Аударматану және Қ.Нұрмаханов шығармашылығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7
1 АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ Қ.НҰРМАХАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8.41
2 Қ.НҰРМАХАНОВ АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71.73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74.76
1 АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ Қ.НҰРМАХАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8.41
2 Қ.НҰРМАХАНОВ АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71.73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74.76
Тақырыптың өзектілігі. Аударма қай заманда болмасын игеріп, иірудің жетегіне жеңіл көнбейтін, бірден айқара ашыла салмайтын қиын дүние.
Көркем аударма дегеніміз - өзінше өнер, нағыз творчество. Бір шығарманы қайта жаңғыртып жазып шығу деген өте ауыр жұмыс.
Онда бір ғана халықтың ұлттық ерекшелігі сақталып қана қоймай, сонымен бірге сол елдің әдебиетінің шеңберіне тән ұлттық, стильдік ерекшелігі де толық сақталуы тиіс. Сондықтан бар тетік осы әдеби аудармашы еңбегінің сапасына байланысты екені көпке мәлім.
Мұндай аса қиын, таза шығармашылық жұмыс тек көркем сөз шеберлерінің қолынан ғана келетіні белгілі. Неге десеңіз, тәржімаланып отырған шығарманың барлық қалтарыстары мен құпияларына, ой жүйесіне, көркемдік ерекшеліктеріне, сыр-сипатына тек суреткер аудармашы ғана тереңірек бойлай алмақ.
«Аудармашының таланты дегеніміз – көркем пішінді бере алуға қабілеттілік, ол, әрине, шығарманың рухна бойлау, сұлулықты сезіну сияқты қасиеттерден мақұрым қалмауға тиіс», деген В.Г.Белинскийдің сөдері осының айғағы [1, 77].
Аудармашының қасиетті міндеттері туралы айтқан Л.Соболевтің мына бір сөзеріне де көңіл аудармасқа болмас.
«Егер орыс прозаигі, драматургі немесе ақыны әдебиетін орыс тіліне аударып отырған халыққа жанымен берілген болса, осы елдің табиғатын сүйсе, былайша айтқанда, осы халықтың шексіз досы болса, онда сол халықтың әдебиетінің тағдыры үшін толық түрде өзінің жауапкершілігін сезінеді, онда аударманың нәтижесі де керемет болмақ» [ 2, 45].
Бір халықты екінші халыққа кеңінен таныстырып, оларды өзара табыстыратын, бір-бірін шын пейілден құрметтеуге үндейтін, қысқасы, рухани теңестіретін өнер екені мәлім. Оның ішінде әдебиеттің көтерер жүгі, атқарар міндеті ерекше. Ал көркем аударма болса осы аталған қасиетті жүкті жеткізуші алтын көпір іспетті десек асыра айтқандық болмас.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін, бейнелеу қабілетінің шексіздігін көрсетеді. Тәржіма ісі біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүнйетану өрісімізді ұлғайтады.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің бүкіл қазнасы кеңінен қолданылады, өсіп отырады, сонымен қатар ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі уақыттағы әдеби тіліміздің қатарына қосылып жатады.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құрудың, ойды бейнелеудің неше алуан тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған қандай да бір шығармадан болса да, терең үңіле келгенде, әлемдік мәдениеттің ықпалын көрмеу мүмкін емес. Сонымен қатар, аударма оқушыны ылғи жаңа дүниемен, жаңа өмірмен, жаңа ортамен таныстырып отырады.
Аудармашы өзі аударып отырған автордың ойын түсініп, шеберлік сырларын дәл жеткізуі үшін аянбай еңбек етеді, мехнат шегеді.
Көркем аударма дегеніміз - өзінше өнер, нағыз творчество. Бір шығарманы қайта жаңғыртып жазып шығу деген өте ауыр жұмыс.
Онда бір ғана халықтың ұлттық ерекшелігі сақталып қана қоймай, сонымен бірге сол елдің әдебиетінің шеңберіне тән ұлттық, стильдік ерекшелігі де толық сақталуы тиіс. Сондықтан бар тетік осы әдеби аудармашы еңбегінің сапасына байланысты екені көпке мәлім.
Мұндай аса қиын, таза шығармашылық жұмыс тек көркем сөз шеберлерінің қолынан ғана келетіні белгілі. Неге десеңіз, тәржімаланып отырған шығарманың барлық қалтарыстары мен құпияларына, ой жүйесіне, көркемдік ерекшеліктеріне, сыр-сипатына тек суреткер аудармашы ғана тереңірек бойлай алмақ.
«Аудармашының таланты дегеніміз – көркем пішінді бере алуға қабілеттілік, ол, әрине, шығарманың рухна бойлау, сұлулықты сезіну сияқты қасиеттерден мақұрым қалмауға тиіс», деген В.Г.Белинскийдің сөдері осының айғағы [1, 77].
Аудармашының қасиетті міндеттері туралы айтқан Л.Соболевтің мына бір сөзеріне де көңіл аудармасқа болмас.
«Егер орыс прозаигі, драматургі немесе ақыны әдебиетін орыс тіліне аударып отырған халыққа жанымен берілген болса, осы елдің табиғатын сүйсе, былайша айтқанда, осы халықтың шексіз досы болса, онда сол халықтың әдебиетінің тағдыры үшін толық түрде өзінің жауапкершілігін сезінеді, онда аударманың нәтижесі де керемет болмақ» [ 2, 45].
Бір халықты екінші халыққа кеңінен таныстырып, оларды өзара табыстыратын, бір-бірін шын пейілден құрметтеуге үндейтін, қысқасы, рухани теңестіретін өнер екені мәлім. Оның ішінде әдебиеттің көтерер жүгі, атқарар міндеті ерекше. Ал көркем аударма болса осы аталған қасиетті жүкті жеткізуші алтын көпір іспетті десек асыра айтқандық болмас.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін, үйлесімділігін, бейнелеу қабілетінің шексіздігін көрсетеді. Тәржіма ісі біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүнйетану өрісімізді ұлғайтады.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің бүкіл қазнасы кеңінен қолданылады, өсіп отырады, сонымен қатар ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі уақыттағы әдеби тіліміздің қатарына қосылып жатады.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құрудың, ойды бейнелеудің неше алуан тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған қандай да бір шығармадан болса да, терең үңіле келгенде, әлемдік мәдениеттің ықпалын көрмеу мүмкін емес. Сонымен қатар, аударма оқушыны ылғи жаңа дүниемен, жаңа өмірмен, жаңа ортамен таныстырып отырады.
Аудармашы өзі аударып отырған автордың ойын түсініп, шеберлік сырларын дәл жеткізуі үшін аянбай еңбек етеді, мехнат шегеді.
1. Белинский В.Г. «Собрание сочинении в 3-х томах». 1-том. М-1948.
2. Соболев Л.С. «Песни степей» антология казахский.литературый. М., 1939.
3. Нурмаханова М.К. «Литературное наследие Калжана Нурмаханова: литературная театральная критика, переводы и драматургия». Автореф.:дисс.на соиск.уч.степ. канд.фил.наук. Алматы, 2010.
4. Тарақ Ә. Аударма әлемі. Алматы, 2007. – 147 б.
5. Қиядан шалған қыран. Сыншы Қалжан Нұрмаханов туралы естеліктер. Құраст.:М.Қ.Нұрмаханова.– Алматы: Білім, 2007. – 224 б.
6. Нұрмаханов Қ. Дәстүрлі достық. (Мақалалар жинағы).– Алматы, 1962.- 260 б.
7. Сәтбаева Ш.І. Әдебиет өрісі: (Абай және Гете, Лермонтов туралы) //Қазақстан мектебі, -1982. -№11. -с. 67-70.
8. Әдібаев Х. А., Әдібаев М. Жүрегім менің қырық жамау Қазақ филологиясы (Жоғары оқу орындарының профессоры мен оқытушыларының қазақ әдебиеті және тіл мәселелері бойынша ғылыми мақалалар жинағы) 1- кітап, Алматы, -1975. - 3-13 беттер.
9. Левый И. Искусство перевода. Москва: Прогресс. -1974. -с. 397.
10. Федоров А.В. Основы общей теории перевода.- М.: Высшая школа,1985.
11. Ергөбек Қ. Жас та болса, бас болғандай. //Егемен Қазақстан газеті, 2 қараша, 2007.
12. Комиссаров В.Н. «Введение в Современное переводоведение» М.:1979.
13. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). М., «Междунар. отношения», 1975. 240 с.
14. Бельгер Г. Отзвуки //Учитель Казахстана.-1993.-30 декабрь.
15. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литератунные взоимосвязи. М: 1980.- 255с.
16. «Уақыт және қаламгер». 5-кітап. А-1977.
17. А.В.Федоров. «Введение в теорию перевода» М-1953
18. Г.В.Плеханов. «Искусство и литература» М.,1948. – 835 с.
19. А.М.Горький. Собрание сочинений. М., 1948.
20. Бельгер.Г. «Аударма ахуалы ойлантады». Қаз.әдеб. газ.1980.14.11. №46.
21. Ғ.Мұстафин. «Қарағанды». А-1951.
22. Г.Мустафин. «Караганда». М-1953.
23. З.А.Крахмальникова. «Новый мир» жур. 1954 жылы №9.
24. Ғ.Мүсірепов. «Оянған өлке» ром. А-1953.
25. «Советский Казахстан» журнал. №1-6.
26. А.Құнанбаев. Толық шығ.жинағ. 1948.
27. А.Кунанбаев. Собрание сочинений. М-1954.
28. Ғ.Орманов. Таңдамалы шығармалары. ҚМКӘБ.1950.
29. Г.Орманов. Стихи. Алматы.1949.
30. Попович А. Проблемы художественного перевода. - М., 1980. - 450 с.
31. Сыроваткин С. Н. Теория перевода в аспекте функциональной лингвистики; Учебное пособие. - Калинин, 1978. - 84-стр.
32. Резвин И.И., Розенцвейг В.Ю. К обоснованию лингвистической теории перевода // Вопросы языкознания. - 1962, № 5. с. 56-58.
33. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. - М.: Международные отношения, 1980, 166-стр.
34. Мунэн Н. Теоретические проблемы перевода. Перевод как языковой контакт. Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. - М: Международные отношения, 1978, с. 36-42.
35. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. -А.: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1975, 286-6.
36. Айтматов Ч. 3 томдон турған чыгармалар. (Айтматов Ш. «Ақ жауын». қырғызша нұсқасы). – Ф: Кырғызстан, 3 том. 1982 ж. 425 б.
37. Жұртбаев Т. Көркем аударма: табыс пен талпыныс. Алматы, 1979. – 287 б.
38. Ә.Сатыбалдиев сөзі. // Қазақ әдебиеті», 1967, 21 апрель.
39. Айтматов Ч. «Красное яблоко». Алматы, 2004. - 452с.
40. Айтматов Ш. «Қызыл алма». Алматы, 2005. 468 б.
41. «Уақыт және қаламгер». 5-кітап. Алматы, 1977.
42. Әбілов А. «Көркем аударма шеберлігі». Алматы, 1997.
43. Айтматов Ш. «Бетме-бет» қырғызша нұсқасы. Ф.,1982. -446 б.
44. Айтматов Ш. «Бетпе-бет» қазақша нұсқасы. Алматы, 1961.-315б.
45. «Уақыт және қаламгер». 12-кітап. Алматы, 1986.
46. Тарақов Ә.С. «Аударма психологиясы және мәдениеті». Алматы, 2005.
47. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные связи. М. 1972.
48. Айтматов Ч. 3 томдон турған чыгармалар. – Ф: Кырғызстан, 1 том. 1982 ж. 448 б.
49. Айтматов Ч. Джамилия. Повести и рассказы. Фрунзе, 1961. – 315 с.
50. Айтматов Ш. Жәмилә. Повестер мен әңгімелер. Алматы: Жазушы, 1978. – 452 б.
51. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1975.
52. Пірәлиева. Ішкі монолог. Алматы,1994.- 405 б.
53. Майтанов Б.Қ. Портрет поэтикасы. Ғылыми зерттеу Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 8 б.т.
2. Соболев Л.С. «Песни степей» антология казахский.литературый. М., 1939.
3. Нурмаханова М.К. «Литературное наследие Калжана Нурмаханова: литературная театральная критика, переводы и драматургия». Автореф.:дисс.на соиск.уч.степ. канд.фил.наук. Алматы, 2010.
4. Тарақ Ә. Аударма әлемі. Алматы, 2007. – 147 б.
5. Қиядан шалған қыран. Сыншы Қалжан Нұрмаханов туралы естеліктер. Құраст.:М.Қ.Нұрмаханова.– Алматы: Білім, 2007. – 224 б.
6. Нұрмаханов Қ. Дәстүрлі достық. (Мақалалар жинағы).– Алматы, 1962.- 260 б.
7. Сәтбаева Ш.І. Әдебиет өрісі: (Абай және Гете, Лермонтов туралы) //Қазақстан мектебі, -1982. -№11. -с. 67-70.
8. Әдібаев Х. А., Әдібаев М. Жүрегім менің қырық жамау Қазақ филологиясы (Жоғары оқу орындарының профессоры мен оқытушыларының қазақ әдебиеті және тіл мәселелері бойынша ғылыми мақалалар жинағы) 1- кітап, Алматы, -1975. - 3-13 беттер.
9. Левый И. Искусство перевода. Москва: Прогресс. -1974. -с. 397.
10. Федоров А.В. Основы общей теории перевода.- М.: Высшая школа,1985.
11. Ергөбек Қ. Жас та болса, бас болғандай. //Егемен Қазақстан газеті, 2 қараша, 2007.
12. Комиссаров В.Н. «Введение в Современное переводоведение» М.:1979.
13. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). М., «Междунар. отношения», 1975. 240 с.
14. Бельгер Г. Отзвуки //Учитель Казахстана.-1993.-30 декабрь.
15. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литератунные взоимосвязи. М: 1980.- 255с.
16. «Уақыт және қаламгер». 5-кітап. А-1977.
17. А.В.Федоров. «Введение в теорию перевода» М-1953
18. Г.В.Плеханов. «Искусство и литература» М.,1948. – 835 с.
19. А.М.Горький. Собрание сочинений. М., 1948.
20. Бельгер.Г. «Аударма ахуалы ойлантады». Қаз.әдеб. газ.1980.14.11. №46.
21. Ғ.Мұстафин. «Қарағанды». А-1951.
22. Г.Мустафин. «Караганда». М-1953.
23. З.А.Крахмальникова. «Новый мир» жур. 1954 жылы №9.
24. Ғ.Мүсірепов. «Оянған өлке» ром. А-1953.
25. «Советский Казахстан» журнал. №1-6.
26. А.Құнанбаев. Толық шығ.жинағ. 1948.
27. А.Кунанбаев. Собрание сочинений. М-1954.
28. Ғ.Орманов. Таңдамалы шығармалары. ҚМКӘБ.1950.
29. Г.Орманов. Стихи. Алматы.1949.
30. Попович А. Проблемы художественного перевода. - М., 1980. - 450 с.
31. Сыроваткин С. Н. Теория перевода в аспекте функциональной лингвистики; Учебное пособие. - Калинин, 1978. - 84-стр.
32. Резвин И.И., Розенцвейг В.Ю. К обоснованию лингвистической теории перевода // Вопросы языкознания. - 1962, № 5. с. 56-58.
33. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. - М.: Международные отношения, 1980, 166-стр.
34. Мунэн Н. Теоретические проблемы перевода. Перевод как языковой контакт. Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. - М: Международные отношения, 1978, с. 36-42.
35. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. -А.: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1975, 286-6.
36. Айтматов Ч. 3 томдон турған чыгармалар. (Айтматов Ш. «Ақ жауын». қырғызша нұсқасы). – Ф: Кырғызстан, 3 том. 1982 ж. 425 б.
37. Жұртбаев Т. Көркем аударма: табыс пен талпыныс. Алматы, 1979. – 287 б.
38. Ә.Сатыбалдиев сөзі. // Қазақ әдебиеті», 1967, 21 апрель.
39. Айтматов Ч. «Красное яблоко». Алматы, 2004. - 452с.
40. Айтматов Ш. «Қызыл алма». Алматы, 2005. 468 б.
41. «Уақыт және қаламгер». 5-кітап. Алматы, 1977.
42. Әбілов А. «Көркем аударма шеберлігі». Алматы, 1997.
43. Айтматов Ш. «Бетме-бет» қырғызша нұсқасы. Ф.,1982. -446 б.
44. Айтматов Ш. «Бетпе-бет» қазақша нұсқасы. Алматы, 1961.-315б.
45. «Уақыт және қаламгер». 12-кітап. Алматы, 1986.
46. Тарақов Ә.С. «Аударма психологиясы және мәдениеті». Алматы, 2005.
47. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные связи. М. 1972.
48. Айтматов Ч. 3 томдон турған чыгармалар. – Ф: Кырғызстан, 1 том. 1982 ж. 448 б.
49. Айтматов Ч. Джамилия. Повести и рассказы. Фрунзе, 1961. – 315 с.
50. Айтматов Ш. Жәмилә. Повестер мен әңгімелер. Алматы: Жазушы, 1978. – 452 б.
51. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1975.
52. Пірәлиева. Ішкі монолог. Алматы,1994.- 405 б.
53. Майтанов Б.Қ. Портрет поэтикасы. Ғылыми зерттеу Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 8 б.т.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
1 АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ Қ.Нұрмаханов
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8-41
2 Қ.Нұрмаханов АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42-70
ҚорЫтынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..71-73
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...74-76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Аударма қай заманда болмасын игеріп, иірудің
жетегіне жеңіл көнбейтін, бірден айқара ашыла салмайтын қиын дүние.
Көркем аударма дегеніміз - өзінше өнер, нағыз творчество. Бір
шығарманы қайта жаңғыртып жазып шығу деген өте ауыр жұмыс.
Онда бір ғана халықтың ұлттық ерекшелігі сақталып қана қоймай, сонымен
бірге сол елдің әдебиетінің шеңберіне тән ұлттық, стильдік ерекшелігі де
толық сақталуы тиіс. Сондықтан бар тетік осы әдеби аудармашы еңбегінің
сапасына байланысты екені көпке мәлім.
Мұндай аса қиын, таза шығармашылық жұмыс тек көркем сөз шеберлерінің
қолынан ғана келетіні белгілі. Неге десеңіз, тәржімаланып отырған
шығарманың барлық қалтарыстары мен құпияларына, ой жүйесіне, көркемдік
ерекшеліктеріне, сыр-сипатына тек суреткер аудармашы ғана тереңірек бойлай
алмақ.
Аудармашының таланты дегеніміз – көркем пішінді бере алуға
қабілеттілік, ол, әрине, шығарманың рухна бойлау, сұлулықты сезіну сияқты
қасиеттерден мақұрым қалмауға тиіс, деген В.Г.Белинскийдің сөдері осының
айғағы [1, 77].
Аудармашының қасиетті міндеттері туралы айтқан Л.Соболевтің мына бір
сөзеріне де көңіл аудармасқа болмас.
Егер орыс прозаигі, драматургі немесе ақыны әдебиетін орыс тіліне
аударып отырған халыққа жанымен берілген болса, осы елдің табиғатын сүйсе,
былайша айтқанда, осы халықтың шексіз досы болса, онда сол халықтың
әдебиетінің тағдыры үшін толық түрде өзінің жауапкершілігін сезінеді, онда
аударманың нәтижесі де керемет болмақ [ 2, 45].
Бір халықты екінші халыққа кеңінен таныстырып, оларды өзара
табыстыратын, бір-бірін шын пейілден құрметтеуге үндейтін, қысқасы, рухани
теңестіретін өнер екені мәлім. Оның ішінде әдебиеттің көтерер жүгі, атқарар
міндеті ерекше. Ал көркем аударма болса осы аталған қасиетті жүкті
жеткізуші алтын көпір іспетті десек асыра айтқандық болмас.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін,
үйлесімділігін, бейнелеу қабілетінің шексіздігін көрсетеді. Тәржіма ісі
біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүнйетану өрісімізді ұлғайтады.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің
бүкіл қазнасы кеңінен қолданылады, өсіп отырады, сонымен қатар ескіріп бара
жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі уақыттағы әдеби тіліміздің қатарына
қосылып жатады.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құрудың, ойды бейнелеудің неше алуан
тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған қандай да бір
шығармадан болса да, терең үңіле келгенде, әлемдік мәдениеттің ықпалын
көрмеу мүмкін емес. Сонымен қатар, аударма оқушыны ылғи жаңа дүниемен, жаңа
өмірмен, жаңа ортамен таныстырып отырады.
Аудармашы өзі аударып отырған автордың ойын түсініп, шеберлік сырларын
дәл жеткізуі үшін аянбай еңбек етеді, мехнат шегеді.
Яғни ол аударылатын кітаптағы соны дүниені, соны өмірді, соны ортаны,
ең әуелі көзімен көріп тұрғандай ойша қабылдап, оның әрбір ұсақ деталіне
дейін бойына сіңіріп алуы керек те, тек сонан соң ғана ана тілінің бар
мүмкіншілігімен оқушыларына айтып беруге күш салуы шарт.
Аудармашыға қойылатын талап: ол екі тілді де барынша жақсы білуі
тиіс. Оның үстіне, өзі тіл сырын, өзі мәнін, көркемдіктің қадірін білетін,
өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен құбылысты көркем образдылық
тұрғысынан ұғына салатын қиялы ұщқыр, ойы терең, жаны сергек те сезімтал,
ақындық, жазушылық дарынның иесі болуы керек. Қосымша аудармашыға ауадай
қажет нәрсе нағыз энциклопедиялық жан-жақты білім, жоғары мәдениет.
Ол түпнұсқаның тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан, тұрмыс-салтынан,
әдет-ғұрпынан, қоғамдық қалыбынан мол хабардар болуға тиіс. Тіпті жалғыз
сол халықтың ғана емес, жалпы адамзат тарихымен мәдениетіне байласнысты көп
нәрседен хабардар болуы қажет.
Өйткені әрбір ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп
отырмаса, сөзің арғы сырын жеткізе алмайды.
Бұл тұрғыдан аудармашыға ғалымдық ізденімпаздық, әр алуан сөздіктер мен
энциклопедияларға үйірсектіктің мәні өте зор.
Аудармашы қанша дарынды болғанымен, екі тілдің де сырына қанықтығымен
қатар автордың ойы жеткен дәрежеге көтеріле алатындай жан-жақты білім иесі
болмаса, екінші тілде оқушыларға түпнұсқаны бар қасиетімен ашып бере де
алмас еді.
Аудармашы әрқашан өз ана тілінің қырағы сақшысы болуға тиіс. Аудару
үстінде кісі өмір көріністері мен құбылыстарын басқа тілдің (түпнұсқаның)
әсерімен елестетіп, сол тілдің құйылу ағынымен отырғанда өз ана тілінің
жүйесінен шығып кетуі де әбден ықтимал. Мұның өзі әсіресе грамматикалық
жүйелері бір біріне ұқсамайтын тілдерден аударғанда ерекше сезіледі.
Сөз баламаларының дөп түсіп отыруы – көркем аудармадағы ең негізгі
шарттардың бірі. Түпнұсқадағы әрбір сөз, өзінің белгілі тіркесіндегі алатын
орнына қарай, аудармада да дәл жеткізіліп отыруы керек.
Жалпы аудармашыға қойылатын ең бірінші талап: ол екі тілді де барынша
жақсы білуге тиіс. Оның үстіне, өзі тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің
қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен құбылысты
көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын қиялы ұшқыр, ойы терең, жаны
сергек те сезімтал, ақындық-жазушылық дарынның иесі болу керек.
Қазақтың біртуар әдебиетші, аудармашы Қ.Нұрмаханов сондай талант иесі.
Оның қазақ аударматануға қосқан үлесі шексіз. Ол туралы зерттеуші
М.Нұрмаханова былай дейді: К.Нурмаханов посвятил множество статей изучению
вопросов литературы народов СССР, которые были напревлены на освещение
взоимосвиязи и взоимодействия национальных культур. Он являлся автором и
переводчиком многочисленных работ, опубликованных в казахской, русской,
польской, украинской, киргизской печати, которые затем были собраны в
книги, такие, как Литературные заметки(1960), Дәстүрлі достық (1962),
Дос лебізі (1968) [3, 18].
Аударма деген жан-алып, жан беретін жекпе-жек. Бұл сайыста не
аударушы, не аударылушы толық жеңіске ұшырайды,- деп ХYIII ғасырда өмір
сүрген неміс қаламгері аудармашы Шекспир айтқандай, Қ.Нұрмаханов
шығармашылығы биік белестерді бағындырған туындыларды әдебиетімізге
әкелгені шындық. Ол аударма өнерінің азабын көрген, қиындығын сезінген
қаламгерлердің бірі де бірегейі. Әрбір сөздің баламасын табу үшін қаншама
уақытын сарып еткенін оның аудармаларынан-ақ көруге болады. Оның әрбір
аудармасы, яғни әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге көшіріліп қайта
жасалуы, басқа тілдегі түпнұсқа негізінде жазылған еңбектерінің маңызы зор.
Аудармашы шығарманың жалпы мазмұнын ғана жеткізіп қоймай, оның
көркемдік ерекшеліктерін де сақтауға міндетті екенін ескерсек, мұның мәнісі
– көркем шығармаларды аудару барысында жеткілікті даярлығы бар, жазушылық
шеберлігінің негіздеріне жетілген әдебиетшілер ғана жұмыс істей алады деген
сөз. Демек, Қ.Нұрмаханов шетел аудармашыларының тәжірбиесін кеңінен
пайдаланған, реалистік аударманың принциптерін толықтай меңгерген аудармашы
десек артық айтпаймыз.
Талантты аудармашы Қ.Нұрмаханов қырғыз әдебиетіне көп көңіл бөлгенін,
оның қазақ әдебиетіне жақындығын талмай зерттеген қаламгер. Оның дәлелі
ретінде А.Токомбаев, Т.Сыдықбеков, К.Джантошева, Тоқтағұл шығармашылығына
байланысты айтқан ой-пікірлерін айтуымызға болады. Сонымен қатар орыстың
атақты ақыны В.Маяковскийді қырғыздың ақындары А.Токтомбаев пен
Т.Сатылғанов шығармашылығымен байланыстыра зерттеген. Бұндай көп жылдық
тәжірибеден, жалықпай сызу, өшіру және қайта жазу негізінде дамылсыз
машықтана беруден бірте-бірте ашылатын нағыз өнерпаздыққа тән нәзік
шеберлік қосылып, аудармашы автордың әуеніне, үніне айнытпай салып, автор
боп күліп, автор боп жылап, автор боп қатуланады да, өзінің ішкі сезім
дүниесін әрқашан ширатып ұстап, әр мақамға бұра отырып, әр саққа жүгіртіп,
әр шыңға көтеріп зор шығармашылық табысқа кенеледі.
Қ.Нұрмаханов өзінің ең ардақты борышы ретінде – қасиетті ана тілінің
өткірлігі, көріктілігін, икемді оралымдылығын, мағналылығын, күллі сән-
сәулетін арттыра әсемдей түсуге себеп тигізу екенін, ана тілінде
оқитындардың ой-өрісін ұлғайта түсуге қызмет ету екенін нағыз азаматша
түсінген аудармашы. Бұл аудармашылық өнердің шебер шыңы десек артық
айтпаймыз. Өйткені аудармашы әрқашан өз ісінің белсенді қайраткері,
аударманың жанашыр қамқоры, іскер ұйымдастырушысы, батыл жаңашылы болуы
керек. Аудармашыға қойылатын да үлкен талап осы аударылатын еңбекті өз
ыңғайына, қабілетіне, көңілінің сүюіне, қызығуына қарай таңдап алудан
бастап, ақыры кітап болып шығып, көпшілікке таратылуына дейінгі бар
ауыртпалығын мойынына алу болып талап етіледі. Демек ол өзі аударған
шығармалардың, яғни түпнұсқаның екінші авторы.
Кейде көптеген шығармалардың аудармасы нашар болып шығады. Оның себебі
– кейбір аудармашылар өздері әдебиетші бола тұрып, екі тілді жетік біле
тұрып, аударма еңбегіне атүсті қарайды, тиісінше мән бермейді, аударылатын
шығармада суреттелген халықтың өмірін, салтын, тұрмысын, әдет-ғұрпын жақсы
зерттемейді, шығарманың идеялық-көркемдік өзгешеліктерін айқын аңғармайды.
Сондықтан олардың аудармасында түпнұсқаның рухы сақталмайды. Бұған қоса
ешқандай қағидаларға бағынбайтын, шалағай аудармалар да өкінішке орай
кездесіп жатады. Олар әдебиеттің жанрлық ерекшелігі тұрмақ, сол тілдің өзін
жете меңгермей жатып басқа тілден аударма жасауға әрекет ететін
пысықайлардың жемісі. Ал Қ.Нұрмахановта мұндай кемшіліктер кездеспейді.
Қайта өз тілінде еркін, әрі көркем тілде жеткізу байқалады.
Аударма өнерінің қыры мен сырына қатысты айтылған ой толғамдар туралы
сөз еткенде, осы салаға елеулі үлес қосқан, әрі аудармашы, әрі
аударматанушы Қалжан Нұрмақановтың шығармашылық мұрасын зерттеу негізсіз
емес. Сондықтан бұл еңбектің басты мақсаты Қ.Нұрмахановтың аудармашылық
шеберлігі мен қатар қазақ аударма теориясының негізін салуға қосқан үлсін
анықтау болып табылады.
Аталмыш магистрлік зертеу еңбегі кіріспе және екі үлкен тараудан, содай-
ақ, қосымша мен пайдаланған әдебиетер тізімінен тұрады.
Жұмыстың 1-тарауында, Аударматану және Қ.Нұрмахановтың шығармашылығы,
деген тақырыпта сөз қозғалса, 2-тарауында, Қ.Нұрмахановтың аудармаларының
мәні мен маңызы деген мәселеге көңіл аударылады.
Алғашқы тарауға аударматанушының аудармаға қатысты жазған мақалалары
мен сыни-пікірлері, сондай-ақ, зертеу еңбектері арқау болмақ.
Оның осы еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдары мен ұстанымдарына таладау
жасай отырып зертеушінің қазақ аударматану ғылымындағы орынын анықтауға
талпыныс жасалмақшы.
Ал соңғы Қ.Нұрмахановтың аудармаларының мәні мен маңызы, деп
аталатын тарауда аудармашының қырғыз тілінен қазақ тіліне тәржіма жасаған
шығармаларының маңызы туралы сөз болады.
Атап айтқанда, қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың Ақ жауын, Бетпе-бет
атты көркем шығармаларын қазақ тіліне аударудағы Қ.Нұрмахановтың
аудармашылық шеберлігі, оның ішінде, жетістік пен кемшілік мәселесі
қозғалады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу еңбектің басты мақсаты:
( Қ.Нұрмахановтың аудармаларының өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
( Аудармашының шеберлігін, шығармашылық даралығын зерттеп, зерделеу.
Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
• Қ.Нұрмахановтың аудармаларының тарихы мен қалыптасуын жүйелеу;
• Аудармадағы жазушының лирикалық және эпикалық суреттеу тәсілдерінің
көркемдік-эстетикалық қызметінің сақталу деңгейі мен оны жеткізудің
шығармашылық тәсілдерін, амалдары мен құралдарын олардың тұпнұсқаға
сәйкестігі тұрғысынан сараптау;
• Аудармашының көркемдік бейнелеу құралдарын, поэтикалық тілін
аударудағы жетістіктер мен кемшіліктерді жүйелеу мен жинақтау.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізіне З.Ахметов, Қ.Бекқожин,
В. Г. Белинский, Г.Бельгер, М.Қаратаев, А.С.Көпбасарова, Г.Қ. Қазыбек,
Ж.Т.Молдагалиева, Н.Сағындыкова, Ә.Сатыбалдиев т.б. зерттеуші-ғалымдардың
еңбектері алынды.
Ғылыми жұмыстың зерттеу обьектісі: Қазақ Ұлттық кітапханасы, Ұлттық
Ғылым Академиясы, ҚазҰУ-дың кітапханасы және сирек кездесетін қолжазбалар
бөлімі, Қазақ ұлттық техникалық институты, Тіл білімі институты т.б.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Аудармашының қазақ тіліне аударылған
шығармаларының ерекшеліктері жайында теориялық тұрғыдан жазылған ғылыми
мақалалар, кейбір аудармаларына байланысты жазылған сын-пікірлер аз да
болса баспасөз беттерінде кездеседі, бірақ аударма тұрғысынан толықтай
жүйеленіп, жинақталған еңбектер жоқ. Ғылыми тұрғыдан Қ.Нұрмаханов
аудармашылығы жайлы еш жерде арнайы қарастырылмаған.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Магистрлік диссертация жұмысы кіріспе, екі
тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралған.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты мен
міндеттері, теориялық және методологиялық негізі, зерттеу обьектісі мен
зерттелу деңгейі сөз болады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауы Аударматану және Қ.Нұрмахановтың
шығармашылығы деп аталады. Бұнда Қ.Нұрмаханов өмірі мен шығармашылығы,
оның зерттелуі және аудармаларының ерекшеліктері жайлы талдаулар мен
сараптамалық ойлар сөз болады.
Қ.Нұрмахановтың аудармаларының мәні мен маңызы деген екінші тарауда
аудармашының аудармаларының мәні мен маңызы, жетістіктері мен кемшіліктері
жүйеленеді және тарауда қырғыз тіліндегі түпнұсқаны қазақ тіліндегі аударма
мәтіндермен салыстыра талдау қарастырылады.
Жұмыстың қорытындысында Қ.Нұрмаханов туындыларының қазақ тіліндегі көп
нұсқалардың көркемдік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері
сараланады. Соңында жұмыста пайдаланылған әдебиеттер тізімі жазылған.
Зерттеу жұмысының сарапталуы және жариялануы: Зерттеудің нәтижелері әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде 2009-жылы 15-16 мамырда өткен
- Аударматану мен әдеби компаративистиканың өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалында жарияланып, кафедрада
алдын ала қорғауда талқыланып, қорғауға ұсынылды.
1. АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ ҚАЛЖАН Нұрмаханов ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Аударма – қиын да күрделі, жауапты да маңызды, шығармашылық өнердің ең
биігі. Талантты аудармашы әрі аударма зерттеушісі К. Чуковский аударманы
“биік өнер” деп бағалаған. Өйткені неміс халқының классигі И. Гете
пайымдауында “аудармашы еңбегі бүкіл жер шарын біріктіретін,
байланыстыратын маңызды істердің бірі болып қалды және қала береді”. Шын
мәнінде аударма қалыптасу кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейін адамзаттың
арасындағы рухани, мәдени құндылықтарды бір-біріне жеткізуші, халықтар
арасындағы шығармашылық өнерді дамытушы, жалғастырушы болып отыр.
Аударма – сан қырлы, дүние, ол – өнер, мамандық, ғылым, шығармашылық
іс. Тіл өнері жетіліп, өркендеген сайын аударма да үздіксіз өсе береді. Әр
дәуір аударманы жаңа сапалық биікке көтереді, немесе, К.Чуковскийше айтсақ
“дәл аударманың қалай жасалғандығы туралы түсінік қалыптасады”. Аудармашыны
актерге теңеу бекер емес. Аударма – шығармашылық іс әрі өнер, ол
“бәсекелестіктің жоғары түрі, орындаушылықтың бір түрі” (В. Россельс). Чех
әдебиет тарихын зерттеушісі әрі аудармашы О. Фишер ХХ ғасырдың басында
аударма ғылым мен өнер дәнекерлестігінде қызмет екенін айтады. Олай болса,
аудармашы – құрметті мамандық. Өйткені, ол өз ұлтының көркем әдеби
шығармаларын екінші бір халықтың рухани игілігіне айналдырумен бірге, сол
халықтың үздік туындыларын өз елінің қазынасына қосады. Ағылшын жазушысы
әрі сыншысы Илэр Бэлокк “аударма дегеніміз отандық әдебиеттің керемет
шығармасы болып қабылдануы тиіс” деп орынды айтқан [4, 4].
Қазақ әдебиетінде де аударма саласы өткен ғасырдың 50-60 жылдарында
жақсы дамыды. Ғ.Мұстафин, Х.Есенжанов, М.Иманжанов, А.Нұрқатов, Б.Сахариев,
М.Алимбаев, Т.Жароков, Х.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ғ.Қайырбеков, Ғ.Орманов,
Т.Әлімқұлов сынды талантты ақын-жазушыларымыз аударма саласында өзіндік
үлестерін қосты. Солардың ішінде жарқырай көрінген талантты қаламгер
Қ.Нұрмаханов та болды.
Қ.Нұрмаханов қазақ әдебиетінде әдеби сынның дамуы мен қоса,
аудармашылық өнермен де машықтанды. Ол көптеген ақын-жазушыларымыздың
еңбектерін бағалап, олар туралы құнды еңбектер жазумен қатар, орыс, қырғыз
әдебиетінен көптеген құнды шығармаларды аударды.
Қ.Нұрмаханов 1949 жылдан 1963 жылдар аралығында отандық және шетелдік
баспалардан көптеген еңбектері жарық көрді. Атап айтар болсақ:
Литературные заметки (1961), Дос лебізі (1968), Традиционная дружба
(1978), М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясының аудармасы (1949), А.Радищев
Путешествие из Петербурга в Москву (перевод глава Вышний Волчек, 1949),
Н.Тихонов повестерінің аудармасы Вампири (1960), Ш.Айтматов повестері
Алғашқы ұстаз, Жамилия, Материнское поле, Лицом к лицу, Ақ жауын
(1959-1963), Б.Жакиевтің Әке өмірі (1960) т.б көптеген шығармаларды
аударды.
Қ.Нұрмаханов шығармашылығы туралы М.Әлімбаев, Т.Кәкішев, С.Қирабаев,
А.Нұрғожина, Б.Сахариев, К.Құттыбаев, Қ.Мырзаәлиев, Ғ.Қыбышев,
Б.Әбдразақов, Д.Досжан, М.Сүндетов, Б.Тоғысбайұлы тағы басқа да белгілі
зерттеуші-ғалымдар, ақын-жазушылар жазған болатын. Ал аудармашылық
бағыттағы еңбегін зерттеуші Л.Дәуренбекова кандидаттық диссертациясында
Ә.Сатыбалдиев, Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов шығармашығындағы аударманың алатын
орны туралы алғаш тұжырымдар жасаса, зерттеуші, қаламгердің туған қызы
Маржан Нұрмаханова өз әкесінің шығармашылығын оның ішінде сыншылдық
бағыттағы және аудармашылық шеберлігіне бағытталған кандидаттық
диссертациясын қорғады. Ол әкесі туралы былай дейді:
Своим творчеством критик способствовал развитию переводческого дела в
Казахстане. Он считал ведущим принципами эстетики творческий подход к
литературному явлению, хорошее знание стилевого почерка переводимых
произведений, признаков эпохи создания творения, полную и точную передачу
идейного содержания текста и художественной манеры автора. Придержаваясь
этих принципов, переводчик в то же время, всемерно обогащал собственное
мастерство [3, 21].
Әр халықтың аударма ісінің өзіндік тарихы бар. Сондықтан да
Қ.Нұрмахановтың да аударма саласында ұлттық мәдениетті байытуда оның әдеби
тілін жаңартып, жетілдіруде биік рөл атқарды. Украинның көрнекті ақыны И.
Франко “Ежелгі римляндардан бастап бөгде әдебиеттің маңызды және айтулы
шығармаларының жақсы аудармалары өзіндік әдебиеттің негізгі құндылығы болып
қалады” деп атап көрсеткендей, Қ.Нұрмаханов – аударма ісінің бірден бір
тарихи заңдылықтарының негізін қалаған үздіктердің бірі. Демек, ол
халықымыздың мәдениетін өркендетуге, тілінің дамуына, әдебиетінің жаңа
құндылықтармен көбейюіне өз үлесін қосты. Аударма туындылары жоғары
дәрежеде жасалып, өз халықымыздың түпнұсқа шығармасындай оқылды және
бағаланды. Зерттеушілер жақсы аудармаларды бояуы қанық шебер жасалған
портретке теңеді. Мәселен, әдебиеттанушы ғалым, профессор Қ.Ергөбек өзінің
естелігінде Әдебиетші мұрасын көзге толық елестеткісі келген жағдайда,
қырғыз әдебиетінін, оның ішінде Шыңғыс Айтыматов шығармаларын
қазақшалағанын, повестерін сахналағанын айтамыз.
Қаламгер әр туындысына күш-жігерді, талант қуатын әр түрлі жұмсайды,
аяқталған соң әрқайсысынан әр түрлі әсерленіп, ләззат алады. Қалжан
Нұрмаханов - әдебиеттің қос өрім екі сағасын да қатар ұстап, екеуіне де
дарын қуатын аямай сарқа жұмсап, қалам қиын-қызығына берілген адал жанмен
екеуінен қатар рухтанған, қатар ләззаттанған қаламгер.Сондықтан оның әдеби
сын зерттеулерімен бірге аударма, повесть негізінде жазылған пьесаларын да
өзінің тума перзенті деп қараған жөн [5, 38].
Аударматану тарихына – әдебиетпен жедел түрде дамып, жетілдіретін
үрдіс ретінде қарасақ, осы орайда Қ.Нұрмахановтың аударма туралы ойларына
тоқталмай кету мүмкін емес. Ол аудармашылық қарымдылығымен қатар аударма
теориясының да негізін қалаушылардың бірі. Ол өз мақалаларында аударма ісі
де үнемі жаңарып, үздіксіз дамитындығын, әр кезеңдегі ұрпақтың әдебиетке
деген талап-талғамы өскен сайын, тіл де байып, өзгеріске түсіп
отыратындығын, аударманың түрленетіндігін айтқан. Мысалы, қаламгердің
Түпнұсқа және аударма деген мақаласында: Біздің әдебиеттану ғылымымызда
аударма теориясы – өте кеш ескерілген, өте балаң, төл күйінде қалған
салалардың бірі. Аударма теориясының шабандап, аудармашылық тәжірбиемізден
қозыкөш жер артта қалуы біздің аударма өнерімізге өзінің кері әсерін
тигізіп келе жатқаны да баршамызға кеңінен мәлім[6, 84], - дей келе,
зерттеуші өзінің аударма теориясына қатысты ойларын ары қарай сабақтап,
сонау Абай дәуіренен бастап түбегейлі мәселелерді кеңінен қозғайды.
Шын мәнінде аудармашылық сауаттылықты, білімді, тәжірибені жетілдірудің
үлкен құралы – аударма теориясы. Әдебиеттанудың аударма теориясы, ең
бастысы, аудармашыларды тәрбиелеуге қызмет етеді. Ал аударма сыны мен
зерттеуі аудармашы шеберлігін шыңдайды, шығармашылық ізденіске ықпал
жасайды.
Көркем аударма – үлкен шығармашылық іс, оның нәтижесі – басқа тілде
жаңа көркемдік құндылықты жасаумен бағаланады және сол арқылы аудармашының
шығармашылық белсенділігін танытады.
Осыдан келіп, аударма деген ұғымға анықтама беріп өтсек. Аударма –
түпнұсқаны оның түрі, мазмұны бірлігінде жаңа тілдік құралдармен жасап шығу
әрі төлтуындыдағы көркем шындықты бейнелеп жеткізу дер едік. Ал бұл туралы
профессор Ә.Тарақ өзінің Аударма әлемі еңбегінде:
Аударма – мәтінді басқа тілде қайталап жасап шығу. Егерде сөз
шығармалары шындық сәттерін жеке тұлғаның санасымен бейнелеудің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі болса, аударма бейнеленген дүниені өз тілінде
қайта бейнелеп шығу. Ол шындықтың мезеттерін тікелей бейнелемейді,
басқаның санасында мазмұндалғанын, ойластырылғанын бейнелейді. Аудармада
фактінің сипатталуы емес, факт туралы ой аударылады. Яғни ол – басқа
адамның ойлау қызметінің нәтижесін дәл сондай етіп қайта жасап шығу.
Аудармашы ең аз дегенде бір мезгілде екі мәдениетке назар аударатын, екі
тілді меңгерген тұлға. Аудармашыны кейде менсінбеген кейбіреулер “екі
мырзаның құлы, қызметшісі” деп атап та кеткен [4, 8].
Демек, аудару дегеніміз – яғни басқа тілдің құралдарымен бұдан бұрын
жеткізілген дүниені екінші бір тілдің құралдарымен дұрыс әрі толық жеткізіп
шығу. А.Д. Швейцер: “Аударма бір бағыттағы тіларалық әрі мәдениетаралық
коммуникацияның екі желілі процесі” дейді. Ж. Мунен: “Аударма бұл тілдердің
дәнекерлестігі, билингвизм (қос тілділік) құбылысы” деп көрсетсе, Я.И.
Рецлкер: “Аудармашы міндеті басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұнын
стилистикалық және экспрессивтік ерекшеліктерін сақтау арқылы оны тұтастай
және дәл жеткізе білу”. Яғни бірнеше тілде айтылған ақпараттың тепе-теңдігі
аударма дәлдігінің өлшемі болса, тұтастылығы, толыққұндылығы және
баламалылығы сол ақпаратты аудармада соған тең келетін құралдармен жеткізу
болып табылады. Сонымен, қайта әңгімелеуден бір ерекшелігі аударма тек қана
түпнұсқада не айтылса соны жеткізу ғана емес, онда қалай жеткізілсе, дәл
сондай етіп тәржімалау.
В. И. Виноградов “Аударма – сөз өнерінің ерекше, өзіндік үлгідегі әрі
өз бетінше жасалатын түрі” – дейді. Бұл екінші рет қайталанатын өнер, басқа
тілдің материалында түпнұсқаны қайта жасап шығу өнері. Аудармашы өнері кез
келген орындаушылық өнерге ұқсас [4, 11].
Негізі аударма туралы ғылым мен аудару ғылымы екі бөлек дүние.
Аударма туралы ғылымның нысаны – тұтастай аударма үдерісі (процесі), яғни
екі тілдік коммуникацияның актісі ретінде түсіндіріледі. Аударма
теориясының мәні аударма үдерісінің негіздерін және барлық заңдылықтарының
сипатталуын ашу.
Қ.Нұрмаханов осы екі ғылымды өн бойына дарыта алған аса талант иесі.
Өйткені аудару ғылымы, немесе аударма өнері – аудармада дұрыс шешім таба
білу болса, аударма туралы ғылым – аударма теориясы және аударматану, оны
зерттеу екенін ескерсек, Қ.Нұрмаханов осы екеуін де ұштастыра білген. Яғни,
ол – аудармашы, әрі аударматанушы да.
Қ.Нұрмаханов аудармаларында шығармадағы жай ғана тілдік элементтерді
жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді жеткізуімен шеберлік
танытады. Көркем аудармаларында – көркем шығармашылықтың асқан үлгілерін
көрсетеді. Онда түпнұсқаны негізге ала отырып, өзіндік қолтаңбасын да
айқындайды. Ал мұндай, түпнұсқалық шығармашылықты шынайы түрде жеткізе білу
– аудармашының басты ерекшелігі. Аудармашының шығармашылық тәсілі негізінен
оның дүниетанымын да танытады. Өзінің дүниетанымына сәйкес ол өзі таңдап
алған шығармалардағы көркем шындықты мазмұн мен түр бірлігінде, жекеден
жалпыға дейінгі тұтастықтың байланысында бейнелейді. Осы арқылы оның
авторлық ұстанымы байқалады.
Авторлық ұстаным дегеніміз – дүниетанымдық категория. Бұл - өмірді,
дүниені, дүниедегі өзін қаламгерлік тұрғыдан түсіну мен талдау деп
зерттеуші Д. Затонский авторлық ұстанымды айқын танып, аудармада шынайы
жеткізу шығармадағы көркем мазмұн, идеядан бастап мәтіндік құрылымға дейін
тегіс қамтитынын анықтайды. Авторлық ұстаным, дүниетаным аудармада да
айқындалуы тиіс. Аудармашының дүниетанымын жеке сөздер мен тіркестерден
және де көбінесе тұтастай әдеби элементтен, яғни мәтіннің аяқталған
үзінділерінен іздеуге болмайды. Көп жағдайда осынау дүниетанымның мәні де
аудармашының түпнұсқаға деген жалпы қатынасынан аңғарылады. Ол аударатын
шығарманы таңдап алуынан басталып, оның стилін қабылдап, түсінумен
аяқталады. Аудармашының дүниетанымы түпнұсқа аудармасы түрі мен мазмұнының
бірлігін қарастырып қана қоймай, аудармадағы ұлттық түрді сәйкестіру туралы
мәселені де осы бірлікте шешеді. Демек авторлық ұстаным арқылы көркем
аударманың тұтастай кешенді екенін байқаймыз.
Ал көркем аударманың тұтастай кешеніне: ақпараттық, эстетикалық және
қоғамдық-саяси міндеттер жатады. Қ.Нұрмаханов аудармалары оқырманды
Ш.Айтматов шығармалармен ғана таныстырып қоймайды, сол халықтың
әдебиетімен, мәдениетімен, өмірімен таныстырады. Сондықтан да аталған
аудармалар, сондай-ақ отандық түпнұсқалық туынды жасауымен, эстетикалық
құндылықтармен оқырман талабын қанағаттандырады, ол түпнұсқалық көркем
шығарманың дамуына ықпал етті, әдебиеттің, тілдің, мәдениеттің
интернационалдық қатынасының құралына айналды. Аударма нұсқалар оқырманды
түпнұсқаға жақындатты, соның нәтижесінде басқа ұлт тілін оқып, үйренуге
көмектесті, бағыт берді.
Әдебиет өз тілінде, ұлт көлемінде өсумен қатар, басқа да өскелең ұлт
әдебиетінің жақсы шығармаларын ұдайы қосып алып, байып отыратыны бәрімізге
белгілі. Біздің қазақ әдебиетінде де басқа тілдерден көптеген кітаптар
аударылып жатқаны да, бұл жұмыстың кең көлем алуы да өте заңды. Бұл
мәдениетіміздің өскендігінің бір белгісі. Жазба әдебиет тілдің баюына,
өсуіне, қалыптасуына көп қызмет ететіні белгілі. Кейінгі ұрпақ тілді ел
аузынан үйренумен қатар, кітаптан, газеттерден, журналдардан, радио,
телевидениеден үйренеді. Әдебиет тілі көпшілікке ұстаздық етеді. Әдебиеттің
асқан шеберлері шығармаларына өте жауапты қарап, Маяковскийдің тілімен
айтқанда, кейде бір сөз табу үшін мыңдаған тонна сөз рудасын атқарған.
Міне, осы тұрғыдан қарағанда аударма әдебиетінің тілі осы жоғарыда айтылған
талапқа сай келе ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен төл шығарма мен
аударма шығарманың тілін салыстырып қарасақ, біраз нәрсені аңғарамыз. Сонда
аударма тілі мен төл шығарманың тілінде көп жағдайларда айырмашылық барын
көреміз.
Басқа ұлттық аударма мектептермен салыстыра қарастырғанда, қазақ
аударма мектебінің қалыптасып, жеке отау тіккеніне аса ұзақ уақыттың
болмағандығы баршаға аян. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Ы.Алтынсарин мен
А.Құнанбаев сынды қазақтың ұлы ойшылдары қазақ топырағына алғашқы аударма
әдебиеттің үлгілерін әкелсе, бұл үрдісті ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан
бастап-ақ ұлтымыздың зиялы қауымы ілгері дамытып әкетті деуге негіз бар.
Бұл бастама әлі күнге дейін осы бір ырғағын бұзбай, әдебиетімізге
әлемдік әдебиеттің құнды да көркем мұраларының келіп қосылуына өзіндік
үлесін қосуда. Десек-те, осынау мол мұраның аударылу сапасы қандай?,
аудармашылардың тәржімашылық шеберлігі қай деңгейде?, деген орынды сұрақтың
жауап іздері сөзсіз. Бұндай сұраққа жауап іздеу өткеннің де, бүгіннің де,
келешектің де өзекті мәселесі болмақ.
Сондықтан, осы бір заңды да, орынды сұраққа жауап іздеудің бірден-бір
жолы, ол; аударма теориясын қалыптастыру еді. Рас, қазақ аударма териясы
бірден қалыптаса қалған жоқ, ол орыс және әлемдік аударма териясын
басшылыққа ала отырып қалыптасты десек, ағат айтқандық болмас.
Бұған қарап, қазақ аударма теориясы басқа халықтардың аударма
теориясының бірден-бір көшірмесі екен деген ой тумаса керек, дегенмен,
оларды үлгі тұтқандығы да ақиқат.
Аударма – ұшан – теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға
себепші болып отырған елеулі күштердің бірі (7,5(.
Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой – пікірді, болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде
түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе
баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп
аталады (8,9(.
Аударма мәселелері, соның ішінде көркем аударманың проблематикасы
тамырын тереңге жайып жатыр. Оның бастауы Ежелгі Римнен басталады. Сол
дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе
төңірегінде Цицерон аудару кезінде сөзді санамау керек, керісінше сөзді
салмақтау керек деген екен.
Гиви Гачечиладзенің пікірі бойынша, аударма – түпнұсқаның бейнесі,
осыған орай, түпнұсқа болмыстың бейнелеуі. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы
суреті, халықтың көркем тарихы; шығарма арқауы – шындық (9,20(.
Ұлттық әдебиет сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық даму
жағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықтар әдебиетімен
қарым – қатынаста болады. Осы қарым – қатынас ішінде аударманың орны
айырықша. Сонымен қатар, аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық
қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді рөл атқарады (10,8(.
Аударма – бұл жеке шығармаларды екінші бір тілде таныстырып, қоюды
ғана мақсат етпейді, сонымен қатар халықтар арасындағы мәдени, әдеби
байланыстарды нығайтушы құрал, -деген Ғ.Мүсіреповтың көзқарасы өте орынды.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз баламалары
қосылып жатады.
Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын
аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп,
нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы мен тіл байлығын өсіруге, сол
сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болады.
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін
тудырады.
Аударма көркем шығармашылықтың өзгеше саласы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана
тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш
сынасады (10,9(.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық – рухани алмасуы нәтижесінде
мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке
қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.
Аударма – ол бір елдің мәдениетін, өркениетін басқа елге әкеледі. Әр
елдің ең таңдаулы, бетке ұстар, сол халықтың нағыз тұрмыс–тіршілігін
көрсететін ұлы жазушылардың ғана шығармаларын тәржімалау керек.
Аударма шығармалар екі халықтың да көркем әдебиетінде үлкен орын алады.
Қазақ әдебиеті мен орыс әдебиеті арасындағы байланыстар өте ертеде дамығаны
белгілі. Әдебиеттанудағы бұл феномен көптеген ғылыми еңбектердің тууына өз
септігін тигізді. Мәселен, М.Ю.Лермонтов аудармалары Ш.К.Сәтбаева,
С.С.Қирабаев, З.Қабдолов, З.А.Ахметов, К.Ш.Кереева-Канафиева, И.Х.Қаратаев
т.б. еңбектері осы көркем аударма мәселелеріне арналған.
Осы аталған негізге арқа сүйей отырып, қазақ аударма теориясының
негізін салушы, оны ілгері дамытушы ұлы М.Әуезов бастаған ұлтымыздың
жазушылары мен аударматанушылары болды. Осы тектес қазақ
аударматанушыларының қатарына Қалжан Нұрмаханов есімін еш күмәнсіз, батыл
қосуымызға болады. Себебі, Қ.Нұрмаханов қазақ аударма мектебінің өсіп-
өркендеуіне өзіндік үлес қосқан аудармашы ғана емес, сонымен қатар талантты
аударматанушы да.
Әдебиеттанушы ғалым Қ.Ергөбек Қ.Нұрмаханов туралы тебірене былайша сөз
қозғайды: Кезінде өзің қалам тартқан, пікір айтқан белгілі бір дарын
мұрасына қайта оралу қауіпті. Қауіпті болатыны – бала шақта балаң таныммен
қарап, тамсана талдаған туындылар өскен ой, өскелең уақытқа қарай шарғылық
танытуы мүмкін. Әйтпесе, жастықтан үлкен дарын иесінің ішіне еніп, оның
айтулы туындыларын талдау дәрежеңе көңіл толмай, шәркезденіп, қоңылтақсуың
мүмкін.
Сондықтан өмірден өте жас өтіп кеткен әдебиет сыншысы Қалжан Нұрмаханов
әдеби мұрасы жөнінде қайта толғану үстінде екіұдай сезім арпалысында
отырғаным рас. Абырой болғанда Қалжекең – Қалжан Нұрмаханов әдеби мұрасы
қайта оқығанымда қайта қанаттандырып алып жөнелді. Соған қуандым. Қайта
оқуға жараған әдеби сын – уақыт тезінен өткен сындарлы сын [11]. Демек
дарындар туралы сөз қозғау жауапты да маңызды іс.
Автордың қырғыз және орыс тілдерінен тікелей аударған көптеген көркем
аудармаларымен қатар, аудараның көркемдік сапасы жайлы айтқан құнды
пікірлері мен ғылыми негіздегі теориялық тұжырымдары бүгінгі күнге дейін өз
құндылығын жоғалтқан емес.
Мысалы, Қ.Нұрмақановтың Дәстүрлі достық атты жинағына енген
Түпнұсқа және аударма, Ахаулы аудармалар деген сынды ғылыми мақаларында
айтылған мәселелерді қазақ аударма теориясының негізін салуға қосқан қымбат
та, құнды үлес деп тануымызға болады.
Қ.Нұрмахановтың 1962 жылы жазылған Түпнұсқа мен аударма атты
мақаласында аударматану ғылымына қатысты көптеген ғылыми тұжырымдар мен
сыни пікірлердің көрініс тапқандығы,аталмыш мақаланы қайта қарап, автор
тұжырымдарына бүгінгі көзқарас тұрғысынан тереңдей үңілуге тың да тұшымды
талдау жасауға негіз болды.
Автор аталмыш мақаласын былай деп бастаған еді: Әдебиет
зерттеушілеріміздің, сыншыларымыздың бұл елеулі салада, осы күрделі
мәселелерді шешуде істегені шамалы да мардымсыз деп айтуға әбден болады.
Біздің әдебиеттану ғылымымызда, сынымызда аударма теориясы - өте кеш
ескерілген, өте балаң және төл күйде қалған салалардың бірі. Бізде, тек
бізде ғана емес, тіпті Одақ көлемінде аударма теориясы бұл кезге дейін шала
жүйелі, үзінді-қиынды күйде.
Орысшадан қазақ тіліне аударылған көп кітаптардың кейбіреулеріне ғана
жазылған бір-екі ретцензия болмаса, аударма теориясын жан-жақты көтеретін,
оның эстетикалық принциптерін терең түсіндіретін бізде әлі күнге дейін бір
де бір күрделі ғылыми еңбек жоқ. Сөз болып отырған аудармалардың
жетістіктері мен кемшіліктерін сөз етумен ғана тынатын, аударманың
теориялық мәселелерінен мүлде шалғай жатқан бұл бір-екі ретцензия біздің
осы саладағы мұқтаждығымызды, әрине, өтей де қанағаттандыра алмайды.
Өйткені,біздің күннен-күнге, жылдан-жылға қанат жайып жан-жақты өскен
аудармашылық тәжиірбиеміз оның шеңберінен әлдеқашан шығып кетті. Бұл бір-
екі рецензияның біздің аудармашыларымызға серік бола алмай отырғандығы
қазір көпшілікке кеңінен мәлім болып отыр [6,84].
Мақала авторының ой-тұжырымдары құптарлық, дей тұрғанмен, кей тұстарда
аздаған үстірт пікірдің де көрініс беріп қалатындай жерлері бар сияқты.
Рас, аударманы териялық тұрғыдан бағалайтын, әрі бағыт-бағдар беретін
мақаланың сол тұстарда сараң жазылуы ақихат, бірақ сол тұстағы қазақ көркем
аудармасының да қара үзіп, оқ бойы алға кеткендігі де шамалы емес пе еді.
Олай дейтініміз, бүгінгі күн талабымен қараған тұста,сол тұстағы аударма
ахуалының төмендігі аңғарылып жатады. Көркем аудармадағы науқаншылық,
асығыстық пен үстірттік сынды жағымсыз әрекеттердың орын алғандығы да
сөзімізді дәлелдей түсері анық.
Көптеген аударматанушылардың аударма жайлы жазған еңбектері көбінесе,
басқа тілден қазақ тіліне аударылған көркем аударма туралы болып келсе, бұл
мақаланың өзіндік ерекшелігі, керісінше, қазақ тіліндегі шығарманың орыс
тіліне аударылуы туралы, ондағы кемшіліктер мен жетістіктер туралы болып
келуінде. Соңғы он жылдың ішінде қазақтың көрнекті ақын-жазушыларының
уақыт сынынан өткен реалистік шығармалары орыс тіліне, сол арқылы туысқан
халықтар тіліне аударылып бүкілодақтық аренаға шықты.
Біздің көрнекті жазушыларымыздың романдары мен повестері шетелдегі
достарымыздың кең пейілді жүрегінен орын алып, сырлы досына, сенімді
серігіне айналды, деп әдебиетімізге тиесілі жетістігімізге шын көңілден
қуанатындығын автор мақаласында шабытпен жазса, келесі бір тұста Қазір
Одақ шеңберінде кеңінен танымал М.Әуезовтің Абай, С.Мұқановтың Ботагөз,
Сырдария, Ғ.Мұстафиннің Миллионер, Қарағанды атты қазақ халқының
бүгінгі шат өмірін, өткендегі тарихын, тұрмыс халін суреттейтін реалистік
тамаша роман-повестерін туысқан республикалардағы оқушылар ғана емес,
сонымен бірге жаңа қоғамға бет бұрған достарымыз да оқиды, әрі, өздеріне
үлгі тұтады, деп арнайы тоқталады [6, 88]. Осы мәселеге қатысты автор:
Жазушыларымыздың бұл талантты шығармалары бүкілодақтық, кейіннен
дүниежүзілік аренаға орыс тілі арқылы шықты. Олай дейтін себебіміз бұл
роман-повестер одақтағы туысқан халықтар тілдеріне де тікелей түпнұсқа
тілінен емес, орыс тілінен аударылды.
Сондықтан қазақ жазушысының шығармасын аударған орыс аудармашысы
оқушылар алдында айырықша, мейілінше жауапты. Өйткені, аудармада кеткен
жалғыз қате, я болмаса, дәлсіздік сол шығарма қанша тілге аударылса, ол
сонша рет көбейіп, сонша рет балалап кете бермекші. Орыс аудармашысының
оқушылар алдындағы айырықша жауапкершілігі, міне, осыдан келіп туады, деп
орынды талап қоя біледі. Мақала авторы көтерген мәселе күні бүгінге дейін
өзіндік құндылығын жоғалтқан емес. Қалай дегенмен,бір тілде жазылған көркем
дүнйені екінші бір тілге дәл сол қалпында, көркемдік деңгейін жоғалтпай,
автор стилін сақтай отыра аудару екінің бірінің қолынан келетін нәрсе емес.
Кездейсоқ біреу аудара қалған жағдайда, түпнұсқаға тән өзіндік құнардың
құмға сіңген судай болып, ізім-ғайым жоқ болып кетері сөзсіз. Сондықтан,
тәржімашыға қойылатын талап қашанда күшейе түспекші.
Орыс тіліне аударылған көркем шығармалардың басым көпшілігіне
берілген баға тап сол шығарманың қазақ тіліндегі нұсқасына берілген
бағамен кереғар келіп жататын кездер де болады деген міәселені көтере келе,
мақала иесі, Бірақ, жақсы шығарманың қазақ тілінде басқаша, ал орыс
тілінде шыққаннан кейін басқаша бағалануының тереңіректе жатқан себептері
де бар сияқты. Шығарманың екі тілде бір-біріне қарама-қарсы екі баға
алуына, біздіңше, көп реттерде, аудармашы да себепкер, деген түйін
жасайды. Қ.Нұрмаханов өз мақаласында осы аталған провлемалық мәселелерді
дәлелді түрде көрсету үшін Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке атты романының орыс
тіліне аударылған нұсқасын алып, оның көркемдік деңгейіне баса назар
аудауды мақсат етеді. Автор бұл мәселеге байланысты ойын былай деп
өрбітеді: Оқушылардың кең пейілді жүрегінен жылы орын тапқан, әдебиет
жұртшылығымыз құптаған, уақыттың қатаң сынынан аброймен өткен Оянған өлке
романы қазақстандық орыс ақын Ф.А.Моргунның аудармасында Советский
Казахстан журналының 1954 жылғы 1-6 сандарында басылып шықты. Оянған
өлке романы орыс тілінде шыққаннан кейін Москва сыншысы профессор
Л.И.Климович Дружба народов журналының өткен жылғы үшінші санында мақала
жазып, көп реттерде біздің сыншыларымыздың осы шығарма жайында айтқан
пікірлеріне қарама-қайшы келетін сындар айтты. Мақала авторының көптеген
пікірлеріне, байламдарына мүлдем қосылуға болмайды. Солай бола тұрса да,
бірақ, профессор Л.И.Климович өзінше дұрыс.
Ғабиттің өзіне ғана тән тамаша творчестволық ерекшеліктерін, жазушылық
стилін, адам образынжасаудағы творчестволық принциптерін мүлдем бермейтінін
былай қойғанда, тіпті шығарманың негізгі, өзекті образдарының идеялық
мазмұнын мейілінше бұрмалайтын, орыс тілінің тұрғысынан қарағанда саутсыз
жасалған осы аударманы оқып отырғанда романның түпнұсқасын оқып танысуға
мүмкіншілігі жоқ Москва сыншысымен іштей келіскендей боласың. Өйткені
аударманың шектен тыс нашарлығы, ондағы аяқты басқан сайын кездесетін
стилистикалық, грамматикалық қателер, роман кейіпкерлерінің ішкі
дүниесінен, қимыл-әрекетінен, ой-сезімдерінен мүлдем хабар бермейтін,
аудармашының өзінеғана тән, жауыр болған сөздер мен сөз тіркестері
профессор Л.И.Климовичты романға орынды да орынсыз сындар, басты
кейіпкерлердің идеялық мазмұны туралы қазақ сыншыларының пікірлеріне қайшы
келетін байламдар айтуға мәжбүр еткен деген пікір білдіреді. Бұл жай ғана
айтыла салған болжам емес, нағыз кәсіпқой аударматанушыға тән тұжырым. Олай
дейтін себебіміз, зертеушінің айтқан ой-пікірлері бүгінгі күн талабына сай
дәлелді де нақты, терең де қисынды. Сондықтан да, аударма шығарманы талдау
мен бағалаудың осы бір тәсілін қазақ аударма теориясына қосылған бағалы
үлес деп танығанымыз жөн.
Кез-келген аудармашы көркем шығарманы аудару үстінде көп ізденіп,
ауыр өткелдерден өтетіндігі айтпаса да түсінікті. Ол талай ұзақ түндерін
көз ілместен аударма жасаумен өткізіп, ақыр аяғында өзі мақсат еткен мәреге
де жетеді. Аударманы кітап қылып бастырып, оқырманға да ұсынады. Ендігі
мәселе, аударма авторы үшін күту, ұзақ күту. Нені күтетіндігі белгілі, ол-
оқырман қауымының бағасы, әдебиеттанушылардың кәсіби деңгейдегі сыни
пікірі. Бір өкініштісі, аудармашының бұл үміті ұдай ақтала бермейді, көп
күтістің соңы оның күдер үзуімен аяқталып жататын кездер де жиі кездеседі.
Міне, автор осы мәселенің де өзектілігін ашып көрсету мақсатында Әрбір
шығарма орыс тілінде шыққаннан кейін, сыншы оның аудармасы туралы өз
пікірін айтып, әділ бағасын берсе, біздің бұл саладағы елеулі
кемшіліктеріміз бірте-біртеазая берген болар еді. Бұл жәй аудармашыларға да
белгілі дәрежеде өзінің практикалық пайдасын тигізер еді. Бұл салада –
қазақ тілінен орысшаға аудару саласында – қомақты теориялық еңбектер былай
тұрсын, тіпті рецензияның өзіне де өте зәруміз, мұқтажбыз. Бұған жоғарыда
келтірген фактілер толық дәлел бола алады. Кеңес аудармасының таңдаулы
үлгілерін түйіндеу, талдау жөнінен бізде зерттеудің болмауы - әдебиет сыны
мен теориясындағы зор кемістік, үлкен олқылық деп бағалау керек, - деген
сынды ұсыныстарын білдіреді [6,94].
Ал, белгілі сыншы, аудармашы Қ.Нұрмахановта қазақ тілінен орыс тіліне
аударылған шығармаларға сын айтып қана қоймай, көркем аудармаға
жанашырлықпен қарап, мейлі автормен болсын, мейлі аудармашымен болсын пікір
алысып, кеңесіп тұрғанды жөн көргенін байқаймыз. Мәселен, сол кезде орыс
тіліне аударылып жатқан Абай жолы эпопеясының сөзбе-сөз тәржімасына
белсене араласады.
Абай жолы романының Леонид Соболев аударған тарауларының баршасында
Қалжан қаламының ізі, жүрек лүпілі, ой, сезім толқыны сақталған десек қате
айтқанымыз емес. Соболев сол аударма үстінде Қалжан студентке ағалық,
қаламгерлік, алғысын айтып, әрдайым маған Қалжан жасаған қолма-қол аударма
бәрінен жақын, бәрінен ұғынықты, өзінен-өзі көркем бояу тілеп жұтынып
тұратын салмақты сөйлем тіркестері болып келеді дейді екен [2,21]. Бұдан
байқайтынымыз аудармашыға көмектесетін: жолма-жол, сөзбе-сөз аударма
жасаушылар, жасалатын аудармаға жауапкершілікпен қарап мәтінді түсініп,
түсіндіруде бар білгенін аямаса, әрі аудармашыға үлкен көмек, жеңілдік
жасай отырып, жарыққа келетін болашақ аударманың сапалы болуына себепкер
болатындығы.
Көркем аударма процесінде түпнұсқаның мазмұны мен пішіні арасындағы
бірлік пен тұтастықтың сақталуының маңызы жоғары. Түпнұсқаның мазмұны мен
пішіні арасындағы байланыс, келісім мен жарасым аудармада сақталмаған
жағдайда әдеби шығарманың көркемдік табиғаты, автордың шығармашылық
даралығы мүлде бұрмаланып, түпнұсқа бір басқа, аударма бір басқа екеуі екі
бөлек туынды болып шығады. Мұндай жағдайда аудармадан түнұсқаның мазмұны
да, көркемдік-бейнелеу ерекшеліктерін табу да қиынға түседі. Ал көркем
аудармада түпнұсқаның мазмұны мен пішінін дәл, анық жеткізу әрі қиын, әрі
күрделі. Бұл аудармашы шығармашылығының мақсаты мен мәнін анықтайтын
айырықша маңызды көрсеткіш болып табылады.
Бұл туралы теоретик ғалым В.Комиссаров: Перевод — это сложный и
многогранный вид человеческой деятельности. Хотя обычно говорят о переводе
“с одного языка на другой”, но, в действительности, в процессе перевода
происходит не просто замена одного языка другим. В переводе сталкиваются
различные культуры, разные личности, разные склады мышления, разные
литературы, разные эпохи, разные уровни развития, разные традиции и
установки (12,6],- дейді. Демек, аудармаларды талданғанда шығарманың
идеялық-көркемдік қасиеттерін аударманың бойына қалай сіңіргендігін,
образдылығын, түпнұсқаның ырғақтық, үндестік, шумақтық, ұйқастық нәзік
ұтымды тетіктерін, автордың сөз өнеріндегі өзіне тән ерекшелігін, тарихи
нышандарын беруде аударма өнерінің бұрын-соңды аударма істерінен мүлде
басқаша екендігін дәлелдеу әбден керекті міндет.
Сондықтан да Қ.Нұрмахановтың аудармашылығын шеберлігіндегі
жетістіктерін көрмеу немесе оны бағаламалау бүкіл аудармаларға мән бермеу
болар еді.
Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қарсы, бірақ диалектикалық
бірлектегі үлкен проблема тұрады: бір жағынан түпнұсқаның “әрпін ”, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылықтың талап-талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразысының көтерер жүгі қашан да ауыр, ал оның
мойынындағы жауапкершілік одан да зор.
Аударматану – негізінен, теориялық емес, қолданбалы ғылым
болғандықтан, қазақ тіл әдебиеттануында аударма жасауды меңгерту
әдістемесі дәл Қ.Нұрмаханов кезеңінде қалыптаспаған деуге болады. Аударма
туралы еңбектер көркем аударма негізінде әдеби стильдік талдау “мынау-
жақсы, мынау-нашар аударма ” деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
1 АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ Қ.Нұрмаханов
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8-41
2 Қ.Нұрмаханов АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42-70
ҚорЫтынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..71-73
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...74-76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Аударма қай заманда болмасын игеріп, иірудің
жетегіне жеңіл көнбейтін, бірден айқара ашыла салмайтын қиын дүние.
Көркем аударма дегеніміз - өзінше өнер, нағыз творчество. Бір
шығарманы қайта жаңғыртып жазып шығу деген өте ауыр жұмыс.
Онда бір ғана халықтың ұлттық ерекшелігі сақталып қана қоймай, сонымен
бірге сол елдің әдебиетінің шеңберіне тән ұлттық, стильдік ерекшелігі де
толық сақталуы тиіс. Сондықтан бар тетік осы әдеби аудармашы еңбегінің
сапасына байланысты екені көпке мәлім.
Мұндай аса қиын, таза шығармашылық жұмыс тек көркем сөз шеберлерінің
қолынан ғана келетіні белгілі. Неге десеңіз, тәржімаланып отырған
шығарманың барлық қалтарыстары мен құпияларына, ой жүйесіне, көркемдік
ерекшеліктеріне, сыр-сипатына тек суреткер аудармашы ғана тереңірек бойлай
алмақ.
Аудармашының таланты дегеніміз – көркем пішінді бере алуға
қабілеттілік, ол, әрине, шығарманың рухна бойлау, сұлулықты сезіну сияқты
қасиеттерден мақұрым қалмауға тиіс, деген В.Г.Белинскийдің сөдері осының
айғағы [1, 77].
Аудармашының қасиетті міндеттері туралы айтқан Л.Соболевтің мына бір
сөзеріне де көңіл аудармасқа болмас.
Егер орыс прозаигі, драматургі немесе ақыны әдебиетін орыс тіліне
аударып отырған халыққа жанымен берілген болса, осы елдің табиғатын сүйсе,
былайша айтқанда, осы халықтың шексіз досы болса, онда сол халықтың
әдебиетінің тағдыры үшін толық түрде өзінің жауапкершілігін сезінеді, онда
аударманың нәтижесі де керемет болмақ [ 2, 45].
Бір халықты екінші халыққа кеңінен таныстырып, оларды өзара
табыстыратын, бір-бірін шын пейілден құрметтеуге үндейтін, қысқасы, рухани
теңестіретін өнер екені мәлім. Оның ішінде әдебиеттің көтерер жүгі, атқарар
міндеті ерекше. Ал көркем аударма болса осы аталған қасиетті жүкті
жеткізуші алтын көпір іспетті десек асыра айтқандық болмас.
Аударма біздің ана тіліміздің өткірлігін, икемділігін,
үйлесімділігін, бейнелеу қабілетінің шексіздігін көрсетеді. Тәржіма ісі
біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүнйетану өрісімізді ұлғайтады.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілінің
бүкіл қазнасы кеңінен қолданылады, өсіп отырады, сонымен қатар ескіріп бара
жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі уақыттағы әдеби тіліміздің қатарына
қосылып жатады.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құрудың, ойды бейнелеудің неше алуан
тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Қазақ тілінде жазылған қандай да бір
шығармадан болса да, терең үңіле келгенде, әлемдік мәдениеттің ықпалын
көрмеу мүмкін емес. Сонымен қатар, аударма оқушыны ылғи жаңа дүниемен, жаңа
өмірмен, жаңа ортамен таныстырып отырады.
Аудармашы өзі аударып отырған автордың ойын түсініп, шеберлік сырларын
дәл жеткізуі үшін аянбай еңбек етеді, мехнат шегеді.
Яғни ол аударылатын кітаптағы соны дүниені, соны өмірді, соны ортаны,
ең әуелі көзімен көріп тұрғандай ойша қабылдап, оның әрбір ұсақ деталіне
дейін бойына сіңіріп алуы керек те, тек сонан соң ғана ана тілінің бар
мүмкіншілігімен оқушыларына айтып беруге күш салуы шарт.
Аудармашыға қойылатын талап: ол екі тілді де барынша жақсы білуі
тиіс. Оның үстіне, өзі тіл сырын, өзі мәнін, көркемдіктің қадірін білетін,
өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен құбылысты көркем образдылық
тұрғысынан ұғына салатын қиялы ұщқыр, ойы терең, жаны сергек те сезімтал,
ақындық, жазушылық дарынның иесі болуы керек. Қосымша аудармашыға ауадай
қажет нәрсе нағыз энциклопедиялық жан-жақты білім, жоғары мәдениет.
Ол түпнұсқаның тілінде сөйлейтін халықтың тарихынан, тұрмыс-салтынан,
әдет-ғұрпынан, қоғамдық қалыбынан мол хабардар болуға тиіс. Тіпті жалғыз
сол халықтың ғана емес, жалпы адамзат тарихымен мәдениетіне байласнысты көп
нәрседен хабардар болуы қажет.
Өйткені әрбір ойдың түпкі төркіні қайдан шығып жатқанын біліп
отырмаса, сөзің арғы сырын жеткізе алмайды.
Бұл тұрғыдан аудармашыға ғалымдық ізденімпаздық, әр алуан сөздіктер мен
энциклопедияларға үйірсектіктің мәні өте зор.
Аудармашы қанша дарынды болғанымен, екі тілдің де сырына қанықтығымен
қатар автордың ойы жеткен дәрежеге көтеріле алатындай жан-жақты білім иесі
болмаса, екінші тілде оқушыларға түпнұсқаны бар қасиетімен ашып бере де
алмас еді.
Аудармашы әрқашан өз ана тілінің қырағы сақшысы болуға тиіс. Аудару
үстінде кісі өмір көріністері мен құбылыстарын басқа тілдің (түпнұсқаның)
әсерімен елестетіп, сол тілдің құйылу ағынымен отырғанда өз ана тілінің
жүйесінен шығып кетуі де әбден ықтимал. Мұның өзі әсіресе грамматикалық
жүйелері бір біріне ұқсамайтын тілдерден аударғанда ерекше сезіледі.
Сөз баламаларының дөп түсіп отыруы – көркем аудармадағы ең негізгі
шарттардың бірі. Түпнұсқадағы әрбір сөз, өзінің белгілі тіркесіндегі алатын
орнына қарай, аудармада да дәл жеткізіліп отыруы керек.
Жалпы аудармашыға қойылатын ең бірінші талап: ол екі тілді де барынша
жақсы білуге тиіс. Оның үстіне, өзі тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің
қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, әрбір көрініс пен құбылысты
көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын қиялы ұшқыр, ойы терең, жаны
сергек те сезімтал, ақындық-жазушылық дарынның иесі болу керек.
Қазақтың біртуар әдебиетші, аудармашы Қ.Нұрмаханов сондай талант иесі.
Оның қазақ аударматануға қосқан үлесі шексіз. Ол туралы зерттеуші
М.Нұрмаханова былай дейді: К.Нурмаханов посвятил множество статей изучению
вопросов литературы народов СССР, которые были напревлены на освещение
взоимосвиязи и взоимодействия национальных культур. Он являлся автором и
переводчиком многочисленных работ, опубликованных в казахской, русской,
польской, украинской, киргизской печати, которые затем были собраны в
книги, такие, как Литературные заметки(1960), Дәстүрлі достық (1962),
Дос лебізі (1968) [3, 18].
Аударма деген жан-алып, жан беретін жекпе-жек. Бұл сайыста не
аударушы, не аударылушы толық жеңіске ұшырайды,- деп ХYIII ғасырда өмір
сүрген неміс қаламгері аудармашы Шекспир айтқандай, Қ.Нұрмаханов
шығармашылығы биік белестерді бағындырған туындыларды әдебиетімізге
әкелгені шындық. Ол аударма өнерінің азабын көрген, қиындығын сезінген
қаламгерлердің бірі де бірегейі. Әрбір сөздің баламасын табу үшін қаншама
уақытын сарып еткенін оның аудармаларынан-ақ көруге болады. Оның әрбір
аудармасы, яғни әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге көшіріліп қайта
жасалуы, басқа тілдегі түпнұсқа негізінде жазылған еңбектерінің маңызы зор.
Аудармашы шығарманың жалпы мазмұнын ғана жеткізіп қоймай, оның
көркемдік ерекшеліктерін де сақтауға міндетті екенін ескерсек, мұның мәнісі
– көркем шығармаларды аудару барысында жеткілікті даярлығы бар, жазушылық
шеберлігінің негіздеріне жетілген әдебиетшілер ғана жұмыс істей алады деген
сөз. Демек, Қ.Нұрмаханов шетел аудармашыларының тәжірбиесін кеңінен
пайдаланған, реалистік аударманың принциптерін толықтай меңгерген аудармашы
десек артық айтпаймыз.
Талантты аудармашы Қ.Нұрмаханов қырғыз әдебиетіне көп көңіл бөлгенін,
оның қазақ әдебиетіне жақындығын талмай зерттеген қаламгер. Оның дәлелі
ретінде А.Токомбаев, Т.Сыдықбеков, К.Джантошева, Тоқтағұл шығармашылығына
байланысты айтқан ой-пікірлерін айтуымызға болады. Сонымен қатар орыстың
атақты ақыны В.Маяковскийді қырғыздың ақындары А.Токтомбаев пен
Т.Сатылғанов шығармашылығымен байланыстыра зерттеген. Бұндай көп жылдық
тәжірибеден, жалықпай сызу, өшіру және қайта жазу негізінде дамылсыз
машықтана беруден бірте-бірте ашылатын нағыз өнерпаздыққа тән нәзік
шеберлік қосылып, аудармашы автордың әуеніне, үніне айнытпай салып, автор
боп күліп, автор боп жылап, автор боп қатуланады да, өзінің ішкі сезім
дүниесін әрқашан ширатып ұстап, әр мақамға бұра отырып, әр саққа жүгіртіп,
әр шыңға көтеріп зор шығармашылық табысқа кенеледі.
Қ.Нұрмаханов өзінің ең ардақты борышы ретінде – қасиетті ана тілінің
өткірлігі, көріктілігін, икемді оралымдылығын, мағналылығын, күллі сән-
сәулетін арттыра әсемдей түсуге себеп тигізу екенін, ана тілінде
оқитындардың ой-өрісін ұлғайта түсуге қызмет ету екенін нағыз азаматша
түсінген аудармашы. Бұл аудармашылық өнердің шебер шыңы десек артық
айтпаймыз. Өйткені аудармашы әрқашан өз ісінің белсенді қайраткері,
аударманың жанашыр қамқоры, іскер ұйымдастырушысы, батыл жаңашылы болуы
керек. Аудармашыға қойылатын да үлкен талап осы аударылатын еңбекті өз
ыңғайына, қабілетіне, көңілінің сүюіне, қызығуына қарай таңдап алудан
бастап, ақыры кітап болып шығып, көпшілікке таратылуына дейінгі бар
ауыртпалығын мойынына алу болып талап етіледі. Демек ол өзі аударған
шығармалардың, яғни түпнұсқаның екінші авторы.
Кейде көптеген шығармалардың аудармасы нашар болып шығады. Оның себебі
– кейбір аудармашылар өздері әдебиетші бола тұрып, екі тілді жетік біле
тұрып, аударма еңбегіне атүсті қарайды, тиісінше мән бермейді, аударылатын
шығармада суреттелген халықтың өмірін, салтын, тұрмысын, әдет-ғұрпын жақсы
зерттемейді, шығарманың идеялық-көркемдік өзгешеліктерін айқын аңғармайды.
Сондықтан олардың аудармасында түпнұсқаның рухы сақталмайды. Бұған қоса
ешқандай қағидаларға бағынбайтын, шалағай аудармалар да өкінішке орай
кездесіп жатады. Олар әдебиеттің жанрлық ерекшелігі тұрмақ, сол тілдің өзін
жете меңгермей жатып басқа тілден аударма жасауға әрекет ететін
пысықайлардың жемісі. Ал Қ.Нұрмахановта мұндай кемшіліктер кездеспейді.
Қайта өз тілінде еркін, әрі көркем тілде жеткізу байқалады.
Аударма өнерінің қыры мен сырына қатысты айтылған ой толғамдар туралы
сөз еткенде, осы салаға елеулі үлес қосқан, әрі аудармашы, әрі
аударматанушы Қалжан Нұрмақановтың шығармашылық мұрасын зерттеу негізсіз
емес. Сондықтан бұл еңбектің басты мақсаты Қ.Нұрмахановтың аудармашылық
шеберлігі мен қатар қазақ аударма теориясының негізін салуға қосқан үлсін
анықтау болып табылады.
Аталмыш магистрлік зертеу еңбегі кіріспе және екі үлкен тараудан, содай-
ақ, қосымша мен пайдаланған әдебиетер тізімінен тұрады.
Жұмыстың 1-тарауында, Аударматану және Қ.Нұрмахановтың шығармашылығы,
деген тақырыпта сөз қозғалса, 2-тарауында, Қ.Нұрмахановтың аудармаларының
мәні мен маңызы деген мәселеге көңіл аударылады.
Алғашқы тарауға аударматанушының аудармаға қатысты жазған мақалалары
мен сыни-пікірлері, сондай-ақ, зертеу еңбектері арқау болмақ.
Оның осы еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдары мен ұстанымдарына таладау
жасай отырып зертеушінің қазақ аударматану ғылымындағы орынын анықтауға
талпыныс жасалмақшы.
Ал соңғы Қ.Нұрмахановтың аудармаларының мәні мен маңызы, деп
аталатын тарауда аудармашының қырғыз тілінен қазақ тіліне тәржіма жасаған
шығармаларының маңызы туралы сөз болады.
Атап айтқанда, қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың Ақ жауын, Бетпе-бет
атты көркем шығармаларын қазақ тіліне аударудағы Қ.Нұрмахановтың
аудармашылық шеберлігі, оның ішінде, жетістік пен кемшілік мәселесі
қозғалады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу еңбектің басты мақсаты:
( Қ.Нұрмахановтың аудармаларының өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
( Аудармашының шеберлігін, шығармашылық даралығын зерттеп, зерделеу.
Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
• Қ.Нұрмахановтың аудармаларының тарихы мен қалыптасуын жүйелеу;
• Аудармадағы жазушының лирикалық және эпикалық суреттеу тәсілдерінің
көркемдік-эстетикалық қызметінің сақталу деңгейі мен оны жеткізудің
шығармашылық тәсілдерін, амалдары мен құралдарын олардың тұпнұсқаға
сәйкестігі тұрғысынан сараптау;
• Аудармашының көркемдік бейнелеу құралдарын, поэтикалық тілін
аударудағы жетістіктер мен кемшіліктерді жүйелеу мен жинақтау.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізіне З.Ахметов, Қ.Бекқожин,
В. Г. Белинский, Г.Бельгер, М.Қаратаев, А.С.Көпбасарова, Г.Қ. Қазыбек,
Ж.Т.Молдагалиева, Н.Сағындыкова, Ә.Сатыбалдиев т.б. зерттеуші-ғалымдардың
еңбектері алынды.
Ғылыми жұмыстың зерттеу обьектісі: Қазақ Ұлттық кітапханасы, Ұлттық
Ғылым Академиясы, ҚазҰУ-дың кітапханасы және сирек кездесетін қолжазбалар
бөлімі, Қазақ ұлттық техникалық институты, Тіл білімі институты т.б.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Аудармашының қазақ тіліне аударылған
шығармаларының ерекшеліктері жайында теориялық тұрғыдан жазылған ғылыми
мақалалар, кейбір аудармаларына байланысты жазылған сын-пікірлер аз да
болса баспасөз беттерінде кездеседі, бірақ аударма тұрғысынан толықтай
жүйеленіп, жинақталған еңбектер жоқ. Ғылыми тұрғыдан Қ.Нұрмаханов
аудармашылығы жайлы еш жерде арнайы қарастырылмаған.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Магистрлік диссертация жұмысы кіріспе, екі
тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралған.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты мен
міндеттері, теориялық және методологиялық негізі, зерттеу обьектісі мен
зерттелу деңгейі сөз болады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауы Аударматану және Қ.Нұрмахановтың
шығармашылығы деп аталады. Бұнда Қ.Нұрмаханов өмірі мен шығармашылығы,
оның зерттелуі және аудармаларының ерекшеліктері жайлы талдаулар мен
сараптамалық ойлар сөз болады.
Қ.Нұрмахановтың аудармаларының мәні мен маңызы деген екінші тарауда
аудармашының аудармаларының мәні мен маңызы, жетістіктері мен кемшіліктері
жүйеленеді және тарауда қырғыз тіліндегі түпнұсқаны қазақ тіліндегі аударма
мәтіндермен салыстыра талдау қарастырылады.
Жұмыстың қорытындысында Қ.Нұрмаханов туындыларының қазақ тіліндегі көп
нұсқалардың көркемдік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері
сараланады. Соңында жұмыста пайдаланылған әдебиеттер тізімі жазылған.
Зерттеу жұмысының сарапталуы және жариялануы: Зерттеудің нәтижелері әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде 2009-жылы 15-16 мамырда өткен
- Аударматану мен әдеби компаративистиканың өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалында жарияланып, кафедрада
алдын ала қорғауда талқыланып, қорғауға ұсынылды.
1. АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ ҚАЛЖАН Нұрмаханов ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Аударма – қиын да күрделі, жауапты да маңызды, шығармашылық өнердің ең
биігі. Талантты аудармашы әрі аударма зерттеушісі К. Чуковский аударманы
“биік өнер” деп бағалаған. Өйткені неміс халқының классигі И. Гете
пайымдауында “аудармашы еңбегі бүкіл жер шарын біріктіретін,
байланыстыратын маңызды істердің бірі болып қалды және қала береді”. Шын
мәнінде аударма қалыптасу кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейін адамзаттың
арасындағы рухани, мәдени құндылықтарды бір-біріне жеткізуші, халықтар
арасындағы шығармашылық өнерді дамытушы, жалғастырушы болып отыр.
Аударма – сан қырлы, дүние, ол – өнер, мамандық, ғылым, шығармашылық
іс. Тіл өнері жетіліп, өркендеген сайын аударма да үздіксіз өсе береді. Әр
дәуір аударманы жаңа сапалық биікке көтереді, немесе, К.Чуковскийше айтсақ
“дәл аударманың қалай жасалғандығы туралы түсінік қалыптасады”. Аудармашыны
актерге теңеу бекер емес. Аударма – шығармашылық іс әрі өнер, ол
“бәсекелестіктің жоғары түрі, орындаушылықтың бір түрі” (В. Россельс). Чех
әдебиет тарихын зерттеушісі әрі аудармашы О. Фишер ХХ ғасырдың басында
аударма ғылым мен өнер дәнекерлестігінде қызмет екенін айтады. Олай болса,
аудармашы – құрметті мамандық. Өйткені, ол өз ұлтының көркем әдеби
шығармаларын екінші бір халықтың рухани игілігіне айналдырумен бірге, сол
халықтың үздік туындыларын өз елінің қазынасына қосады. Ағылшын жазушысы
әрі сыншысы Илэр Бэлокк “аударма дегеніміз отандық әдебиеттің керемет
шығармасы болып қабылдануы тиіс” деп орынды айтқан [4, 4].
Қазақ әдебиетінде де аударма саласы өткен ғасырдың 50-60 жылдарында
жақсы дамыды. Ғ.Мұстафин, Х.Есенжанов, М.Иманжанов, А.Нұрқатов, Б.Сахариев,
М.Алимбаев, Т.Жароков, Х.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ғ.Қайырбеков, Ғ.Орманов,
Т.Әлімқұлов сынды талантты ақын-жазушыларымыз аударма саласында өзіндік
үлестерін қосты. Солардың ішінде жарқырай көрінген талантты қаламгер
Қ.Нұрмаханов та болды.
Қ.Нұрмаханов қазақ әдебиетінде әдеби сынның дамуы мен қоса,
аудармашылық өнермен де машықтанды. Ол көптеген ақын-жазушыларымыздың
еңбектерін бағалап, олар туралы құнды еңбектер жазумен қатар, орыс, қырғыз
әдебиетінен көптеген құнды шығармаларды аударды.
Қ.Нұрмаханов 1949 жылдан 1963 жылдар аралығында отандық және шетелдік
баспалардан көптеген еңбектері жарық көрді. Атап айтар болсақ:
Литературные заметки (1961), Дос лебізі (1968), Традиционная дружба
(1978), М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясының аудармасы (1949), А.Радищев
Путешествие из Петербурга в Москву (перевод глава Вышний Волчек, 1949),
Н.Тихонов повестерінің аудармасы Вампири (1960), Ш.Айтматов повестері
Алғашқы ұстаз, Жамилия, Материнское поле, Лицом к лицу, Ақ жауын
(1959-1963), Б.Жакиевтің Әке өмірі (1960) т.б көптеген шығармаларды
аударды.
Қ.Нұрмаханов шығармашылығы туралы М.Әлімбаев, Т.Кәкішев, С.Қирабаев,
А.Нұрғожина, Б.Сахариев, К.Құттыбаев, Қ.Мырзаәлиев, Ғ.Қыбышев,
Б.Әбдразақов, Д.Досжан, М.Сүндетов, Б.Тоғысбайұлы тағы басқа да белгілі
зерттеуші-ғалымдар, ақын-жазушылар жазған болатын. Ал аудармашылық
бағыттағы еңбегін зерттеуші Л.Дәуренбекова кандидаттық диссертациясында
Ә.Сатыбалдиев, Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов шығармашығындағы аударманың алатын
орны туралы алғаш тұжырымдар жасаса, зерттеуші, қаламгердің туған қызы
Маржан Нұрмаханова өз әкесінің шығармашылығын оның ішінде сыншылдық
бағыттағы және аудармашылық шеберлігіне бағытталған кандидаттық
диссертациясын қорғады. Ол әкесі туралы былай дейді:
Своим творчеством критик способствовал развитию переводческого дела в
Казахстане. Он считал ведущим принципами эстетики творческий подход к
литературному явлению, хорошее знание стилевого почерка переводимых
произведений, признаков эпохи создания творения, полную и точную передачу
идейного содержания текста и художественной манеры автора. Придержаваясь
этих принципов, переводчик в то же время, всемерно обогащал собственное
мастерство [3, 21].
Әр халықтың аударма ісінің өзіндік тарихы бар. Сондықтан да
Қ.Нұрмахановтың да аударма саласында ұлттық мәдениетті байытуда оның әдеби
тілін жаңартып, жетілдіруде биік рөл атқарды. Украинның көрнекті ақыны И.
Франко “Ежелгі римляндардан бастап бөгде әдебиеттің маңызды және айтулы
шығармаларының жақсы аудармалары өзіндік әдебиеттің негізгі құндылығы болып
қалады” деп атап көрсеткендей, Қ.Нұрмаханов – аударма ісінің бірден бір
тарихи заңдылықтарының негізін қалаған үздіктердің бірі. Демек, ол
халықымыздың мәдениетін өркендетуге, тілінің дамуына, әдебиетінің жаңа
құндылықтармен көбейюіне өз үлесін қосты. Аударма туындылары жоғары
дәрежеде жасалып, өз халықымыздың түпнұсқа шығармасындай оқылды және
бағаланды. Зерттеушілер жақсы аудармаларды бояуы қанық шебер жасалған
портретке теңеді. Мәселен, әдебиеттанушы ғалым, профессор Қ.Ергөбек өзінің
естелігінде Әдебиетші мұрасын көзге толық елестеткісі келген жағдайда,
қырғыз әдебиетінін, оның ішінде Шыңғыс Айтыматов шығармаларын
қазақшалағанын, повестерін сахналағанын айтамыз.
Қаламгер әр туындысына күш-жігерді, талант қуатын әр түрлі жұмсайды,
аяқталған соң әрқайсысынан әр түрлі әсерленіп, ләззат алады. Қалжан
Нұрмаханов - әдебиеттің қос өрім екі сағасын да қатар ұстап, екеуіне де
дарын қуатын аямай сарқа жұмсап, қалам қиын-қызығына берілген адал жанмен
екеуінен қатар рухтанған, қатар ләззаттанған қаламгер.Сондықтан оның әдеби
сын зерттеулерімен бірге аударма, повесть негізінде жазылған пьесаларын да
өзінің тума перзенті деп қараған жөн [5, 38].
Аударматану тарихына – әдебиетпен жедел түрде дамып, жетілдіретін
үрдіс ретінде қарасақ, осы орайда Қ.Нұрмахановтың аударма туралы ойларына
тоқталмай кету мүмкін емес. Ол аудармашылық қарымдылығымен қатар аударма
теориясының да негізін қалаушылардың бірі. Ол өз мақалаларында аударма ісі
де үнемі жаңарып, үздіксіз дамитындығын, әр кезеңдегі ұрпақтың әдебиетке
деген талап-талғамы өскен сайын, тіл де байып, өзгеріске түсіп
отыратындығын, аударманың түрленетіндігін айтқан. Мысалы, қаламгердің
Түпнұсқа және аударма деген мақаласында: Біздің әдебиеттану ғылымымызда
аударма теориясы – өте кеш ескерілген, өте балаң, төл күйінде қалған
салалардың бірі. Аударма теориясының шабандап, аудармашылық тәжірбиемізден
қозыкөш жер артта қалуы біздің аударма өнерімізге өзінің кері әсерін
тигізіп келе жатқаны да баршамызға кеңінен мәлім[6, 84], - дей келе,
зерттеуші өзінің аударма теориясына қатысты ойларын ары қарай сабақтап,
сонау Абай дәуіренен бастап түбегейлі мәселелерді кеңінен қозғайды.
Шын мәнінде аудармашылық сауаттылықты, білімді, тәжірибені жетілдірудің
үлкен құралы – аударма теориясы. Әдебиеттанудың аударма теориясы, ең
бастысы, аудармашыларды тәрбиелеуге қызмет етеді. Ал аударма сыны мен
зерттеуі аудармашы шеберлігін шыңдайды, шығармашылық ізденіске ықпал
жасайды.
Көркем аударма – үлкен шығармашылық іс, оның нәтижесі – басқа тілде
жаңа көркемдік құндылықты жасаумен бағаланады және сол арқылы аудармашының
шығармашылық белсенділігін танытады.
Осыдан келіп, аударма деген ұғымға анықтама беріп өтсек. Аударма –
түпнұсқаны оның түрі, мазмұны бірлігінде жаңа тілдік құралдармен жасап шығу
әрі төлтуындыдағы көркем шындықты бейнелеп жеткізу дер едік. Ал бұл туралы
профессор Ә.Тарақ өзінің Аударма әлемі еңбегінде:
Аударма – мәтінді басқа тілде қайталап жасап шығу. Егерде сөз
шығармалары шындық сәттерін жеке тұлғаның санасымен бейнелеудің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі болса, аударма бейнеленген дүниені өз тілінде
қайта бейнелеп шығу. Ол шындықтың мезеттерін тікелей бейнелемейді,
басқаның санасында мазмұндалғанын, ойластырылғанын бейнелейді. Аудармада
фактінің сипатталуы емес, факт туралы ой аударылады. Яғни ол – басқа
адамның ойлау қызметінің нәтижесін дәл сондай етіп қайта жасап шығу.
Аудармашы ең аз дегенде бір мезгілде екі мәдениетке назар аударатын, екі
тілді меңгерген тұлға. Аудармашыны кейде менсінбеген кейбіреулер “екі
мырзаның құлы, қызметшісі” деп атап та кеткен [4, 8].
Демек, аудару дегеніміз – яғни басқа тілдің құралдарымен бұдан бұрын
жеткізілген дүниені екінші бір тілдің құралдарымен дұрыс әрі толық жеткізіп
шығу. А.Д. Швейцер: “Аударма бір бағыттағы тіларалық әрі мәдениетаралық
коммуникацияның екі желілі процесі” дейді. Ж. Мунен: “Аударма бұл тілдердің
дәнекерлестігі, билингвизм (қос тілділік) құбылысы” деп көрсетсе, Я.И.
Рецлкер: “Аудармашы міндеті басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұнын
стилистикалық және экспрессивтік ерекшеліктерін сақтау арқылы оны тұтастай
және дәл жеткізе білу”. Яғни бірнеше тілде айтылған ақпараттың тепе-теңдігі
аударма дәлдігінің өлшемі болса, тұтастылығы, толыққұндылығы және
баламалылығы сол ақпаратты аудармада соған тең келетін құралдармен жеткізу
болып табылады. Сонымен, қайта әңгімелеуден бір ерекшелігі аударма тек қана
түпнұсқада не айтылса соны жеткізу ғана емес, онда қалай жеткізілсе, дәл
сондай етіп тәржімалау.
В. И. Виноградов “Аударма – сөз өнерінің ерекше, өзіндік үлгідегі әрі
өз бетінше жасалатын түрі” – дейді. Бұл екінші рет қайталанатын өнер, басқа
тілдің материалында түпнұсқаны қайта жасап шығу өнері. Аудармашы өнері кез
келген орындаушылық өнерге ұқсас [4, 11].
Негізі аударма туралы ғылым мен аудару ғылымы екі бөлек дүние.
Аударма туралы ғылымның нысаны – тұтастай аударма үдерісі (процесі), яғни
екі тілдік коммуникацияның актісі ретінде түсіндіріледі. Аударма
теориясының мәні аударма үдерісінің негіздерін және барлық заңдылықтарының
сипатталуын ашу.
Қ.Нұрмаханов осы екі ғылымды өн бойына дарыта алған аса талант иесі.
Өйткені аудару ғылымы, немесе аударма өнері – аудармада дұрыс шешім таба
білу болса, аударма туралы ғылым – аударма теориясы және аударматану, оны
зерттеу екенін ескерсек, Қ.Нұрмаханов осы екеуін де ұштастыра білген. Яғни,
ол – аудармашы, әрі аударматанушы да.
Қ.Нұрмаханов аудармаларында шығармадағы жай ғана тілдік элементтерді
жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді жеткізуімен шеберлік
танытады. Көркем аудармаларында – көркем шығармашылықтың асқан үлгілерін
көрсетеді. Онда түпнұсқаны негізге ала отырып, өзіндік қолтаңбасын да
айқындайды. Ал мұндай, түпнұсқалық шығармашылықты шынайы түрде жеткізе білу
– аудармашының басты ерекшелігі. Аудармашының шығармашылық тәсілі негізінен
оның дүниетанымын да танытады. Өзінің дүниетанымына сәйкес ол өзі таңдап
алған шығармалардағы көркем шындықты мазмұн мен түр бірлігінде, жекеден
жалпыға дейінгі тұтастықтың байланысында бейнелейді. Осы арқылы оның
авторлық ұстанымы байқалады.
Авторлық ұстаным дегеніміз – дүниетанымдық категория. Бұл - өмірді,
дүниені, дүниедегі өзін қаламгерлік тұрғыдан түсіну мен талдау деп
зерттеуші Д. Затонский авторлық ұстанымды айқын танып, аудармада шынайы
жеткізу шығармадағы көркем мазмұн, идеядан бастап мәтіндік құрылымға дейін
тегіс қамтитынын анықтайды. Авторлық ұстаным, дүниетаным аудармада да
айқындалуы тиіс. Аудармашының дүниетанымын жеке сөздер мен тіркестерден
және де көбінесе тұтастай әдеби элементтен, яғни мәтіннің аяқталған
үзінділерінен іздеуге болмайды. Көп жағдайда осынау дүниетанымның мәні де
аудармашының түпнұсқаға деген жалпы қатынасынан аңғарылады. Ол аударатын
шығарманы таңдап алуынан басталып, оның стилін қабылдап, түсінумен
аяқталады. Аудармашының дүниетанымы түпнұсқа аудармасы түрі мен мазмұнының
бірлігін қарастырып қана қоймай, аудармадағы ұлттық түрді сәйкестіру туралы
мәселені де осы бірлікте шешеді. Демек авторлық ұстаным арқылы көркем
аударманың тұтастай кешенді екенін байқаймыз.
Ал көркем аударманың тұтастай кешеніне: ақпараттық, эстетикалық және
қоғамдық-саяси міндеттер жатады. Қ.Нұрмаханов аудармалары оқырманды
Ш.Айтматов шығармалармен ғана таныстырып қоймайды, сол халықтың
әдебиетімен, мәдениетімен, өмірімен таныстырады. Сондықтан да аталған
аудармалар, сондай-ақ отандық түпнұсқалық туынды жасауымен, эстетикалық
құндылықтармен оқырман талабын қанағаттандырады, ол түпнұсқалық көркем
шығарманың дамуына ықпал етті, әдебиеттің, тілдің, мәдениеттің
интернационалдық қатынасының құралына айналды. Аударма нұсқалар оқырманды
түпнұсқаға жақындатты, соның нәтижесінде басқа ұлт тілін оқып, үйренуге
көмектесті, бағыт берді.
Әдебиет өз тілінде, ұлт көлемінде өсумен қатар, басқа да өскелең ұлт
әдебиетінің жақсы шығармаларын ұдайы қосып алып, байып отыратыны бәрімізге
белгілі. Біздің қазақ әдебиетінде де басқа тілдерден көптеген кітаптар
аударылып жатқаны да, бұл жұмыстың кең көлем алуы да өте заңды. Бұл
мәдениетіміздің өскендігінің бір белгісі. Жазба әдебиет тілдің баюына,
өсуіне, қалыптасуына көп қызмет ететіні белгілі. Кейінгі ұрпақ тілді ел
аузынан үйренумен қатар, кітаптан, газеттерден, журналдардан, радио,
телевидениеден үйренеді. Әдебиет тілі көпшілікке ұстаздық етеді. Әдебиеттің
асқан шеберлері шығармаларына өте жауапты қарап, Маяковскийдің тілімен
айтқанда, кейде бір сөз табу үшін мыңдаған тонна сөз рудасын атқарған.
Міне, осы тұрғыдан қарағанда аударма әдебиетінің тілі осы жоғарыда айтылған
талапқа сай келе ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен төл шығарма мен
аударма шығарманың тілін салыстырып қарасақ, біраз нәрсені аңғарамыз. Сонда
аударма тілі мен төл шығарманың тілінде көп жағдайларда айырмашылық барын
көреміз.
Басқа ұлттық аударма мектептермен салыстыра қарастырғанда, қазақ
аударма мектебінің қалыптасып, жеке отау тіккеніне аса ұзақ уақыттың
болмағандығы баршаға аян. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Ы.Алтынсарин мен
А.Құнанбаев сынды қазақтың ұлы ойшылдары қазақ топырағына алғашқы аударма
әдебиеттің үлгілерін әкелсе, бұл үрдісті ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан
бастап-ақ ұлтымыздың зиялы қауымы ілгері дамытып әкетті деуге негіз бар.
Бұл бастама әлі күнге дейін осы бір ырғағын бұзбай, әдебиетімізге
әлемдік әдебиеттің құнды да көркем мұраларының келіп қосылуына өзіндік
үлесін қосуда. Десек-те, осынау мол мұраның аударылу сапасы қандай?,
аудармашылардың тәржімашылық шеберлігі қай деңгейде?, деген орынды сұрақтың
жауап іздері сөзсіз. Бұндай сұраққа жауап іздеу өткеннің де, бүгіннің де,
келешектің де өзекті мәселесі болмақ.
Сондықтан, осы бір заңды да, орынды сұраққа жауап іздеудің бірден-бір
жолы, ол; аударма теориясын қалыптастыру еді. Рас, қазақ аударма териясы
бірден қалыптаса қалған жоқ, ол орыс және әлемдік аударма териясын
басшылыққа ала отырып қалыптасты десек, ағат айтқандық болмас.
Бұған қарап, қазақ аударма теориясы басқа халықтардың аударма
теориясының бірден-бір көшірмесі екен деген ой тумаса керек, дегенмен,
оларды үлгі тұтқандығы да ақиқат.
Аударма – ұшан – теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға
себепші болып отырған елеулі күштердің бірі (7,5(.
Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой – пікірді, болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде
түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе
баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп
аталады (8,9(.
Аударма мәселелері, соның ішінде көркем аударманың проблематикасы
тамырын тереңге жайып жатыр. Оның бастауы Ежелгі Римнен басталады. Сол
дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе
төңірегінде Цицерон аудару кезінде сөзді санамау керек, керісінше сөзді
салмақтау керек деген екен.
Гиви Гачечиладзенің пікірі бойынша, аударма – түпнұсқаның бейнесі,
осыған орай, түпнұсқа болмыстың бейнелеуі. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы
суреті, халықтың көркем тарихы; шығарма арқауы – шындық (9,20(.
Ұлттық әдебиет сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық даму
жағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықтар әдебиетімен
қарым – қатынаста болады. Осы қарым – қатынас ішінде аударманың орны
айырықша. Сонымен қатар, аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық
қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді рөл атқарады (10,8(.
Аударма – бұл жеке шығармаларды екінші бір тілде таныстырып, қоюды
ғана мақсат етпейді, сонымен қатар халықтар арасындағы мәдени, әдеби
байланыстарды нығайтушы құрал, -деген Ғ.Мүсіреповтың көзқарасы өте орынды.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз баламалары
қосылып жатады.
Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын
аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп,
нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы мен тіл байлығын өсіруге, сол
сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болады.
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін
тудырады.
Аударма көркем шығармашылықтың өзгеше саласы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана
тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш
сынасады (10,9(.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық – рухани алмасуы нәтижесінде
мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке
қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.
Аударма – ол бір елдің мәдениетін, өркениетін басқа елге әкеледі. Әр
елдің ең таңдаулы, бетке ұстар, сол халықтың нағыз тұрмыс–тіршілігін
көрсететін ұлы жазушылардың ғана шығармаларын тәржімалау керек.
Аударма шығармалар екі халықтың да көркем әдебиетінде үлкен орын алады.
Қазақ әдебиеті мен орыс әдебиеті арасындағы байланыстар өте ертеде дамығаны
белгілі. Әдебиеттанудағы бұл феномен көптеген ғылыми еңбектердің тууына өз
септігін тигізді. Мәселен, М.Ю.Лермонтов аудармалары Ш.К.Сәтбаева,
С.С.Қирабаев, З.Қабдолов, З.А.Ахметов, К.Ш.Кереева-Канафиева, И.Х.Қаратаев
т.б. еңбектері осы көркем аударма мәселелеріне арналған.
Осы аталған негізге арқа сүйей отырып, қазақ аударма теориясының
негізін салушы, оны ілгері дамытушы ұлы М.Әуезов бастаған ұлтымыздың
жазушылары мен аударматанушылары болды. Осы тектес қазақ
аударматанушыларының қатарына Қалжан Нұрмаханов есімін еш күмәнсіз, батыл
қосуымызға болады. Себебі, Қ.Нұрмаханов қазақ аударма мектебінің өсіп-
өркендеуіне өзіндік үлес қосқан аудармашы ғана емес, сонымен қатар талантты
аударматанушы да.
Әдебиеттанушы ғалым Қ.Ергөбек Қ.Нұрмаханов туралы тебірене былайша сөз
қозғайды: Кезінде өзің қалам тартқан, пікір айтқан белгілі бір дарын
мұрасына қайта оралу қауіпті. Қауіпті болатыны – бала шақта балаң таныммен
қарап, тамсана талдаған туындылар өскен ой, өскелең уақытқа қарай шарғылық
танытуы мүмкін. Әйтпесе, жастықтан үлкен дарын иесінің ішіне еніп, оның
айтулы туындыларын талдау дәрежеңе көңіл толмай, шәркезденіп, қоңылтақсуың
мүмкін.
Сондықтан өмірден өте жас өтіп кеткен әдебиет сыншысы Қалжан Нұрмаханов
әдеби мұрасы жөнінде қайта толғану үстінде екіұдай сезім арпалысында
отырғаным рас. Абырой болғанда Қалжекең – Қалжан Нұрмаханов әдеби мұрасы
қайта оқығанымда қайта қанаттандырып алып жөнелді. Соған қуандым. Қайта
оқуға жараған әдеби сын – уақыт тезінен өткен сындарлы сын [11]. Демек
дарындар туралы сөз қозғау жауапты да маңызды іс.
Автордың қырғыз және орыс тілдерінен тікелей аударған көптеген көркем
аудармаларымен қатар, аудараның көркемдік сапасы жайлы айтқан құнды
пікірлері мен ғылыми негіздегі теориялық тұжырымдары бүгінгі күнге дейін өз
құндылығын жоғалтқан емес.
Мысалы, Қ.Нұрмақановтың Дәстүрлі достық атты жинағына енген
Түпнұсқа және аударма, Ахаулы аудармалар деген сынды ғылыми мақаларында
айтылған мәселелерді қазақ аударма теориясының негізін салуға қосқан қымбат
та, құнды үлес деп тануымызға болады.
Қ.Нұрмахановтың 1962 жылы жазылған Түпнұсқа мен аударма атты
мақаласында аударматану ғылымына қатысты көптеген ғылыми тұжырымдар мен
сыни пікірлердің көрініс тапқандығы,аталмыш мақаланы қайта қарап, автор
тұжырымдарына бүгінгі көзқарас тұрғысынан тереңдей үңілуге тың да тұшымды
талдау жасауға негіз болды.
Автор аталмыш мақаласын былай деп бастаған еді: Әдебиет
зерттеушілеріміздің, сыншыларымыздың бұл елеулі салада, осы күрделі
мәселелерді шешуде істегені шамалы да мардымсыз деп айтуға әбден болады.
Біздің әдебиеттану ғылымымызда, сынымызда аударма теориясы - өте кеш
ескерілген, өте балаң және төл күйде қалған салалардың бірі. Бізде, тек
бізде ғана емес, тіпті Одақ көлемінде аударма теориясы бұл кезге дейін шала
жүйелі, үзінді-қиынды күйде.
Орысшадан қазақ тіліне аударылған көп кітаптардың кейбіреулеріне ғана
жазылған бір-екі ретцензия болмаса, аударма теориясын жан-жақты көтеретін,
оның эстетикалық принциптерін терең түсіндіретін бізде әлі күнге дейін бір
де бір күрделі ғылыми еңбек жоқ. Сөз болып отырған аудармалардың
жетістіктері мен кемшіліктерін сөз етумен ғана тынатын, аударманың
теориялық мәселелерінен мүлде шалғай жатқан бұл бір-екі ретцензия біздің
осы саладағы мұқтаждығымызды, әрине, өтей де қанағаттандыра алмайды.
Өйткені,біздің күннен-күнге, жылдан-жылға қанат жайып жан-жақты өскен
аудармашылық тәжиірбиеміз оның шеңберінен әлдеқашан шығып кетті. Бұл бір-
екі рецензияның біздің аудармашыларымызға серік бола алмай отырғандығы
қазір көпшілікке кеңінен мәлім болып отыр [6,84].
Мақала авторының ой-тұжырымдары құптарлық, дей тұрғанмен, кей тұстарда
аздаған үстірт пікірдің де көрініс беріп қалатындай жерлері бар сияқты.
Рас, аударманы териялық тұрғыдан бағалайтын, әрі бағыт-бағдар беретін
мақаланың сол тұстарда сараң жазылуы ақихат, бірақ сол тұстағы қазақ көркем
аудармасының да қара үзіп, оқ бойы алға кеткендігі де шамалы емес пе еді.
Олай дейтініміз, бүгінгі күн талабымен қараған тұста,сол тұстағы аударма
ахуалының төмендігі аңғарылып жатады. Көркем аудармадағы науқаншылық,
асығыстық пен үстірттік сынды жағымсыз әрекеттердың орын алғандығы да
сөзімізді дәлелдей түсері анық.
Көптеген аударматанушылардың аударма жайлы жазған еңбектері көбінесе,
басқа тілден қазақ тіліне аударылған көркем аударма туралы болып келсе, бұл
мақаланың өзіндік ерекшелігі, керісінше, қазақ тіліндегі шығарманың орыс
тіліне аударылуы туралы, ондағы кемшіліктер мен жетістіктер туралы болып
келуінде. Соңғы он жылдың ішінде қазақтың көрнекті ақын-жазушыларының
уақыт сынынан өткен реалистік шығармалары орыс тіліне, сол арқылы туысқан
халықтар тіліне аударылып бүкілодақтық аренаға шықты.
Біздің көрнекті жазушыларымыздың романдары мен повестері шетелдегі
достарымыздың кең пейілді жүрегінен орын алып, сырлы досына, сенімді
серігіне айналды, деп әдебиетімізге тиесілі жетістігімізге шын көңілден
қуанатындығын автор мақаласында шабытпен жазса, келесі бір тұста Қазір
Одақ шеңберінде кеңінен танымал М.Әуезовтің Абай, С.Мұқановтың Ботагөз,
Сырдария, Ғ.Мұстафиннің Миллионер, Қарағанды атты қазақ халқының
бүгінгі шат өмірін, өткендегі тарихын, тұрмыс халін суреттейтін реалистік
тамаша роман-повестерін туысқан республикалардағы оқушылар ғана емес,
сонымен бірге жаңа қоғамға бет бұрған достарымыз да оқиды, әрі, өздеріне
үлгі тұтады, деп арнайы тоқталады [6, 88]. Осы мәселеге қатысты автор:
Жазушыларымыздың бұл талантты шығармалары бүкілодақтық, кейіннен
дүниежүзілік аренаға орыс тілі арқылы шықты. Олай дейтін себебіміз бұл
роман-повестер одақтағы туысқан халықтар тілдеріне де тікелей түпнұсқа
тілінен емес, орыс тілінен аударылды.
Сондықтан қазақ жазушысының шығармасын аударған орыс аудармашысы
оқушылар алдында айырықша, мейілінше жауапты. Өйткені, аудармада кеткен
жалғыз қате, я болмаса, дәлсіздік сол шығарма қанша тілге аударылса, ол
сонша рет көбейіп, сонша рет балалап кете бермекші. Орыс аудармашысының
оқушылар алдындағы айырықша жауапкершілігі, міне, осыдан келіп туады, деп
орынды талап қоя біледі. Мақала авторы көтерген мәселе күні бүгінге дейін
өзіндік құндылығын жоғалтқан емес. Қалай дегенмен,бір тілде жазылған көркем
дүнйені екінші бір тілге дәл сол қалпында, көркемдік деңгейін жоғалтпай,
автор стилін сақтай отыра аудару екінің бірінің қолынан келетін нәрсе емес.
Кездейсоқ біреу аудара қалған жағдайда, түпнұсқаға тән өзіндік құнардың
құмға сіңген судай болып, ізім-ғайым жоқ болып кетері сөзсіз. Сондықтан,
тәржімашыға қойылатын талап қашанда күшейе түспекші.
Орыс тіліне аударылған көркем шығармалардың басым көпшілігіне
берілген баға тап сол шығарманың қазақ тіліндегі нұсқасына берілген
бағамен кереғар келіп жататын кездер де болады деген міәселені көтере келе,
мақала иесі, Бірақ, жақсы шығарманың қазақ тілінде басқаша, ал орыс
тілінде шыққаннан кейін басқаша бағалануының тереңіректе жатқан себептері
де бар сияқты. Шығарманың екі тілде бір-біріне қарама-қарсы екі баға
алуына, біздіңше, көп реттерде, аудармашы да себепкер, деген түйін
жасайды. Қ.Нұрмаханов өз мақаласында осы аталған провлемалық мәселелерді
дәлелді түрде көрсету үшін Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке атты романының орыс
тіліне аударылған нұсқасын алып, оның көркемдік деңгейіне баса назар
аудауды мақсат етеді. Автор бұл мәселеге байланысты ойын былай деп
өрбітеді: Оқушылардың кең пейілді жүрегінен жылы орын тапқан, әдебиет
жұртшылығымыз құптаған, уақыттың қатаң сынынан аброймен өткен Оянған өлке
романы қазақстандық орыс ақын Ф.А.Моргунның аудармасында Советский
Казахстан журналының 1954 жылғы 1-6 сандарында басылып шықты. Оянған
өлке романы орыс тілінде шыққаннан кейін Москва сыншысы профессор
Л.И.Климович Дружба народов журналының өткен жылғы үшінші санында мақала
жазып, көп реттерде біздің сыншыларымыздың осы шығарма жайында айтқан
пікірлеріне қарама-қайшы келетін сындар айтты. Мақала авторының көптеген
пікірлеріне, байламдарына мүлдем қосылуға болмайды. Солай бола тұрса да,
бірақ, профессор Л.И.Климович өзінше дұрыс.
Ғабиттің өзіне ғана тән тамаша творчестволық ерекшеліктерін, жазушылық
стилін, адам образынжасаудағы творчестволық принциптерін мүлдем бермейтінін
былай қойғанда, тіпті шығарманың негізгі, өзекті образдарының идеялық
мазмұнын мейілінше бұрмалайтын, орыс тілінің тұрғысынан қарағанда саутсыз
жасалған осы аударманы оқып отырғанда романның түпнұсқасын оқып танысуға
мүмкіншілігі жоқ Москва сыншысымен іштей келіскендей боласың. Өйткені
аударманың шектен тыс нашарлығы, ондағы аяқты басқан сайын кездесетін
стилистикалық, грамматикалық қателер, роман кейіпкерлерінің ішкі
дүниесінен, қимыл-әрекетінен, ой-сезімдерінен мүлдем хабар бермейтін,
аудармашының өзінеғана тән, жауыр болған сөздер мен сөз тіркестері
профессор Л.И.Климовичты романға орынды да орынсыз сындар, басты
кейіпкерлердің идеялық мазмұны туралы қазақ сыншыларының пікірлеріне қайшы
келетін байламдар айтуға мәжбүр еткен деген пікір білдіреді. Бұл жай ғана
айтыла салған болжам емес, нағыз кәсіпқой аударматанушыға тән тұжырым. Олай
дейтін себебіміз, зертеушінің айтқан ой-пікірлері бүгінгі күн талабына сай
дәлелді де нақты, терең де қисынды. Сондықтан да, аударма шығарманы талдау
мен бағалаудың осы бір тәсілін қазақ аударма теориясына қосылған бағалы
үлес деп танығанымыз жөн.
Кез-келген аудармашы көркем шығарманы аудару үстінде көп ізденіп,
ауыр өткелдерден өтетіндігі айтпаса да түсінікті. Ол талай ұзақ түндерін
көз ілместен аударма жасаумен өткізіп, ақыр аяғында өзі мақсат еткен мәреге
де жетеді. Аударманы кітап қылып бастырып, оқырманға да ұсынады. Ендігі
мәселе, аударма авторы үшін күту, ұзақ күту. Нені күтетіндігі белгілі, ол-
оқырман қауымының бағасы, әдебиеттанушылардың кәсіби деңгейдегі сыни
пікірі. Бір өкініштісі, аудармашының бұл үміті ұдай ақтала бермейді, көп
күтістің соңы оның күдер үзуімен аяқталып жататын кездер де жиі кездеседі.
Міне, автор осы мәселенің де өзектілігін ашып көрсету мақсатында Әрбір
шығарма орыс тілінде шыққаннан кейін, сыншы оның аудармасы туралы өз
пікірін айтып, әділ бағасын берсе, біздің бұл саладағы елеулі
кемшіліктеріміз бірте-біртеазая берген болар еді. Бұл жәй аудармашыларға да
белгілі дәрежеде өзінің практикалық пайдасын тигізер еді. Бұл салада –
қазақ тілінен орысшаға аудару саласында – қомақты теориялық еңбектер былай
тұрсын, тіпті рецензияның өзіне де өте зәруміз, мұқтажбыз. Бұған жоғарыда
келтірген фактілер толық дәлел бола алады. Кеңес аудармасының таңдаулы
үлгілерін түйіндеу, талдау жөнінен бізде зерттеудің болмауы - әдебиет сыны
мен теориясындағы зор кемістік, үлкен олқылық деп бағалау керек, - деген
сынды ұсыныстарын білдіреді [6,94].
Ал, белгілі сыншы, аудармашы Қ.Нұрмахановта қазақ тілінен орыс тіліне
аударылған шығармаларға сын айтып қана қоймай, көркем аудармаға
жанашырлықпен қарап, мейлі автормен болсын, мейлі аудармашымен болсын пікір
алысып, кеңесіп тұрғанды жөн көргенін байқаймыз. Мәселен, сол кезде орыс
тіліне аударылып жатқан Абай жолы эпопеясының сөзбе-сөз тәржімасына
белсене араласады.
Абай жолы романының Леонид Соболев аударған тарауларының баршасында
Қалжан қаламының ізі, жүрек лүпілі, ой, сезім толқыны сақталған десек қате
айтқанымыз емес. Соболев сол аударма үстінде Қалжан студентке ағалық,
қаламгерлік, алғысын айтып, әрдайым маған Қалжан жасаған қолма-қол аударма
бәрінен жақын, бәрінен ұғынықты, өзінен-өзі көркем бояу тілеп жұтынып
тұратын салмақты сөйлем тіркестері болып келеді дейді екен [2,21]. Бұдан
байқайтынымыз аудармашыға көмектесетін: жолма-жол, сөзбе-сөз аударма
жасаушылар, жасалатын аудармаға жауапкершілікпен қарап мәтінді түсініп,
түсіндіруде бар білгенін аямаса, әрі аудармашыға үлкен көмек, жеңілдік
жасай отырып, жарыққа келетін болашақ аударманың сапалы болуына себепкер
болатындығы.
Көркем аударма процесінде түпнұсқаның мазмұны мен пішіні арасындағы
бірлік пен тұтастықтың сақталуының маңызы жоғары. Түпнұсқаның мазмұны мен
пішіні арасындағы байланыс, келісім мен жарасым аудармада сақталмаған
жағдайда әдеби шығарманың көркемдік табиғаты, автордың шығармашылық
даралығы мүлде бұрмаланып, түпнұсқа бір басқа, аударма бір басқа екеуі екі
бөлек туынды болып шығады. Мұндай жағдайда аудармадан түнұсқаның мазмұны
да, көркемдік-бейнелеу ерекшеліктерін табу да қиынға түседі. Ал көркем
аудармада түпнұсқаның мазмұны мен пішінін дәл, анық жеткізу әрі қиын, әрі
күрделі. Бұл аудармашы шығармашылығының мақсаты мен мәнін анықтайтын
айырықша маңызды көрсеткіш болып табылады.
Бұл туралы теоретик ғалым В.Комиссаров: Перевод — это сложный и
многогранный вид человеческой деятельности. Хотя обычно говорят о переводе
“с одного языка на другой”, но, в действительности, в процессе перевода
происходит не просто замена одного языка другим. В переводе сталкиваются
различные культуры, разные личности, разные склады мышления, разные
литературы, разные эпохи, разные уровни развития, разные традиции и
установки (12,6],- дейді. Демек, аудармаларды талданғанда шығарманың
идеялық-көркемдік қасиеттерін аударманың бойына қалай сіңіргендігін,
образдылығын, түпнұсқаның ырғақтық, үндестік, шумақтық, ұйқастық нәзік
ұтымды тетіктерін, автордың сөз өнеріндегі өзіне тән ерекшелігін, тарихи
нышандарын беруде аударма өнерінің бұрын-соңды аударма істерінен мүлде
басқаша екендігін дәлелдеу әбден керекті міндет.
Сондықтан да Қ.Нұрмахановтың аудармашылығын шеберлігіндегі
жетістіктерін көрмеу немесе оны бағаламалау бүкіл аудармаларға мән бермеу
болар еді.
Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қарсы, бірақ диалектикалық
бірлектегі үлкен проблема тұрады: бір жағынан түпнұсқаның “әрпін ”, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылықтың талап-талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразысының көтерер жүгі қашан да ауыр, ал оның
мойынындағы жауапкершілік одан да зор.
Аударматану – негізінен, теориялық емес, қолданбалы ғылым
болғандықтан, қазақ тіл әдебиеттануында аударма жасауды меңгерту
әдістемесі дәл Қ.Нұрмаханов кезеңінде қалыптаспаған деуге болады. Аударма
туралы еңбектер көркем аударма негізінде әдеби стильдік талдау “мынау-
жақсы, мынау-нашар аударма ” деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz