Ежелгі Қосөзен қала мемлекеттерінің тарихы
КІРІСПЕ
1. ЕЖЕЛГІ ҚОСӨЗЕН ҚАЛА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ТАРИХЫ.
1.1. Оңтүстік Месопотамия қоғамы.
1.2. Шумерлік қала мемлекеттердің жалпы тарихы.
2. АККАД МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН КҮШЕЮІНІҢ НЕГІЗІ.
2.1. Аккадтың Қосөзен аралығындағы саяси . экономикалық үстемдігі.
2.2. ІІІ Ур династия тұсындағы Қосөзеннің саяси және әлеуметтік . экономикалық тұрғыдан өрлеуі
3. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОННЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ.
3.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
3.2. Ежелгі Вавилоны қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы
3.3. Шумер мен Аккадтың қала мемлекеттері тақырыбын тарих сабағында оқыту.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ЕЖЕЛГІ ҚОСӨЗЕН ҚАЛА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ТАРИХЫ.
1.1. Оңтүстік Месопотамия қоғамы.
1.2. Шумерлік қала мемлекеттердің жалпы тарихы.
2. АККАД МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН КҮШЕЮІНІҢ НЕГІЗІ.
2.1. Аккадтың Қосөзен аралығындағы саяси . экономикалық үстемдігі.
2.2. ІІІ Ур династия тұсындағы Қосөзеннің саяси және әлеуметтік . экономикалық тұрғыдан өрлеуі
3. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОННЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ.
3.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
3.2. Ежелгі Вавилоны қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы
3.3. Шумер мен Аккадтың қала мемлекеттері тақырыбын тарих сабағында оқыту.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну, таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің (Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес, негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған елдердің бағынышты тұрғындары /түрліше салықтар төлеп, көптеген міндеткерліктер атқаратын/ қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық саласында да кеңінен, -көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке айналғаны антикалық /Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим/ көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Шумерлік қала-мемлекеттерде және Ежелгі Вавилонда классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі /ел ішіндегі қанау/, соғыс /ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау/ және қоғамдық жұмыстар /ұдайы өндіріс қамы/.
Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну, таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің (Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес, негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған елдердің бағынышты тұрғындары /түрліше салықтар төлеп, көптеген міндеткерліктер атқаратын/ қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық саласында да кеңінен, -көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке айналғаны антикалық /Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим/ көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Шумерлік қала-мемлекеттерде және Ежелгі Вавилонда классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі /ел ішіндегі қанау/, соғыс /ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау/ және қоғамдық жұмыстар /ұдайы өндіріс қамы/.
1. Афанасьева В.К. Гильгамеш и Энкиду: Эпические образы в искусстве. М., 1979.
2. Белецкий М. Забытый мир шумеров. М., 1980.
3. Иванов В.В. Хеттский язык. М., 1963.
4. Дунаевская Е.И. Язык хеттских иероглифов. М., 1969.
5. Дьяконов И.М. Законы Вавилонии, Ассирии и Хеттского царства// Вестник древней истории. 1952. № 3-4.
6. Вайман А.А. Шумеро-вавилонская математика. М., 1961.
7. Менабде Э.А. Хеттское общество. Тбилиси, 1965.
8. Вулли Л. Ур халдеев. М., 1961.
9. Грибов Р.А. Земельные отношения в Мари//Вестник древней истории. 1970. № 2.
10. Грибов Р.А. Воинская и трудовая повин¬ности в Мари//Вестник древней истории. 1972. № 3.
11. Дьяконов И.М. Общественный и госу¬дарственный строй древнего Двуречья (Шу¬мер). М., 1959.
12. Дьяконов И.М. Люди города Ура. М, 1990.
13. Козырева Н.В. Древняя Ларса: Очерки хозяйственной жизни. М., 1988.
14. Клима И. Общество и культура древнего Двуречья. Прага, 1947.
15. Крамер С.Н. История начинается в Шу¬мере. М., 1965; 2-е изд. М., 1992.
16. Кьера Э. Они писали на глине. М, 1984.
17. Ллойд С. Археология Месопотамии. 2-е изд. М., 1984.
18. Никольский Н.М. Частное землевладе¬ние и землепользование в древнем Дву¬речье. Минск, 1948.
19. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия: Портрет погибшей цивилизации. М., 1990.
20. Флиттнер Н.Д. Культура и искусство Двуречья и соседних стран. М.; Л., 1958.
21. Якобсен Т. Сокровища тьмы: История месопотамской религии. М., 1995.
22. Якобсон В. А. Возникновение писаного права в древней Месопотамии//Вестник древней истории. 1981. № 4.
23. Дьяконов И.М. Община на Древнем Во¬стоке в работах советских исследователей//Вестник древней истории. 1963. № 1.
24. Ильин Г.Ф. Древневосточное общество и проблемы его социальной структуры//Вестник древней истории. 1983. № 3.
25. Илюшечкин В.П. Проблемы формационной характеристики сословно-классовых обществ. М., 1986.
26. Илюшечкин В.П. Эксплуатация и собст¬венность в сословно-классовых обществах (Опыт системно-структурного исследова-ния). М., 1990.
27. Качановский Ю.В. Рабовладение, феода¬лизм или азиатский способ производства? М., 1971.
28. Кобищанов Ю.М. Теория большой фео¬дальной формации//Вопросы истории. 1992. № 4—5.
29. Коростовцев М.А. О характере древне¬восточного общества//Народы Азии и Аф¬рики. 1966. № 3.
30. Меликишвили Г. А. К вопросу о характере древнейших классовых обществ//Вопросы истории. 1966. № 11.
31. Меликишвили Г.А. Характер социально-экономического строя на Древнем Востоке (Опыт стадиально-типологической класси¬фикации древних обществ)//Народы Азии и Африки. 1972. N° 4.
32. Меликишвили Г.А. Об основных этапах развития древнего ближневосточного общества//Вестник древней истории. 1985. N° 4.
33. Неронова В.Д. Формы эксплуатации в древнем мире в зеркале отечественной ис¬ториографии. М., 1992.
34. Никифоров В.Н. Восток и всемирная история. 2-е изд. М., 1977.
35. Никольский Н.М. К вопросу о рабстве на Древнем Востоке//Проблемы истории до¬капиталистических обществ. 1934. № 7—8.
36. Никольский Н.М. К вопросу о ренте-на¬логе на Древнем Востоке (к вопросу о форме эксплуатации труда на Востоке)//Вестник древней истории. 1939. N° 2.
37. Общее и особенное в историческом раз¬витии стран Востока. [Сб. ст.] М., 1966.
38. Проблемы докапиталистических об¬ществ в странах Востока. [Сб. ст.] М., 1971.
39. Досаев Т. Ежелгі дүние тарихының кейбір мэселелері А, 200-806
40. Нұғыманова Н. Ізденіс сабақ //Қазақ тарихы – 2004. №1.
41. Таубаева Ш.Т., Барсай Б.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары// Қазақстан мектебі. 2005. №4.
2. Белецкий М. Забытый мир шумеров. М., 1980.
3. Иванов В.В. Хеттский язык. М., 1963.
4. Дунаевская Е.И. Язык хеттских иероглифов. М., 1969.
5. Дьяконов И.М. Законы Вавилонии, Ассирии и Хеттского царства// Вестник древней истории. 1952. № 3-4.
6. Вайман А.А. Шумеро-вавилонская математика. М., 1961.
7. Менабде Э.А. Хеттское общество. Тбилиси, 1965.
8. Вулли Л. Ур халдеев. М., 1961.
9. Грибов Р.А. Земельные отношения в Мари//Вестник древней истории. 1970. № 2.
10. Грибов Р.А. Воинская и трудовая повин¬ности в Мари//Вестник древней истории. 1972. № 3.
11. Дьяконов И.М. Общественный и госу¬дарственный строй древнего Двуречья (Шу¬мер). М., 1959.
12. Дьяконов И.М. Люди города Ура. М, 1990.
13. Козырева Н.В. Древняя Ларса: Очерки хозяйственной жизни. М., 1988.
14. Клима И. Общество и культура древнего Двуречья. Прага, 1947.
15. Крамер С.Н. История начинается в Шу¬мере. М., 1965; 2-е изд. М., 1992.
16. Кьера Э. Они писали на глине. М, 1984.
17. Ллойд С. Археология Месопотамии. 2-е изд. М., 1984.
18. Никольский Н.М. Частное землевладе¬ние и землепользование в древнем Дву¬речье. Минск, 1948.
19. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия: Портрет погибшей цивилизации. М., 1990.
20. Флиттнер Н.Д. Культура и искусство Двуречья и соседних стран. М.; Л., 1958.
21. Якобсен Т. Сокровища тьмы: История месопотамской религии. М., 1995.
22. Якобсон В. А. Возникновение писаного права в древней Месопотамии//Вестник древней истории. 1981. № 4.
23. Дьяконов И.М. Община на Древнем Во¬стоке в работах советских исследователей//Вестник древней истории. 1963. № 1.
24. Ильин Г.Ф. Древневосточное общество и проблемы его социальной структуры//Вестник древней истории. 1983. № 3.
25. Илюшечкин В.П. Проблемы формационной характеристики сословно-классовых обществ. М., 1986.
26. Илюшечкин В.П. Эксплуатация и собст¬венность в сословно-классовых обществах (Опыт системно-структурного исследова-ния). М., 1990.
27. Качановский Ю.В. Рабовладение, феода¬лизм или азиатский способ производства? М., 1971.
28. Кобищанов Ю.М. Теория большой фео¬дальной формации//Вопросы истории. 1992. № 4—5.
29. Коростовцев М.А. О характере древне¬восточного общества//Народы Азии и Аф¬рики. 1966. № 3.
30. Меликишвили Г. А. К вопросу о характере древнейших классовых обществ//Вопросы истории. 1966. № 11.
31. Меликишвили Г.А. Характер социально-экономического строя на Древнем Востоке (Опыт стадиально-типологической класси¬фикации древних обществ)//Народы Азии и Африки. 1972. N° 4.
32. Меликишвили Г.А. Об основных этапах развития древнего ближневосточного общества//Вестник древней истории. 1985. N° 4.
33. Неронова В.Д. Формы эксплуатации в древнем мире в зеркале отечественной ис¬ториографии. М., 1992.
34. Никифоров В.Н. Восток и всемирная история. 2-е изд. М., 1977.
35. Никольский Н.М. К вопросу о рабстве на Древнем Востоке//Проблемы истории до¬капиталистических обществ. 1934. № 7—8.
36. Никольский Н.М. К вопросу о ренте-на¬логе на Древнем Востоке (к вопросу о форме эксплуатации труда на Востоке)//Вестник древней истории. 1939. N° 2.
37. Общее и особенное в историческом раз¬витии стран Востока. [Сб. ст.] М., 1966.
38. Проблемы докапиталистических об¬ществ в странах Востока. [Сб. ст.] М., 1971.
39. Досаев Т. Ежелгі дүние тарихының кейбір мэселелері А, 200-806
40. Нұғыманова Н. Ізденіс сабақ //Қазақ тарихы – 2004. №1.
41. Таубаева Ш.Т., Барсай Б.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары// Қазақстан мектебі. 2005. №4.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЕЖЕЛГІ ҚОСӨЗЕН ҚАЛА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ТАРИХЫ.
1.1. Оңтүстік Месопотамия қоғамы.
1.2. Шумерлік қала мемлекеттердің жалпы тарихы.
2. АККАД МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН КҮШЕЮІНІҢ НЕГІЗІ.
2.1. Аккадтың Қосөзен аралығындағы саяси – экономикалық үстемдігі.
2.2. ІІІ Ур династия тұсындағы Қосөзеннің саяси және әлеуметтік –
экономикалық тұрғыдан өрлеуі
3. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОННЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ.
3.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
3.2. Ежелгі Вавилоны қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы
3.3. Шумер мен Аккадтың қала мемлекеттері тақырыбын тарих сабағында
оқыту.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл
иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде
болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің,
әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен
байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат.
Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді
экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды,
тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық қоғамның пайда болу, өсу,
даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну, таптық езу, қанаушылық,
құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық құқықты еріктілер мен
еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында болды, ежелгі дүние
тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің (Шығыстық,
Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне
қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық
патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес,
негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған
елдердің бағынышты тұрғындары түрліше салықтар төлеп, көптеген
міндеткерліктер атқаратын қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі
шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық
саласында да кеңінен, -көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш
күшке айналғаны антикалық Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим көне заманда
болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Шумерлік қала-
мемлекеттерде және Ежелгі Вавилонда классикалық құл иелену болды дегенді
айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі –
патриархалдық сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси
биліктің де түрліше формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты –
жерді қолдан суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның,
не провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық
биліктің әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі ел ішіндегі
қанау, соғыс ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау және қоғамдық жұмыстар
ұдайы өндіріс қамы.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып
түсіну, өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай
жұмыс емес, ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін,
әсіресе ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс
тәсілі, өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі,
антикалық, екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар,
олардың ара қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси
құрылыс, оның негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып,
пайдалану тарихи – қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз
мамандығында, зерттеу жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Шумерлік қала-
мемлекеттердің және Ежелгі Вавилонның әлеуметтік – экономикалық және саяси
сипатын анықтау біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтайды. Яғни,
Ежелгі Шығыстағы шаруашылық жүйесінің даму барысын Ежелгі Шумер – Аккад
және Ежелгі Вавилон тарихы арнасында қарастыру басты мақсат – міндет болып
табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекеттерінің
және Ежелгі Вавилон тарихынан көп, кеңінен мағлұмат беретін деректер көзі
негізінен материалдық мәдениеттер ескерткіштері болып табылады. Сонымен
қатар, әр түрлі шаруашылық құжаттары, хаттар, әдеби шығармалар мен
антикалық авторлардың еңбектері де ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекеттері
туралы құнды да қайталанбас мәліметтер береді.
Европалық ғалымдар Ж. Опперт пен Э. Хинкс және тағы басқа ғалымдар
бірлесе отырып, ХІХ ғасырдың 40 – жылдары Месопотамия жерінен табылған қыш
тақтайшалардағы аккадтық сына жазудың кілтін тапты. Аталған жәйт, Ежелгі
Шумерлік қала-мемлекеттердің және Ежелгі Вавилонның тарихын оқып –
зерттеуде үлкен бет – бұрыс жасап, Месопотамия тарихының зерттелуін біршама
жоғары деңгейге көтерді.
ХІХ ғасырдың 90 – жылдарындағы тағы бір үлкен ғылыми жаңалық ол
неміс оқымыстысы Ф. Деличтің аккад тілінің сөздігі мен грамматикасын
құрастыруы болды. Негізінен Ежелгі Шығыс дүниесінің негізгі дерек көзі,
басты белгісі болып табылатын сына жазу тақтайшаларын Европаға алғаш
әкелген, ХҮІІІ ғасырда Месопотамияға алғаш ғылыми саяхат жасаған дат
оқымыстысы К. Нибур болды.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Месопотамияның тарихы туралы жалпы
еңбектер шыға бастады. Олардың ішінен неміс тарихшылары К. Бецольд пен Б.
Майснердің және де американдық зерттеушілер А. Олмстэд, А. Л. Оппенхеймнің
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Ежелгі Қосөзен мемлекеттерінің саяси құрылысы туралы 40-50 жылдары
құнды еңбек жазған американдық шумеролог Т. Якобсен болды. Сонымен қатар
ежелгі шығыс тарихын зерттеуде қалыптасқан панвавилонизм ағымын кеңінен
қолдап, Ежелгі Вавилонның мәдениеті, оның даму дәрежесі туралы құнды
еңбектер жазған тарихшылар қатарына Ф. Деличті, Г. Винклерді, А.
Иеремиасаны және Эд. Мейерді жатқызуға болады.
Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекттерінде жер қатынастары туралы
әлемдік деңгейде баға жетпес құнды еңбек жазғандардың бірі А. И. Тюменев
болды. Шумердегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар туралы жемісті еңбекті
авторы ретінде В.В. Струвені атап өтуге болады. 50-90 жылдары ашылған
көптеген ғылыми жаңалықтардың авторы ретінде орыс ассириологиясының
көрнекті өкілдерінің бірі М. А. Дандамаеваның еңбектері Ежелгі Қосөзен қала-
мемлекеттерінің тарихын оқуда баға жетпес көмекші құрал болып табылады.
Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықта Шумер мен Аккад бүкіл
Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына айналған кезі,
бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі. Солардың ішіндегі
Шумер-Аккад қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам өмірінің әр
саласынан да мәлімет беретіні – Гильгамеш туралы эпос және Гильгамеш
және Ага атты шумерлік поэмалар. Аталған шығармаларда Уруктың Киш
гегемониясынан азаттық алуға бағытталған күресі және де ежелгі Уруктың
саяси құрлысы туралы шынайы мәліметтер сақталған. Сонымен қатар, Ежелгі
Аккад патшалығының негізін салушы Саргон патша туралы аккадтық аңыздар
сақталған.
Гильгамеш туралы эпос тексі Ниневиядағы патша кітапханасынан
табылды және біздің заманымызға дейіңгі ІІ мыңжылдықтың басына жатқызылады.
Сонымен қатар, ежелгі Шумер-Аккад патшалығынан кеңінен мәлімет
беретін ежелгі дипломатиялық құжаттардың да орны бөлек. Соның ішіндегі ең
маңызды дегендері біздің заманымызға дейіңгі ХХІІІ ғасырға жататын аккадтық
патша Нарам-Суэн мен эламдық патша арасындағы көп жылдық соғыстардан
кейіңгі келісім-шарт құжаты болып табылады.
Ежелгі Шумер, Вавилон мен Ассирияның әдеби ескерткіштерінен біздің
заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы Азияның тіпті
бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға жіктелуі,
олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы, мемлекет
жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді.
Ежелгі Месопотамиядағы жер қатынастары туралы әледік деңгейде баға
жетпес құнды еңбек жазғандардың бірі А. И. Тюменев болды. Вавилондағы
әлеуметтік-экономикалық қатынастар туралы жемісті еңбекті авторы ретінде
В.В. Струвені атап өтуге болады. 50-90 жылдары ашылған көптеген ғылыми
жаңалықтардың авторы ретінде орыс ассириологиясының көрнекті өкілдерінің
бірі М. А. Дандамаеваның еңбектері Ежелгі Вавилон тарихын оқуда баға жетпес
көмекші құрал болып табылады.
Хаммурапи патша бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы болып
табылады. Оның өмір сүрген жылдары (б.з.д. 1792 – 1750 жж). Бұл кез
Вавилонның бүкіл Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына
айналған кезі, бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі.
Солардың ішіндегі Вавилон қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам
өмірінің әр саласынан да мәлімет беретіні – осы Хаммурапи патшаның заңдар
жинағы.
Заң жазылған биік базальт бағананы 1901 – 1902 жж француздың
археологиялық экспедициясы Эламның орталығы болған Сузы қаласын қазғанда
тапты. Бағананың жоғарғы жағында таққа отырған күн тәңірісі Шамаш және оның
алдында ілтипатпен тұрған Хаммурапи патша бейнесі салған.
Қалған жерлерінде (екі жағынан) сына жазумен ойылып жазылған
Хаммурапи патша заңы. Негізінен заң үш бөлімнен тұрады: кіріспе, заң
статьялары және қорытынды. Заңның кіріспесінде заң шығарушы өзінің
құдіретті, әділ патша болғанын, еліне еткен еңбегін баяндайды. Заң
статьялары Хаммурапи патшаның үстем тап – құл иеленушілердің, жер
иелерінің, меншік иелерінің мақсатын қорғаған басшы болғанынан мәлімет
береді.
Хаммурапи патша заңы б.з.д. 2000 жылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы
Азияның тіпті бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға
жіктелуі, олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы,
мемлекет жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді. Заң жазылған
бағана Лувр музейінде (Парижде), көшірмесі Москвада (гипске түсірілген)
сақталуда.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міңдеттері. Ежелгі Шығыс тарихында
маңызды орын алатын Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекеттерінің тарихына,
олардың әлеуметтік–экономикалық және саяси құрлыстарына обьективті тарихи
шындық бағыты негізінде талдау жасау.
Ежелгі Шумерлік қала-мемлекеттердің сипатын олардың өркендеуі,
дамуы және нығаюы жылдарындағы Қосөзендегі саяси – аймақтық ерекшеліктеріне
талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекттерінің қоғамдық-саяси,
экономикалық, әлеуметтік және рухани тарихын кең көлемде зерттеу міндеттері
төмендегідей:
- Ежелгі Қосөзен аңғарында ертетаптық қоғамның құрылу
тарихын әр түрлі тарихи мәліметтер (ескерткіштер) негізінде жаңа тарихи
тұрғыда обьективті түрде ашып көрсету;
- Ежелгі Шумерлік қала-мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
және саяси өміріне кеңінен талдау жасау;
- Ежелгі Аккад патшалығының құрылу тарихына обьективті түрде
зерттеу жүргізу және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Ежелгі Қосөзендегі патшалардың реформаларының, өзгертулерінің
нәтижесін көрсету;
- Ежелгі Қосөзен аймағының өмірі мен тыныс-тіршілігінен
жан-жақты, толық мағлұмат беру.
Ежелгі Шығыс тарихында маңызды орын алатын Ежелгі Вавилон тарихына,
оның әлеуметтік–экономикалық және саяси құрлысына Хаммурапи патша Заңнамасы
тұрғысынан обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау жасау.
Хаммурапи патшаның нақтылы қоғамдық-саяси қызметтеріне тоқталу,
Вавилон билігі нығаюы жылдарындағы Қосөзендегі саяси – аймақтық
ерекшеліктеріне талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып
табылады.
Ежелгі Вавилонның қоғамдық-саяси, экономикалық, әлеуметтік және
рухани тарихын Хаммурапи патшаның іс-әрекет аясы бойынша кең көлемде
зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Ежелгі Вавилонның әлеуметтік-экономикалық және саяси өміріне
кеңінен талдау жасау;
- Ежелгі Вавилонның құрылу тарихына обьективті түрде зерттеу
жүргізу және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Хаммурапи патшаның реформаларының, өзгертулерінің нәтижесін
көрсету;
- Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы тарихын Заңнама
негізінде жаңа тұрғыда ашып көрсету;
- Ежелгі Қосөзен аймағының өмірі мен тыныс-тіршілігінен жан-
жақты, толық мағлұмат беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ежелгі Шығыс тарихында маңызды орын
алатын Ежелгі Шумер-Аккад және Ежелгі Вавилон патшалығы тарихы туралы, оның
тарихының ерекшеліктері, негізгі тарихи мәселелері туралы әр түрлі деректер
мен құжаттар негізінде көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа
сыңдарлы зерттеулер жүргізу, негізгі дерек көзі ретінде әр түрлі тарихи
ескерткіш әдебиеттердің алынуы тақырыптың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеу жүмысының хронологиялық шегі. Біздің заманымызға дейіңгі
ІІІ-ІІ мыңжылдықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Ежелгі Шумер-Аккад қала-
мемлекеттерінің және Ежелгі Вавилон тарихына қатысты нақты деректерге
сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік
принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған тарихи әдеби ескерткіштерді құжаттық деректер
негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, Ежелгі Шумер-
Аккад және Ежелгі Вавилон тарихы мәселелері бойынша жұмыстың нәтижесін
мектеп мұғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЕЖЕЛГІ ҚОСӨЗЕН ҚАЛА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ТАРИХЫ.
1.1. Оңтүстік Месопотамия қоғамы.
Солтүстігінде Армения тауларынан бастап, оңтүстігінде Парсы
шығанағына дейін, ал шығысында Иранның таулы аймақтарынан батысында Сирия-
Месопотамиялық далаға дейін созылған кең алқапты алып жатқан территорияны
ежелгі грек географтары Месопотамия деп атаған. Көне грек тілінен
аударғанда Месопотамия атауы Қосөзен деген мағына береді. Орыс тілді
әдебиеттерде көбінесе Қосөзен (екі өзен атауы – Евфрат және Тигр) атауы
кеңінен қолданылады.
Ежелгі Месопотамияның байырғы тұрғындары Евфрат пен Тигр өзендерін
Ащы өзен деп атаған. Евфрат өзенінің екі ірі салалары – Балих және Хабур,
ал Тигр өзенінің ірі салалары – Жоғарғы және Төмеңгі Заб, Диялы өзендері
болып табылады.
Ежелгі Месопотамия жерін адамдар ежелден, жаңа тас ғасырынан
(неолит) мекен еткен. Алғаш мекен еткен шумерлік субарей тайпалары болып
табылады. Олардан хассун және халаф сияқты археологиялық мәдениет
ескерткіштері қалған. Олардың тілдері шығыссемиттік аккад тілдер тобына
жатады. Олардың тілдері бірнеше диалектіде болған. Оңтүстік Месопотамияда
вавилондық диалекті болса, керісінше Солтүстік Месопотамияда ассириялық
диалекті болған. (1; 47).
Екі мыңжыл бойы Шығыстағы ежелгі өркениеттердің ірі орталығы болып
келген Вавилонның пайда болуы мен өрлеуіне Месопотамиядағы өте шиеленіскен
бірқатар саяси оқиғалар легі өз әсерін тигізбей қойған жоқ. ІІІ Ур
династиясы құрған бір орталықтанған мемлекеттер – Шумер және Аккад
патшалықтары б.з.д ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.д. ІІ мыңжылдықтың басында
батыстан, Сирия даласынан келген мал шаруашылығымен айналысатын
батыссемиттік сути тайпаларының күшті соққысынан құлады. Аккадтықтар оларды
аморей тайпалары деп атады. Аккад тілінен аударғанда Амурру атауы,
Сирия немесе батыс деген ұғымдарды береді.
Сонымен қатар жеңіл олжадан оңтүстік Месопотамияға басып кірген
эламиттер де бас тартқан жоқ. Ур династиясының соңы элам басып алуымен
аяқталды, Ибби-Суэн патша тұтқынға түседі. Ур династиясының құлауымен
Вавилонияның бірлігі, ынтымағы уақытша тоқырауға тап болады. Гегемондыққа
бір уақытта екі қала, орталық Вавилониядағы Исин қаласы және оңтүстіктегі
Ларс қаласы таласты. Екі қаланың династияларының атауларына баса назар
аударатын болсақ, олар семиттік атаулар. Бұдан біздің байқайтынымыз
Шумердің интенсивті түрде семиттену құбылысы.
Исин патшалары әлсіз билеушілер болды, олар шығыста эламиттермен
күрес жүргізсе, батысында аморейлермен, өз ішінде сеператистік ағымдармен
күрес жүргізулеріне тура келді. Дәл осындай қауіптер Ларс патшаларына да
төнген болатын. (2;87).
Кейін келе патшалар Урукта пайда болды, солтүстікте Сумуабума
негізін салған династия көтерілді. Сол кездегі патша аттарына мұқият көңіл
бөліп қарайтын болсақ, олардың шыққан тектері аморей тайпасынан
болатындығын байқаймыз.
Аталған осы Сумуабума династиясының өкілдері Вавилонды Азияның
астанасы ретінде атағын шығарғандар болды. Сумуабума патшаның ұлы Сумалаилу
Вавилонды Азияның басты қаласы, негізгі орталығы етуге тырысып, осы мақсат
жолында бірқатар шараларды іске асырды.
Атап айтсақ, ол ұсақ аморей патшалықтарының түгелдей басын
біріктірді, және өзінің патшалығына Киш және Сиппар патшалықтарын қосып
алды. Сумалаилу құрған патшалықта өзге жерлік династия өкілдері болған жоқ,
ол таза аморей династиясынан құралды.
Сумалаилудың ұлы оның мұрагері Забум жергілікті Мардук құдай
құрметіне Эсагила храмын тұрғызған болатын.
Осы патшалықтың солтүстігінде жаулап алушылық, басқыншылық пиғылдағы
басқа да семиттік патшалықтар орналасқан болатын. Диалы (Гинда) өзенінің
басқы ағысында Хольвандағы Серипул-Зохаба таулы аймағында, Тигр алқабынан
Элам жеріне өтер жерде Анубанини патша өз барельефін салған болатын.
Бұл патша Загра таулы жоталарын мекен ететін семиттік луллубей
тайпаларының патшасы болатын. Барельефте орналасқан бейне суреттерді
сипаттайтын болсақ, өз жауларын тықсырып жеңіске жеткен патшаның жауынгер
Иштар құдайдың қолынан жеңісті алу кезін бейнелеген.
Негізінен көптеген тарихшылардың пайымдауынша осы таулы аймақта
шумерлік ықпалы бар семиттік тайпалардың осындай сипаттағы, яғни көп
жағдайда соғысты бейнелеген рельефтердің көптеп табылуы осы кезеңнің басты
сипаты саяси бытыраңқылықты меңзейді деп ой қорытады.
Осы Тигр алқабынан Элам жеріне өтер жердегі рельефтерден бүтіндей
семиттік таулы патшалықтар құрылып Сеннаара мәдениетінің негізін салады.
Дәл осындай сипат негізінен эламиттерге де тән болып келеді. Аталған
осы кезеңде эламиттер өздерінің басты мақсаттарын жүзеге асыруға тырысқан
болатын. Сеннаараның құлдырауы, оның орнындағы үлкен империяның орнына
өзара жауласқан ұсақ патшалықтардың пайда болуы эламиттер үшін өте оңтайлы
сәт болғаны белгілі. (3;102).
Сол кезеңде семиттік тайпаларда саяси бытыраңқылық, жалпы құлдырау
байқалатын болса эламдықтарда керісінше саяси өрлеу, өзара ынтымақ, бір
орталыққа жиналу байқалды. Сеннаараның әлсіреуіне байланысты эламиттер
қолайлы сәт туғанын сезіп Лугальзагисси мен Саргонның ізінше батысқа бет
алды. Сонымен қатар эламиттерге Башашушинак және Идадуушинак қалаларын
тастап кеткен исактар (патесилер) қосылған болатын,
Алайда көп жағдайда эламиттердің өзара бірлесуі бейбіт түрде жүріп
отырды, мәселен Суз қаласының әміршілеріне (эламиттер) Қосөзен Туплиашамен
шектесіп жатқан исак (патесилер) өз еріктерімен қосылды.
Сеннаар билеушісінің асқан қатігездігі мен қаталдығынан ығыр болған
патесилер өз тағдырларын осылайша шешті. Дегенмен де эламиттердің саяси бір
орталыққа бірігуі соғыстар нәтижесінде болғаны белгілі.
Элам билеушісі Кудурнахунди көптеген ірі басқыншылық соғыстар
жүргізіп, бұрыңғы семиттік билеушілерді өз артықшылықтарынан айырып
төмендетіп жіберді. Осыдан бастап эламиттердің батысқа жылжуы еш
кедергісіз, өте қолайлы сәттерде өтті.
Ежелгі қасиетті қалалар Урук пен Ниппур толықтай тоналды, Ниппур
қаласында орналасқан храм кітапхана жермен жексен етілді. Кейін төрт мың
жыл өткеннен кейін американдық археологтар осы храм кітапхананы тауып сол
кезеңнің өте бір үлкен мәдениетін ашты.
Ларс патшасы Арадсин Эмутбала далалық аймағындағы билік етуші
Кудурмабук патшаны өз әкесіне балайды. Кудурмабук патша өзін адда деп,
яғни бүкіл аморейлік батыстың әкесімін деп санайды. Негізінен ежелгі
Қосөзен, сонымен қатар бүкіл алдыңғы Азия ежелгі Эламға вассалды қатынаста,
яғни тәуелді болды. Эламиттер тіпті ежелгі қалаларға өз патшаларын қойып
отырған. (3;47).
Кудурмабук патша Ур қаласында Сину храмын тұрғызған болатын. 1912
жылы Лувр мұражайынан Кудурмабук патшаның ежелгі соғыс құдайы Нергалуге
арнаған арнауының жазбасы жарыққа шықты. Ол жазбада Кудурмабук патшаның
Казаллу қаласының билеушісі Мутибалды жеңгені туралы және де Ларс қаласын
басып алып жергілікті династия билігін құлатқаны туралы аса мақтанышпен
айтып жазылған.
Аталған жазбада эламдық билеуші өз әрекетін Ларса тағы үшін кек
қайтарғанын жазған. Кейіннен ол Ларса тағына, қаланы қалпына келтіргеннен
кейін өзінің ұлы Арадсинді отырғызған.
Ал кейін келе Арадсиннің інісі Римсин өзіне Ниппурды және тағы да
басқа оңтүстік қалаларды бағындырды, Урук патшалығын талқандайды, және де
жақсы қаруланған әскерінің арқасында Ану, Энилиля мен Эаны басып алады. Ол
өзін бүкіл Сеннаара билеушісі деп атап, Вавилондық патша Синмубаллит оның
вассалы ретінде эламдық аптша билігін мойындайды.
Эламдық патшалар әлемдік деңгейдегі жаулап алушылар қатарына
қосылып, Сирия мен Палестинаны Саргон мен Нарамсиннен қалған мұра ретінде
өздерінің меншігі санады.
Осындай саяси қақтығыстар негізінде Қосөзен территориясында көптеген
ұсақ және орташа патшалықтар пайда болды. Осы патшалықтар арасындағы өзара
саяси гегемонияға таласқан екі жүзге созылған соғыс өлкедегі саяси күресті
одан әрмен шиеленістірді.
Шумер және Аккад территорияларын аморей тайпалары басып кіріп жаулап
алуының нәтижесінде екі тәуелсіз патшалық пайда болды. Солтүстіктегі
Аккадта жаңа мемлекеттің астанасы – Исин қаласы болса, оңтүстікте эламиттер
кеткеннен кейін аморейлер құрған патшалықтың орталығы – Ларса қаласы болды.
Жаңадан құрылған мемлекеттер Ур династиясы мен державасының мұрагері
атағына таласты, сол себептен де екі династияның да өкілдері өздерін Шумер
және Аккад патшасымыз деп атады. Ежелгі Вавилон патшалығының құрылуына
алып келген саяси талас-тартысқа сонымен қатар тағы да бірнеше мемлекет
қатысты. Олардың ішінде Исиннің солтүстік-шығысындағы Диялы өзенінің
алқабында орналасқан Эшнунна патшалығы мен Евфрат өзенінің орта ағысында
орналасқан Мари патшалықтары да маңызды орын алады. (4;57).
Қосөзендегі барлық мемлекеттерде басқыншы тайпалардың көсемдері
негізін салған аморей династиясы бекіді. Алайда уақыт өте келе басқыншы
тайпа өкілдері жергілікті халықпен ассимилиацияға түсіп араласып кетті.
Аталған бұл процеске бірқатар белгілі жағдайлар ықпал етті. Мысалға,
мәселен Исин патшаның заңдарында аморей тайпасының өкілдеріне Шумер және
Аккадтың жергілікті тұрғындарымен салыстырғанда ешқандай да артықшылық
берілген жоқ. Аталған осындай саяси жағдай аморей тайпаларының наразылығын
туғызып, көтеріліске алып келді. Көтеріліс Липитиштара патшаның мұрагері
Урнинурта тұсында белең алды. Бұл көтеріліс саяси тұрғыда Шумер мен
Аккадтың құл иеленуші ақсүйектерінің позициясын уақытша күшейтуге ықпал
етті.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта
Мари мемлекеті және Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы
өзенінің алқабындағы Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған
мемлекеттердегі билік қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының
өкілінің қолында болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Соғыс барысында негізгі өзара бәсеке мемлекеттер бір-бірін
әлсіретті; мәселен Ларс Оңтүстік Месопотамияда кейіннен бекіген
эламдықтардың жеңіл олжасына айналды. (5;46).
Ежелгі эламдық билеуші Рим-Син (б.з.д.1822 – 1763 жж) эламдық және
шумерлік құдайлардың құрметіне Ларс, Ур және тағы да басқа қалаларда
храмдар тұрғызды, алтыннан және мыстан мүсіндер құйдырды, каналдар
салғызды. Рим-Синнің қол астында Месопотамияның көптеген қалалары Урук,
Ниппур және Исин болды; ал мемлекеттің астанасы болған Ларс қаласы көп
ұзамай Месопотамияның ірі қалаларының біріне айналды.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің
жандануы барлығы да айқын байқалды.
Тигр және Евфрат өзендерінің тасуы наурыздың ортасында
басталып, мамырда жоғарғы деңгейіне жеткен. Евфрат пен Тигрде 2 аптадан
кейін тасиды. Оның үстіне Парсы шығанағынан соғатын теңіз дауылы оңтүстік
Қосөзенде су тасқынын туғызды. Ауыз әдебиетінде жойқын су тасқыны жөніндегі
естеліктер сақталған. Тигр мен Эвфрат өзендерінің тасқыны Қосөзен жерін
суландырып қана қоймай, жергілікті халықтың тұрақты қамқорлығын қажет етті.
Яғни суды егістікке жіберуді, бүкіл маусым бойында егінді суару үшін
аранайы су қоймаларда сақтау, су ұзақ тұрып топырақ сортаңданып кетпес үшін
артылған суды ағызып жіберу қажет болды.
Осыдан-ақ Қосөзендегі ирригацияның маңызын түсінуге болады.
Герродоттың айтуынша, Ассириялықтардың жері жауынмен аз суланады, ал жауын
суы тек кейбір өсімдіктердің тамырына жетеді.Көріп отырғанымыздай, табиғи
жағдайлар тұрғындарға ірі суландыру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік
бермеген. Жасанды суландыру жүйесі Ассирия үшін қосалқы маңызда болды.
Соған қарамастан ассириялық жазбаларда Бүкіл елді астықпен қамтамасыз ету
үшін патшалардың ірі каналдар тұрғызғаны жөнінде айтылады. (6; 158).
Вавилонияда Египеттегі сияқты каналдар тартылған. Каналдардың
ірісі Евфраттан оңтүстікте Тигрға дейін жүргізілген.Вавилондағы
ирригациялық жүйені суреттейтін Страбонның мәліметтері құнды: Евфрат
жаздың басында Армениядағы қардың еруінен тола бастайды. Егер Нілдегі
сияқты каналдар мен арықтар тартпаса жер батпаққа айналады. Сондықтан да
бұл аймақта каналдар қазылды. Бірақ каналдарды қалыпты жағдайда ұстап тұру
мүмкін емес, үйткені мұнда жер төмен және жұмсақ. Нәтижесінде арық көзі
бітеліп су тасқыны қайта болуы мүмкін. Мұны болдырмас үшін қатты ағынды
платинамен ұстап, көзін тазартады. Тазарту оңай іс болғанымен, платинаны
қою көп жұмыс қолын қажет етеді.
Мұндай жағдайлар адамдарды тым ерте ирригацияны қолдануға
итермелейді. Халықтың өсуіне байланысты өңделетін жердің көлемін арттырудың
қажеттігі қауымдардың бейбіт жолмен де, әскери қақтығыс арқылы да
бірігуіне әкелді. Мұның бәрі б.з.д. IV-III мыңжылдықтардағы бейнелеу
өнерінің ескерткіштерінде орын алған. Қазіргі кезде археологтар Ур
қаласынан ежелгі каналдардың ізін тапқан, бұл түсінікті де, өйткені дәл
оңтүстіктен ирригациялық шаруашылықтың дамуы басталған. Көне каналдардың
іздері соңғы жарты ғасырда оңтүстік Қосөзеннің басқа жерлерінен, мысалы
Умма маңынан табылды.
Каналдар суландыруға арналған жай арықтар ғана болып қойған жоқ,
сонымен қатар елдің мәдени және саяси бірігуне әсер етті. Бірқатар
мәтіндерде негізгі каналдардың атаулары кездеседі; мысалы, Арахту каналы
бүкіл елді басып өткен, Наршари каналы, Евфрат өзенінТигрмен
байланыстырған: Лагаш қаласының мәтіндері Урнаншеде каналдар б.з.д. III
мыңжылдықтың басында салынғандығынь атап көрсетеді.Уругкагиннің айтуынша,
1820 кур су сақталатын бассейн қазылған. Ларса династиясының (б.з.д. 1985-
1925 жж.) патшаларының бірі Рим-Синнің кезінде бірқатар каналдар
тұрғызылған. (12;73).
Каналдарды, бассейн қорларын сол қалпында ұстап
тұру,балдырлар мен өсімдіктерден тазарту тым көп жұмыс қолын қажет еткен.
Музейлерде сақталған сына жазулы тақташалар жұмыс күшінің ирригациялық
жүйеге бағыттылғанын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде 2 құжат бар. Соның
бірінде платина тұрғызу үшін 3 күнге 10 әйелдің жіберілгендігі туралы
айтылады. Негізінен әйел адам мұндай ауыр жұмыс істемеген, тек жағдай
шиеленіскен болса жұмысқа арасқан.. Тағы бір тақтайша 28 күнінің бөгет
үшін жіберілгендігін хабарлайды.
Қосөзендегі каналар арнасының кеңдігі 10-20 метрдей
болған, жағалары кірпішпен бекітілген. Егіс алқаптары топырақ арқылы жеке
учаскелерге бөлінген.
Қосөзенде де Египеттегі сияқты бассейнді жүйе
қолданылған. Су учаскелерді кезекпен суландырып оларға тыңайтқыш ретінде
балдырларды қалдырып толтырған. Ежелгі Египеттегі сияқты мұнда да биік су
көтергіш құрылғылар, көбінесе шадуфтар арқылы суарылған.
Ежелгі Қосөзенде аталған осы кезеңде шаруашылық, саяси, әлеуметтік
және экономикалық біршама өрлеулер болғаны белгілі.
Алайда аталған бұл тенденцияларға саяси бытыраңқылық пен билікке
таласқан өзара соғыстар кедергі жасады. Күн тәртібінде тағы да бір
орталықтанған мемлекет құру мәселесі көтерілді.
Урдың ІІІ династиясының билеушілері өздерін салтанатты түрде құдайға
теңеген болатын. Негізінен олардың шынайы статусы құдайға теңестірілген
монарх бейнесі болды. Билеуші билігі өте жоғарғы деңгейде орталықтанған
болды; бұрыңғы прото-мемлекеттер (қала-мемлекеттер), аймақтық бөлімшелер
орталықтан тағайындалған наместниктер арқылы басқарылды. Наместниктер
дәстүрлі түрде энси деп аталды.
Ур билеушілері де саргонидтер сияқты жақсы ұйымдасқан әскер ұстады,
әскердің көп бөлігін көшпелі жауынгерлер аморей тайпаның өкілдері құрады.
Әскермен қатар бір уақытта сонымен бірге мәжбүрлеу элементтері де пайда
болып, сот құрылды, оған қажетті Ур – Намму заң жинағы пайда болды. (13;
64).
Б.з.д. ІІІ мыңжылдықтың аяғында Шумер және Аккад патшалықтары өз
кезегінде мемлекеттің кемелденген үлгісі болды. Ол аюсолюттік билік пен
меншік түрі орталықтанған мемлекет сипатында болды. ІІІ Ур династиясы
тұсында жердің көп бөлігі патшаның қол астында, оның меншігі болды.
Патшаның қол астында жергілікті билеушілердің жері, барлық храмдық
иеліктер мен жаулап алынған жерлер болды. Патша жері өз кезегінде бірнеше
категорияларға бөлінді. Патша жері құлдар еңбегі арқылы өңделді. Әскери
тұтқындар мен жалдамалылардан құралған құлдар өз еңбектерінің ақысын
натуральды түрде алып отырған. Патша жерінің тағы бір бөлігі храм пайдасына
бөлінді. Патша жерінің үшінші бөлігі әкімшілік және храмдық персоналдарға,
кәсіпқой жауынгерлерге пайдаланылуға берілді. ІІІ Ур династиясы кезіндегі
қоғам таза құл иеленушілік сипатта болған болатын.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. (9;82).
Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта Мари мемлекеті және
Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы өзенінің алқабындағы
Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған мемлекеттердегі билік
қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының өкілінің қолында
болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті. Вавилонның орналасқан орны Тигр мен Евфрат өзендерінің түйіскен
алқабындағы орталық бөлігі, стратегиялық маңызы бар, соғысқа және
қорғанысқа өте қолайлы болды. Қаланың аталған осы сипаттары қаланы елдің
саяси орталығына айналуына итермеледі. Тап осы қала орналасқан жерде
Оңтүстік Месопотамия өмірінің қайнар көзі ирригациялық жүйенің негізгі
түйісулері орналасты, және де Алдыңғы Азияның маңызды құрлық жолдары мен
өзен жолдары осы алқаппен өтті.
1.2. Шумерлік қала мемлекеттердің жалпы тарихы.
Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ мыңжылдықтың бірінші жартысындағы
Шумерлік мемлекеттер тарихын (тек орталық астаналарының ауысып отыруы) үш
кезеңге бөлу дәстүрге айналған. Олар: ертединастиялық І кезең,
ертединастиялық ІІ және ертединастиялық ІІІ кезеңдер.
Бірінші кезең ( біздің заманымызға дейіңгі ХХҮІІІ-ХХҮІІ ғасырлар) І
Киш династиясының билік етуімен және Киш қала-мемлекетінің өрлеуімен
сипатталады. Оның билеушілерінің ішінде әсіресе Этана есімі шумерлік
мифтердің басты кейіпкеріне айналған. Мифтердің айтылуында ол бүркіт
қанаттары арқылы аспанға көтеріліп, ол жерден жаратылыс шөбін алып
Шумердің патшалығына негіз салған. Киштің атақ даңқы мықты болғаны
соншалық одан кейіңгі билеушілер Киш лугальі деген атақты алуға тырысты
және ол атақты алғаннан кейін билеушілер лугаль-гегемон атағына сай болды.
Ертединастиялық кезеңнін алғашқы кезеңінін соңында Урук мемлекетінің
дәуірлеуі басталады. Оның алғашқы билеушілері Энмеркар мен Лугальбаганда
мифологиялық жауынгерлерге теңестірілген. Олардың өмірбаяндарына көптеген
эпикалық шығармалар арналған. Соның ішіндегі ең маңызды құндысы Энмеркар
және Араттың жоғарғы абызы атты поэма болып табылады. Аталған шығармада
Шумердің сыртқы байланыстары туралы және шығыстағы таулы ел Аратт пен
Уруктың өзара қарым-қатынастары туралы бай мәлімет беріледі. Онда Шумерден
Араттқа астық пен мал тасылды, ал Араттан Шумерге құрылыс тастары, ағаш,
металлдар (алтын, күміс, қола, мыс) және лазурит тасып әкелінді (7,97).
Ертединастиялық кезеңнін екінші кезеңі (біздің заманымызға дейіңгі
ХХҮІІ-ХХҮІ ғасырлар) Киштің әлсірей бастауынан басталады. Киштің әлсіреуін
Гильгамеш басқарған Урук ұтымды пайдаланды. Кейін келе Гильгамеш шумердің,
одан кейін аккадтың сүйікті эпос кейіпкеріне айналады. Гильгамеш Киш
патшасы Агоймен күресте жеңіске жетіп, Урукты киш гегемониясынан азат
етеді. Гильгамеш және оның мұрагерлері тұсында Уруктың сол кездегі ең ірі
әскери отрядтары болды, оның билеушілері Лагашта, Ниппурда және басқа
қалаларда құрылыстар тұрғызды. Кейін келе Гильгамештің өзі құдайға
теңестіріліп, ежелгі шығыс әдебиетінің тамаша туындысы болып табылатын
Бәрін көрген деген эпоста мадақталған.
Ертединастиялық кезеңнін үшінші кезеңі біздің заманымызға дейіңгі
ХХҮ-ХХІҮ ғасырларды қамтиды. Ол кезеңге өзара бір орталыққа ұмтылу, бүкіл
Шумерді қамтитын ирригациялық жүйе құруға талпыныс жасау, шет елдерге сәтті
жаулап алушылық жорықтар жасау, және мемлекетті таулық және далалық
тайпалар шабуылынан қорғау. Қала-мемлекеттер арасындағы кескілескен ұрыстар
барысында І династия билік еткен Ур мемлекеті өрлейді.
І династия тұсында билеуші билігі оған храмдық шаруашылықты қосумен
және билеуші әйелдерінің жоғарғы абыз қызметіне көтерілуімен күшейе түсті.
І Ур династиясының атақ даңқы туралы патша табытнамалары жеткілікті түрде
мәлімет береді. Патша табытнамаларында өте қымбат жерлеу құралдары, яғни
патшаның келесі өмірінде қажет заттар, соның ішінде салтанатты патша
арбалары, алтындалған, күмістелген ат әбзелдері, сәндік қару-жарақтар
(қанжарлар, найза, дулығалар) және еңбек құралдары (аралар, қашаулар) алтын
мен күмістен жасалған, алтын, перламутр және лазуритпен апталған, мыс пен
күмістен жасалған қайық үлгілері, май шамдар, қабыршақтар, аса қымбат әйел
әсемдік бұйымдары (моншақтар, диадемалар, сырғалар, білезіктер, қымбат
металлдар мен тастардан әр түрлі әшекейлер), тұрмыс заттары (сыра ішуге
арналған ыдыстар, табақшалар) көптеп табылды (12, 64).
Урдағы патша табытнамаларын көптеген зерттеушілер өлімнің ұлы
шахтасы деп атайды. Патшалар мен жоғарғы абыз әйелдерді жерлеу көптеген
құрбандықтар шалумен (кейде тіпті ондаған адамдар, соның ішінде арбакештер,
жауынгерлер, әр түрлі қызметкерлер) жүзеге асырылды.
Біздің заманымызға дейіңгі ХХҮІ ғасырдан бастап ежелгі Қосөзен
аумағында Ур билеушілерін биліктен тайдырған Лагаш қала-мемлекетінің
үстемдігі орнайды. Лагаш мемлекеті династиясының негізін өз кезегінде Ур-
Нанше қалаған болатын. Ур-Нанше Лагаш қаласының негізін салып, қала-
мемлекетте сауданың дамуына ықпал етті, бірқатар каналдар жүргізіп,
бөгендер тұрғызды, храмдар салғызды.
Осылайша ол қала-мемлекеттің идеологиялық-экономикалық берік негізін
қалады. Лагаш мемлекетінің ең гүлденген уақыты Ур-Наншенің немересі
Эанатуме билігі кезімен тұспа-тұс келді. Эанатуме билік еткен жылдары Лагаш
Шумерді түгелдей және де Умма, Киш, Урук, Ларса сияқты ірі қалаларды жаулап
алумен қатар көршілес орналасқан Эламды да бағындырды. Эанатуме үшін
әсіресе Киш мемлекетімен одақтасып алған Уммамен жүргізілген соғыс өте ауыр
тиді.
Лагаш қала-мемлекетінің аталған соғыстағы жеңісі атақты коршун
жазбаларында мәңгі сақталған. Ежелгі Қосөзен мемлекеттерінен аса маңызды
мәліметтер беретін құнды дерек болып табылатын жазбада лагаш
жауынгерлерінің 3600 жау жауынгерін қалай жеңгендігі толықтай баяндалған.
Сонымен қатар осы жаулаушылық соғыстарға байланысты Умма қаласынан табылған
құжат өзара жауласқан екі мемлекет арасындағы ежелгі халықаралық
бейбітшілік келісімнің белгісі болып табылады. Аталған құжатта екі мемлекет
арасындағы шекара және бейбіт келісім болып табылады (31, 125).
Эанатуменің мұрагерлері Лагаштың әскери-экономикалық қуатын ұстап
тұра алмады. Соған байланысты Лагаш қала мемлекетінің Қосөзен аңғарындағы
берік саяси ықпалы әлсіреп кетті. Үздіксіз жүргізілген жаулап алушылық
соғыстар көп қаржыны қажет етті және де Лагаштың өз ішіндегі жағдайларды
тіптен шиеленістіріп жіберді.
Біздің заманымызға дейіңгі ХХІҮ ғасырда Лагаш мемлекетінде энси
билігі үлкен ықпалға ие болады. Өз кезегінде энси Лагаш қала-мемлекетінің
басты құдайы Нингирсудың басты абызы болды. Осылайша екі ықпалды
қызметтердің бірігу процесі билеуші билігін күшейтіп қана қойған жоқ,
сонымен қатар билеуші қарамағына ең бай храм шаруашылығын да шоғырландырды.
Абыздар өз кезегінде заттай және ақшалай салық төлеуге тиіс болды,
ал олар әртүрлі діни салтанаттар мен шаралар өткізу бағаларын өсіре отырып
қоғам мүшелері мен қолөнершілерді барынша қанады. Сонымен қатар мемлекеттің
өзі де еңбекші халықтың алым-салықтарын өсіріп көбейтті. Алым-салық
мәселесін қатаң бақылап, тікелей өз қарамағына алды. Экономикалық қанау
билеушілердің ескі дәстүрлерді жойып, орнына жаңа қанауға ыңғайлы аппарат
құру арқылы күшейе түсті.
Осы барыста Лагашта өте шиеленісті жағдай қалыптасып, мемлекеттік
төңкеріске шейін барды. Мемлекеттік төңкеріс негізінде энси Лугальанда
билігі төмендетіліп, билік басына оның туысқаны Уруинимгина келді.
Мемлекеттік төңкерісті ұйымдастыруда оған әсіресе ру ақсүйектері мен
абыздар қолдау көрсеткен болатын.
Уруинимгина өзінің алты жыл (біздің заманымызға дейіңгі 2318-2312
жылдары) билік еткен жылдары көптеген тиімді шаралар жүргізген болатын. Ол
жүргізген реформалар әсіресе өзін билік басына келуге ықпал еткен
әлеуметтік топтардың мүддесін қорғауға бағытталды. Жоғарғы абыздар
персоналдарынан алым-салықтар алынып тасталды, храмдық шаруашылықтарға
тәуелсіздік берілді (34, 95).
Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы тайпалардың қоныс
ауыстыруы бізге онша көп мәлім емес. Сол кездегі ежелгі Қосөзен
тайпаларының басым көпшілігінің қоныс ауыстыруы болған.
Сырттан келгендер өздері жаулап алған тайпалық одақтардың мекендерін
қиратқан. Қосөзендіктерге дейіңгі халықтардың қалдықтары бірте-бірте
бірігіп кеткен. Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықта шумерліктер
Тигр мен Евфрат жағалауларын мекендеген. Орталығы осы жерде орналасқан
Қосөзен қала-мемлекеттерінде таптардың қалыптасу процесі жүре бастайды. Бұл
процесс әсіресе орталық аудандарда күшті дамыды. Ал одан арғы түкпірдегі
жерлерде алғашқы қауымдық құрылыс көпке дейін сақталды. Ерте таптық
қоғамның маңызды орталықтары: Урук, Аратт, Шумер, Киш, Лагаш және Ниппур
болды. Бұл жерлердің бәрінде қалың қабатты дуалдармен қоршалған сарайлардың
қалдықтары сақталған. Сарайлардың жан-жағында әр түрлі тұрмыс әулеті бар
жергілікті халықтардың поселкелері болған. Сонымен қатар басқа да толып
жатқан тұрғын поселкелер болған. Ежелгі Қосөзен қала-мемлекеттері халықтары
да егін және мал шаруашылығымен шұғылданған. Қолөнерінің көптеген түрлері
жоғары дәрежеде өркендеген. Бұл процестердің бәрі біздің заманымызға
дейіңгі ІІІ мыңжылдықтың басында белгілі болған.
Сол уақыттың дәрежесімен салыстырғанда, аз уақыттың ішінде ерте
кездегі құл иеленуші мемлекеттің орталығына айналған Шумер қаласы да сол
уақытта пайда болған. Шумер қорғанында және оның сыртында бірнеше ондаған
патша табыты табылған. Археологтар олардың талан-таражға түспей аман
сақталғандарынан көркем қолөнерінің бағалы заттарын және портрет ретінде
жасалған алтын маскалар тапқан. Мазарлар екі түрлі болған — біріншісі,
құдық сияқты, яғни үсті тастан жасалған плиталармен жабылған, тас
шатқалдарда қашап жасалған тік бұрышты шұқырлар, ал екіншісі сол жерде
үйреншікті өмірдің күш-қуаты мен дәрежесін көрсететін үлкен көлемді
(мұнаралы мазарлар) толостар (34, 17).
Патша сарайына жақын жерде бай қолөнершілер үйлерінің қазбалары
табылған. Солардың бірінің — маймен сауда жасайтынының үйінен сызықты
жазумен шимайланған балшықтан жасалған 39 кішкене таблица, ал басқа
біреуінен, сфинкстер үйі деп аталатынынан 10 кішкене таблица табылған. Бұл
жазып-сызудың тек сарай ішінде ғана емес, одан тыс жерде де тарағанын
көрсетеді.
Урук және басқа да сарайлардың ішкі бөлмелері дуалдарға салынған
суреттермен (фрескалармен) әшекейленген. Ежелгі Қосөзеннің бейнелеу
өнерінде әскери көріністер де кездеседі. Арбаға мінген екі қызды
көрсететін, жабайы қабан аулауды көрсететін фрескалар кеңінен белгілі.
Сол кездегі патша сарайларынан сызықты жазумен жазылған балшықтан
жасалған кішкене таблицалардың негізгі бөлігі табылды. Өзінің мазмұны
жағынан бірыңғай келетін жазбаларды зерттеудің негізінде біз ерте құл
иеленуші мемлекеттердің әлеуметтік, экономикалық және саяси құрылысын терең
және нақты қалпына келтіре аламыз. Ежелгі Қосөзен халқының негізгі кәсібі
егін шаруашылығы болған.
Жер учаскелерінің өлшемі астық өнімінің мөлшеріне қарай белгіленген:
бұл — салықтан алынған жер мөлшері толық белгілі емес деген сөз. Мүмкін бұл
жерлер бірте-бірте мемлекеттік статусқа өткен қауымдық жерлер болса керек.
Басқада қызмет адамдары өзінің дәрежесіне қарай, одан азырақ мөлшерде жер
алған. Олардың ішінде құдаймен арадағы абыздар мен олардың жұбайлары
көрнекті орын алған.
Мұнда жаңадан пайда болып келе жатқан жеке меншік өшіп бара жатқан
қауымдық әдет-ғұрып жағдайында пайда болып, өмір сүрген және орасан көп
мөлшерде жер учаскесіне ие болған патша да жерді формальды түрде халықтан
алған (32, 28).
Сонымен қатар Қосөзен патшалығында ірі қара мал шаруашылығы
өркендеген. Әр түрлі қолөнершілік жоғары өркендеу дәрежесіне жеткен.
Қолөнершілер мен әр түрлі мамандықтағы қызметкерлердің үлкен тобы
сарай жұмыстарын атқарған. Кішкене таблицаларда қолөнершілердің, жер
иеленуші-арендаторлардың және басқа да адамдардың жеке тізімдері бар. Сарай
шаруашылығында және жеке адамдарда құлдар (басым көпшілігінде құл әйелдер)
қызмет еткен. Құлдар мен құл әйелдер сарай шаруашылығында жұмысшы
отрядтарға бірігіп, жауапты бақылаушылардың күзетімен жұмыс істеген. Әр
түрлі жұмыстардың есебі өте қатаң жүргізілген. Қала-мемлекеттің жаяу
армиясы және флоты болған. Мемлекет аймақтарға бөлінген. Оларды патшаға
бағынышты энси, гугальдар басқарған.
Мифтерден алынған жазбалардың басқа да археологиялық ескерткіштермен
салыстырғандағы мазмұны және олардың жаңа мәліметтер көрінісі, сондай-ақ
египет жазбаларынан алынған деректер шумерлік мемлекеттерін өзінің шығыс
және батыс көршілерімен өте жиі қатынаста болған деп көрсетеді.
Ескерткіштердің жалпы нұсқасы ежелгі шумер дүниесінің белгілі бір дәрежеде
мәдени бірлігін, қарым-қатынаста болғанын көрсетеді. Алайда шумерлік
мемлекеттердің саяси бірлігі мықты болмады. Мифтер олардың арасында үнемі
болып тұрған соғыстар жайлы естеліктерді сақтаған. Шумерліктер алыс
жерлерге де әскери жорықтар жасаған.
Сызықты жазулары бар саз балшықтан жасалған кішкене таблицалардың
мазмұны біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы шумер қоғамында
мүлік, дүние иелену жағынан өте күшті алшақтык болғанын көрсетеді.
Шумерліктердің әскери жорықтарына, мүмкін, осы ішкі әлеуметтік себептер де
ықпал еткен болуы мүмкін. Жалпы алғанда ежелгі Қосөзенде қала-мемлекеттер
дәуірінде Балқан түбегі оңтүстігінің халықтары әлеуметтік жағынан біркелкі
емес еді. Шағын ерте құл иеленуші мемлекеттердің пайда болуына әкеліп
соққан тап құрылу процесі барлық жерде бірдей жүрген жоқ, ол басым
көпшілігінде теңіз жағалауының жеке аудандарында болды. Уруктағы,
Лагаштағы, Ниппурдағы және басқа жерлердегі ерте құл иеленуші мемлекеттер,
шынын айтқанда, өздерімен көршілес территориялардағы теңіздей қаптаған
алғашқы қауымдық қатынастың ортасындағы таптық қоғамның кішігірім аралдары
сияқты еді. Ертедегі құл иеленуші мемлекеттер құл, алым-салық алу және т.
т. мақсаттармен қауымдық поселкелерге үнемі шабуыл жасап отырды (24, 37).
Сондықтан да біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықта рулық
жағдайда өмір сүрген кутий және аморей тайпалары Балқан түбегінің солтүстік
аудандарынан оңтүстікке ауыса бастаған кезде, көпшілігінде ерте құл
иеленуші шумерлік мемлекеттер тарапынан айта қалғандай елеулі қарсылық
кездестірген жоқ. Ежелгі Шумер мемлекеттерінің әлеуметтік базасы өте
шектеулі еді. Әрқайсысы өз бетінше өмір сүріп отырған бұл қала-
мемлекеттерді таулық және далалық көшпелі тайпалар тез талқандап, құртып
жіберді.
Шумерлік қала-мемлекеттер мен оған жақын орналасқан аралдар аморей
жаугершілігінен кейін, әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда, рулық
қатынастардың жер-жерде кеңінен тарау бағытын ұстап азғындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ЕЖЕЛГІ ҚОСӨЗЕН ҚАЛА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ТАРИХЫ.
1.1. Оңтүстік Месопотамия қоғамы.
1.2. Шумерлік қала мемлекеттердің жалпы тарихы.
2. АККАД МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН КҮШЕЮІНІҢ НЕГІЗІ.
2.1. Аккадтың Қосөзен аралығындағы саяси – экономикалық үстемдігі.
2.2. ІІІ Ур династия тұсындағы Қосөзеннің саяси және әлеуметтік –
экономикалық тұрғыдан өрлеуі
3. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОННЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ.
3.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
3.2. Ежелгі Вавилоны қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы
3.3. Шумер мен Аккадтың қала мемлекеттері тақырыбын тарих сабағында
оқыту.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл
иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде
болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің,
әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен
байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат.
Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді
экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды,
тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық қоғамның пайда болу, өсу,
даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну, таптық езу, қанаушылық,
құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық құқықты еріктілер мен
еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында болды, ежелгі дүние
тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің (Шығыстық,
Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне
қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық
патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес,
негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған
елдердің бағынышты тұрғындары түрліше салықтар төлеп, көптеген
міндеткерліктер атқаратын қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі
шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық
саласында да кеңінен, -көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш
күшке айналғаны антикалық Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим көне заманда
болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Шумерлік қала-
мемлекеттерде және Ежелгі Вавилонда классикалық құл иелену болды дегенді
айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі –
патриархалдық сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси
биліктің де түрліше формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты –
жерді қолдан суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның,
не провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық
биліктің әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі ел ішіндегі
қанау, соғыс ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау және қоғамдық жұмыстар
ұдайы өндіріс қамы.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып
түсіну, өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай
жұмыс емес, ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін,
әсіресе ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс
тәсілі, өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі,
антикалық, екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар,
олардың ара қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси
құрылыс, оның негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып,
пайдалану тарихи – қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз
мамандығында, зерттеу жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Шумерлік қала-
мемлекеттердің және Ежелгі Вавилонның әлеуметтік – экономикалық және саяси
сипатын анықтау біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтайды. Яғни,
Ежелгі Шығыстағы шаруашылық жүйесінің даму барысын Ежелгі Шумер – Аккад
және Ежелгі Вавилон тарихы арнасында қарастыру басты мақсат – міндет болып
табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекеттерінің
және Ежелгі Вавилон тарихынан көп, кеңінен мағлұмат беретін деректер көзі
негізінен материалдық мәдениеттер ескерткіштері болып табылады. Сонымен
қатар, әр түрлі шаруашылық құжаттары, хаттар, әдеби шығармалар мен
антикалық авторлардың еңбектері де ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекеттері
туралы құнды да қайталанбас мәліметтер береді.
Европалық ғалымдар Ж. Опперт пен Э. Хинкс және тағы басқа ғалымдар
бірлесе отырып, ХІХ ғасырдың 40 – жылдары Месопотамия жерінен табылған қыш
тақтайшалардағы аккадтық сына жазудың кілтін тапты. Аталған жәйт, Ежелгі
Шумерлік қала-мемлекеттердің және Ежелгі Вавилонның тарихын оқып –
зерттеуде үлкен бет – бұрыс жасап, Месопотамия тарихының зерттелуін біршама
жоғары деңгейге көтерді.
ХІХ ғасырдың 90 – жылдарындағы тағы бір үлкен ғылыми жаңалық ол
неміс оқымыстысы Ф. Деличтің аккад тілінің сөздігі мен грамматикасын
құрастыруы болды. Негізінен Ежелгі Шығыс дүниесінің негізгі дерек көзі,
басты белгісі болып табылатын сына жазу тақтайшаларын Европаға алғаш
әкелген, ХҮІІІ ғасырда Месопотамияға алғаш ғылыми саяхат жасаған дат
оқымыстысы К. Нибур болды.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Месопотамияның тарихы туралы жалпы
еңбектер шыға бастады. Олардың ішінен неміс тарихшылары К. Бецольд пен Б.
Майснердің және де американдық зерттеушілер А. Олмстэд, А. Л. Оппенхеймнің
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Ежелгі Қосөзен мемлекеттерінің саяси құрылысы туралы 40-50 жылдары
құнды еңбек жазған американдық шумеролог Т. Якобсен болды. Сонымен қатар
ежелгі шығыс тарихын зерттеуде қалыптасқан панвавилонизм ағымын кеңінен
қолдап, Ежелгі Вавилонның мәдениеті, оның даму дәрежесі туралы құнды
еңбектер жазған тарихшылар қатарына Ф. Деличті, Г. Винклерді, А.
Иеремиасаны және Эд. Мейерді жатқызуға болады.
Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекттерінде жер қатынастары туралы
әлемдік деңгейде баға жетпес құнды еңбек жазғандардың бірі А. И. Тюменев
болды. Шумердегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар туралы жемісті еңбекті
авторы ретінде В.В. Струвені атап өтуге болады. 50-90 жылдары ашылған
көптеген ғылыми жаңалықтардың авторы ретінде орыс ассириологиясының
көрнекті өкілдерінің бірі М. А. Дандамаеваның еңбектері Ежелгі Қосөзен қала-
мемлекеттерінің тарихын оқуда баға жетпес көмекші құрал болып табылады.
Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықта Шумер мен Аккад бүкіл
Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына айналған кезі,
бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі. Солардың ішіндегі
Шумер-Аккад қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам өмірінің әр
саласынан да мәлімет беретіні – Гильгамеш туралы эпос және Гильгамеш
және Ага атты шумерлік поэмалар. Аталған шығармаларда Уруктың Киш
гегемониясынан азаттық алуға бағытталған күресі және де ежелгі Уруктың
саяси құрлысы туралы шынайы мәліметтер сақталған. Сонымен қатар, Ежелгі
Аккад патшалығының негізін салушы Саргон патша туралы аккадтық аңыздар
сақталған.
Гильгамеш туралы эпос тексі Ниневиядағы патша кітапханасынан
табылды және біздің заманымызға дейіңгі ІІ мыңжылдықтың басына жатқызылады.
Сонымен қатар, ежелгі Шумер-Аккад патшалығынан кеңінен мәлімет
беретін ежелгі дипломатиялық құжаттардың да орны бөлек. Соның ішіндегі ең
маңызды дегендері біздің заманымызға дейіңгі ХХІІІ ғасырға жататын аккадтық
патша Нарам-Суэн мен эламдық патша арасындағы көп жылдық соғыстардан
кейіңгі келісім-шарт құжаты болып табылады.
Ежелгі Шумер, Вавилон мен Ассирияның әдеби ескерткіштерінен біздің
заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы Азияның тіпті
бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға жіктелуі,
олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы, мемлекет
жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді.
Ежелгі Месопотамиядағы жер қатынастары туралы әледік деңгейде баға
жетпес құнды еңбек жазғандардың бірі А. И. Тюменев болды. Вавилондағы
әлеуметтік-экономикалық қатынастар туралы жемісті еңбекті авторы ретінде
В.В. Струвені атап өтуге болады. 50-90 жылдары ашылған көптеген ғылыми
жаңалықтардың авторы ретінде орыс ассириологиясының көрнекті өкілдерінің
бірі М. А. Дандамаеваның еңбектері Ежелгі Вавилон тарихын оқуда баға жетпес
көмекші құрал болып табылады.
Хаммурапи патша бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы болып
табылады. Оның өмір сүрген жылдары (б.з.д. 1792 – 1750 жж). Бұл кез
Вавилонның бүкіл Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына
айналған кезі, бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі.
Солардың ішіндегі Вавилон қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам
өмірінің әр саласынан да мәлімет беретіні – осы Хаммурапи патшаның заңдар
жинағы.
Заң жазылған биік базальт бағананы 1901 – 1902 жж француздың
археологиялық экспедициясы Эламның орталығы болған Сузы қаласын қазғанда
тапты. Бағананың жоғарғы жағында таққа отырған күн тәңірісі Шамаш және оның
алдында ілтипатпен тұрған Хаммурапи патша бейнесі салған.
Қалған жерлерінде (екі жағынан) сына жазумен ойылып жазылған
Хаммурапи патша заңы. Негізінен заң үш бөлімнен тұрады: кіріспе, заң
статьялары және қорытынды. Заңның кіріспесінде заң шығарушы өзінің
құдіретті, әділ патша болғанын, еліне еткен еңбегін баяндайды. Заң
статьялары Хаммурапи патшаның үстем тап – құл иеленушілердің, жер
иелерінің, меншік иелерінің мақсатын қорғаған басшы болғанынан мәлімет
береді.
Хаммурапи патша заңы б.з.д. 2000 жылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы
Азияның тіпті бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға
жіктелуі, олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы,
мемлекет жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді. Заң жазылған
бағана Лувр музейінде (Парижде), көшірмесі Москвада (гипске түсірілген)
сақталуда.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міңдеттері. Ежелгі Шығыс тарихында
маңызды орын алатын Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекеттерінің тарихына,
олардың әлеуметтік–экономикалық және саяси құрлыстарына обьективті тарихи
шындық бағыты негізінде талдау жасау.
Ежелгі Шумерлік қала-мемлекеттердің сипатын олардың өркендеуі,
дамуы және нығаюы жылдарындағы Қосөзендегі саяси – аймақтық ерекшеліктеріне
талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Ежелгі Шумер-Аккад қала-мемлекттерінің қоғамдық-саяси,
экономикалық, әлеуметтік және рухани тарихын кең көлемде зерттеу міндеттері
төмендегідей:
- Ежелгі Қосөзен аңғарында ертетаптық қоғамның құрылу
тарихын әр түрлі тарихи мәліметтер (ескерткіштер) негізінде жаңа тарихи
тұрғыда обьективті түрде ашып көрсету;
- Ежелгі Шумерлік қала-мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
және саяси өміріне кеңінен талдау жасау;
- Ежелгі Аккад патшалығының құрылу тарихына обьективті түрде
зерттеу жүргізу және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Ежелгі Қосөзендегі патшалардың реформаларының, өзгертулерінің
нәтижесін көрсету;
- Ежелгі Қосөзен аймағының өмірі мен тыныс-тіршілігінен
жан-жақты, толық мағлұмат беру.
Ежелгі Шығыс тарихында маңызды орын алатын Ежелгі Вавилон тарихына,
оның әлеуметтік–экономикалық және саяси құрлысына Хаммурапи патша Заңнамасы
тұрғысынан обьективті тарихи шындық бағыты негізінде талдау жасау.
Хаммурапи патшаның нақтылы қоғамдық-саяси қызметтеріне тоқталу,
Вавилон билігі нығаюы жылдарындағы Қосөзендегі саяси – аймақтық
ерекшеліктеріне талдау жасау арқылы көрсету зерттеудің басты мақсаты болып
табылады.
Ежелгі Вавилонның қоғамдық-саяси, экономикалық, әлеуметтік және
рухани тарихын Хаммурапи патшаның іс-әрекет аясы бойынша кең көлемде
зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Ежелгі Вавилонның әлеуметтік-экономикалық және саяси өміріне
кеңінен талдау жасау;
- Ежелгі Вавилонның құрылу тарихына обьективті түрде зерттеу
жүргізу және оның өлкедегі ықпалын анықтау;
- Хаммурапи патшаның реформаларының, өзгертулерінің нәтижесін
көрсету;
- Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы тарихын Заңнама
негізінде жаңа тұрғыда ашып көрсету;
- Ежелгі Қосөзен аймағының өмірі мен тыныс-тіршілігінен жан-
жақты, толық мағлұмат беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ежелгі Шығыс тарихында маңызды орын
алатын Ежелгі Шумер-Аккад және Ежелгі Вавилон патшалығы тарихы туралы, оның
тарихының ерекшеліктері, негізгі тарихи мәселелері туралы әр түрлі деректер
мен құжаттар негізінде көптеген күрделі де тартысты тарихи мәселелерге жаңа
сыңдарлы зерттеулер жүргізу, негізгі дерек көзі ретінде әр түрлі тарихи
ескерткіш әдебиеттердің алынуы тақырыптың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеу жүмысының хронологиялық шегі. Біздің заманымызға дейіңгі
ІІІ-ІІ мыңжылдықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Ежелгі Шумер-Аккад қала-
мемлекеттерінің және Ежелгі Вавилон тарихына қатысты нақты деректерге
сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм, объективтілік
принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған тарихи әдеби ескерткіштерді құжаттық деректер
негізінде кейбір теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, Ежелгі Шумер-
Аккад және Ежелгі Вавилон тарихы мәселелері бойынша жұмыстың нәтижесін
мектеп мұғалімдері мен оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЕЖЕЛГІ ҚОСӨЗЕН ҚАЛА МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ТАРИХЫ.
1.1. Оңтүстік Месопотамия қоғамы.
Солтүстігінде Армения тауларынан бастап, оңтүстігінде Парсы
шығанағына дейін, ал шығысында Иранның таулы аймақтарынан батысында Сирия-
Месопотамиялық далаға дейін созылған кең алқапты алып жатқан территорияны
ежелгі грек географтары Месопотамия деп атаған. Көне грек тілінен
аударғанда Месопотамия атауы Қосөзен деген мағына береді. Орыс тілді
әдебиеттерде көбінесе Қосөзен (екі өзен атауы – Евфрат және Тигр) атауы
кеңінен қолданылады.
Ежелгі Месопотамияның байырғы тұрғындары Евфрат пен Тигр өзендерін
Ащы өзен деп атаған. Евфрат өзенінің екі ірі салалары – Балих және Хабур,
ал Тигр өзенінің ірі салалары – Жоғарғы және Төмеңгі Заб, Диялы өзендері
болып табылады.
Ежелгі Месопотамия жерін адамдар ежелден, жаңа тас ғасырынан
(неолит) мекен еткен. Алғаш мекен еткен шумерлік субарей тайпалары болып
табылады. Олардан хассун және халаф сияқты археологиялық мәдениет
ескерткіштері қалған. Олардың тілдері шығыссемиттік аккад тілдер тобына
жатады. Олардың тілдері бірнеше диалектіде болған. Оңтүстік Месопотамияда
вавилондық диалекті болса, керісінше Солтүстік Месопотамияда ассириялық
диалекті болған. (1; 47).
Екі мыңжыл бойы Шығыстағы ежелгі өркениеттердің ірі орталығы болып
келген Вавилонның пайда болуы мен өрлеуіне Месопотамиядағы өте шиеленіскен
бірқатар саяси оқиғалар легі өз әсерін тигізбей қойған жоқ. ІІІ Ур
династиясы құрған бір орталықтанған мемлекеттер – Шумер және Аккад
патшалықтары б.з.д ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.д. ІІ мыңжылдықтың басында
батыстан, Сирия даласынан келген мал шаруашылығымен айналысатын
батыссемиттік сути тайпаларының күшті соққысынан құлады. Аккадтықтар оларды
аморей тайпалары деп атады. Аккад тілінен аударғанда Амурру атауы,
Сирия немесе батыс деген ұғымдарды береді.
Сонымен қатар жеңіл олжадан оңтүстік Месопотамияға басып кірген
эламиттер де бас тартқан жоқ. Ур династиясының соңы элам басып алуымен
аяқталды, Ибби-Суэн патша тұтқынға түседі. Ур династиясының құлауымен
Вавилонияның бірлігі, ынтымағы уақытша тоқырауға тап болады. Гегемондыққа
бір уақытта екі қала, орталық Вавилониядағы Исин қаласы және оңтүстіктегі
Ларс қаласы таласты. Екі қаланың династияларының атауларына баса назар
аударатын болсақ, олар семиттік атаулар. Бұдан біздің байқайтынымыз
Шумердің интенсивті түрде семиттену құбылысы.
Исин патшалары әлсіз билеушілер болды, олар шығыста эламиттермен
күрес жүргізсе, батысында аморейлермен, өз ішінде сеператистік ағымдармен
күрес жүргізулеріне тура келді. Дәл осындай қауіптер Ларс патшаларына да
төнген болатын. (2;87).
Кейін келе патшалар Урукта пайда болды, солтүстікте Сумуабума
негізін салған династия көтерілді. Сол кездегі патша аттарына мұқият көңіл
бөліп қарайтын болсақ, олардың шыққан тектері аморей тайпасынан
болатындығын байқаймыз.
Аталған осы Сумуабума династиясының өкілдері Вавилонды Азияның
астанасы ретінде атағын шығарғандар болды. Сумуабума патшаның ұлы Сумалаилу
Вавилонды Азияның басты қаласы, негізгі орталығы етуге тырысып, осы мақсат
жолында бірқатар шараларды іске асырды.
Атап айтсақ, ол ұсақ аморей патшалықтарының түгелдей басын
біріктірді, және өзінің патшалығына Киш және Сиппар патшалықтарын қосып
алды. Сумалаилу құрған патшалықта өзге жерлік династия өкілдері болған жоқ,
ол таза аморей династиясынан құралды.
Сумалаилудың ұлы оның мұрагері Забум жергілікті Мардук құдай
құрметіне Эсагила храмын тұрғызған болатын.
Осы патшалықтың солтүстігінде жаулап алушылық, басқыншылық пиғылдағы
басқа да семиттік патшалықтар орналасқан болатын. Диалы (Гинда) өзенінің
басқы ағысында Хольвандағы Серипул-Зохаба таулы аймағында, Тигр алқабынан
Элам жеріне өтер жерде Анубанини патша өз барельефін салған болатын.
Бұл патша Загра таулы жоталарын мекен ететін семиттік луллубей
тайпаларының патшасы болатын. Барельефте орналасқан бейне суреттерді
сипаттайтын болсақ, өз жауларын тықсырып жеңіске жеткен патшаның жауынгер
Иштар құдайдың қолынан жеңісті алу кезін бейнелеген.
Негізінен көптеген тарихшылардың пайымдауынша осы таулы аймақта
шумерлік ықпалы бар семиттік тайпалардың осындай сипаттағы, яғни көп
жағдайда соғысты бейнелеген рельефтердің көптеп табылуы осы кезеңнің басты
сипаты саяси бытыраңқылықты меңзейді деп ой қорытады.
Осы Тигр алқабынан Элам жеріне өтер жердегі рельефтерден бүтіндей
семиттік таулы патшалықтар құрылып Сеннаара мәдениетінің негізін салады.
Дәл осындай сипат негізінен эламиттерге де тән болып келеді. Аталған
осы кезеңде эламиттер өздерінің басты мақсаттарын жүзеге асыруға тырысқан
болатын. Сеннаараның құлдырауы, оның орнындағы үлкен империяның орнына
өзара жауласқан ұсақ патшалықтардың пайда болуы эламиттер үшін өте оңтайлы
сәт болғаны белгілі. (3;102).
Сол кезеңде семиттік тайпаларда саяси бытыраңқылық, жалпы құлдырау
байқалатын болса эламдықтарда керісінше саяси өрлеу, өзара ынтымақ, бір
орталыққа жиналу байқалды. Сеннаараның әлсіреуіне байланысты эламиттер
қолайлы сәт туғанын сезіп Лугальзагисси мен Саргонның ізінше батысқа бет
алды. Сонымен қатар эламиттерге Башашушинак және Идадуушинак қалаларын
тастап кеткен исактар (патесилер) қосылған болатын,
Алайда көп жағдайда эламиттердің өзара бірлесуі бейбіт түрде жүріп
отырды, мәселен Суз қаласының әміршілеріне (эламиттер) Қосөзен Туплиашамен
шектесіп жатқан исак (патесилер) өз еріктерімен қосылды.
Сеннаар билеушісінің асқан қатігездігі мен қаталдығынан ығыр болған
патесилер өз тағдырларын осылайша шешті. Дегенмен де эламиттердің саяси бір
орталыққа бірігуі соғыстар нәтижесінде болғаны белгілі.
Элам билеушісі Кудурнахунди көптеген ірі басқыншылық соғыстар
жүргізіп, бұрыңғы семиттік билеушілерді өз артықшылықтарынан айырып
төмендетіп жіберді. Осыдан бастап эламиттердің батысқа жылжуы еш
кедергісіз, өте қолайлы сәттерде өтті.
Ежелгі қасиетті қалалар Урук пен Ниппур толықтай тоналды, Ниппур
қаласында орналасқан храм кітапхана жермен жексен етілді. Кейін төрт мың
жыл өткеннен кейін американдық археологтар осы храм кітапхананы тауып сол
кезеңнің өте бір үлкен мәдениетін ашты.
Ларс патшасы Арадсин Эмутбала далалық аймағындағы билік етуші
Кудурмабук патшаны өз әкесіне балайды. Кудурмабук патша өзін адда деп,
яғни бүкіл аморейлік батыстың әкесімін деп санайды. Негізінен ежелгі
Қосөзен, сонымен қатар бүкіл алдыңғы Азия ежелгі Эламға вассалды қатынаста,
яғни тәуелді болды. Эламиттер тіпті ежелгі қалаларға өз патшаларын қойып
отырған. (3;47).
Кудурмабук патша Ур қаласында Сину храмын тұрғызған болатын. 1912
жылы Лувр мұражайынан Кудурмабук патшаның ежелгі соғыс құдайы Нергалуге
арнаған арнауының жазбасы жарыққа шықты. Ол жазбада Кудурмабук патшаның
Казаллу қаласының билеушісі Мутибалды жеңгені туралы және де Ларс қаласын
басып алып жергілікті династия билігін құлатқаны туралы аса мақтанышпен
айтып жазылған.
Аталған жазбада эламдық билеуші өз әрекетін Ларса тағы үшін кек
қайтарғанын жазған. Кейіннен ол Ларса тағына, қаланы қалпына келтіргеннен
кейін өзінің ұлы Арадсинді отырғызған.
Ал кейін келе Арадсиннің інісі Римсин өзіне Ниппурды және тағы да
басқа оңтүстік қалаларды бағындырды, Урук патшалығын талқандайды, және де
жақсы қаруланған әскерінің арқасында Ану, Энилиля мен Эаны басып алады. Ол
өзін бүкіл Сеннаара билеушісі деп атап, Вавилондық патша Синмубаллит оның
вассалы ретінде эламдық аптша билігін мойындайды.
Эламдық патшалар әлемдік деңгейдегі жаулап алушылар қатарына
қосылып, Сирия мен Палестинаны Саргон мен Нарамсиннен қалған мұра ретінде
өздерінің меншігі санады.
Осындай саяси қақтығыстар негізінде Қосөзен территориясында көптеген
ұсақ және орташа патшалықтар пайда болды. Осы патшалықтар арасындағы өзара
саяси гегемонияға таласқан екі жүзге созылған соғыс өлкедегі саяси күресті
одан әрмен шиеленістірді.
Шумер және Аккад территорияларын аморей тайпалары басып кіріп жаулап
алуының нәтижесінде екі тәуелсіз патшалық пайда болды. Солтүстіктегі
Аккадта жаңа мемлекеттің астанасы – Исин қаласы болса, оңтүстікте эламиттер
кеткеннен кейін аморейлер құрған патшалықтың орталығы – Ларса қаласы болды.
Жаңадан құрылған мемлекеттер Ур династиясы мен державасының мұрагері
атағына таласты, сол себептен де екі династияның да өкілдері өздерін Шумер
және Аккад патшасымыз деп атады. Ежелгі Вавилон патшалығының құрылуына
алып келген саяси талас-тартысқа сонымен қатар тағы да бірнеше мемлекет
қатысты. Олардың ішінде Исиннің солтүстік-шығысындағы Диялы өзенінің
алқабында орналасқан Эшнунна патшалығы мен Евфрат өзенінің орта ағысында
орналасқан Мари патшалықтары да маңызды орын алады. (4;57).
Қосөзендегі барлық мемлекеттерде басқыншы тайпалардың көсемдері
негізін салған аморей династиясы бекіді. Алайда уақыт өте келе басқыншы
тайпа өкілдері жергілікті халықпен ассимилиацияға түсіп араласып кетті.
Аталған бұл процеске бірқатар белгілі жағдайлар ықпал етті. Мысалға,
мәселен Исин патшаның заңдарында аморей тайпасының өкілдеріне Шумер және
Аккадтың жергілікті тұрғындарымен салыстырғанда ешқандай да артықшылық
берілген жоқ. Аталған осындай саяси жағдай аморей тайпаларының наразылығын
туғызып, көтеріліске алып келді. Көтеріліс Липитиштара патшаның мұрагері
Урнинурта тұсында белең алды. Бұл көтеріліс саяси тұрғыда Шумер мен
Аккадтың құл иеленуші ақсүйектерінің позициясын уақытша күшейтуге ықпал
етті.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта
Мари мемлекеті және Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы
өзенінің алқабындағы Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған
мемлекеттердегі билік қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының
өкілінің қолында болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Соғыс барысында негізгі өзара бәсеке мемлекеттер бір-бірін
әлсіретті; мәселен Ларс Оңтүстік Месопотамияда кейіннен бекіген
эламдықтардың жеңіл олжасына айналды. (5;46).
Ежелгі эламдық билеуші Рим-Син (б.з.д.1822 – 1763 жж) эламдық және
шумерлік құдайлардың құрметіне Ларс, Ур және тағы да басқа қалаларда
храмдар тұрғызды, алтыннан және мыстан мүсіндер құйдырды, каналдар
салғызды. Рим-Синнің қол астында Месопотамияның көптеген қалалары Урук,
Ниппур және Исин болды; ал мемлекеттің астанасы болған Ларс қаласы көп
ұзамай Месопотамияның ірі қалаларының біріне айналды.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің
жандануы барлығы да айқын байқалды.
Тигр және Евфрат өзендерінің тасуы наурыздың ортасында
басталып, мамырда жоғарғы деңгейіне жеткен. Евфрат пен Тигрде 2 аптадан
кейін тасиды. Оның үстіне Парсы шығанағынан соғатын теңіз дауылы оңтүстік
Қосөзенде су тасқынын туғызды. Ауыз әдебиетінде жойқын су тасқыны жөніндегі
естеліктер сақталған. Тигр мен Эвфрат өзендерінің тасқыны Қосөзен жерін
суландырып қана қоймай, жергілікті халықтың тұрақты қамқорлығын қажет етті.
Яғни суды егістікке жіберуді, бүкіл маусым бойында егінді суару үшін
аранайы су қоймаларда сақтау, су ұзақ тұрып топырақ сортаңданып кетпес үшін
артылған суды ағызып жіберу қажет болды.
Осыдан-ақ Қосөзендегі ирригацияның маңызын түсінуге болады.
Герродоттың айтуынша, Ассириялықтардың жері жауынмен аз суланады, ал жауын
суы тек кейбір өсімдіктердің тамырына жетеді.Көріп отырғанымыздай, табиғи
жағдайлар тұрғындарға ірі суландыру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік
бермеген. Жасанды суландыру жүйесі Ассирия үшін қосалқы маңызда болды.
Соған қарамастан ассириялық жазбаларда Бүкіл елді астықпен қамтамасыз ету
үшін патшалардың ірі каналдар тұрғызғаны жөнінде айтылады. (6; 158).
Вавилонияда Египеттегі сияқты каналдар тартылған. Каналдардың
ірісі Евфраттан оңтүстікте Тигрға дейін жүргізілген.Вавилондағы
ирригациялық жүйені суреттейтін Страбонның мәліметтері құнды: Евфрат
жаздың басында Армениядағы қардың еруінен тола бастайды. Егер Нілдегі
сияқты каналдар мен арықтар тартпаса жер батпаққа айналады. Сондықтан да
бұл аймақта каналдар қазылды. Бірақ каналдарды қалыпты жағдайда ұстап тұру
мүмкін емес, үйткені мұнда жер төмен және жұмсақ. Нәтижесінде арық көзі
бітеліп су тасқыны қайта болуы мүмкін. Мұны болдырмас үшін қатты ағынды
платинамен ұстап, көзін тазартады. Тазарту оңай іс болғанымен, платинаны
қою көп жұмыс қолын қажет етеді.
Мұндай жағдайлар адамдарды тым ерте ирригацияны қолдануға
итермелейді. Халықтың өсуіне байланысты өңделетін жердің көлемін арттырудың
қажеттігі қауымдардың бейбіт жолмен де, әскери қақтығыс арқылы да
бірігуіне әкелді. Мұның бәрі б.з.д. IV-III мыңжылдықтардағы бейнелеу
өнерінің ескерткіштерінде орын алған. Қазіргі кезде археологтар Ур
қаласынан ежелгі каналдардың ізін тапқан, бұл түсінікті де, өйткені дәл
оңтүстіктен ирригациялық шаруашылықтың дамуы басталған. Көне каналдардың
іздері соңғы жарты ғасырда оңтүстік Қосөзеннің басқа жерлерінен, мысалы
Умма маңынан табылды.
Каналдар суландыруға арналған жай арықтар ғана болып қойған жоқ,
сонымен қатар елдің мәдени және саяси бірігуне әсер етті. Бірқатар
мәтіндерде негізгі каналдардың атаулары кездеседі; мысалы, Арахту каналы
бүкіл елді басып өткен, Наршари каналы, Евфрат өзенінТигрмен
байланыстырған: Лагаш қаласының мәтіндері Урнаншеде каналдар б.з.д. III
мыңжылдықтың басында салынғандығынь атап көрсетеді.Уругкагиннің айтуынша,
1820 кур су сақталатын бассейн қазылған. Ларса династиясының (б.з.д. 1985-
1925 жж.) патшаларының бірі Рим-Синнің кезінде бірқатар каналдар
тұрғызылған. (12;73).
Каналдарды, бассейн қорларын сол қалпында ұстап
тұру,балдырлар мен өсімдіктерден тазарту тым көп жұмыс қолын қажет еткен.
Музейлерде сақталған сына жазулы тақташалар жұмыс күшінің ирригациялық
жүйеге бағыттылғанын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде 2 құжат бар. Соның
бірінде платина тұрғызу үшін 3 күнге 10 әйелдің жіберілгендігі туралы
айтылады. Негізінен әйел адам мұндай ауыр жұмыс істемеген, тек жағдай
шиеленіскен болса жұмысқа арасқан.. Тағы бір тақтайша 28 күнінің бөгет
үшін жіберілгендігін хабарлайды.
Қосөзендегі каналар арнасының кеңдігі 10-20 метрдей
болған, жағалары кірпішпен бекітілген. Егіс алқаптары топырақ арқылы жеке
учаскелерге бөлінген.
Қосөзенде де Египеттегі сияқты бассейнді жүйе
қолданылған. Су учаскелерді кезекпен суландырып оларға тыңайтқыш ретінде
балдырларды қалдырып толтырған. Ежелгі Египеттегі сияқты мұнда да биік су
көтергіш құрылғылар, көбінесе шадуфтар арқылы суарылған.
Ежелгі Қосөзенде аталған осы кезеңде шаруашылық, саяси, әлеуметтік
және экономикалық біршама өрлеулер болғаны белгілі.
Алайда аталған бұл тенденцияларға саяси бытыраңқылық пен билікке
таласқан өзара соғыстар кедергі жасады. Күн тәртібінде тағы да бір
орталықтанған мемлекет құру мәселесі көтерілді.
Урдың ІІІ династиясының билеушілері өздерін салтанатты түрде құдайға
теңеген болатын. Негізінен олардың шынайы статусы құдайға теңестірілген
монарх бейнесі болды. Билеуші билігі өте жоғарғы деңгейде орталықтанған
болды; бұрыңғы прото-мемлекеттер (қала-мемлекеттер), аймақтық бөлімшелер
орталықтан тағайындалған наместниктер арқылы басқарылды. Наместниктер
дәстүрлі түрде энси деп аталды.
Ур билеушілері де саргонидтер сияқты жақсы ұйымдасқан әскер ұстады,
әскердің көп бөлігін көшпелі жауынгерлер аморей тайпаның өкілдері құрады.
Әскермен қатар бір уақытта сонымен бірге мәжбүрлеу элементтері де пайда
болып, сот құрылды, оған қажетті Ур – Намму заң жинағы пайда болды. (13;
64).
Б.з.д. ІІІ мыңжылдықтың аяғында Шумер және Аккад патшалықтары өз
кезегінде мемлекеттің кемелденген үлгісі болды. Ол аюсолюттік билік пен
меншік түрі орталықтанған мемлекет сипатында болды. ІІІ Ур династиясы
тұсында жердің көп бөлігі патшаның қол астында, оның меншігі болды.
Патшаның қол астында жергілікті билеушілердің жері, барлық храмдық
иеліктер мен жаулап алынған жерлер болды. Патша жері өз кезегінде бірнеше
категорияларға бөлінді. Патша жері құлдар еңбегі арқылы өңделді. Әскери
тұтқындар мен жалдамалылардан құралған құлдар өз еңбектерінің ақысын
натуральды түрде алып отырған. Патша жерінің тағы бір бөлігі храм пайдасына
бөлінді. Патша жерінің үшінші бөлігі әкімшілік және храмдық персоналдарға,
кәсіпқой жауынгерлерге пайдаланылуға берілді. ІІІ Ур династиясы кезіндегі
қоғам таза құл иеленушілік сипатта болған болатын.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді. (9;82).
Месопотамияның солтүстігінде әсіресе: Евфратта Мари мемлекеті және
Тигр өзені бойында Ашшур мемлекеті, және де Диялы өзенінің алқабындағы
Эшнунна мемлекеттері маңызды роль атқарды. Аталған мемлекеттердегі билік
қаруланған отрядтарға иек артқан аморей династиясының өкілінің қолында
болды.
Б.з.д. ХХ – ХІХ ғасырларда аталған мемлекеттер өзара шиеленіскен
соғыс жүргізді. Осы саяси соғыс барысында Вавилон (Баб немесе Құдайдың
қақпасы) қаласы өрлеп, тәуелсіздікке қол жеткізеді. Осы қалада І Вавилон
немесе Аморей династиясы орнықты, және де осы династияның билік еткен
уақыты ежелгівавилон кезеңі (б.з.д.1894–1595 жж) деп аталады.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті. Вавилонның орналасқан орны Тигр мен Евфрат өзендерінің түйіскен
алқабындағы орталық бөлігі, стратегиялық маңызы бар, соғысқа және
қорғанысқа өте қолайлы болды. Қаланың аталған осы сипаттары қаланы елдің
саяси орталығына айналуына итермеледі. Тап осы қала орналасқан жерде
Оңтүстік Месопотамия өмірінің қайнар көзі ирригациялық жүйенің негізгі
түйісулері орналасты, және де Алдыңғы Азияның маңызды құрлық жолдары мен
өзен жолдары осы алқаппен өтті.
1.2. Шумерлік қала мемлекеттердің жалпы тарихы.
Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ мыңжылдықтың бірінші жартысындағы
Шумерлік мемлекеттер тарихын (тек орталық астаналарының ауысып отыруы) үш
кезеңге бөлу дәстүрге айналған. Олар: ертединастиялық І кезең,
ертединастиялық ІІ және ертединастиялық ІІІ кезеңдер.
Бірінші кезең ( біздің заманымызға дейіңгі ХХҮІІІ-ХХҮІІ ғасырлар) І
Киш династиясының билік етуімен және Киш қала-мемлекетінің өрлеуімен
сипатталады. Оның билеушілерінің ішінде әсіресе Этана есімі шумерлік
мифтердің басты кейіпкеріне айналған. Мифтердің айтылуында ол бүркіт
қанаттары арқылы аспанға көтеріліп, ол жерден жаратылыс шөбін алып
Шумердің патшалығына негіз салған. Киштің атақ даңқы мықты болғаны
соншалық одан кейіңгі билеушілер Киш лугальі деген атақты алуға тырысты
және ол атақты алғаннан кейін билеушілер лугаль-гегемон атағына сай болды.
Ертединастиялық кезеңнін алғашқы кезеңінін соңында Урук мемлекетінің
дәуірлеуі басталады. Оның алғашқы билеушілері Энмеркар мен Лугальбаганда
мифологиялық жауынгерлерге теңестірілген. Олардың өмірбаяндарына көптеген
эпикалық шығармалар арналған. Соның ішіндегі ең маңызды құндысы Энмеркар
және Араттың жоғарғы абызы атты поэма болып табылады. Аталған шығармада
Шумердің сыртқы байланыстары туралы және шығыстағы таулы ел Аратт пен
Уруктың өзара қарым-қатынастары туралы бай мәлімет беріледі. Онда Шумерден
Араттқа астық пен мал тасылды, ал Араттан Шумерге құрылыс тастары, ағаш,
металлдар (алтын, күміс, қола, мыс) және лазурит тасып әкелінді (7,97).
Ертединастиялық кезеңнін екінші кезеңі (біздің заманымызға дейіңгі
ХХҮІІ-ХХҮІ ғасырлар) Киштің әлсірей бастауынан басталады. Киштің әлсіреуін
Гильгамеш басқарған Урук ұтымды пайдаланды. Кейін келе Гильгамеш шумердің,
одан кейін аккадтың сүйікті эпос кейіпкеріне айналады. Гильгамеш Киш
патшасы Агоймен күресте жеңіске жетіп, Урукты киш гегемониясынан азат
етеді. Гильгамеш және оның мұрагерлері тұсында Уруктың сол кездегі ең ірі
әскери отрядтары болды, оның билеушілері Лагашта, Ниппурда және басқа
қалаларда құрылыстар тұрғызды. Кейін келе Гильгамештің өзі құдайға
теңестіріліп, ежелгі шығыс әдебиетінің тамаша туындысы болып табылатын
Бәрін көрген деген эпоста мадақталған.
Ертединастиялық кезеңнін үшінші кезеңі біздің заманымызға дейіңгі
ХХҮ-ХХІҮ ғасырларды қамтиды. Ол кезеңге өзара бір орталыққа ұмтылу, бүкіл
Шумерді қамтитын ирригациялық жүйе құруға талпыныс жасау, шет елдерге сәтті
жаулап алушылық жорықтар жасау, және мемлекетті таулық және далалық
тайпалар шабуылынан қорғау. Қала-мемлекеттер арасындағы кескілескен ұрыстар
барысында І династия билік еткен Ур мемлекеті өрлейді.
І династия тұсында билеуші билігі оған храмдық шаруашылықты қосумен
және билеуші әйелдерінің жоғарғы абыз қызметіне көтерілуімен күшейе түсті.
І Ур династиясының атақ даңқы туралы патша табытнамалары жеткілікті түрде
мәлімет береді. Патша табытнамаларында өте қымбат жерлеу құралдары, яғни
патшаның келесі өмірінде қажет заттар, соның ішінде салтанатты патша
арбалары, алтындалған, күмістелген ат әбзелдері, сәндік қару-жарақтар
(қанжарлар, найза, дулығалар) және еңбек құралдары (аралар, қашаулар) алтын
мен күмістен жасалған, алтын, перламутр және лазуритпен апталған, мыс пен
күмістен жасалған қайық үлгілері, май шамдар, қабыршақтар, аса қымбат әйел
әсемдік бұйымдары (моншақтар, диадемалар, сырғалар, білезіктер, қымбат
металлдар мен тастардан әр түрлі әшекейлер), тұрмыс заттары (сыра ішуге
арналған ыдыстар, табақшалар) көптеп табылды (12, 64).
Урдағы патша табытнамаларын көптеген зерттеушілер өлімнің ұлы
шахтасы деп атайды. Патшалар мен жоғарғы абыз әйелдерді жерлеу көптеген
құрбандықтар шалумен (кейде тіпті ондаған адамдар, соның ішінде арбакештер,
жауынгерлер, әр түрлі қызметкерлер) жүзеге асырылды.
Біздің заманымызға дейіңгі ХХҮІ ғасырдан бастап ежелгі Қосөзен
аумағында Ур билеушілерін биліктен тайдырған Лагаш қала-мемлекетінің
үстемдігі орнайды. Лагаш мемлекеті династиясының негізін өз кезегінде Ур-
Нанше қалаған болатын. Ур-Нанше Лагаш қаласының негізін салып, қала-
мемлекетте сауданың дамуына ықпал етті, бірқатар каналдар жүргізіп,
бөгендер тұрғызды, храмдар салғызды.
Осылайша ол қала-мемлекеттің идеологиялық-экономикалық берік негізін
қалады. Лагаш мемлекетінің ең гүлденген уақыты Ур-Наншенің немересі
Эанатуме билігі кезімен тұспа-тұс келді. Эанатуме билік еткен жылдары Лагаш
Шумерді түгелдей және де Умма, Киш, Урук, Ларса сияқты ірі қалаларды жаулап
алумен қатар көршілес орналасқан Эламды да бағындырды. Эанатуме үшін
әсіресе Киш мемлекетімен одақтасып алған Уммамен жүргізілген соғыс өте ауыр
тиді.
Лагаш қала-мемлекетінің аталған соғыстағы жеңісі атақты коршун
жазбаларында мәңгі сақталған. Ежелгі Қосөзен мемлекеттерінен аса маңызды
мәліметтер беретін құнды дерек болып табылатын жазбада лагаш
жауынгерлерінің 3600 жау жауынгерін қалай жеңгендігі толықтай баяндалған.
Сонымен қатар осы жаулаушылық соғыстарға байланысты Умма қаласынан табылған
құжат өзара жауласқан екі мемлекет арасындағы ежелгі халықаралық
бейбітшілік келісімнің белгісі болып табылады. Аталған құжатта екі мемлекет
арасындағы шекара және бейбіт келісім болып табылады (31, 125).
Эанатуменің мұрагерлері Лагаштың әскери-экономикалық қуатын ұстап
тұра алмады. Соған байланысты Лагаш қала мемлекетінің Қосөзен аңғарындағы
берік саяси ықпалы әлсіреп кетті. Үздіксіз жүргізілген жаулап алушылық
соғыстар көп қаржыны қажет етті және де Лагаштың өз ішіндегі жағдайларды
тіптен шиеленістіріп жіберді.
Біздің заманымызға дейіңгі ХХІҮ ғасырда Лагаш мемлекетінде энси
билігі үлкен ықпалға ие болады. Өз кезегінде энси Лагаш қала-мемлекетінің
басты құдайы Нингирсудың басты абызы болды. Осылайша екі ықпалды
қызметтердің бірігу процесі билеуші билігін күшейтіп қана қойған жоқ,
сонымен қатар билеуші қарамағына ең бай храм шаруашылығын да шоғырландырды.
Абыздар өз кезегінде заттай және ақшалай салық төлеуге тиіс болды,
ал олар әртүрлі діни салтанаттар мен шаралар өткізу бағаларын өсіре отырып
қоғам мүшелері мен қолөнершілерді барынша қанады. Сонымен қатар мемлекеттің
өзі де еңбекші халықтың алым-салықтарын өсіріп көбейтті. Алым-салық
мәселесін қатаң бақылап, тікелей өз қарамағына алды. Экономикалық қанау
билеушілердің ескі дәстүрлерді жойып, орнына жаңа қанауға ыңғайлы аппарат
құру арқылы күшейе түсті.
Осы барыста Лагашта өте шиеленісті жағдай қалыптасып, мемлекеттік
төңкеріске шейін барды. Мемлекеттік төңкеріс негізінде энси Лугальанда
билігі төмендетіліп, билік басына оның туысқаны Уруинимгина келді.
Мемлекеттік төңкерісті ұйымдастыруда оған әсіресе ру ақсүйектері мен
абыздар қолдау көрсеткен болатын.
Уруинимгина өзінің алты жыл (біздің заманымызға дейіңгі 2318-2312
жылдары) билік еткен жылдары көптеген тиімді шаралар жүргізген болатын. Ол
жүргізген реформалар әсіресе өзін билік басына келуге ықпал еткен
әлеуметтік топтардың мүддесін қорғауға бағытталды. Жоғарғы абыздар
персоналдарынан алым-салықтар алынып тасталды, храмдық шаруашылықтарға
тәуелсіздік берілді (34, 95).
Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы тайпалардың қоныс
ауыстыруы бізге онша көп мәлім емес. Сол кездегі ежелгі Қосөзен
тайпаларының басым көпшілігінің қоныс ауыстыруы болған.
Сырттан келгендер өздері жаулап алған тайпалық одақтардың мекендерін
қиратқан. Қосөзендіктерге дейіңгі халықтардың қалдықтары бірте-бірте
бірігіп кеткен. Біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықта шумерліктер
Тигр мен Евфрат жағалауларын мекендеген. Орталығы осы жерде орналасқан
Қосөзен қала-мемлекеттерінде таптардың қалыптасу процесі жүре бастайды. Бұл
процесс әсіресе орталық аудандарда күшті дамыды. Ал одан арғы түкпірдегі
жерлерде алғашқы қауымдық құрылыс көпке дейін сақталды. Ерте таптық
қоғамның маңызды орталықтары: Урук, Аратт, Шумер, Киш, Лагаш және Ниппур
болды. Бұл жерлердің бәрінде қалың қабатты дуалдармен қоршалған сарайлардың
қалдықтары сақталған. Сарайлардың жан-жағында әр түрлі тұрмыс әулеті бар
жергілікті халықтардың поселкелері болған. Сонымен қатар басқа да толып
жатқан тұрғын поселкелер болған. Ежелгі Қосөзен қала-мемлекеттері халықтары
да егін және мал шаруашылығымен шұғылданған. Қолөнерінің көптеген түрлері
жоғары дәрежеде өркендеген. Бұл процестердің бәрі біздің заманымызға
дейіңгі ІІІ мыңжылдықтың басында белгілі болған.
Сол уақыттың дәрежесімен салыстырғанда, аз уақыттың ішінде ерте
кездегі құл иеленуші мемлекеттің орталығына айналған Шумер қаласы да сол
уақытта пайда болған. Шумер қорғанында және оның сыртында бірнеше ондаған
патша табыты табылған. Археологтар олардың талан-таражға түспей аман
сақталғандарынан көркем қолөнерінің бағалы заттарын және портрет ретінде
жасалған алтын маскалар тапқан. Мазарлар екі түрлі болған — біріншісі,
құдық сияқты, яғни үсті тастан жасалған плиталармен жабылған, тас
шатқалдарда қашап жасалған тік бұрышты шұқырлар, ал екіншісі сол жерде
үйреншікті өмірдің күш-қуаты мен дәрежесін көрсететін үлкен көлемді
(мұнаралы мазарлар) толостар (34, 17).
Патша сарайына жақын жерде бай қолөнершілер үйлерінің қазбалары
табылған. Солардың бірінің — маймен сауда жасайтынының үйінен сызықты
жазумен шимайланған балшықтан жасалған 39 кішкене таблица, ал басқа
біреуінен, сфинкстер үйі деп аталатынынан 10 кішкене таблица табылған. Бұл
жазып-сызудың тек сарай ішінде ғана емес, одан тыс жерде де тарағанын
көрсетеді.
Урук және басқа да сарайлардың ішкі бөлмелері дуалдарға салынған
суреттермен (фрескалармен) әшекейленген. Ежелгі Қосөзеннің бейнелеу
өнерінде әскери көріністер де кездеседі. Арбаға мінген екі қызды
көрсететін, жабайы қабан аулауды көрсететін фрескалар кеңінен белгілі.
Сол кездегі патша сарайларынан сызықты жазумен жазылған балшықтан
жасалған кішкене таблицалардың негізгі бөлігі табылды. Өзінің мазмұны
жағынан бірыңғай келетін жазбаларды зерттеудің негізінде біз ерте құл
иеленуші мемлекеттердің әлеуметтік, экономикалық және саяси құрылысын терең
және нақты қалпына келтіре аламыз. Ежелгі Қосөзен халқының негізгі кәсібі
егін шаруашылығы болған.
Жер учаскелерінің өлшемі астық өнімінің мөлшеріне қарай белгіленген:
бұл — салықтан алынған жер мөлшері толық белгілі емес деген сөз. Мүмкін бұл
жерлер бірте-бірте мемлекеттік статусқа өткен қауымдық жерлер болса керек.
Басқада қызмет адамдары өзінің дәрежесіне қарай, одан азырақ мөлшерде жер
алған. Олардың ішінде құдаймен арадағы абыздар мен олардың жұбайлары
көрнекті орын алған.
Мұнда жаңадан пайда болып келе жатқан жеке меншік өшіп бара жатқан
қауымдық әдет-ғұрып жағдайында пайда болып, өмір сүрген және орасан көп
мөлшерде жер учаскесіне ие болған патша да жерді формальды түрде халықтан
алған (32, 28).
Сонымен қатар Қосөзен патшалығында ірі қара мал шаруашылығы
өркендеген. Әр түрлі қолөнершілік жоғары өркендеу дәрежесіне жеткен.
Қолөнершілер мен әр түрлі мамандықтағы қызметкерлердің үлкен тобы
сарай жұмыстарын атқарған. Кішкене таблицаларда қолөнершілердің, жер
иеленуші-арендаторлардың және басқа да адамдардың жеке тізімдері бар. Сарай
шаруашылығында және жеке адамдарда құлдар (басым көпшілігінде құл әйелдер)
қызмет еткен. Құлдар мен құл әйелдер сарай шаруашылығында жұмысшы
отрядтарға бірігіп, жауапты бақылаушылардың күзетімен жұмыс істеген. Әр
түрлі жұмыстардың есебі өте қатаң жүргізілген. Қала-мемлекеттің жаяу
армиясы және флоты болған. Мемлекет аймақтарға бөлінген. Оларды патшаға
бағынышты энси, гугальдар басқарған.
Мифтерден алынған жазбалардың басқа да археологиялық ескерткіштермен
салыстырғандағы мазмұны және олардың жаңа мәліметтер көрінісі, сондай-ақ
египет жазбаларынан алынған деректер шумерлік мемлекеттерін өзінің шығыс
және батыс көршілерімен өте жиі қатынаста болған деп көрсетеді.
Ескерткіштердің жалпы нұсқасы ежелгі шумер дүниесінің белгілі бір дәрежеде
мәдени бірлігін, қарым-қатынаста болғанын көрсетеді. Алайда шумерлік
мемлекеттердің саяси бірлігі мықты болмады. Мифтер олардың арасында үнемі
болып тұрған соғыстар жайлы естеліктерді сақтаған. Шумерліктер алыс
жерлерге де әскери жорықтар жасаған.
Сызықты жазулары бар саз балшықтан жасалған кішкене таблицалардың
мазмұны біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы шумер қоғамында
мүлік, дүние иелену жағынан өте күшті алшақтык болғанын көрсетеді.
Шумерліктердің әскери жорықтарына, мүмкін, осы ішкі әлеуметтік себептер де
ықпал еткен болуы мүмкін. Жалпы алғанда ежелгі Қосөзенде қала-мемлекеттер
дәуірінде Балқан түбегі оңтүстігінің халықтары әлеуметтік жағынан біркелкі
емес еді. Шағын ерте құл иеленуші мемлекеттердің пайда болуына әкеліп
соққан тап құрылу процесі барлық жерде бірдей жүрген жоқ, ол басым
көпшілігінде теңіз жағалауының жеке аудандарында болды. Уруктағы,
Лагаштағы, Ниппурдағы және басқа жерлердегі ерте құл иеленуші мемлекеттер,
шынын айтқанда, өздерімен көршілес территориялардағы теңіздей қаптаған
алғашқы қауымдық қатынастың ортасындағы таптық қоғамның кішігірім аралдары
сияқты еді. Ертедегі құл иеленуші мемлекеттер құл, алым-салық алу және т.
т. мақсаттармен қауымдық поселкелерге үнемі шабуыл жасап отырды (24, 37).
Сондықтан да біздің заманымызға дейіңгі ІІІ-ІІ мыңжылдықта рулық
жағдайда өмір сүрген кутий және аморей тайпалары Балқан түбегінің солтүстік
аудандарынан оңтүстікке ауыса бастаған кезде, көпшілігінде ерте құл
иеленуші шумерлік мемлекеттер тарапынан айта қалғандай елеулі қарсылық
кездестірген жоқ. Ежелгі Шумер мемлекеттерінің әлеуметтік базасы өте
шектеулі еді. Әрқайсысы өз бетінше өмір сүріп отырған бұл қала-
мемлекеттерді таулық және далалық көшпелі тайпалар тез талқандап, құртып
жіберді.
Шумерлік қала-мемлекеттер мен оған жақын орналасқан аралдар аморей
жаугершілігінен кейін, әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда, рулық
қатынастардың жер-жерде кеңінен тарау бағытын ұстап азғындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz