Алматы және Астана қалаларының жел режимі жайлы

КІРІСПЕ 4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
2 ФИЗИКАГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ 20
2.1 Астана қаласының физика.географиялық сипаттамасы 20
2.2 Алматы қаласының физика.географиялық сипаттамасы 22
3 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЖЕЛ РЕЖИМІ
3.1 Жел бағытының қайталануы және штиль
3.2 Жел жылдамдығының орташа және жылдық мәндері
3.3 Мерзім бойынша жел жылдамдығының тәуліктік жүрісі
3.4 Жел жылдамдығының қайталануы
3.5 Максималды жылдамдығы (флюгер және анеморумбометр бойынша)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Біз күнделікті ауа райы құбылыстары немесе апатты жағдайлар туралы мәліметтерді Гидрометеорологиялық орталықтардан хабардар болып отырамыз. Өнеркәсіпте, құрылыста, әуе және автокөлік, теміржол транспорттарында, ауылшаруашылық салаларында ауа райын алдын ала білу өте маңызды.
Жел деп ауаның жер бетімен салыстырмалы түрде горизонтальді қозғалысын айтады. Жел атмосфераның әр жерінде қысымның біркелкі болмауынан туады. Қысым вертикальді да, горизонтальді да бағытта өзгермелі келетіндіктен, ауа жерге қарай белгілі бір бұрышпен көлбеу қозғалады. Ол бұрыш өте кіші болғандықтан жел деп ауа қозғалысының тек горизонтальді құраушысын есептейді.
Жел жылдамдығымен және бағытымен сипатталады. Желдің бағыты ретінде көкжиектің жел соғып тұрған жағы есептелінеді. Мысалы, жел солтүстіктен оңтүстікке қарай соқса, оның бағыты – солтүстік болып саналады. Метеорологияда желдің бағыты румбамен – горизонттың 16 нүктесі немесе азимутпен (градустық бұрыш) белгіленеді. Градустық бұрыш солтүстіктен бастап шығысқа қарай есептелінеді, солтүстік бағыт-00, шығыс -900, оңтүстік – 1800, батыс – 2700 тең.
Желдің жылдамдығы м/с, кейде км/сағ-пен есептелінеді. Теңізшілер жел жылдамдығын көз мөлшермен (теңіздің толқуы) анықтағанда Бофорт шкаласын қолданып балмен есептейді. Ол 12 градациядан тұрады және олардың әрқайсысының аты бар. Мысалы: 0 балл -12-15 м/с – штиль; 4 балл – 5-7 м/с – қоңыржай жел; 7 балл -12-15 м/с – күшті жел; 9 балл -18-24 м/с –дауыл /шторм/, 12 балл- 29 м/с жоғары – ураган.
Курстық жұмыстың мақсаты Алматы және Астана жел режимін анықтау.
Курстық жұмыста Астанамен Алматы қалаларында байқалатын жел режимдерінің орташа жылдық және айлық мәндер есептелініп, оларға график, тұрғызу арқылы талдау жасалынды.

1. Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы. – Л.: Гидрометиздат, 1984. - 751 б.
2. Утешов. Климсправочник Казахстана. 1957
3. www.google.kz
4. Байшоланав С.С. Метеорология және климатология. – Алматы, 2000.
5. Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы. – Гидрометеоиздат, 1983-751 б
6. Хромов С.П. Метеорология и климатология – Л: Гидрометеоиздат, 1968.
7. Климатологическии справочник СССР. Выпуск 18. Алматы, 1968. История и физико-географическое описание метеорологический и постов.
8. Научно прикладной климатический справочник по климату СССР. Выпуск 18. Книга 2-Л. Гидрометеоиздат, 1989.

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

География факультеті

Метеорология кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

АЛМАТЫ ЖӘНЕ АСТАНА ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЖЕЛ РЕЖИМІ

Орындаушы:
2- курс студенті ______________________ Мусаева
А.Е.

Ғылыми жетекші
аға оқытушы ______________________ Оракова
Г.О.

Нормабақылаушы _____________________ Байханова
Т.А.

Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі _____________________________ Сальников В.Г.

Алматы, 2010
РЕФЕРАТ

Курстық жұмыстың тақырыбы: Астана және Алматы қалаларының жел режимі.
Курстық жұмыс 32 беттен: 9 кесте, 9 әдебиеттен тұрады.
Негізгі қолданылатын сөздер: Жел, жел жылдамдығы, жел бағыты, қысым,
жергілікті желдер, геострафиялық жел, градиенттік жел, циклон, антициклон.
Зерттеу объектісі –Астана жәнеАлматы қалаларының жел режимдері.

мазмұны

КІРІСПЕ
4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
5
2 ФИЗИКАГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ
20
2.1 Астана қаласының физика-географиялық сипаттамасы
20
2.2 Алматы қаласының физика-географиялық сипаттамасы
22
3 АСТАНА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЖЕЛ РЕЖИМІ
3.1 Жел бағытының қайталануы және штиль
3.2 Жел жылдамдығының орташа және жылдық мәндері
3.3 Мерзім бойынша жел жылдамдығының тәуліктік жүрісі
3.4 Жел жылдамдығының қайталануы
3.5 Максималды жылдамдығы (флюгер және анеморумбометр бойынша)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Біз күнделікті ауа райы құбылыстары немесе апатты жағдайлар туралы
мәліметтерді Гидрометеорологиялық орталықтардан хабардар болып отырамыз.
Өнеркәсіпте, құрылыста, әуе және автокөлік, теміржол транспорттарында,
ауылшаруашылық салаларында ауа райын алдын ала білу өте маңызды.
Жел деп ауаның жер бетімен салыстырмалы түрде горизонтальді қозғалысын
айтады. Жел атмосфераның әр жерінде қысымның біркелкі болмауынан туады.
Қысым вертикальді да, горизонтальді да бағытта өзгермелі келетіндіктен, ауа
жерге қарай белгілі бір бұрышпен көлбеу қозғалады. Ол бұрыш өте кіші
болғандықтан жел деп ауа қозғалысының тек горизонтальді құраушысын
есептейді.
Жел жылдамдығымен және бағытымен сипатталады. Желдің бағыты ретінде
көкжиектің жел соғып тұрған жағы есептелінеді. Мысалы, жел солтүстіктен
оңтүстікке қарай соқса, оның бағыты – солтүстік болып саналады.
Метеорологияда желдің бағыты румбамен – горизонттың 16 нүктесі немесе
азимутпен (градустық бұрыш) белгіленеді. Градустық бұрыш солтүстіктен
бастап шығысқа қарай есептелінеді, солтүстік бағыт-00, шығыс -900, оңтүстік
– 1800, батыс – 2700 тең.
Желдің жылдамдығы мс, кейде кмсағ-пен есептелінеді. Теңізшілер жел
жылдамдығын көз мөлшермен (теңіздің толқуы) анықтағанда Бофорт шкаласын
қолданып балмен есептейді. Ол 12 градациядан тұрады және олардың
әрқайсысының аты бар. Мысалы: 0 балл -12-15 мс – штиль; 4 балл – 5-7 мс –
қоңыржай жел; 7 балл -12-15 мс – күшті жел; 9 балл -18-24 мс –дауыл
шторм, 12 балл- 29 мс жоғары – ураган.
Курстық жұмыстың мақсаты Алматы және Астана жел режимін анықтау.
Курстық жұмыста Астанамен Алматы қалаларында байқалатын жел
режимдерінің орташа жылдық және айлық мәндер есептелініп, оларға график,
тұрғызу арқылы талдау жасалынды.

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Жел – ауаның жер бетіне салыстырмалы түрде горизонталь қозғалысы.
Жел бағытымен және жылдамдығымен сипатталады.
Желдің жылдамдығы деп – ауаның жер бетімен салыстырмалы түрде
горизонталь бірлік уақыттағы қозғалысын айтамыз.
Желдің бағыты деп – көкжиектің ауаның соғып жатқан жағын айтамыз.
Жердің жерге жақын ауа қабатындағы орташа жел жылдамдығы шамамен 5 – 10
мс кейде 12 – 15 мс дейін жетеді.
Желдің бағытын біз жел соғып тұрған горизонт нүктесімен немесе оның
азимут бұрышымен анықтаймыз. Соңғы жағдайда бұрышы солтүстіктен шығысқа
қарай есептелінеді. Сағат тіліне бағыттас.
Желдің бағыты атмосфераның жоғарғы қабатында градуспен, ал жер бетінде
метеорологиялық станцияларда румбпен көрсетіледі. Жел бағыты флюгермен
өлшенеді.
Ауа райының әртүрлі типтерінің қалыптасуы мен көріністері және
табиғаттың көптеген құбылыстары әртүрлі ауа массаларының
қайталанғыштығымен, өзара әрекеттесушілігімен және құбылмалығымен тікелей
байланысты. Осыған байланысты бағытталу мен олардың тасымалдану жылдамдығы
климаттық маңызға ие1.
И.Т. Тажиев көрсеткендей, Қазақстанның жалпы жел энергиясының күші 1
млрд. квт астам көрсеткішке ие, ал жалпы орта жылдық электроэнергия
өндірісі – 3 триллион квтсағ. шамасында. Тиісті есептеулер флюгердің
биіктігіне 12- метрге жатқызылған. 30-40 метр биіктік үшін (заманауи дел
қозғалтқыш мұнара биіктігі) жел жылдамдығы көбірек болады, ал осыған сәйкес
Қазақстанның жел энергиялық ресурстары да көбірек болмақ.
Сонымен қатар, жел белгілі жағдайларда халық шаруашылығына айтарлықтай
зардап шеккізеді. Мысалы, қатты соққан жел байланыс желісін және көліктің
қалыпты жұмысын бұзады, негізінен авиацияның, кей кездері құрылыстарды
бұзады. Дауыл, боран, құмды, топырақты жел туғызады.
Жел қызметінің нәтижесі, әдетте, қардың тасымалы және оның алқаптарда
тегіс емес орналасуы болып табылады, бұл топырақтың қатты үсуіне алып келуі
мүмкін, оның еріген сулармен қосылуына алып келеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ең қолайсызы, топырақтың желден эрозияға ұшырауы және ыстық жел болып
табылады.
Қазақстандағы жел тәртібі көбіне құрлықтық сипатқа ие. Ол негізінен
жергілікті барико-айналмалы жағдайлармен анықталады. Мұнымен қоса, аумақтық
тілімденген рельефті (таулар, Бетбақдала, т.б.) аудандарда және ірі су
айдындарының жағажай зоналарында жергілікті желдер әртүрлі сипаттары
бойынша анықталуда – таулы-аңғарлы, бриздер, фендер.
Қазақстан территориясы айтарлықтай физико-географиялық біртекті
еместігіне қарамастан, кейбір мүмкіндік шеңберінде желдің біршама тұрақты
тәртібі бар аудандарға бөлінген. Бұл, әсіресе, жылдың негізгі маусымдарында
айқын бақыланады – қыс пен жазда, олар өзара барико- айналмалы және
термиялық жағдайлармен өзгешеленеді.
Қазақстанның желді жағдайлары туралы мәліметтер негізінен жазықтық
бөліктері бойынша көрсетілген. Бұл жөнінде биік таулы және таулы ауданда
қарастырылады, көбінесе олардың өзіне іргелес жазықтықтардың желдік
тәртібіне деген әсері тұрғысынан қарастырылады2.
Жел бағыты. Жылдың суық мезгілінде жел тәртібі сібірлік антициклонның
әсерінен, негізінен оның батыстық тау сілемі әсерінен құрылады. Берілген
тау сілемінің климаттық өзегінен, орташа көпжылдық жақсы бақыланудағы,
қыстық айдағы, барикалық типографияның сызбалары бойынша, ауа қысымы
республиканың солтүстігіне және оңтүстігіне қарай азаяды, ал жерге жақын
изобарлар негізінен солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығысқа қарай тарайды.
Қыстың осындай барикалық жағдайларында Қазақстанның көптеген бөліктерінде,
орталық аудандардан ауа массаларының жақын облыстарға қарай жайылуы болады.
Осыған орай, Қазақстан бойынша, батыс бөлігі мен кейбір Алтай аудандарын
қоспағанда , екі үлкен зона анықталады, оларда желдің басым бөлігі бағыты
бойынша қарама-қарсы болып келеді. Бұл жағдайларды қаңтардағы желдің таралу
сызбасынан көруге болады.
Қазақстанның орманды дала және далалы бөліктерінде, Алтайдан Мұғалжарға
дейін, қыс мезгілінде оңтүстік-батыс желдері басым болады. Бағыты бойынша
оларға қарама-қарсы желдер өте аз кездеседі. Республиканың оңтүстік
бөлігіндегі шөлді және біршама тау бөктері зоналары үшін үйреншікті жағдай
солтүстік-шығыстың бөліктік желдердің оларға қарама-қарсы батыстық
румбтардың әлсін қайталануымен қатар келуі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанның бұл бөліктерінде жергілікті жер
рельфінің, ірі өзендерінің аңғарларының бағыты мен сипатына қарай
жергілікті жел бақыланады, олар әртүрлі сипатқа ие. Маусымдық жел
тәртібімен сәйкес келген жағдайда олар желдің қайталанғыштық бағытын
айтарлықтай ұлғайта алады.
Батыс Қазақстанда қыс мезгілінде желдің осы не басқа да бағытының
жарқын көрінетін басымдығы жоқ. Мұнда орташа көпжылдық бірнеше
қайталанғыштығы жоғары тек қана шығыстық румбалар анықталады, бұл сібірлік
антициклонның батыстық тау сілемінің айтарлықтай әлсіреуімен байланысты.
Одан басқа, бұл аудандарда азорлық антициклонның шығыстық тау сілемінің
мезгілдік көрінісі байқалады. Қазақстанның оңтүстік аудандары солтүстіктен
келетін суық ауа массаларының жиі енуіне ұшырайды, тіпті олар кейде өте
суық қыстың болуына негіз болады. Сонымен бірге қыс барлық жерде жылудың
оңтүстіктен үздіксіз шығарылуымен сипатталады. Белгілі деңгейде, мұнымен
Қазақстанның барлық оңтүстік бөлігінде қар қабатының уақытша бұзылуымен
сирек, ал кейде айтарлықтай жылынуы байланысты болады. Адвективті пайда
болған қыстық жылымықтар республиканың солтүстігінде де анықталады.
Қазақстанның қыстық жағдайлары антициклондардың, әсіресе, сібірлік ең
жоғарғы барикалық тау сілемінің аумағында жиі қайталанатындығымен
сипатталады. Осыған орай барлық жерде өте жиі түрде тымықтар анықталады
Бұл белгілі ауа райын құрушы мағынаға ие. Осылай, тыныш аязды ауа райы
жағдайларында ауаның радиациялық салқындау процесі өтеді, жаңа жауған
қардың, бұлтсыз аспанның үстінде. Мұндай құбылыстардың белгілі жиілігі
қыстың термикалық аясының жалпы сипатынан көрінбеуі мүмкін емес.
Жаз мезгілінде Қазақстандағы жел тәртібі Еуразияның көптеген
бөлігіндегідей кенеттен өзгеріп отырады. Қыс мезгіліне қарағанда бұл
мезгілде шеткі солтүстік континент кеңістігінен орталық аудандарға қарай
ауа массаларының көпшілігінің шығуы айқын көрініс табады. Жылы мезгілдегі
ауа температурасының жоғарылығы және континенттің шамадан тыс жылынуы жалпы
Еуразия территориясындағы барикалық өрістің айтарлықтай қайта құрылуына
алып келеді.
Қазақстан жағдайында жаздағы орташа қысым шамалы барикалық градиентті
әлсіз көріністегі депрессияны білдіреді. Оның территориясында барикалық
өріс конфигурациясы да өзгереді. Ол сібірлік антициклонның күрт әлсіреуімен
және азорлық максимумның маусымдық жетілуімен байланысты, оның шығыстық тау
сілемі СССР-дің Еуропалық территориясының оңтүстігінде климатологиялық
бақылануда және Қазақстанның батыс бөліктерінде үздіксіз көрініс табуда.
Бұл айларда республиканың оңтүстігі маусымдық, ортаазиялық термикалық
депрессияның әсерінде болады.
Мұндай жағдайда Қазақстанның солтүстігінде көкжиектің солтүстік-батыс
ширегінің желдері басым болады, ал оған қарсы бағыттар, керісінше аз
қайталанады. Бұл уақытта республикамыздың оңтүстігінде қыс мезгіліне тән
солтүстік және солтүстік-шығыс желдерінің басымдылығы сақталады.
Айта кетер жайт, Қазақстандағы басымдылықты желдер жаз айларында әлсін
көрінеді, бұл сейіліп кеткен барикалық өріспен ескертіледі. Бұл жыл
мезгілінде тымықтың қайталану жоғарылығы байқалады. Олардың қайталануы тек
қана тауда және тау етегінде біршама ұлғаяды, бұл циклондық процесстердің
орографиялық шиеленісімен байланысты. Жаз мезгіліне сай шілде айындағы жел
бағытының орташа көпжылдық қайталануы келтірілген.
Жаз мезгіліндегі басым желдердің сипаты, яғни солтүстік құрамадан
Қазақстанға бірқалыпты және арктикалық кеңістіктерден ауа массаларының
шығуының жиілігін көрсетеді. Бұл ауа массаларының енуі Қазақстанның
солтүстігімен және Батыс Сібірдегі циклондық құрылымдардан өтетін жылдық
ағымдар процесінде орындалады, өз қозғалыс жолында солтүстіктен оңтүстікке
қарай бұл массалар біртіндеп қыза бастайды және ылғалдана түседі, ал
Қазақстанның үстіндегі тұрақты жоғары қысымды аумақтардағы жағдайда жазғы
ауа райы түрінің сипатына сәйкес біршама кебіңкіреп, қуаңшылыққа әкеледі.
Белгілі бір барикалық жағдайларда олардың тұрақты әрі қарқынды өзгерісі
атмосфералық және топырақтық құрғақшылықтың үздіксіз құбылыстарының
туындауына әкелуі мүмкін, кейде ол астықтың апаттық өспеуіне алып келеді.
Таулы аймақтарда және ірі су айдындарының жағалау аймақтарында, жаз
мезгілінде жергілікті желдер байқалады, олар құрылудың барика-термикалық
жағдайлары бойынша антициклоналды ауа райының кезеңінде неғұрлым айқын
көрінеді. Осылай, Каспий мен Арал теңізінің жағасында, Балқаштың Зайсан мен
Алакөлдің және т.б. өзендердің жағасында самал (бриз) байқалады (күндіз жел
су айдынынан құрлыққа, ал түнде керісінше құрлықтан су айдынына қарай).
Осыған ұқсас, жарты тәуліктік жел бағытының дұрыс ауысулары таулы
аймақтарда, таулы-аңғарлы циркуляциясының көрінісі кезінде де кездеседі.
Таулы желдер күн батқаннан кейін байқалып, оның шығуына дейін созылады,
күндізгі уақытта таулы аңғарға қарай бағытталған алқаптық желдер басым
болады.
Таулы-аңғар желдерінің көрініс сипаты бірқатар жайттарға байланысты:
таулы жоталардың бағыты мен биіктігіне, баурайлардың орналасуы, тау
шатқалының бағытына, т.б. Осыған орай, олардың бағыты өздеріне жалғасқан
жазықтықтағы желдің жалпы тәртібімен сәйкес келуі де, сәйкес келмеуі де
мүмкін, яғни, оны күшейтуі не болмаса әлсіретуі мүмкін. Мысалы, Алматы
қаласының аумағындағы таулы желдерге негізінен Кіші Алматы өзенінің шатқалы
себепші болады, оның төменгі бөлігі солтүстік-батысқа бағытталған. Осыған
орай мұндағы тау желдері оңтүстік-шығыс бағытқа, ал далалық солтүстік-шығыс
бағытқа ие.
Таулы-далалық (циркуляция) айналма құбылыстарымен және таулы
аумақтардағы фендермен қатар жергілікті желдер жиі байқалады, олар тауларға
таяу циклондық құрылулардың өтуімен ескертіледі. Олардың қатарына, мысалы,
ебі желдерін жатқызуға болады, бұл жоңғарлық қақпа маңында байқалады.
Олар жылдың суық мезгілінде қарқынды көрініске ие. Ебі Балқаш өзені
төңірегінен циклондардың өту кезеңінде пайда болады, бұл уақытта Гоби
шөлінің батыс бөлігінде тұрақты және қатты антициклон байқалады. Осындай
барикалық жағлайдарда ауа қысымы жоғары аумақтан депрессиялы жаққа ауа
массаларының көшуі басталады. Осы көшу процесінде Жоңғар қақпасының тар
таулы өткеліндегі жел жылдамдығы кенет ұлғаяды және кейде дауыл күшіне
дейін жетеді.
Қазақстандағы жергілікті жерлердің түрлілігі, әсіресе ірі су
айдындарының жағалауы мен таулы аймақтардағы желдер белгілі бір деңгейде
жалпы жел тәртібінің өзгеруіне ықпал етеді.
Жылдың жылы мезгілінде бриздер мен таулы-аңғарлы айналма желдің
бағытының өзгеруіне байланысты, бұл олардың құрылуының термикалық
табиғатына сәйкес болады. Осы белгілері бойынша олар белгілі бір маусымдық
ұзақтыққа ие екені анықталады. Осылай, бриздер негізінен мамырдан
қыркүйекке дейін, ал кей кездері сәуір мен қазанда бақыланады.
Ауа массаларының ауысуы тек қана бағытымен емес, жылдамдығымен де
сипатталады. Осыған байланысты арнайы зерттеулер бойынша, жел бағыттары
өзара әртүрлі жылдамдықтармен ерекшеленеді.
Орташа есеппен жыл бойына Қазақстанның көптеген бөлігінде, оңтүстік-
батыстық және батыстық желдер неғұрлым үлкен жылдамдықпен сипатталады. Бұл
желдер атмосфералық аймақтардың өтуі мен шиеленісуі кезеңдерінде бірден
байқалады.
Румбалар бойынша желдің орташа жылдамдықтары жыл мезгілдері бойынша
өзгеруі қалыпты жағдай. Айналмалық әрекеті күшейген көктем кезінде, олар
ұлғаяды, және керісінше, жазда барикалық өріс жыл бойындағы ең аз
градиенттермен сипатталады. Кейіннен белгілі болатындай, Қазақстанның көп
бөлігі үшін желдің жылдамдығының мұндай тәртібі өте заңдылықты, тек қана
кейбір жергілікті ерекшеліктерімен өзгешеленетін аумақтарды қарағанда.
Жел жылдамдығы. Қазақстан бойынша желдің таралу жылдамдығының жалпы
аясында күші бойынша Каспий теңізінің шығыс жағалауы желдері ерекшеленеді.
Қазақстанның солтүстігінен оңтүстігіне қарай жел жылдамдығының азаюының
жалпы сипаттамасы, оның жергілікті орографиялық ерекшеліктерімен бірге
маусымдық барикалық айналмалық өзгешелігіне негізделеді.
Осылай, Қазақстанның орталық аудандарында бір жылдық орташа жел
жылдамдығының (4-4,5 мсек) азаюы ауа райының циклонға қарсы түрлерінің
қайталанғыштығымен тығыз байланысты. Бұл мұндағы жылы жыл мезгіліндегі
атмосфералық құрғақшылықтың жоғарылығымен ұштасады, ал бұл құрғақшылық
тұрақты және желі аз циклонға қарсы ауа райында байқалады.
Қазақстанның негізгі далалық сілемдеріндегі қоңыр салқын жылдамдығы
көбінесе жазғы ортаазиялық термиялық депрессияның аз градиентті барикалық
өрісінің жағдайларында құрылады. Мұнымен бір мезгілде, шөл даланың
термобарикалық жағдайы айналмалы процесстердің күрт әлсіреуіне және өткінші
атмосфералық аймақтардың сейілуіне әкеліп соғады, осыдан жел жоқ тымық ауа
райының жиі қайталанып отыруы анықталады. Бұл жағдайда, жаздағы түнгі
желдің шөл далаларда күрт азаюы, түнгі уақытта ауаның жерге жақын қабатының
айтарлықтай радиациялық суынуының нәтижесіндегі қалыпты жағдайға айналуы
елеулі жағдай.
Қазақстанның қиыр шығысында, оңтүстік-шығысы мен оңтүстігіндегі желдің
жылдамдығы негізінен, өзінен айтарлықтай алыс аумақтардың өзінде желді
тымыққа салыстырмалы кең аймақ құрайтын биік әрі күшті Алтай, Жоңғар, Тянь-
Шань т.б. таулардың болуымен ескеріледі. Тек қана тау аралық өткелдерде
желдің күштерінің жергілікті орографиялық жағдайлары туындайды. Екінші
жағынан, тауаралық оқшауланған шұңқырларда әлсіз желдер мен тымық ауа райы
басым болады.
Сонымен қатар, далалық кеңістіктер орографиялық жағдайлар бойынша
жергілікті желдің кескінделген жер бедері бар аудандарға қарама-қарсы
әлсіреу факторы болып саналмайды. Қазақстанның аймақтары бойынша желдің
әртүрлі жылдамдықтарының градацияларының қайталануының сәйкес келу сипаты
республика бойынша, бір жылдық жел жылдамдығының таралуының аймақтық
сипатына сәйкес келеді. Соңғылары көбінесе, Қазақстанның көптеген бөлігі
үшін бастапқы жиілікте болып табылатын екі үдемелікпен (2-5мсек және 6-
10мсек) анықталады. Қатты желдер 15 мсек. жоғары барлық жерлерде
байқалады.
Қазақстанда жел жылдамдығының тәртібінің өзгеруі оның термо- және
барикалық айналмалы жағдайларының маусымдық өзгеруіне байланысты болады.
Бұл өзгерістер сипаты айлық желдің орташа жылдамдығының жылдық ағыны
бойынша да жақсы бақыланады.
Жел жылдамдығының орташа мәнінің жылдық ағымы көптеген жағдайда бір
максимумға және бір минимумға ие болады. Алайда, бірқатар жағдайларда
жергілікті жағдайлардың әсерінен бір жылда бір максимум және бір минимумға
ие болады. Бірқатар жағдайларда жергілікті жағдайлардың әсерінен бір жылда
екі максимум және екі минимум байқалады, олардың біреуі бірден, ал екіншісі
баяуырақ анықталады.Кейде тіпті үш айлық желдің жылдамдығы өзара бір-біріне
жақын болып келеді, жылдық максимум мен минимумды анықтау қиындай түседі.
Қазақстанның жедел континенттік климаты жағдайында жел жылдамдығының
тәуліктік ағымы айтарлықтай айқын көрінеді. Соңғысы тек қана, жел
жылдамдығының қажетті мәндерінің жылдық ағымының тербелісін емес, сонымен
қатар олардың термикалық жағдайларға байланысты Қазақстан бойынша
таралуындағы аймақтылығын да негіздейді. Мұндағы үлгілісі желдің орташа
айлық жылдамдығын түнгі және күндізгі мезгілдерде салыстыру.
Жазық далалы Қазақстан үшін, түнгі уақытқа қарағанда күндізгі жел
жылдамдығы жыл бойына жоғары болады. Жазда жел жылдамдығының тәуліктік
тербелісі айтарлықтай ұлғаяды, ал қыста бұл неғұрлым байқала бермейді. Ал
күз бен көктемді бұл жөнінде өткінші деп санауға болады. Жазғы уақытта
күндізгі жел жылдамдығы түнгіге қарағанда екі есеге ұлғаяды. Қыста мұндай
ерекшеліктер аса үлкен емес.
Тау бөктері мен таулы мекендерде жел жылдамдығының тәуліктік ағымы күрт
өзгереді. Жылы жыл мезгілдерінде, таулы-аңғарлық айналма кезеңінде, таулы
жел жылдамдығы түнгі уақытта күндізгі далалық желден біршама ұлғая түседі.
Алайда, таулы аймақтардағы түнгі жел жылдамдығы барлық мезгілде де
күндізгіден жоғары болады, дегенмен бұл айырмашылықтар өте үлкен емес. Бұл
таудан түсетін жел үнемі суық, сол себептен ауа неғұрлым тығыз болып,
гравитациялық күштердің көмегімен жоғары жел жылдамдығы болады, бұл
циклонға қарсы ауа райында айқын байқалады. Әдеттегідей, дала желдерінің
жылдамдығы үнемі төмен болып келеді. Тек қана атмосфералық алаптардың тауға
жақын өтетін кезінде, дала желдері таулы желдерден қаттырақ бола алады,
алайда бұл жиі бола бермейді.
Теңіздер мен ірі өзендердің жағалауларында жазықтық тәуліктік жел
жылдамдығының ағымының бірқалыптылығы байқалады. Бұл аудандардағы күндізгі
жылдамдықтар бриздік айналма кезеңінде күрт ұлғаяды, бұл әсіресе, жазғы
мезгілдегі циклонға қарсы ауа райында айқын байқалады.
Қазақстанның жазық бөліктерінде қатты желдер, негізінен қыстың соңы мен
көктемде байқалады, жазда сирек кездеседі.
Бұл жағдайда, республиканың оңтүстігі және оңтүстік-шығысы есепке
алынбайды, мұндағы қатты жел болатын күндердің орташа жылдық ең жоғары
көрсеткіші көктем мен жазға келеді, ал ең кемі қысқа келеді.
Мұнда, қатты жел құбылыстары ашық аудандарда айтарлықтай ұлғаятынын
айту керек.
Жел жылдамдығының шектен тыс ұлғаюы туралы мәліметтер үлкен қызығушылық
тудырады, әсіресе құрылыс үшін. Осыған дейін барлық метеорологиялық желілер
жеңіл тақталы желбағарлармен жабдықталған болатын, олар 20 мсек.-қа
дейінгі жел жылдамдығын ғана анықтайды.
Тек соңғы жылдары ғана желбағарлар желісіне ауыр тақталысы енгізіле
бастады, бұл жел жылдамдығының 40 мсек.-қа дейінгі көрсеткішін тіркеуге
мүмкіндік береді. Алайда, мұндай станциялар саны әлі жеткіліксіз. Осыған
орай, Қазақстан бойынша оның ішіндегі жел жылдамдығының шектен тыс
ұлғаюының мүмкіндіктері туралы толық мәліметтерді алу мүмкін болмайды. Бұл,
соңғы жылдардағы бірқатар станцияларда жасалған бақылауларды көрсететін
қысқа мәліметтер ретінде көрсетілген.
Метеорологиялық станциялардың бақылау жазбалары бойынша, Қазақстанның
әртүрлі аудандарында дауыл сипатындағы жылдық болатын желдердің болуы
мүмкін, олар құралдық өнімдерден әлдеқайда жоғары болады.
Жел ауа мөлдірлігіне де үлкен әсер көрсетеді. Желдің әсерінен
атмосфераның төменгі қабаттары кей кездері әртүрлі биіктіктегі шаң-тоқаңмен
ластанады. Шөл далада шаң тез көтеріліп, аспан ақшылданып кетеді.
Қазақстанның көптеген шөлді далалары үшін желдің әсерінен құмды шаң
көтеріледі. Көбіне мұнда құмды құйындар байқалады, бұл белгілі бір
жағдайларда атмосфераның төменгі жақын қабатындағы турбулентті
процесстердің дамуымен байланысты.
Жазықтықты Қазақстанның қуаң климатттары жағдайларында желдің,
энергиялық ресурстарын зерттеу, оның ролі мен мәні қардың басуы мен көшуі
тәртібіндегі бағалануымен, ылғалдың топырақтың ұшуы мен оның тау жыныстың
желдің әсерінен бұзылуымен сәйкес келуі қажет. Осылай, жергілікті жел
тәртібінің ерекшеліктеріне сәйкес келуі қажет. Осылай, жергілікті жел
тәртібінің ерекшеліктеріне байланысты, қар тоқтату бойынша іс-шаралар
кешені анықталады және топырақтың желдің әсерінен бұзылуы құбылыстарын жою
анықталады, бұл топырақ ылғалының жиналуы мен сақталуына әкеледі
Жел – жер бетіне қатысты ауаның қозғалысы, қалыпты жағдайда бұл
қозғалыстың көлденең құрамы айтылады, тек сол ғана станциялы құрал
жабдықтар (флюгер, анемометр және т.б). Жел түсінігінде мсек, кмсағ, узлы
немесе өлшем бірлік (бал) сипатталатын жылдамдық және бағыт түсініктері
бөлінеді. Бағытты белгілеу үшін румб (16 румбылық жүйе бойынша), немесе
көлденең вектор жылдамдығы меридианмен бірге құрайтын бұрыш (солтүстік 3600
немесе 00, шығыс 900, оңтүстік 1800, батыс 2700 ) көрсетіледі.
Жел жылдамдығы және бағыты әрқашанда көп немесе аз мөлшерде ауа
ағынының турбуленттігі әсерінен ауытқып отырады. Сондықтан оларды қалыпты
жағдайда байланыстыру, орташа ретінде анықтайды. Күшті турбуленттікпен
сипатталатын жел режимінің қатты ауытқулары екпінділік немесе дауылдылық
жағдайларында байқалады. 5-8 мс жылдамдықты жел қалыпты, 14 мс жоғары-
қатты; 20-25 мс жоғары дауыл, ал 30-35 м\с құйын деп саналады. 20мс
дейін күрт қысқа мерзімді желдер дауылдар деп аталады. Қатты дауылдарда
және тропикалық циклондарда жер бетіндегі жел жылдамдығы 50мс, ал кейбір
жағдайларда 100м\с құрайды. Жылғалы ағыстарда тропосфераның жоғары
бөлігінде жел жылдамдығы 100мс асады. Жер бетінде аздаған аудандарда және
қысқа уақыт ішінде толықтай желсіздік тымық орын алуы мүмкін. Ысылатын
қабаттан тыста жел көп аумақта теоретикалық геострафикалық желге жақын
болады.
Экватор аумағында жер бетінде жел ағыны – тропикалық желге жақын, яғни,
градиент және үйкеліс күштерінің әсерінен қозғалысқа сәйкес, ал үйкеліс
қабатының үстінде – жалғыз градиент қысымының әсеріне сәйкес болады.
Ауаның көлденең қозғалысы тәрізді жел градиенттік барикадық жердің
өзіндік айналу күшін және тартылыс күшін шеттететін ысылу күші әсерлерінен
жүзеге асырылады. Қозғалыстың қабат барикалық градиенттерінің күші болып
табылады. Қысылу күші тек төменгі жүздеген метрлерде ғана пайда болады.
Қысым өрісінің және жел күшейтудің адаптациясының әсерінен жалпы алғанда
жел аса үлкен емес.
Желдің тік жасаушысы қатты байқалатын конвекцияда аса байқалады, онда
олар 10, 20 мс асып түседі, сондай-ақ орфографиялық әсерлерден байқалады.
Фронтальды шығыс қозғалыстарда желдің тік жасаушысы тек смс-пен ғана
өлшенеді.
Желдер жер бетінің үлкен аумақтарының үстінен кең ауа ағыстарын
құрайды, одан атмосфераның жалпы циркуляциясы құралады. Белгілі бағыты бар
желдер, әртүрлі аудандарда әртүрлі жергілікті атқа ие. Теңіз
жағалауларында, тауларда және т.б. желдер шектеулі аумақтарда жергілікті
циркуляциялар сипатына ие (бриздер, таулы-аңғары желдер).
Атмосфераның жалпы циркуляциясы және жергілікті циркуляция
артықшылығына сәйкес жел өз шамасын және бағытын атмосфераның кез-келген
нүктесінде өзгертіп отырады, бірақ әртүрлі облыстарда бұл өзгерістер
әртүрлі. Пассаттар аймағында жел өте бекелі, көбінесе, ол еуропада өте
өзгермелі. Биіктік бойынша жел ығысу күшінің азаюынан өзгереді, ал
негізінен – бариградиентінің жоғарылауына сәйкес температураның көлденең
градиентінің артықшылық нәтижесіне сәйкес.
Биіктіктегі желдер жер бетінің әртүрлі деңгейіндегі желдер аэрологиялық
бақылаулар арқылы анықталады. 3
Тұрақталған ауа қозғалыстары. Тұрақталған (стационарлы) қозғалыс деп,
әрбір нүктесінің жылдамдығы мен бағыты уақыт бойынша өзгермейтін қозғалысты
айтады, яғни әсер ететін басқа күштер өзара теңесіп нольге айналады.
Градиенттік жел. Үйкеліс күші әсер етпей ауа тұрақталған бірқалыпты
қозғалыста болса, оны градиенттік жел дейді. Бұндай жағдай нақты
атмосферада үйкеліс қабатының үстінде (1500 метрден жоғары) орнығады.
Изобара сызықтары тіке параллелді болғандағы градиенттік желді
қарастырайық. Біртекті қысым алқабында градиенттік күштің мәні мен бағыты
барлық ніктеде бірдій болады. Сондықтан да бұндай алқапта ауа қозғалысы
біркелкі тіке сызықты. Үйкеліс күшінің әсері болмаса қозғалыстағы ауаға тек
градиенттік күш пен Кариолис күші ықпал етеді. Градиент күші изобара
сызығына перпендикуляр, қысымы аз жаққа, ал Кариолис күші ауа қозғалысына
перпендикуляр оң жаққа бағытталады. Тұрақталған қозғалыста бұл екі күш
бірін-бірі теңейді, яғни мәндері тең, бағыттары қарама-қарсы болады.
Кариолис күші ауа қозғалысына перпендикуляр болғандықтан, ауа қозғалысы
қысым градиентіне перпендикуляр болады, яғни жел изобара сызықтары бойымен
соғады. Тіке сызықты изобара бойымен соғатын градиенттік желді
геострофикалық жел деп атайды.
Геострофикалық желдің жылдамдығы қысым градиентіне тіке пропорционал да
ауа тығыздығы мен ендікке кері пропорционал. Қысым градиенті өскен сайын
желдің жылдамдығы да өседі. Ендік өскен сайын геострофикалық желдің
жылдамдығы төмендейді. Биіктеген сайын ауа тығыздығы азаятындықтан
геострофикалық желдің жылдамдығы өседі. Экваторда болғандықтан
геострофикалық жел деген мағына қолдананылмайды.
Изобара қисықсызықты болған жағдайда, қысым градиентінің бағыты, соымен
бірге градиенттік күш өзгермелі келеді. Сондықтан ауа қозғалысы да қисық
сызықты болады. Шеңберлі изобаралар бойымен соғатын градиенттік желі
геоциклострофикалық жел деп атайды. Ондай қысым орталықтары – циклон мен
антициклондағы желдерді қарастырайық. Оларда үйкеліс күшінің әсері болмаса,
градиенттік және ауытқыту күштерінен басқа ортадан тебу күші пайда болады.
Циклонда градиенттік күш изобара сызығына перпендикуляр, ортасына
бағытталады, ал Кариолис күші мен ортадан тебу күші радиус бойымен сыртына
бағытталады. Тұрақталған қозғалыста ауытқу күші мен ортадан тебу күші
қосылып градиенттік күшпен өзара теңеседі. Солтүстік шарда жел, ауытқу
күшіне перпендикуляр және оның сол жағында жататындықтан изобара сызығы
шеңберіне жанама бойымен соғады. Сондықтан циклонда жел изобара бойымен
солтүстік шарда сағат тіліне қарсы бағытта, оңтүстік шарда – сағат тілімен
бағыттас соғады. Циклонның төменгі бөлігінде үйкеліс күшінің әсерінен жел
біртіндеп ортаға қарай бұралады (ортаға жиналады).
Антициклонда бәрі керісінше болады. Қысым градиенті сыртқа, ал ауытқыту
күші ортасына бағытталады (). Бұндай жағдайда жел изобара бойымен солтүстік
шарда сағат тілімен бағыттас, оңтүстік шарда – сағат тіліне қарсы бағытта
соғады. Антициклонның төменгі бөлігінде үйкеліс күшінің әсерінен жел
біртіндеп сыртқа қарай бұрылады (сыртқа шашырайды).
Желдің қысымдық заңы. Жерге жақын ауа қабатында желдің бағыты,
солтүстік шарда қысым градиентінің оң жағында, оңтүстік шарда сол жағында
жатады, бұрыш 90°-қа жақын. Егер желге арқаны беріп, желдің ағу бағытына
қарап тұрсақ, сол жақта сәл алдында төменгі қысым, оң жақта сәл артта
жоғарғы қысым жатады.
Желдің биіктік бойынша таралуы. Ерте кезден адамзат желді табиғи
біртектес құбылыс ретінде қарастырса, қазіргі ғылым мен техниканың дамыған
ғасырда желге деген түсінік пен анықтамалар ғылыми түрде дәлелденген. Дүние
жүзінің ғалымдары бірлесіп желді тиімді түрде күнделікті тұрмысқа қолдануды
зерттеуде. Мысалы, желді электр энергиясында кең қолданылады.
Жел жылдамдығы мен бағытының өзгеруін қарастырамыз. Яғни горизонталды
градиент биіктікке тәуелді болмаған жағдайдағы желдің биіктікпен өзгеруін
қарастырылады. Горизонталды барикалық градиент мөлшері және бағыты бойынша
өзгереді. Барикалық градиент мөлшері және бағыты бойынша өзгереді.
Барикалық градиент бұл өзгерісі горизонталдағы бағыттағы ауа массаларының
температуралық біртекті болмауынан биіктікпен желдің өзгеруі атмосферадағы
горизонталды температуралық градиентпен байланысты. Бұны дұрыс түсіну үшін
жылы бағанада ауа биіктік бойынша суық бағанаға қарағанда баяу түседі.
Нәтижесінде изобарлық беткейлер суық массаларға қарай ығысады. Сол кезде
кез келген беткейде жылы массадан салқын массаға бағытталған барикалық
градиент пайда болады, оның әсерінен осы деңгейде белгілі бір жағдайда
геострофикалық ауа қозғалысы пайда болады, яғни жел изобара бойынша
бағытталған. Осылайша температураның горизонталды градиентінің болуы
геострофикалық желдің өзгеруіне алып келеді4.
Атмосфераның шектес қабатындағы ауаның қозғалу ерекшеліктері. Атмосфераның
шектес қабатындағы жел. Жердің бетіне жақын аймақта жел үйкеліс күштерінің
және былайша айтқанда жабысудың, яғни жел жылдамдығының жердің бетінде және
қалыңдығы z0 құрайтын, кедір-бұдыр қабат деп аталатын жұқа қабатында нөлге
айналуының әсерінен қатты бәсеңдеп қалады. Жел жылдамдығының кедір-бұдыр
қабатта (нақты беттердің барлығы кедір-бұдыр болып келеді) нөлге айналу
себебі механикалық сипатқа ие болып келеді: ауаның молекулалары (өзге кез
келген газдың немесе сұйықтың молекулалары тәрізді) беттің
тегіссіздіктерімен соқтығысады және, әлбетте, үдемелі қозғалыстың
жылдамдығын жоғалтады. Ретсіз (жылулық) қозғалыстар жасаумен бұл
молекулалар өзге молекулалармен олардың үдемелі қозғалысының жылдамдығын
азайтумен соқтығысып отырады. Молекулалық үйкеліс күші туындайды. Осы
күштің әсерімен желдің жылдамдығы қалыңдығы бірнеше миллиметрді құрайтын
қабатта нөлге айналады, соңғысы жоғарыда айтылғанда жабысқақ қабатша деп
аталады. Алайда тегіссіздіктермен соқтығысқан кезде жылдамдығын тек
молекулалар ғана емес, сондай-ақ турбуленттік мольдер де жоғалтады. Олардың
вертикаль бойынша ретсіз қозғалуы кедір-бұдыр қабаттағы үдемелі қозғалыстың
жылдамдығының азаюына әкеледі. Оның z0 кедір-бұдырлық параметрімен
сипатталатын қалыңдығы сантиметрдің жүзден бір үлесінен бастап (шөлдала
үшін 0,03 см, қар үшін 0,05-0,1 см) бірнеше сантиметрге дейін (шөп үшін 0,2-
9,0 см, бидай даласы үшін 5 см, қызылша плантациясы үшін 6,5 см) және тіпті
бірнеше метрге дейін (орман, қала үшін) өзгеріп отырады. Кедір-бұдыр
қабаттың ішіндегі ауаның қозғалысы турбуленттік болып келеді, бұл ретте
оған қатысатын жекелеген бөлшектердің жылдамдығы елеулі болуы мүмкін.
Алайда олар жан-жаққа бағытталғандықтан (мысалы, қаладағы көшенің
әрқайсысында желдің өзіндік бағыты бар), орташалаған кезде үдемелі (орташа)
қозғалыстың жылдамдығына арнап нөлге тең мәнге ие боламыз.
Атмосфераның шектес қабатындағы жел жылдамдығының тәуліктік жүрісі.
Шектес қабаттағы жел жылдамдығының жақсы айқындалған тәуліктік жүрісінің
негізгі себебіне тәулік бойы өзгеріп отыратын турбуленттік алмасудың
қарқындылығы жатады. Өзінің тәуліктік тербелулері ең алдымен жер бетіндегі
температураның тербелулерімен негізделген ауа температурасына қарағанда,
жел қозғалысының тәуліктік жүрісіне бұл фактор әсер етпейді - z0 = 0
жағдайында жел жылдамдығы жабысудың салдарынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.