Адам капиталы теориясының методологиялық аспектiлерi
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ТАРАУ. АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI
1.1 Адам капиталы экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Адам капиталы және соған салынатын инвестиция негізі ... ... ... ... ... 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
I.ТАРАУ. АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI
1.1 Адам капиталы экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Адам капиталы және соған салынатын инвестиция негізі ... ... ... ... ... 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Бүгінгі таңда адам ресурсын қолдану мәселесі өзектi болып отыр. Қазіргі экономикалық жағдайда шешуші рөл адамдікі, сол себепті адам капиталын жан-жақты қолдану қажеттігі туындайды.
Экономикалық стратегияның бағытын, басымдылығын таңдауда жеткізуші мақсатты қойылымды анықтап, әлемдік тенденцияларды ескеру арқылы қоғамдық өмір мен экономикада не болып жатқанын түсінген дұрыс. Қазіргі таңда қоғамдықдамудың басты факторы ғылыми-техникалық прогресс емес, адам сапасы болып отыр.
Біздің ойымызша жаңа менталитеттiң құрылуы мен экономикалыққайта өңдеудiң, шаруашылық субъектiлердiң ойлауы мен әрекетiнiң идеологиялық негiзiнiң бiрi, адам капиталы теориясы болу керек, ол қазiргi күндегi нарықтық экономика жағдайын есептеп, ондағы ғылым мен бiлiм орнын анықтайды, халықтың әлеуметтiк қарым-қатынасын құрудағы тұрақты теориялық база бередi.
Әлемдік жүйедегі болашақ орны мен рөлі адам капиталының сапасына байланысты. Өтпелі кезеңде әсіресе адам дамуы мәселесі кең өріс алуда. Адам капиталы мғнінің өсу концепциясы адамды басты мақсат ретінде қарайды, мұның мғні қоғамдағы позитивтік өзгерістер мен экономикалық көрсеткіштердің өсуі адамдардың негізгі қажеттіктерін қамтамасыз етуге әсер етуі керек және еркіндік беріп, ерікті таңдауға мүмкіндік ашуы керек. Адам да өз әлемін басқаруда өзін-өзі басқару мүмкіндігі мен ынта жігерін дамытуға негізгі күштің бәрі бағытталу керек.
Адам капиталының сапасы білім деңгейіне байланысты. Білімнің рөлі ғылыми-техникалық прогрестің дамуы мен механизацияланған және автоматтандырылған еңбек үлесінің ұлғаюына қарай жоғарылайды. Қазақстанда объективтік жағдайларға байланысты адам капиталының дефициті тұр, сол себепті саны жағынан жетіспеушілікті толтыру үшін сапасына ерекше талаптар қойылуда.
Кез-келген елдегi бiлiм беру жүйесi – ұлттық мәдениеттiң, ұлттық танымның көрсеткiшi, ол экономика, саясат, мәдениет саласындағы өзгерiстердi көрсетiп қана қоймай, өзгерiстерге ғсер етедi. Бiлiм тұлғаны әлеуметтiк-экономикалық процеске тиiмдi қатысуын қамтамасыз ететiн негiзгi фактор болып табылады. Сол себептi бүкiл әлемде бiлiм беруге ерекше көңiл бөлiнедi.
Жаңа XXI ғасыр өзінің әлеуметтік-кономикалық кеңістігіне шықты, оның орталығында - өзінің табиғи және жинаған қасиеттерімен, яғни мүмкіндігі, іскерлігі, өмірлік мамандық тғжiрибесімен адам тұр.
Дамудың стратегиясын дұрыс таңдап оны әрі қарай дұрыс жүзеге асырудан, және ең құнды ресурсы – адам капиталын дұрыс қолданудан Қазақстандағы экономикалық реформа нәтижесімен болашағы шешіледі.
Тәуелсіз Қазақстан үшiн дамудың жоғары сатысы жеткен деңгейдi тұрақтандырып, әрі қарай бiлiм берудi дамыту болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы адам капиталының дамуы және құрылуы.
Экономикалық стратегияның бағытын, басымдылығын таңдауда жеткізуші мақсатты қойылымды анықтап, әлемдік тенденцияларды ескеру арқылы қоғамдық өмір мен экономикада не болып жатқанын түсінген дұрыс. Қазіргі таңда қоғамдықдамудың басты факторы ғылыми-техникалық прогресс емес, адам сапасы болып отыр.
Біздің ойымызша жаңа менталитеттiң құрылуы мен экономикалыққайта өңдеудiң, шаруашылық субъектiлердiң ойлауы мен әрекетiнiң идеологиялық негiзiнiң бiрi, адам капиталы теориясы болу керек, ол қазiргi күндегi нарықтық экономика жағдайын есептеп, ондағы ғылым мен бiлiм орнын анықтайды, халықтың әлеуметтiк қарым-қатынасын құрудағы тұрақты теориялық база бередi.
Әлемдік жүйедегі болашақ орны мен рөлі адам капиталының сапасына байланысты. Өтпелі кезеңде әсіресе адам дамуы мәселесі кең өріс алуда. Адам капиталы мғнінің өсу концепциясы адамды басты мақсат ретінде қарайды, мұның мғні қоғамдағы позитивтік өзгерістер мен экономикалық көрсеткіштердің өсуі адамдардың негізгі қажеттіктерін қамтамасыз етуге әсер етуі керек және еркіндік беріп, ерікті таңдауға мүмкіндік ашуы керек. Адам да өз әлемін басқаруда өзін-өзі басқару мүмкіндігі мен ынта жігерін дамытуға негізгі күштің бәрі бағытталу керек.
Адам капиталының сапасы білім деңгейіне байланысты. Білімнің рөлі ғылыми-техникалық прогрестің дамуы мен механизацияланған және автоматтандырылған еңбек үлесінің ұлғаюына қарай жоғарылайды. Қазақстанда объективтік жағдайларға байланысты адам капиталының дефициті тұр, сол себепті саны жағынан жетіспеушілікті толтыру үшін сапасына ерекше талаптар қойылуда.
Кез-келген елдегi бiлiм беру жүйесi – ұлттық мәдениеттiң, ұлттық танымның көрсеткiшi, ол экономика, саясат, мәдениет саласындағы өзгерiстердi көрсетiп қана қоймай, өзгерiстерге ғсер етедi. Бiлiм тұлғаны әлеуметтiк-экономикалық процеске тиiмдi қатысуын қамтамасыз ететiн негiзгi фактор болып табылады. Сол себептi бүкiл әлемде бiлiм беруге ерекше көңiл бөлiнедi.
Жаңа XXI ғасыр өзінің әлеуметтік-кономикалық кеңістігіне шықты, оның орталығында - өзінің табиғи және жинаған қасиеттерімен, яғни мүмкіндігі, іскерлігі, өмірлік мамандық тғжiрибесімен адам тұр.
Дамудың стратегиясын дұрыс таңдап оны әрі қарай дұрыс жүзеге асырудан, және ең құнды ресурсы – адам капиталын дұрыс қолданудан Қазақстандағы экономикалық реформа нәтижесімен болашағы шешіледі.
Тәуелсіз Қазақстан үшiн дамудың жоғары сатысы жеткен деңгейдi тұрақтандырып, әрі қарай бiлiм берудi дамыту болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы адам капиталының дамуы және құрылуы.
1. Тусеева М. Х. Роль государственного бюджета в человеческом развитии // Финансы Казахстана. 2000.№3-4. С.141-145.
2. Захарова Н. И. Мотивационное управление в социально-экономических системах. Москва-2000. 248с
3. Семенов А. М., Бункина М. К. Экономический человек. М.: Дело, 2000. 176с
4. Казахстан и страны СНГ / Под.ред. Смаилова А. А. Алматы-2001. № 1. 60с.
5. Капица С. Модель роста населения земли и экономическое развитие человечества // Вопросы экономики. 2000. №12. С. 85-106.
6. Кривко Н. И. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан // Экономика и статистика. 2000. №2. С. 9 –16.
7. Ашимбаева А. Т.Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и проритеты развития. Алматы, 2000, 329с.
8. Жиленко Г. И. Экономика Республика Казахстан в годы реформиро -
вания // Экономика и статистика. 2000. № 1. С. 117-123.
9. Семенов А. Посттейлоризм и теория человеческого капитала // МЭиМО. 1995. № 9. С. 20-36.
10. Шокаманов Ю. К. Актуализация индексов человеческого развития стран СНГ в 1991 – 1999 годах ( на основе результатов международ –ных сопоставлении ВВП за 1996 год ) // Экономика и статистика. 2000. №2. С. 25 –30.
11. Грейсон – мл. Д., О Делл К. Американский менеджмент на пороге XXI века / Пер. с. англ. М.: Экономика, 1991. С. 319.
12. Беляева Г. Н. Кожукалова О. Ю. Рынок научно – технической продукции в Республике Казахстан // Экономика и статистика. 2000.№2. С. 40-44.
13. Управление современным образованием: социальное и экономические аспекты / Под ред. А. Н. Тихонова. М.: Вита-Пресс, 1998. 256с.
14. Нусупова А. Проблемы и перспективы инновационного развития Республика Казахстан // Экономика и статистика. 2000. №2. С. 45-51
15. Мухамедиева А. Д. Тенденции развития современного международного рынка труда // Экономика и статистика. 2000. №2 С. 94-99.
16. Султанбекова Г. Коканбаева З. А. Управление социальным развитием Республика Казахстан // Экономика и статистика, №2, 2000. С. 17-24.
2. Захарова Н. И. Мотивационное управление в социально-экономических системах. Москва-2000. 248с
3. Семенов А. М., Бункина М. К. Экономический человек. М.: Дело, 2000. 176с
4. Казахстан и страны СНГ / Под.ред. Смаилова А. А. Алматы-2001. № 1. 60с.
5. Капица С. Модель роста населения земли и экономическое развитие человечества // Вопросы экономики. 2000. №12. С. 85-106.
6. Кривко Н. И. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан // Экономика и статистика. 2000. №2. С. 9 –16.
7. Ашимбаева А. Т.Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и проритеты развития. Алматы, 2000, 329с.
8. Жиленко Г. И. Экономика Республика Казахстан в годы реформиро -
вания // Экономика и статистика. 2000. № 1. С. 117-123.
9. Семенов А. Посттейлоризм и теория человеческого капитала // МЭиМО. 1995. № 9. С. 20-36.
10. Шокаманов Ю. К. Актуализация индексов человеческого развития стран СНГ в 1991 – 1999 годах ( на основе результатов международ –ных сопоставлении ВВП за 1996 год ) // Экономика и статистика. 2000. №2. С. 25 –30.
11. Грейсон – мл. Д., О Делл К. Американский менеджмент на пороге XXI века / Пер. с. англ. М.: Экономика, 1991. С. 319.
12. Беляева Г. Н. Кожукалова О. Ю. Рынок научно – технической продукции в Республике Казахстан // Экономика и статистика. 2000.№2. С. 40-44.
13. Управление современным образованием: социальное и экономические аспекты / Под ред. А. Н. Тихонова. М.: Вита-Пресс, 1998. 256с.
14. Нусупова А. Проблемы и перспективы инновационного развития Республика Казахстан // Экономика и статистика. 2000. №2. С. 45-51
15. Мухамедиева А. Д. Тенденции развития современного международного рынка труда // Экономика и статистика. 2000. №2 С. 94-99.
16. Султанбекова Г. Коканбаева З. А. Управление социальным развитием Республика Казахстан // Экономика и статистика, №2, 2000. С. 17-24.
ЖОСПАР:
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-ТАРАУ. АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI
1.1 Адам капиталы экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Адам капиталы және соған салынатын инвестиция негізі ... ... ... ... ... 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КIРIСПЕ
Бүгінгі таңда адам ресурсын қолдану мәселесі өзектi болып отыр. Қазіргі
экономикалық жағдайда шешуші рөл адамдікі, сол себепті адам капиталын жан-
жақты қолдану қажеттігі туындайды.
Экономикалық стратегияның бағытын, басымдылығын таңдауда жеткізуші
мақсатты қойылымды анықтап, әлемдік тенденцияларды ескеру арқылы қоғамдық
өмір мен экономикада не болып жатқанын түсінген дұрыс. Қазіргі таңда
қоғамдықдамудың басты факторы ғылыми-техникалық прогресс емес, адам сапасы
болып отыр.
Біздің ойымызша жаңа менталитеттiң құрылуы мен экономикалыққайта
өңдеудiң, шаруашылық субъектiлердiң ойлауы мен әрекетiнiң идеологиялық
негiзiнiң бiрi, адам капиталы теориясы болу керек, ол қазiргi күндегi
нарықтық экономика жағдайын есептеп, ондағы ғылым мен бiлiм орнын
анықтайды, халықтың әлеуметтiк қарым-қатынасын құрудағы тұрақты теориялық
база бередi.
Әлемдік жүйедегі болашақ орны мен рөлі адам капиталының сапасына
байланысты. Өтпелі кезеңде әсіресе адам дамуы мәселесі кең өріс алуда. Адам
капиталы мғнінің өсу концепциясы адамды басты мақсат ретінде қарайды, мұның
мғні қоғамдағы позитивтік өзгерістер мен экономикалық көрсеткіштердің өсуі
адамдардың негізгі қажеттіктерін қамтамасыз етуге әсер етуі керек және
еркіндік беріп, ерікті таңдауға мүмкіндік ашуы керек. Адам да өз әлемін
басқаруда өзін-өзі басқару мүмкіндігі мен ынта жігерін дамытуға негізгі
күштің бәрі бағытталу керек.
Адам капиталының сапасы білім деңгейіне байланысты. Білімнің рөлі
ғылыми-техникалық прогрестің дамуы мен механизацияланған және
автоматтандырылған еңбек үлесінің ұлғаюына қарай жоғарылайды. Қазақстанда
объективтік жағдайларға байланысты адам капиталының дефициті тұр, сол
себепті саны жағынан жетіспеушілікті толтыру үшін сапасына ерекше талаптар
қойылуда.
Кез-келген елдегi бiлiм беру жүйесi – ұлттық мәдениеттiң, ұлттық
танымның көрсеткiшi, ол экономика, саясат, мәдениет саласындағы
өзгерiстердi көрсетiп қана қоймай, өзгерiстерге ғсер етедi. Бiлiм тұлғаны
әлеуметтiк-экономикалық процеске тиiмдi қатысуын қамтамасыз ететiн негiзгi
фактор болып табылады. Сол себептi бүкiл әлемде бiлiм беруге ерекше көңiл
бөлiнедi.
Жаңа XXI ғасыр өзінің әлеуметтік-кономикалық кеңістігіне шықты, оның
орталығында - өзінің табиғи және жинаған қасиеттерімен, яғни мүмкіндігі,
іскерлігі, өмірлік мамандық тғжiрибесімен адам тұр.
Дамудың стратегиясын дұрыс таңдап оны әрі қарай дұрыс жүзеге асырудан,
және ең құнды ресурсы – адам капиталын дұрыс қолданудан Қазақстандағы
экономикалық реформа нәтижесімен болашағы шешіледі.
Тәуелсіз Қазақстан үшiн дамудың жоғары сатысы жеткен деңгейдi
тұрақтандырып, әрі қарай бiлiм берудi дамыту болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы адам капиталының дамуы және құрылуы.
I-ТАРАУ. АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI
1. Адам капиталы экономикалықкатегория ретiнде
Экономикалық өсуге адам капиталы тұрғысынан жақындау экономикалық
мәселелердi тәжiрибелiк шешудегi өзiн-өзi жылжытудың шығармашылық көзiн
бiрiншi орынға қояды. Бүгiнгi таңда қазiргi өндiрiстегi индивидтiң орны
мен рөлiн “адамды орталықтандырып” қайта қараған жөн, себебi адам
дамуының басты шарты ретiнде жұмысшы күшiнiң факторлы рөлiнiң азайып,
оның мақсаттылық, бақылау және басқару функциялары өсуде.
Дғстүрлi көзқарастан бас тарту тек экономикалықөсудiң жаңа теориясын
жасау және дамыту жолында ғана мүмкiн. Ол жиналған адам капиталының мөлшерi
мен динамикасын, оның қоғамдықбайлыққұрылымындағы орны мен рөлiн, даму
перспективасы мен тенденциясын анықтауға ғана мүмкiндiк берiп қана қоймай,
сонымен қатар өндiрiстiң материалдықфакторына салынған инвестициямен
салыстырғандағы адамға салынған салымның экономикалықтиiмдiлiгi мен
ғлеуметтiк мғнiн бақылауға мүмкiндiк бередi.
Бүгiнгi таңда экономикалықөсудiң көптеген модельдерi мен теориялары
жасалған, олар екi топқа бiрiктiрiлген:
1. Өсудi қамтамасыз ету көздерiне, факторларына, шарттарына басты назар
аударатын қайта өндiру мғселесiн көтерiп отырған теориялар.
2. Институтционалды-ғлеуметтiк теориялар, онда басты назар ғлеуметтiк
тенденцияға өсу бағасы мен нғтижесiне аударылған, соның iшiнде
“институтционалдыққұрылғы” рөлi мен оның тиiмдiлiгiн қамтамасыз етуге.
Бiздiң ойымызша үшiншi топты атап көрсетуге уақыт келдi.
“Адам капиталы” теориясын, ол өз көзқарасын адамға инвестициялаумен
байланысты жаңа көздермен өсу факторларына бағытталған. Яғни
экономикалықөсудiң құрылып келе жатқан типiнiң динамикасы өндiрiсте
қолданылатын материалдықжағдайына емес, ақпараттық, басқарушылық“адам”
ресурсын дамытуға байланысты, бұл индивид қажеттiгi мен мүмкiндiгiн
ғмбебап дамытуды қажет етедi. Жұмысшының жеке тұлға ретiндегi потенциалын
басымдылықты дамытуға, бүкiл адам индивидуалдығын қоғамдықөндiрiс iс-
ғрекетiне енгiзуге бағытталған, бұл көзқарас қайта өндiру процесiне
жақындауды, “адам өндiрiсi” оның мүмкiндiктерi байлығы тұрғысынан күрт
өзгертедi. Сонымен қатар, ғлеуметтiк қажеттiгiнiң бүкiл спектрiн
қамтамасыз етуге бағытталған адамға деген салым экономикалықөсудiң жаңа
типiн қамтамасыз ететiн шарт ретiнде көрiнедi. Адамды экономикалықталдаудың
жүйелiк орталығына орналастыру “жоспарлы экономика” ғылыми-
техникалықпрогреске қойылған ставка уақыттарындағы нақты бейнесiн ашады.
Iсте даму абстрактылы ғылыми-техникалықпрогресс емес, адам капиталының iс-
ғрекетi. Ол тек материалды негiзгi қорды құрып оның ғылыми-
техникалық“негiзiн” көбейтiп қана қоймай, сонымен қатар тұтынуға деген
мүмкiндiктi қоғамдылыққажеттiлiк жүйесiнiң құрылымы мен сипатын кеңейтедi.
Экономикалықөсудiң жаңа типiн камтамасыз ету көбiне шығармашылыққа
және бейiмдiлiкке тғуелдi. Жеке бастың шеберлiгi, еңбекке ынталылығы,
мамандану деңгейiнiң жоғарылығы және тағы басқалары жоғары бағаланады.
Мұнда жаңа шаруашылықжүйе жайында сөз қозғалып отыр. Басты орында тғрбие
мен бiлiм сапасы, демалыс пен жалпы мғдениетi, денсаулығы қоғам лидерлiгi,
шаруашылықегемендiгiне қолдауға бағытталған экономикалықортадағы
ұстамдылығы тағы басқалары маңызды рөл атқарады.
Индустриалдықтың орнына келген экономикалықөсудiң жаңа типi мына
көзқарас тұрғысынан альтернативтi:
1. Өндiрiстiң материалдықжағдайына емес, адамға деген инвестициялар
көздерiнiң өсуi.
2. Материалдыққор мен еңбек құралдары емес, интеллектуалдық,
ақпараттықресурстар секiлдi факторлардың бастылығы.
3. Құндықформаға емес, адам капиталына мақсатты бағыттау.
4. Нғтиженi бағалау критериi – адам қажеттiгiн қанағаттандыру
дғрежесi, ең бiрiншi шығармашылықеңбек пен еркiндiк қажеттiгiнде.
Бұл негiз экономикалықөсудiң жаңа типiн анықтауға мүмкiндiк бередi
және адам - құрал емес мақсат деген ойға ғкеледi.
Экономикалықөсудi адамдықөлшеуге көшу адамды өндiрушi және тұтынушы
ретiнде ғлеуметтiк-экономикалықмеханизм ортасына қоюға мүмкiндiк бередi.
Бұл өз алдында экономикалықғылымның категориялықақпаратында өзгерiстер
болатынын байқатады. Тек бұрын қалыптасқан категорияларды қайта ойластыруға
емес, жаңаларын жасауға соның iшiнде қоғамдықөндiрiске, оның адамдықөлшемiн
беретiн фундаменттiк категорияны жасауға мүмкiндiк бередi. Мұндай
фундаменттiк категориясына “Адам капиталы” категориясы да жатады. Адам
капиталы түсiнiгi интенсивтi түрде ғлемдiк экономикалықғылымда қолданылады,
ол адам туралы, интеллектуалдықғрекет рөлi туралы, адамға деген салымның
жоғары тиiмдiлiгi мен қажеттiлiгi туралы адам өмiрiнiң негiзгi формасы
ретiнде еңбектi гумманизациялап байыту туралы бiрқатар жағдайларды жоғары
бағалады.
Адамның ғрекет етуi оны қолданудағы қайтарымдылықсубъектiнiң еркiн
қатысуымен негiзделген оның жеке қызығушылығымен оның материалдықжәне
моральдыққызығылушығымен, жауапкершiлiгiмен, мғдениет және
экономикалықкөзқарастың жалпы деңгейiмен негiзделген.
Көпшiлiк күрделi қозғаушы күшi ретiнде тек ғр индивид өзiн жеке тұлға
ретiнде көрсете ғана алады.
Кез-келген қоғам саласының – экономикалық, саяси, ғлеуметтiк ғрекет
етуi ең алдымен адамдарға байланысты. Бұл адамдардың мүмкiндiктерi қандай
болса, саласы қандай болса – жүйе де сондай болады.
Ұлттың байлығы оның адам капиталына негiзделген жапондар олардың өмiр
сүруi табиғи емес адам ресурсына байланысты екенiн ғрқашан да бiлген. Бұл
жерде адам капиталын экономикалықкатегория ретiнде қарастыру керек екенiн
ойлау керек. Өндiрiс пен экономиканың дамуының жаңа заңдары мен
тенденцияларына сғйкес индивидтiң өндiрiстiк мүмкiндiктерiнiң параметрлерi
мен аспектiлерiн көрсету тек категория жүйесiн қолданса ғана мүмкiн
болатынын айтқан жөн. Ал “адам капиталының” мғнiн толықашу үшiн “адам”,
“адам потенциалы”, “жұмысшы күшi”, “адам ресурсы” түсiнiктерiмен бұл
категорияның орнын анықтауымыз керек.
Бiздiң ойымызша “адам капиталын” талдаудағы методологиялықнғтиже
“адам” болып табылады.
Себебi адам – нақты түсiнiк, ал адам капиталы одан туындап отыр, бұл
түсiнiктiң бар болуына адамның болуы ғсер етедi. Қоғамдықтарих адамның
пайда болуынан және қауымдастықтан басталады.
Адамдар қоғамның бiрiншi қажет алғы шарты, ал адам –
қоғамдықөзгерiстiң көзi мен алғы шарты, материалдықөндiрiс негiзi. Яғни
адам – барлықадамдар iс-ғрекетiнiң, барлықадамдар қарым-қатынасының базисi
болып табылады.
“Адам ресурсы” түсiнiгiмен қатар “Адам потенциалы” түсiнiгi жиi
кездеседi.
Адам капиталы – тғрбие және бiлiм алу процесiнде құралатын адамның
өндiрiстiк потенциалы. Н. И. Захаровтың айтуынша “адам потенциалы” “адам
капиталына” қарағанда кең ұғым. Оған елдiң барлықтұрғындары мғдени тарихи
тғжiрибесiмен, бiлiмiмен, мүмкiндiктерi кiредi.
Бiздiң ойымызша “Адам капиталы” “Адам потенциалы” ұғымының бiр бөлiгi.
Қазiргi экономикада ғылымында басқа да түсiнiктер қолданылады: еңбек
ресурсы және адам ресурсы.
Еңбек ресурсы еңбекке қабiлеттi жастағы тұлғалар және еңбекке
қабiлеттi жастан асқан, бiрақжұмыс iстейтiн тұлғалар жатады.
Бұл категория маңызды ғылыми танымдықмғнде, “адам ресурсы” терминi
ресурстарға толықжақындауды, сонымен бiрге бастысы адаммен жақындауды
бiлдiретiндiктен маңызды болып саналады.
Бұл анықтамалардан көрiп отырғанымыздай адам капиталы түсiнiгi К.
Маркстiң жұмыс күшi анықтамасына жақын ғкелiнген. Алайда қарастырылған
түсiнiктер бiрдей емес.
Методологиялықнегiз жасау мақсатында әрі қарай талдау үшiн бұл
түсiнiктер қандай жағдайда тұрғанын анықтау керек. Олар қоғамдыққайта
өндiрiстiң бiр ғана факторын сипаттаса да, оны ғр түрлi көзқараспен,
экономикалықнақты жағдайды талдаудың ғр түрлi сатысында сипатталған “Жұмыс
күшi” техника-экономикалықтғртiптегi категория, ал адам капиталы
қоғамдыққайта өндiрiс категориясына жатады.
Жұмыс күшi – бұл еңбекке қабiлеттiлiгi, ал адам капиталы – бұл
қабiлеттiлiктi жүзеге асыру, бiрiншi жағдайда ол ұстаушының
потенциалдықмүмкiндiктерi, ал екiншi жағдайда нақты ұстаушы көрiнiп тұр.
“Адам капиталын” сипаттағанда келесi ерекшелiктердi ескерген жөн.
1. Қазiргi жағдайда адам капиталы экономикалықөсудiң басты факторы болып
отыр. Д. Грейсон айтқандай: “Адам капиталы – ең тиiмдi ресурс, ол табиғи
ресурс немесе жиналған байлыққа қарағанда маңызды” “Завод, құрал
жабдықжәне өндiрiс запастары емес адам капиталы бғсекелестiк қабiлет пен
экономикалықөсу және тиiмдiлiктiң көзi болып отыр”.
2. Адам капиталын құру, адамның өзiнен және бүкiл қоғамнан шығынды талап
етедi.
3. Адам капиталы мүмкiндiгi мен бiлiктiлiгi түрiнде нақты запас болады,
яғни жинақтаушы болады.
4. Адам капиталына салынатын инвестиция оның иесiне болашақта жоғары табыс
алуын қамтамасыз етедi.
5. Адам капиталына салынатын салым көлемдi, уақыт бойынша ұзақжәне сипаты
бойынша интегралды экономикалықжәне ғлеуметтiк тиiмдiлiк бередi.
6. Адам капиталында физикалыққа қарағанда инвестициялықкезең ұзағырақ.
Кемiнде ол 1-5 жылға дейiн құрайды, ал бiлiмге деген инвестициялықкезең
12-20 жыл құрайды.
7. Адам капиталы физикалықкапиталдан өтiмдiлiк дғрежесiмен
ерекшеленедi. Адам капиталы оны ұстаушыдан тiрi жеке тұлғадан бөлiнбейдi.
Осылайша “Адам капиталы” категориясы экономика ғылымындағы негiзгiлер
қатарына жатады. Оны жасау өндiрiс қызметiмен, бүкiл экономикалық-
ғлеуметтiк жүйемен байланысты кең көлемдегi мғселелердi шешуге мүкiндiк
бередi.
“Адам капиталы” категориясын талдау және оның дамуымен, ғрекет етуiмен,
қайта өндiруiмен байланысты мғселелердi талдау, ғлеуметтiк-
экономикалықдаму моделi мен парадигмасын өзгерту кезеңiнде ерекше
өзектiлiкке ие болады.
2. Адам капиталы және соған салынатын инвестиция негізі
Адам – қоғамның басты өндiрушi күшi. Бұл тезиспен барлықэкономистер
келiскен. Тек адам ғана өндiрiстiң заттай факторларына жан беруде, яғни
капитал мен жерге.
Адам капиталы теориясында бастысы адамды капитал салымы ретiнде,
экономикалықiс-ғрекет объектiсi ретiнде негiз деп тану.
Адамға салынған капитал, өндiрiске салынған инвестиция сияқты басты
капиталын құрайды, ол өз алдына қазiргi мен болашақтың арасында байланыс
тудырады.
Адам капиталы адамның бойындағы табыс ғкелу қабiлетiнiң өлшемi. Адам
капиталына туылғаннан берiлген бойындағы қабiлетi мен таланты және де
бiлiмi мен бiлiктiлiгi кiредi. Бұл нақты айтылған нақосы айтылған сөз адам
капиталының мағынасын толықкөрсетуде.
Адам капиталы инвестициясы дегенiмiз – бiлiктiлiк пен қабiлттi
жоғарылату мақсатындағы кез-келген iс-ғрекет, басқаша айтқанда
жұмысшылардың еңбек өнiмдiлiгi.
Сонымен адам капиталы кең көлемдi, философиялықжәне ғлеуметтiк
түсiнiк, себебi бұл анықтамаға кiрмейтiн адам өмiр сүруiнiң аспектiсi жоқ.
70-жылдардағы дағдарыс, дамыған капиталистік елдерде қалыптасқан
жалдау қарым-қатынасының бғсекенің жаңа формасы мен инвестициялықпроцестің
алға қойылған модификациясының үйлеспейтіндігін көрсетті. Бұл кезеңде батыс
ғдебиетінде либералдықбағыт аналитиктері жұмыспен қамтамасыз ету саясатының
қиындықтары – артықрегламентация мен нарықталабына кешігіп ғсер етудің
нғтижесінде деп тұжырымдады. Бұл жерде кғсіпкерлер динамизмі баланстықжұмыс
пен қамтылуға жедел өсуде база құру үшін адам ресурсын басқару сферасын
күшейіткен жөн. Ғылыми-техникалықреволюция қазіргі кезеңінде жоғары
тиімділікпен жұмыс істейтін жапон фирмалары болып отыр, олардың
тғжiрибесінде жұмыскерлердің әлеуметтікпсихологиялықерекшеліктер і мен
ұлттықдғстүрлеріне бағытталып, адам ресурсын “жеңіл” басқаруға көңіл бөлу
ұлғаюда. Басшылықбағыты мен ұжымдағы жеке қарым-қатынас сипаты кадрмен
жұмыс істеудің маңызды компоненті болып табылады. Сонымен қатар жапон
практикасында еңбек өнімділігі мен рационализациясын өсіруді ынталандыруда
жедел жұмыс топтары мен кішігірім ұйымдар рөлінің жоғары екені дғлелденген.
Мұның бғрі өнеркғсіп төңкерісі кезеңінен келе жатқан
экономикалықғдебиеттерде көрсетіліп келе жатқан орындаушылықжәне
ұйымдастырушылықфункцияларды бөлу идеясына аз сғйкес келеді.
Еңбек қарым-қатынасын талдау саясатында да маңызды Өзгерістер болуда.
Еңбекпен қамтылудың фирма ішіндегі саясаты ол жүріп жатқан
әлеуметтікэкономикалықорта ғана емес, өзі де ғсер етеді. Еңбек факторының
мғселелерін кешенді және объективті талдауда “адам капиталы” теориясын
жақтаушылар жұмысы басқа зерттеулер арасында бөлінеді. Бұл теория
өнімділікті өсіру мен жұмыскерлердің кғсiби потенциялының дамуын
байланыстыра отырып, жұмыспен қамтылудың макроэкономикалықталдау саласын
кеңейтуге мүмкіндік берді.
Жаңа типті жұмыскерлердің ең құнды қасиеттері, олардың жаңа өндіріс
құралдарын игеру мүмкіндіктері, ғр түрлі техникалықжәне
экономикалықпараметрлерді салыстыра отырып қиын жағдайда дұрыс шешім
қабылдауы. Бұл талаптарға сай болу үшін, жұмыскер кғсіпорынның
техникалықжүйесі қалай жұмыс істейтінін түсіну керек,
технологиялықпроцестің жүру барысын сипаттайтын күрделі ақпаратты талдап
алу керек. Еңбек функцияларының мұндай интеграциясында көп нғрсе
ғріптестерімен маманданған түрде қарым-қатынас жасауына, өндіріс сұрақтарын
конструктивті талқылауына байланысты болады.
Атқарушы деңгейдегі жұмыскерлердің коллективтік сипаты күшеюде, бұл жай
да Жапонияның шаруашылықтғжiрибесінде көрінуде, онда өндірістік
ұыймдастырудың базалықбірлігі индивид емес топ болған. Жұмыс жүргізу топ,
бригада тапсырма алады, оны бөлшектеу дирекция бақылауынсыз өз ішінде
жүргізеді. Мұндай тғртіп жаңа күрделі техника енгізу шарттарына сай келеді,
яғни басқару қызметі өндірістік іс-ғрекетінің көп түрлерін тікелей
басқарудан босайды, ол жұмысты жаңа құрлымдықтүрлерге тапсырады – ерекше
типтегі бригадаларға, яғни “новатор бригадаларға”, “супер бригадаларға”
және “кең ауқымды бригадаларға”.
Қазіргі жағдайда білімнің, бiлiктiлiк және күрделі еңбектің
әлеуметтікэкономикалықмғнін түсінуге “адам капиталы” ғсер етті, ол
жұмыскерлердің жалпы және арнайы білімін капиталистік өндірістің тиімділігі
өсуінің маңызды факторы ретінде қарастырады.
“Адам капиталы” жайлы ең алғаш Чикаго экономисті Теодор Шульц айтқан.
Оны талдауға итермелеген Э. Денисон жұмысының айналасындағы дебаттар болды,
онда көптеген статистикалықматериалдар арқылы келесі дғлелденді,
техникалықжаңалықтар және еңбекті қолдану және өндірістік құрал-
жабдықмасштабын кеңейту XIX ғасыр АҚШ-тағы iшкi ұлттықөнiмнің тек жартысын
ғана ұлғайтуды қамтамасыз еткен. Экономикалық өсудің қуаттылығы сғйкес
келетін басқа бір факторды табу қажет болды. Кері жағдайда
барлықэкономикалықфакторлардың баланстықтрансформациясы туралы
классикалықемес пастулаты күдік туғызады. (Ештеңе жоғалмайды және ештеңеден
бір нғрсе туындамайды).
Кей зертеушілер өндірісті ұйымдастыруға көңіл бөлген жөн десе,
екіншілері – еңбекті, ғылыми-техникалықжетістіктерді, экономикалықсаясат
тиімділігін арттыру интенсификациясына көңіл аударды. А.Т. Шульц білім
беруді бөліп көрсетті. Оның айтуынша білім алу арқылы Тейлор интелектін
малмен салыстырған шойыннан қалып құйғыштың өзі жағдайды талдай алатын,
сынықжәне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-ТАРАУ. АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI
1.1 Адам капиталы экономикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Адам капиталы және соған салынатын инвестиция негізі ... ... ... ... ... 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КIРIСПЕ
Бүгінгі таңда адам ресурсын қолдану мәселесі өзектi болып отыр. Қазіргі
экономикалық жағдайда шешуші рөл адамдікі, сол себепті адам капиталын жан-
жақты қолдану қажеттігі туындайды.
Экономикалық стратегияның бағытын, басымдылығын таңдауда жеткізуші
мақсатты қойылымды анықтап, әлемдік тенденцияларды ескеру арқылы қоғамдық
өмір мен экономикада не болып жатқанын түсінген дұрыс. Қазіргі таңда
қоғамдықдамудың басты факторы ғылыми-техникалық прогресс емес, адам сапасы
болып отыр.
Біздің ойымызша жаңа менталитеттiң құрылуы мен экономикалыққайта
өңдеудiң, шаруашылық субъектiлердiң ойлауы мен әрекетiнiң идеологиялық
негiзiнiң бiрi, адам капиталы теориясы болу керек, ол қазiргi күндегi
нарықтық экономика жағдайын есептеп, ондағы ғылым мен бiлiм орнын
анықтайды, халықтың әлеуметтiк қарым-қатынасын құрудағы тұрақты теориялық
база бередi.
Әлемдік жүйедегі болашақ орны мен рөлі адам капиталының сапасына
байланысты. Өтпелі кезеңде әсіресе адам дамуы мәселесі кең өріс алуда. Адам
капиталы мғнінің өсу концепциясы адамды басты мақсат ретінде қарайды, мұның
мғні қоғамдағы позитивтік өзгерістер мен экономикалық көрсеткіштердің өсуі
адамдардың негізгі қажеттіктерін қамтамасыз етуге әсер етуі керек және
еркіндік беріп, ерікті таңдауға мүмкіндік ашуы керек. Адам да өз әлемін
басқаруда өзін-өзі басқару мүмкіндігі мен ынта жігерін дамытуға негізгі
күштің бәрі бағытталу керек.
Адам капиталының сапасы білім деңгейіне байланысты. Білімнің рөлі
ғылыми-техникалық прогрестің дамуы мен механизацияланған және
автоматтандырылған еңбек үлесінің ұлғаюына қарай жоғарылайды. Қазақстанда
объективтік жағдайларға байланысты адам капиталының дефициті тұр, сол
себепті саны жағынан жетіспеушілікті толтыру үшін сапасына ерекше талаптар
қойылуда.
Кез-келген елдегi бiлiм беру жүйесi – ұлттық мәдениеттiң, ұлттық
танымның көрсеткiшi, ол экономика, саясат, мәдениет саласындағы
өзгерiстердi көрсетiп қана қоймай, өзгерiстерге ғсер етедi. Бiлiм тұлғаны
әлеуметтiк-экономикалық процеске тиiмдi қатысуын қамтамасыз ететiн негiзгi
фактор болып табылады. Сол себептi бүкiл әлемде бiлiм беруге ерекше көңiл
бөлiнедi.
Жаңа XXI ғасыр өзінің әлеуметтік-кономикалық кеңістігіне шықты, оның
орталығында - өзінің табиғи және жинаған қасиеттерімен, яғни мүмкіндігі,
іскерлігі, өмірлік мамандық тғжiрибесімен адам тұр.
Дамудың стратегиясын дұрыс таңдап оны әрі қарай дұрыс жүзеге асырудан,
және ең құнды ресурсы – адам капиталын дұрыс қолданудан Қазақстандағы
экономикалық реформа нәтижесімен болашағы шешіледі.
Тәуелсіз Қазақстан үшiн дамудың жоғары сатысы жеткен деңгейдi
тұрақтандырып, әрі қарай бiлiм берудi дамыту болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы адам капиталының дамуы және құрылуы.
I-ТАРАУ. АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI
1. Адам капиталы экономикалықкатегория ретiнде
Экономикалық өсуге адам капиталы тұрғысынан жақындау экономикалық
мәселелердi тәжiрибелiк шешудегi өзiн-өзi жылжытудың шығармашылық көзiн
бiрiншi орынға қояды. Бүгiнгi таңда қазiргi өндiрiстегi индивидтiң орны
мен рөлiн “адамды орталықтандырып” қайта қараған жөн, себебi адам
дамуының басты шарты ретiнде жұмысшы күшiнiң факторлы рөлiнiң азайып,
оның мақсаттылық, бақылау және басқару функциялары өсуде.
Дғстүрлi көзқарастан бас тарту тек экономикалықөсудiң жаңа теориясын
жасау және дамыту жолында ғана мүмкiн. Ол жиналған адам капиталының мөлшерi
мен динамикасын, оның қоғамдықбайлыққұрылымындағы орны мен рөлiн, даму
перспективасы мен тенденциясын анықтауға ғана мүмкiндiк берiп қана қоймай,
сонымен қатар өндiрiстiң материалдықфакторына салынған инвестициямен
салыстырғандағы адамға салынған салымның экономикалықтиiмдiлiгi мен
ғлеуметтiк мғнiн бақылауға мүмкiндiк бередi.
Бүгiнгi таңда экономикалықөсудiң көптеген модельдерi мен теориялары
жасалған, олар екi топқа бiрiктiрiлген:
1. Өсудi қамтамасыз ету көздерiне, факторларына, шарттарына басты назар
аударатын қайта өндiру мғселесiн көтерiп отырған теориялар.
2. Институтционалды-ғлеуметтiк теориялар, онда басты назар ғлеуметтiк
тенденцияға өсу бағасы мен нғтижесiне аударылған, соның iшiнде
“институтционалдыққұрылғы” рөлi мен оның тиiмдiлiгiн қамтамасыз етуге.
Бiздiң ойымызша үшiншi топты атап көрсетуге уақыт келдi.
“Адам капиталы” теориясын, ол өз көзқарасын адамға инвестициялаумен
байланысты жаңа көздермен өсу факторларына бағытталған. Яғни
экономикалықөсудiң құрылып келе жатқан типiнiң динамикасы өндiрiсте
қолданылатын материалдықжағдайына емес, ақпараттық, басқарушылық“адам”
ресурсын дамытуға байланысты, бұл индивид қажеттiгi мен мүмкiндiгiн
ғмбебап дамытуды қажет етедi. Жұмысшының жеке тұлға ретiндегi потенциалын
басымдылықты дамытуға, бүкiл адам индивидуалдығын қоғамдықөндiрiс iс-
ғрекетiне енгiзуге бағытталған, бұл көзқарас қайта өндiру процесiне
жақындауды, “адам өндiрiсi” оның мүмкiндiктерi байлығы тұрғысынан күрт
өзгертедi. Сонымен қатар, ғлеуметтiк қажеттiгiнiң бүкiл спектрiн
қамтамасыз етуге бағытталған адамға деген салым экономикалықөсудiң жаңа
типiн қамтамасыз ететiн шарт ретiнде көрiнедi. Адамды экономикалықталдаудың
жүйелiк орталығына орналастыру “жоспарлы экономика” ғылыми-
техникалықпрогреске қойылған ставка уақыттарындағы нақты бейнесiн ашады.
Iсте даму абстрактылы ғылыми-техникалықпрогресс емес, адам капиталының iс-
ғрекетi. Ол тек материалды негiзгi қорды құрып оның ғылыми-
техникалық“негiзiн” көбейтiп қана қоймай, сонымен қатар тұтынуға деген
мүмкiндiктi қоғамдылыққажеттiлiк жүйесiнiң құрылымы мен сипатын кеңейтедi.
Экономикалықөсудiң жаңа типiн камтамасыз ету көбiне шығармашылыққа
және бейiмдiлiкке тғуелдi. Жеке бастың шеберлiгi, еңбекке ынталылығы,
мамандану деңгейiнiң жоғарылығы және тағы басқалары жоғары бағаланады.
Мұнда жаңа шаруашылықжүйе жайында сөз қозғалып отыр. Басты орында тғрбие
мен бiлiм сапасы, демалыс пен жалпы мғдениетi, денсаулығы қоғам лидерлiгi,
шаруашылықегемендiгiне қолдауға бағытталған экономикалықортадағы
ұстамдылығы тағы басқалары маңызды рөл атқарады.
Индустриалдықтың орнына келген экономикалықөсудiң жаңа типi мына
көзқарас тұрғысынан альтернативтi:
1. Өндiрiстiң материалдықжағдайына емес, адамға деген инвестициялар
көздерiнiң өсуi.
2. Материалдыққор мен еңбек құралдары емес, интеллектуалдық,
ақпараттықресурстар секiлдi факторлардың бастылығы.
3. Құндықформаға емес, адам капиталына мақсатты бағыттау.
4. Нғтиженi бағалау критериi – адам қажеттiгiн қанағаттандыру
дғрежесi, ең бiрiншi шығармашылықеңбек пен еркiндiк қажеттiгiнде.
Бұл негiз экономикалықөсудiң жаңа типiн анықтауға мүмкiндiк бередi
және адам - құрал емес мақсат деген ойға ғкеледi.
Экономикалықөсудi адамдықөлшеуге көшу адамды өндiрушi және тұтынушы
ретiнде ғлеуметтiк-экономикалықмеханизм ортасына қоюға мүмкiндiк бередi.
Бұл өз алдында экономикалықғылымның категориялықақпаратында өзгерiстер
болатынын байқатады. Тек бұрын қалыптасқан категорияларды қайта ойластыруға
емес, жаңаларын жасауға соның iшiнде қоғамдықөндiрiске, оның адамдықөлшемiн
беретiн фундаменттiк категорияны жасауға мүмкiндiк бередi. Мұндай
фундаменттiк категориясына “Адам капиталы” категориясы да жатады. Адам
капиталы түсiнiгi интенсивтi түрде ғлемдiк экономикалықғылымда қолданылады,
ол адам туралы, интеллектуалдықғрекет рөлi туралы, адамға деген салымның
жоғары тиiмдiлiгi мен қажеттiлiгi туралы адам өмiрiнiң негiзгi формасы
ретiнде еңбектi гумманизациялап байыту туралы бiрқатар жағдайларды жоғары
бағалады.
Адамның ғрекет етуi оны қолданудағы қайтарымдылықсубъектiнiң еркiн
қатысуымен негiзделген оның жеке қызығушылығымен оның материалдықжәне
моральдыққызығылушығымен, жауапкершiлiгiмен, мғдениет және
экономикалықкөзқарастың жалпы деңгейiмен негiзделген.
Көпшiлiк күрделi қозғаушы күшi ретiнде тек ғр индивид өзiн жеке тұлға
ретiнде көрсете ғана алады.
Кез-келген қоғам саласының – экономикалық, саяси, ғлеуметтiк ғрекет
етуi ең алдымен адамдарға байланысты. Бұл адамдардың мүмкiндiктерi қандай
болса, саласы қандай болса – жүйе де сондай болады.
Ұлттың байлығы оның адам капиталына негiзделген жапондар олардың өмiр
сүруi табиғи емес адам ресурсына байланысты екенiн ғрқашан да бiлген. Бұл
жерде адам капиталын экономикалықкатегория ретiнде қарастыру керек екенiн
ойлау керек. Өндiрiс пен экономиканың дамуының жаңа заңдары мен
тенденцияларына сғйкес индивидтiң өндiрiстiк мүмкiндiктерiнiң параметрлерi
мен аспектiлерiн көрсету тек категория жүйесiн қолданса ғана мүмкiн
болатынын айтқан жөн. Ал “адам капиталының” мғнiн толықашу үшiн “адам”,
“адам потенциалы”, “жұмысшы күшi”, “адам ресурсы” түсiнiктерiмен бұл
категорияның орнын анықтауымыз керек.
Бiздiң ойымызша “адам капиталын” талдаудағы методологиялықнғтиже
“адам” болып табылады.
Себебi адам – нақты түсiнiк, ал адам капиталы одан туындап отыр, бұл
түсiнiктiң бар болуына адамның болуы ғсер етедi. Қоғамдықтарих адамның
пайда болуынан және қауымдастықтан басталады.
Адамдар қоғамның бiрiншi қажет алғы шарты, ал адам –
қоғамдықөзгерiстiң көзi мен алғы шарты, материалдықөндiрiс негiзi. Яғни
адам – барлықадамдар iс-ғрекетiнiң, барлықадамдар қарым-қатынасының базисi
болып табылады.
“Адам ресурсы” түсiнiгiмен қатар “Адам потенциалы” түсiнiгi жиi
кездеседi.
Адам капиталы – тғрбие және бiлiм алу процесiнде құралатын адамның
өндiрiстiк потенциалы. Н. И. Захаровтың айтуынша “адам потенциалы” “адам
капиталына” қарағанда кең ұғым. Оған елдiң барлықтұрғындары мғдени тарихи
тғжiрибесiмен, бiлiмiмен, мүмкiндiктерi кiредi.
Бiздiң ойымызша “Адам капиталы” “Адам потенциалы” ұғымының бiр бөлiгi.
Қазiргi экономикада ғылымында басқа да түсiнiктер қолданылады: еңбек
ресурсы және адам ресурсы.
Еңбек ресурсы еңбекке қабiлеттi жастағы тұлғалар және еңбекке
қабiлеттi жастан асқан, бiрақжұмыс iстейтiн тұлғалар жатады.
Бұл категория маңызды ғылыми танымдықмғнде, “адам ресурсы” терминi
ресурстарға толықжақындауды, сонымен бiрге бастысы адаммен жақындауды
бiлдiретiндiктен маңызды болып саналады.
Бұл анықтамалардан көрiп отырғанымыздай адам капиталы түсiнiгi К.
Маркстiң жұмыс күшi анықтамасына жақын ғкелiнген. Алайда қарастырылған
түсiнiктер бiрдей емес.
Методологиялықнегiз жасау мақсатында әрі қарай талдау үшiн бұл
түсiнiктер қандай жағдайда тұрғанын анықтау керек. Олар қоғамдыққайта
өндiрiстiң бiр ғана факторын сипаттаса да, оны ғр түрлi көзқараспен,
экономикалықнақты жағдайды талдаудың ғр түрлi сатысында сипатталған “Жұмыс
күшi” техника-экономикалықтғртiптегi категория, ал адам капиталы
қоғамдыққайта өндiрiс категориясына жатады.
Жұмыс күшi – бұл еңбекке қабiлеттiлiгi, ал адам капиталы – бұл
қабiлеттiлiктi жүзеге асыру, бiрiншi жағдайда ол ұстаушының
потенциалдықмүмкiндiктерi, ал екiншi жағдайда нақты ұстаушы көрiнiп тұр.
“Адам капиталын” сипаттағанда келесi ерекшелiктердi ескерген жөн.
1. Қазiргi жағдайда адам капиталы экономикалықөсудiң басты факторы болып
отыр. Д. Грейсон айтқандай: “Адам капиталы – ең тиiмдi ресурс, ол табиғи
ресурс немесе жиналған байлыққа қарағанда маңызды” “Завод, құрал
жабдықжәне өндiрiс запастары емес адам капиталы бғсекелестiк қабiлет пен
экономикалықөсу және тиiмдiлiктiң көзi болып отыр”.
2. Адам капиталын құру, адамның өзiнен және бүкiл қоғамнан шығынды талап
етедi.
3. Адам капиталы мүмкiндiгi мен бiлiктiлiгi түрiнде нақты запас болады,
яғни жинақтаушы болады.
4. Адам капиталына салынатын инвестиция оның иесiне болашақта жоғары табыс
алуын қамтамасыз етедi.
5. Адам капиталына салынатын салым көлемдi, уақыт бойынша ұзақжәне сипаты
бойынша интегралды экономикалықжәне ғлеуметтiк тиiмдiлiк бередi.
6. Адам капиталында физикалыққа қарағанда инвестициялықкезең ұзағырақ.
Кемiнде ол 1-5 жылға дейiн құрайды, ал бiлiмге деген инвестициялықкезең
12-20 жыл құрайды.
7. Адам капиталы физикалықкапиталдан өтiмдiлiк дғрежесiмен
ерекшеленедi. Адам капиталы оны ұстаушыдан тiрi жеке тұлғадан бөлiнбейдi.
Осылайша “Адам капиталы” категориясы экономика ғылымындағы негiзгiлер
қатарына жатады. Оны жасау өндiрiс қызметiмен, бүкiл экономикалық-
ғлеуметтiк жүйемен байланысты кең көлемдегi мғселелердi шешуге мүкiндiк
бередi.
“Адам капиталы” категориясын талдау және оның дамуымен, ғрекет етуiмен,
қайта өндiруiмен байланысты мғселелердi талдау, ғлеуметтiк-
экономикалықдаму моделi мен парадигмасын өзгерту кезеңiнде ерекше
өзектiлiкке ие болады.
2. Адам капиталы және соған салынатын инвестиция негізі
Адам – қоғамның басты өндiрушi күшi. Бұл тезиспен барлықэкономистер
келiскен. Тек адам ғана өндiрiстiң заттай факторларына жан беруде, яғни
капитал мен жерге.
Адам капиталы теориясында бастысы адамды капитал салымы ретiнде,
экономикалықiс-ғрекет объектiсi ретiнде негiз деп тану.
Адамға салынған капитал, өндiрiске салынған инвестиция сияқты басты
капиталын құрайды, ол өз алдына қазiргi мен болашақтың арасында байланыс
тудырады.
Адам капиталы адамның бойындағы табыс ғкелу қабiлетiнiң өлшемi. Адам
капиталына туылғаннан берiлген бойындағы қабiлетi мен таланты және де
бiлiмi мен бiлiктiлiгi кiредi. Бұл нақты айтылған нақосы айтылған сөз адам
капиталының мағынасын толықкөрсетуде.
Адам капиталы инвестициясы дегенiмiз – бiлiктiлiк пен қабiлттi
жоғарылату мақсатындағы кез-келген iс-ғрекет, басқаша айтқанда
жұмысшылардың еңбек өнiмдiлiгi.
Сонымен адам капиталы кең көлемдi, философиялықжәне ғлеуметтiк
түсiнiк, себебi бұл анықтамаға кiрмейтiн адам өмiр сүруiнiң аспектiсi жоқ.
70-жылдардағы дағдарыс, дамыған капиталистік елдерде қалыптасқан
жалдау қарым-қатынасының бғсекенің жаңа формасы мен инвестициялықпроцестің
алға қойылған модификациясының үйлеспейтіндігін көрсетті. Бұл кезеңде батыс
ғдебиетінде либералдықбағыт аналитиктері жұмыспен қамтамасыз ету саясатының
қиындықтары – артықрегламентация мен нарықталабына кешігіп ғсер етудің
нғтижесінде деп тұжырымдады. Бұл жерде кғсіпкерлер динамизмі баланстықжұмыс
пен қамтылуға жедел өсуде база құру үшін адам ресурсын басқару сферасын
күшейіткен жөн. Ғылыми-техникалықреволюция қазіргі кезеңінде жоғары
тиімділікпен жұмыс істейтін жапон фирмалары болып отыр, олардың
тғжiрибесінде жұмыскерлердің әлеуметтікпсихологиялықерекшеліктер і мен
ұлттықдғстүрлеріне бағытталып, адам ресурсын “жеңіл” басқаруға көңіл бөлу
ұлғаюда. Басшылықбағыты мен ұжымдағы жеке қарым-қатынас сипаты кадрмен
жұмыс істеудің маңызды компоненті болып табылады. Сонымен қатар жапон
практикасында еңбек өнімділігі мен рационализациясын өсіруді ынталандыруда
жедел жұмыс топтары мен кішігірім ұйымдар рөлінің жоғары екені дғлелденген.
Мұның бғрі өнеркғсіп төңкерісі кезеңінен келе жатқан
экономикалықғдебиеттерде көрсетіліп келе жатқан орындаушылықжәне
ұйымдастырушылықфункцияларды бөлу идеясына аз сғйкес келеді.
Еңбек қарым-қатынасын талдау саясатында да маңызды Өзгерістер болуда.
Еңбекпен қамтылудың фирма ішіндегі саясаты ол жүріп жатқан
әлеуметтікэкономикалықорта ғана емес, өзі де ғсер етеді. Еңбек факторының
мғселелерін кешенді және объективті талдауда “адам капиталы” теориясын
жақтаушылар жұмысы басқа зерттеулер арасында бөлінеді. Бұл теория
өнімділікті өсіру мен жұмыскерлердің кғсiби потенциялының дамуын
байланыстыра отырып, жұмыспен қамтылудың макроэкономикалықталдау саласын
кеңейтуге мүмкіндік берді.
Жаңа типті жұмыскерлердің ең құнды қасиеттері, олардың жаңа өндіріс
құралдарын игеру мүмкіндіктері, ғр түрлі техникалықжәне
экономикалықпараметрлерді салыстыра отырып қиын жағдайда дұрыс шешім
қабылдауы. Бұл талаптарға сай болу үшін, жұмыскер кғсіпорынның
техникалықжүйесі қалай жұмыс істейтінін түсіну керек,
технологиялықпроцестің жүру барысын сипаттайтын күрделі ақпаратты талдап
алу керек. Еңбек функцияларының мұндай интеграциясында көп нғрсе
ғріптестерімен маманданған түрде қарым-қатынас жасауына, өндіріс сұрақтарын
конструктивті талқылауына байланысты болады.
Атқарушы деңгейдегі жұмыскерлердің коллективтік сипаты күшеюде, бұл жай
да Жапонияның шаруашылықтғжiрибесінде көрінуде, онда өндірістік
ұыймдастырудың базалықбірлігі индивид емес топ болған. Жұмыс жүргізу топ,
бригада тапсырма алады, оны бөлшектеу дирекция бақылауынсыз өз ішінде
жүргізеді. Мұндай тғртіп жаңа күрделі техника енгізу шарттарына сай келеді,
яғни басқару қызметі өндірістік іс-ғрекетінің көп түрлерін тікелей
басқарудан босайды, ол жұмысты жаңа құрлымдықтүрлерге тапсырады – ерекше
типтегі бригадаларға, яғни “новатор бригадаларға”, “супер бригадаларға”
және “кең ауқымды бригадаларға”.
Қазіргі жағдайда білімнің, бiлiктiлiк және күрделі еңбектің
әлеуметтікэкономикалықмғнін түсінуге “адам капиталы” ғсер етті, ол
жұмыскерлердің жалпы және арнайы білімін капиталистік өндірістің тиімділігі
өсуінің маңызды факторы ретінде қарастырады.
“Адам капиталы” жайлы ең алғаш Чикаго экономисті Теодор Шульц айтқан.
Оны талдауға итермелеген Э. Денисон жұмысының айналасындағы дебаттар болды,
онда көптеген статистикалықматериалдар арқылы келесі дғлелденді,
техникалықжаңалықтар және еңбекті қолдану және өндірістік құрал-
жабдықмасштабын кеңейту XIX ғасыр АҚШ-тағы iшкi ұлттықөнiмнің тек жартысын
ғана ұлғайтуды қамтамасыз еткен. Экономикалық өсудің қуаттылығы сғйкес
келетін басқа бір факторды табу қажет болды. Кері жағдайда
барлықэкономикалықфакторлардың баланстықтрансформациясы туралы
классикалықемес пастулаты күдік туғызады. (Ештеңе жоғалмайды және ештеңеден
бір нғрсе туындамайды).
Кей зертеушілер өндірісті ұйымдастыруға көңіл бөлген жөн десе,
екіншілері – еңбекті, ғылыми-техникалықжетістіктерді, экономикалықсаясат
тиімділігін арттыру интенсификациясына көңіл аударды. А.Т. Шульц білім
беруді бөліп көрсетті. Оның айтуынша білім алу арқылы Тейлор интелектін
малмен салыстырған шойыннан қалып құйғыштың өзі жағдайды талдай алатын,
сынықжәне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz