнеше құраушылармен анықталады. Қалалық елді
мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы жайлы, ең алдымен, қалалық елді
мекендердегі атмосфералық ауаның ластану деңгейі бекітілген жол берілетін
концентрацияның (максималды бір реттікорташа тәуліктік) мәндерінен жоғары
болған күндер саны бойынша ой түюге болады. Бұдан басқа, атмосфералық ауада
ластайтын заттардың концентрациясының абсолюттік мәндерін, сондай-ақ
атмосфералық ауаның бекітілген сапа нормативтерінен аспайтын ластайтын
заттардың жерге жақын концентрациясы ықпал ететін елдің қалалық елді мекен
тұрғындарының пайызын анықтау қажет.
Атмосфералық ауа сапасының мониторингін жүргізу мониторингтің
стационарлық жәненемесе мобильдік станцияларынан құралуы мүмкін.
Станциялардың орналасу жерін таңдауда шығарындылар көздерінің шоғырлануы ең
жоғары территорияларға ластанудың жоғары деңгейі туралы жұртшылықты тікелей
алдын-ала сақтандыру мақсатында, сондай-ақ қала жұртшылығына атмосфералық
ауаның ластануы ықпалынның жалпы көрінісін алу үшін селитебті аймақтардағы
мониторинг станцияларына көбірек мән берген жөн.
Мониторинг жүргізу үшін ең үйлесімді қазіргі заманға сай мониторинг
әдістері мен сынауларды талдауға, сондай-ақ шығарындылар туралы деректердің
негізінде атмосфералық ауада ластайтын заттардың концентрациясын едәуір
жоғары дәлдікпен есептеуге мүмкіндік беретін сынақтан өткен үлгілерге
(моделдерге) көптеген сілтемелер бар 13.040 Ауаның сапасы ISO стандартын
пайдалануға ұсынылады.
Қазіргі кезде атмосфераның жерге жақын қабатындағы ластайтын заттардың
концентрациясы туралы деректерді Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны
қорғау министрлігінің Қазгидромет РМК маманданған қызметі жинайды. Ауаны
ластау ахуалы стационарлық посттарда іріктелген ауа сынамаларын талдау және
өңдеу нәтижелері бойынша бағаланады. Сапаның негізгі қағидалары елді
мекендердің ауасындағы ластайтын заттардың ЖБШ мәндері болып табылады.
Қалаларда зиянды заттармен атмосфераны ластау деңгейі ең үлкен мәндері бар
бес зат бойынша есептелетін атмосфераны ластау индексінің (АЛИ5) кешендік
мөлшері бойынша бағаланады, формуласы:
АЛИ5 = ((qорт.iЖБШi) Сi , (1)
мұнда
q орт.i - і затының орташа концентрациясы;
ЖБШi – і затының орташа тәуліктік жол берілетін шоғырлануы;
Сi - ластайтын қоспа қауіптілігінің 1, 2, 3 және 4 сыныптары үшін
тиісінше 1,7; 1,3; 0,1 және 0,9 теңестіріліп алынатын і затының
қауіптілік сыныбына байланысты коэффициент.
Ластайтын заттардың концентрациялары абсолюттік мәндерінің өлшем
бірлігі ретінде ауаның текше метрінде (м3) ластайтын заттардың микрограмм
(мкг) санын қолданған жөн.
3.1.3. Озон қабатын бұзатын заттарды (ОБЗ) тұтыну
Көрсеткіш озон қабатын бұзатын заттардың ықпалының дәрежесін
сипаттайды.
Стратосферадағы озон қабаты Жер атмосферасының маңызды компоненті
болып табылады. Ол адамдарды, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қысқа
толқынды ультрафиолеттік (УФ) сәулелердің әсерінен қорғайды. Озон УФ
сәулелердің әсерінен кейбір ОБЗ реакциялары нәтижесінде бұзылады. Озон
қабатын бұзатын қосылыстарға хлорфторкөміртегілер (ХФК), көміртегі
тетрахлориді, метилхлороформ, галондар, гидрохлорфторкөміртегілер (ГХФК),
гидробромфторкөміртегілер (ГБФУ) және метилбромид жатады. Олар өрт
сөндіргіштерде (галондар) және ауыл шаруашылығы пестицидтерінде
(метилбромид) еріткіштер, хладагенттер, көбіктендіру және майсыздандыру
заттары, аэрозольдер үшін ығыстырғыштар ретінде пайдаланылады. ОБЗ озон
қабатына әсер ету дәрежесі олардың химиялық сипаттамаларына байланысты
болады. Бұдан басқа, біржолы ОБЗ кейбірі ықтимал парниктік газдар болып
табылады.
Халықаралық келісімдер
Озонды бұзатын заттардың қоршаған ортаға әсері мәселесі бойынша келесі
халықаралық келісімдер қолданыста бар: Озон қабатын қорғау туралы Вена
конвенциясы (1985 жыл) және Озон қабатын бұзатын заттар бойынша Монреаль
хаттамасы (1987 жыл), сондай-ақ Лондонда, Копенгагенде, Монреальде және
Бейжіңде Монреаль хаттамасына қабылданған түзетулер. Монреаль хаттамасында
ОБЗ өндіруді және пайдалануды тоқтату туралы талаптар бекітіліп,
түзетулерге мұндай заттардың тізбесі енгізілді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Жиналатын деректерде өздігінен немесе қоспаларда болатын Монреаль
хаттамасының А-С және Е қосымшаларына енгізілген барлық заттар туралы
мәліметтер бар болуға міндетті. Олар өз ішіне сондай-ақ тиісті қосымшада
көрсетілген заттарсыз ОБЗ әрбір изомерін енгізуге (құрамында болуға)
міндетті, бірақ осындай затты тасымалдау немесе сақтау үшін пайдаланылатын
ыдыстардан басқа дайындалған өнім құрамына кіретін реттелетін ОБЗ мен
қоспаларға қолданылмайды.
ОБЗ тұтыну оның экспортын алып тастағандағы өндіріс және импорт сомасы
ретінде есептеледі. Әрбір ОБЗ ұлттық өндірісінің жылдық сомасының озонды
бұзу қабілеттілігінің (ОБҚ) сәйкес көрсеткіштеріне көбейту ОБЗ жалпы
көлемін білдіреді. ОБҚ заттың озонды диссоциациялауды тудыру
қабілеттілігінің салыстырмалы көрсеткішін білдіреді.
Көрсеткіш ОБЗ тонналарында өлшенеді.
Қазіргі кезде республикада озонды бұзатын заттарды тұтынуды бағалау
Қоршаған орта бойынша БҰҰ бағдарламасының Монреаль хаттамасы шеңберінде
деректерді ұсыну бойынша басшылықтың негізінде Қазақстанның жағдайлары үшін
әзірленген деректерді бағалау бойынша әдістемелік ұсынымдарға сәйкес
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жүзеге асырады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Монреаль хаттамасымен реттелетін заттарды
өндірмейді, тек қана импорттайды.
3.2. Ауа-райының өзгеруі
Соңғы жылдары бүкіл әлемде ауа-райының жаһандық өзгеруі жайында жиі
айтылуда. Қазақстанның географиялық орналасу ерекшеліктері теңіздер мен
мұхиттардан алшақтығы, ауа-райының құрғақшылығы, су ресурстарының дефициті
Қазақстанды ауа-райының өзгеруі ерекше әсер ететін елдерге жатқызуға
мүмкіндік береді. Ауа-райының өзгеруіне адаптация бойынша уақытылы және
дұрыс шараларды әзірлеу және қабылдау үшін сапалы статистикалық деректер
қажет.
Қоғамды ауа-райының өзгеруі туралы ақпараттандыру үшін келесі негізгі
көрсеткіштерді қадағалау және жариялау қажет:
- ауаның температурасы;
- атмосфералық жауын-шашын;
- парниктік газдардың шығарындылары.
3.2.1. Ауа температурасы
Ауаның температурасы Жердің ауа-райы жүйесінің жағдайымен тікелей
байланысты. Көрсеткіш температураның орташа жылдық ауытқу тенденцияларын
сипаттайды және ауа-райының табиғи өзгеруінің циклдігімен және жаһандық
жылуға антропогендік әсерімен байланысты өзгерулердің дәрежесін анықтауға
мүмкіндік береді.
Ауа температурасының өзгеруі Жердің ауа-райы өзгеруінің ең маңызды
мәселелері туралы айғақтайды, бұл соңғы он жылдықтарда ерекше көрінуде.
Ауаның температурасын байқау ұзақ уақыт аралығында жүргізілуде. Соңғы
кездерде парниктік газдардың антропогендік шығарындылары көлемінің ұлғаюы
температураның орташа жылдық мәндерінің тез өсу себептерінің бірі болып
табылады. Температураның абсолюттік мәндерінің өзгеруі және осы
өзгерулердің дәрежелері Жер ауа-райының өзгеруінің мүмкін салдарын
сипаттайтын маңызды параметрлерді білдіреді.
Бұл мұздардың еруі, теңіздерде су деңгейінің жоғарылауы, су
тасқындары, құрғақшылық және басқа құбылыстар. Температураның орташа жылдық
мәндерінің тенденциялары мен болжамдары мақсатты көрсеткіштермен байланысты
болуы мүмкін. Жаһандық температураның орташа жылдық мәндерімен қатар
температуралық өзгерулердің дәрежелері мен кеңістіктік бөліну табиғи эко
жүйелердің ауа-райының өзгеруіне бейімделуге мүмкіндігін анықтау үшін
маңызды
Көрсеткіш Цельсий градустарында өлшенеді.
Халықаралық келісімдер
1992 жылы Қазақстан қосылған Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның
конвенциясы мониторингтің, соның ішінде ауаның температурасын байқау,
гидрологиялық, метеорологиялық және геофизикалық станцияларды жүргізу
гидрометеорологиялық желілердің қызметі мен оларды жасауда халықаралық
қарым-қатынасқа септігін тигізеді. Қазақстан 1995 жылы БҰҰ ауа-райының
өзгеруі туралы Негіздемелік конвенциясын (БҰҰ АӨНК) ратификациясын жасап,
ауа-райы сипаттамаларының өзгеруін жүйелі байқауды жүргізеді. Қазіргі кезде
Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның (БМО) станциялар тізіміне Қазақстанның
65 метеорологиялық станциялары кіреді. Қазақстанның 14 станциясы Ауа-райын
байқаудың жаһандық жүйесіне(АБЖЖ) енгізілген.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Ауаның температурасын байқау гидрометеорологиялық станциялар желілері
көмегімен уақыттың ұзақ кезеңі аралығында жүргізуге ұсынылады. Ауа
температурасын байқау жүйесінің барлық пункттерінде тәулігіне сегіз рет
бірдей уақытта 0,2 оС дәлдігімен өзгерту қажет. Алынған деректер
материалдың сапасы мен біртектілігін тексеру үшін, сондай-ақ әр түрлі
сипаттамаларды (он күндіктер, айлар мен орташа жылдық және көпжылдық
мәндер, дисперсиялар бойынша орташа температураларды) анықтау үшін
гидрометеорологиялық қызметте өңдеуден өтуге міндетті. Белгілі бір уақыт
аралығындағы температураның көпжылдық нормаларға қатынасы нормадан қатынасы
ретінде анықталады және базалық орташа мәннен (1961-1990 жж.) байқалатын
мөлшердің айырмасы ретінде есептеледі.
Халықаралық әдістер мен стандарттар ретінде Ауа-райын байқаудың
жаһандық жүйесі шеңберінде әзірленген әдістемелерді, және БМҰ бірге
үйлестірілетін басты геофизикалық обсерваториясы әзірлеген Байқауларды
іске асыру бойынша метеорологиялық станциялар мен посттарға берілетін ақыл-
кеңестерді пайдалануға ұсынылады.
Қазіргі кезде Қазақстанда ауаның температурасын жүйелі байқауды
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Қазгидромет
РМК іске асыруда.
3.2.2. Атмосфералық жауын-шашын
Көрсеткіш ауа-райы жүйесінің жағдайын, сондай-ақ өзен ағынының және
жерасты сулардың көлеміне, топыраққа, жануарлар және өсімдік әлеміне әсерді
сипаттайды. Атмосфералық жауын-шашын, ауаның температурасы және ылғалдылығы
сияқты негізгі ауа-райы сипаттамаларына жүргізілетін көпжылдық байқауларды
талдау белгілі бір территорияда жауын-шашын құрылымының өзгеруін сараптау
ғана емес, сонымен қатар болашақта жауын-шашын санының өзгеру динамикасын,
сондай-ақ онымен байланысты ауа-райының өзгеруін бағалауға мүмкіндік
береді.
Атмосфералық жауын-шашын (нақты уақыт аралығында территорияның белгілі
бір ауданына түскен судың жалпы көлемі) жер бетіне, әр түрлі заттарға
немесе өсімдіктерге бұлттан түскен немесе ауадан шөккен судың сұйық немесе
қатты күйін білдіреді. Атмосфералық жауын-шашын жауын, сіркіреу, қар, жауын
мен қар аралас, мұз немесе қар қиыршық, бұршақ немесе сулы қар түрінде
болуы мүмкін.
Атмосфералық жауын-шашын ауа-райының ең маңызды сипаттамаларының бірі
болып табылады. Атмосфералық жауын-шашын бастысы тұщы судың (өзен ағыны
және жер асты су көлемінің) жаңғыртылмалы ресурстарын қалыптастырады, бұл
өз кезегінде қоршаған ортаның (топырақтың, орманның, флора мен фаунаның)
барлық компоненттерінің жағдайына әсер етеді. Бұдан басқа, жауын-шашын
мөлшері атмосфералық ауаның күйіне оның ылғалдылығын реттей отырып әсер
етуі мүмкін, сондай-ақ атмосфераның жерге жақын қабатында қатты заттардың
концентрацияларының таралуына бөгет болады. Атмосфералық жауын-шашынның
саны, сапасы, таралуы, сондай-ақ маусымдық және жылдық қозғалысы ауыл және
орман шаруашылықтары үшін маңызды мәні бар.
Көрсеткіш түскен су қабатының қалыңдығы миллиметрмен (мм) анықталады.
Халықаралық келісімдер
БМҰ мониторингтің гидрометеорологиялық желілерді, соның ішінде
атмосфералық жауын-шашынды байқауды жасауда, гидрологиялық, метеорологиялық
және басқа да геофизикалық байқауларды жүргізуде халықаралық
ынтымақтастыққа септігін тигізеді. Ауа-райын байқаудың жаһандық жүйесіне
(АБЖЖ) және Атмосфераның жоғарғы қабаттарын байқаудың жаһандық жүйесіне
мүше ел ретінде Қазақстанның ұлттық міндеттері аймақтық демеу
метеорологиялық желілеріне жататын байқау станцияларының жұмыс істеуін
қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстан БҰҰ ауа-райының өзгеруі туралы
Негіздемелік конвенциясын (БҰҰ АӨНК) ратификациялаған ел ретінде
атмосфералық жауын-шашын түсуінің өзгеруін жүйелі байқауды жүргізеді және
деректер базасын жасауды қамтамасыз етеді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Жауын-шашынның түскен мөлшері туралы деректерді жинау метеорологиялық
станциялардың желілері арқылы жүргізген жөн. Деректер гидрометеорологиялық
қызметте сапалылығын және біртектілігін тексеру үшін, сондай-ақ орташаайлық
және жылдық мәндерді есептеу үшін өңдеуден өтуге міндетті. Жауын-шашын
мөлшері тәулік, ай және жылдық негізде анықталады. Белгілі бір кезеңде
түскен жауын-шашын мөлшерінің бірдей кезеңде көпжылдық нормаларға қатынасы
пайыздық ара қатынас әдісімен есептеледі.
Халықаралық әдістер мен стандарттар ретінде Ауа-райын байқаудың
жаһандық жүйесі (АБЖЖ) шеңберінде әзірленген әдістемелерді, және БМҰ бірге
үйлестірілетін басты геофизикалық обсерваториясы әзірлеген Байқауларды
іске асыру бойынша метеорологиялық станциялар мен посттарға берілетін ақыл-
кеңестерді пайдалануға ұсынылады.
Қазіргі кезде Қазақстанда ауаның температурасын жүйелі байқауды
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Қазгидромет
РМК іске асыруда.
3.2.3. Парниктік газдардың шығарындылары
Осы көрсеткіш қоршаған ортаға парниктік газдар шығарындыларының бар
және күтілетін әсерін анықтауға ғана емес, сонымен қатар мақсатты
көрсеткіштермен салыстырғандағы парниктік газдардың шығарындыларын
қысқартуға бағытталған жүргізілетін ұлттық саясаттың тиімділігін, сондай-ақ
нақты мақсаттарға жету жолындағы елдің қозғалу дәрежесін айғақтайды.
Мәселенің түп мағынасы парниктік газдардың буға айналатын
концентрацияларының, сондай-ақ экожүйелер, елді мекендр, ауыл шаруашылығы
және басқа да әлеуметтіік-экономикалық қызмет түрлері үшін осы өзгерістің
потенциалды қолайсыз салдарының Жердің жаһандық температурасына және ауа-
райына негативті әсері болып табылады. Бұл СО2 және басқа парниктік газдар
шығарындыларының көлемі, экономикалық өсудің СО2 шығарындылар санына
тәуелділігін төмендету бойынша қол жеткізген белгілі бір үдеріске
қарамастан көптеген елдерде бұрынғысынша ұлғаюда. Негізгі мәселелерге СО2
және басқа да парниктік газдардың шығарындыларын шектеу, атмосферада
олардың концентрацияларын ауа-райы жүйесіне негативті әсер етпейтін
деңгейде тұрақтандыру жатады. Олардың шешімі халықаралық келісімдерге қол
қою немесе сәйкес ұлттық стратегияларды іске асыру, қосымша мәселелерді
жүзеге асыруға, сондай-ақ экономикалық өсудің парниктік газдар мәселелеріне
тәуелділігін одан әрі төмендетуге бағытталған күштерді біріктіру жолымен
парниктік газдардың шығарындыларын қысқарту мақсатты көрсеткіштеріне қол
жеткізу жағдайында мүмкін болады. Келешектегі парниктік газдардың
шығарындылар көлемі едәуір дәрежеде экономиканың даму тенденциясына, сондай-
ақ технологияларды және әлеуметтік қайта құруларды қолдануға байланысты
болады. Республикада қабылданатын шығарындылардың негізгі көздері болып
табылатын экономиканың басым секторларына ерекше назар аударылатын дамудың
мемлекеттік бағдарламалары парниктік газдардың шығарындыларын қысқартудың
жорамалданатын тенденциялар мен стратегияларды жүзеге асырудың салдарын
талдау үшін материалды білдіреді.
БҰҰ АӨНК Киот хаттаммасының А қосымшасына енгізілген парниктік
газдардың тізіміне: көміртегінің қос тотығы (СО2), метан (СН4), азот закисі
(N2O), гидрофторкөміртегілер (ГФУ), перфторкөміртегілер (ПФУ), алтыфторлы
күкірт (SF6) кіреді.
Көрсеткіш СО2-эквивалентінің миллион тоннасында өлшенеді.
Мемлекетаралық салыстырулар мақсатында көрсеткішті сондай-ақ ел
территориясының км2 мың тоннамен қалыптастыруға ұсынылады.
Халықаралық келісімдер
БҰҰ АӨНК Жақтарды шығарындыларды қысқартуға, сәйкес ақпаратты жинауды
қамтамасыз етуге және ауа-райының өзгеруін, сондай-ақ ғылыми зерттеулер
және жаңа технологияларды әзірлеу саласында қарым-қатынасты реттеу бойынша
стратегияларды әзірлеуге міндеттейді. БҰҰ АӨНК барлық Жақтарды парниктік
газдардың инвентаризациясын үнемі жүргізуге, ал индустриалды дамыған
елдерді – Жақтардың ұлттық мәлімдемелер Конвенцияларын үнемі ұсынуға
міндеттейді.
Көрсеткішті қалыптастыру бойынша ұсынымдар
Парниктік газдардың жалпы көлемін тұтастай экономика бойынша және
экономикалық қызмет түрлері бөлінісінде қалыптастырған жөн. Бұдан басқа,
осы көрсеткішті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz