Азаматтық іс жүргізу құқығы туралы
Кіріспе 3
І. Азаматтық іс жүргізу құқығы, пәні және әдістері
1.1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі,
реттеу пәні мен әдістері 5
1.2. Азаматтық іс жүргізудің жүйесі мен қайнар көздері 9
ІІ. Азаматтық іс жүргізу формалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі,
мәні ,негізгі белгілері 14
2.2. Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап
шешудегі маңызы 16
2.3. Азаматтық іс жүргізу қағидаларын қолдану мәселесі 21
ІІІ. Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау формалары
3.1. Азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауда
азаматтық іс жүргізу қатынастарының ерекшеліктері 33
3.2.Азаматтық сот ісін жүргізу формаларының азаматтық
құқықтан ерекшелігі мен ұқсастықтары 40
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер 53
І. Азаматтық іс жүргізу құқығы, пәні және әдістері
1.1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі,
реттеу пәні мен әдістері 5
1.2. Азаматтық іс жүргізудің жүйесі мен қайнар көздері 9
ІІ. Азаматтық іс жүргізу формалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі,
мәні ,негізгі белгілері 14
2.2. Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап
шешудегі маңызы 16
2.3. Азаматтық іс жүргізу қағидаларын қолдану мәселесі 21
ІІІ. Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау формалары
3.1. Азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауда
азаматтық іс жүргізу қатынастарының ерекшеліктері 33
3.2.Азаматтық сот ісін жүргізу формаларының азаматтық
құқықтан ерекшелігі мен ұқсастықтары 40
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер 53
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол өз азаматын туа біткен ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір кепілдіктер береді. Адамды оның игіліктермен заңды мүделерін қорғау азаматтық-құқықтық міндеті деп танылған. Бұл міндетті жүзеге асыру жолында азаматтық заң адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді сотта азаматтық іс жүргізу арқылы қарап, талдап, шешіп және қорғау мүмкіндігін көздейді.
Мұндай құқықбұзушылық сол, ол адамның ең қымбат қазынасы оның құқықтары мен мүдделеріне қол сұғады. Адам және ар-ожданы, құқықтары мен бостандығы басқа қоғамдағы игіліктерге қарағанда дәрежесі өте жоғары, оны басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге болады. 1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандығын қорғауға құқылы
Азаматтық іс жүргізу құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы мәселелердің бірі азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіруді сот арқылы анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот тәжірбие ісі кезінде көптеп қателіктер жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам құқығын қорғауға барынша мән беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулығы, бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді. Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып табылады.
Антик ойшыл Протогор “ Адам – барлық заттың өлшемі” деп айтып кеткен еді. Қоғамның ең басты құндылығы және байлығы – адам және оның өмірі саналады. Адам өміріне қолсұғушылықты азаматтық заң ең ауыр қылмыстарға жатқызады, және ол үшін аса қатал жауапкершілікті тағайындап отырады.
Мұндай құқықбұзушылық сол, ол адамның ең қымбат қазынасы оның құқықтары мен мүдделеріне қол сұғады. Адам және ар-ожданы, құқықтары мен бостандығы басқа қоғамдағы игіліктерге қарағанда дәрежесі өте жоғары, оны басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге болады. 1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандығын қорғауға құқылы
Азаматтық іс жүргізу құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы мәселелердің бірі азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіруді сот арқылы анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот тәжірбие ісі кезінде көптеп қателіктер жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам құқығын қорғауға барынша мән беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулығы, бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді. Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып табылады.
Антик ойшыл Протогор “ Адам – барлық заттың өлшемі” деп айтып кеткен еді. Қоғамның ең басты құндылығы және байлығы – адам және оның өмірі саналады. Адам өміріне қолсұғушылықты азаматтық заң ең ауыр қылмыстарға жатқызады, және ол үшін аса қатал жауапкершілікті тағайындап отырады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы /1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған // ҚР Парламентінің жаршысы 2007 ж. N4. 217 б. 21 мамыр 2007 жылғы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген
2. Қазақстан Республикасының 2000 ж. 25 желтоқсандағы ’’Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы’’ Конституциялық Заңы // Егемен Қазақстан. 30 желтоқсан 2000 ж.
3. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 13 шілдедегі Азаматтық іс жүргізу кодексі // ҚР Парламентінің жаршысы. 1999. N 18. 644-қ.
4. Қазақстан Республикасының 2001 ж. 12 маусымдағы Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексі (Салық Кодексі) // Егемен Қазақстан газеті. 2001. 20 маусым.
5. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 13 шілдедегі ’’Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексін күшіне енгізу туралы’’ Заңы // ҚР Парламентінің жаршысы. 1999. N 18. 645-қ.
6. Қазақстан Республикасының 1998 ж. 24 наурыздағы ’’Нормативтік құқықтық актілер туралы’’ Заңы //Егемен Қазақстан. 28 наурыз 1998 ж.
7. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы ’’Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы’’ Заңы // ҚР Жоғарғы Кеңесінің жаршысы. 1995 ж. N 24. 156-қ.
8. Қазақстан Республикасының 1997 ж. 5 желтоқсандағы ’’Адвокаттық қызмет туралы’’ Заңы // Егемен Қазақстан. 11 желтоқсан 1997 ж.
9. Қазақстан Республикасының 1998 ж. 30 маусымдағы ’’Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы’’ Заңы // ҚР Парламентінің жаршысы. 1998. N13. 195-қ.
10. Қазақстан Республикасының 1997 ж. 7 шілдедегі ’’Сот приставтары туралы’’ Заңы // Егемен Қазақстан. 10 шілде 1997 ж.
11. ҚР Жоғарғы сотының 2001 ж. 13 желтоқсандағы N21 ’’Азаматтық істерді сотта қарауға дайындау туралы’’ қаулысы.
Негізгі әдебиеттер:
1. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан:В двух томах. Т. 1 Общая часть (Темы 1-15). Учебник. – Алматы: КазГЮА, 2001.
2. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан:В двух томах. Т. 2 Особенная часть (Темы 16-30). Учебник. – Алматы: КазГЮА, 2001.
3. Учебник гражданского процесса / Под ред. М.К. Треушникова. М.: Спарк, 1996.
4. Баймолдина З.Х. Исковой порядок защиты прав в суде: Научно-практическое пособие. Алматы: Жеті жарғы, 2001.
5. Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой инстанции: Научно-практическое пособие. Алматы: Жеті жарғы, 2001.
6. Викут М.А., Зайцев И.М. Гражданский процесс России: Учебник. М.: Юристъ, 1999.
7. Гражданский процесс: Учебник / Под ред. В.А. Мусина, Н.А. Чечиной, Д.М. Чечота. М.: ТОО “Фирма ГАРДАРИКА”, 1996.
8. Гражданское процессуальное законодательство: Комментарий / Под ред. М.К. Юкова. - М.: Юрид. лит., 1991.
9. 7.Гражданское процессуальное право России: Учебник / Под ред. М.С. Шакарян. М.: Былина, 1999.
10. Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары (өзекті мәселелері): З.ғ.к. ... диссертациясы. – Алматы, 2006.
11. Курс советского гражданского процессуального права: Т. 1. Теоретические основы правосудия по гражданским делам / Отв. ред. А.А. Мельников. М.: Наука, 1981.
12. Курс советского гражданского процессуального права: Т. 2. Судопроизводство по гражданским делам / Отв. ред. А.А. Мельников. М.: Наука, 1981.
13. Научно-практический комментарий к ГПК Казахской ССР / Под ред. З.К. Абдулиной, В.А. Зинченко, Р.С. Тазутдинова. Алма-Ата: Казахстан, 1976.
14. Научно-практический комментарий к Гражданскому процессуальному кодексу РСФСР / Под ред. М.К. Треушникова. М.: Городец, 2000.
15. Постатейный комментарий к Гражданскому процессуальному кодексу РСФСР / А.П. Рыжаков, Д.А. Сергеев. - М.: Статут, 1999.
16. Хрестоматия по гражданскому процессу: Учебное пособие / Под общей ред. М.К. Треушникова. М.: Городец, 1996.
2. Қазақстан Республикасының 2000 ж. 25 желтоқсандағы ’’Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы’’ Конституциялық Заңы // Егемен Қазақстан. 30 желтоқсан 2000 ж.
3. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 13 шілдедегі Азаматтық іс жүргізу кодексі // ҚР Парламентінің жаршысы. 1999. N 18. 644-қ.
4. Қазақстан Республикасының 2001 ж. 12 маусымдағы Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексі (Салық Кодексі) // Егемен Қазақстан газеті. 2001. 20 маусым.
5. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 13 шілдедегі ’’Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексін күшіне енгізу туралы’’ Заңы // ҚР Парламентінің жаршысы. 1999. N 18. 645-қ.
6. Қазақстан Республикасының 1998 ж. 24 наурыздағы ’’Нормативтік құқықтық актілер туралы’’ Заңы //Егемен Қазақстан. 28 наурыз 1998 ж.
7. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы ’’Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы’’ Заңы // ҚР Жоғарғы Кеңесінің жаршысы. 1995 ж. N 24. 156-қ.
8. Қазақстан Республикасының 1997 ж. 5 желтоқсандағы ’’Адвокаттық қызмет туралы’’ Заңы // Егемен Қазақстан. 11 желтоқсан 1997 ж.
9. Қазақстан Республикасының 1998 ж. 30 маусымдағы ’’Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы’’ Заңы // ҚР Парламентінің жаршысы. 1998. N13. 195-қ.
10. Қазақстан Республикасының 1997 ж. 7 шілдедегі ’’Сот приставтары туралы’’ Заңы // Егемен Қазақстан. 10 шілде 1997 ж.
11. ҚР Жоғарғы сотының 2001 ж. 13 желтоқсандағы N21 ’’Азаматтық істерді сотта қарауға дайындау туралы’’ қаулысы.
Негізгі әдебиеттер:
1. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан:В двух томах. Т. 1 Общая часть (Темы 1-15). Учебник. – Алматы: КазГЮА, 2001.
2. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан:В двух томах. Т. 2 Особенная часть (Темы 16-30). Учебник. – Алматы: КазГЮА, 2001.
3. Учебник гражданского процесса / Под ред. М.К. Треушникова. М.: Спарк, 1996.
4. Баймолдина З.Х. Исковой порядок защиты прав в суде: Научно-практическое пособие. Алматы: Жеті жарғы, 2001.
5. Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой инстанции: Научно-практическое пособие. Алматы: Жеті жарғы, 2001.
6. Викут М.А., Зайцев И.М. Гражданский процесс России: Учебник. М.: Юристъ, 1999.
7. Гражданский процесс: Учебник / Под ред. В.А. Мусина, Н.А. Чечиной, Д.М. Чечота. М.: ТОО “Фирма ГАРДАРИКА”, 1996.
8. Гражданское процессуальное законодательство: Комментарий / Под ред. М.К. Юкова. - М.: Юрид. лит., 1991.
9. 7.Гражданское процессуальное право России: Учебник / Под ред. М.С. Шакарян. М.: Былина, 1999.
10. Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары (өзекті мәселелері): З.ғ.к. ... диссертациясы. – Алматы, 2006.
11. Курс советского гражданского процессуального права: Т. 1. Теоретические основы правосудия по гражданским делам / Отв. ред. А.А. Мельников. М.: Наука, 1981.
12. Курс советского гражданского процессуального права: Т. 2. Судопроизводство по гражданским делам / Отв. ред. А.А. Мельников. М.: Наука, 1981.
13. Научно-практический комментарий к ГПК Казахской ССР / Под ред. З.К. Абдулиной, В.А. Зинченко, Р.С. Тазутдинова. Алма-Ата: Казахстан, 1976.
14. Научно-практический комментарий к Гражданскому процессуальному кодексу РСФСР / Под ред. М.К. Треушникова. М.: Городец, 2000.
15. Постатейный комментарий к Гражданскому процессуальному кодексу РСФСР / А.П. Рыжаков, Д.А. Сергеев. - М.: Статут, 1999.
16. Хрестоматия по гражданскому процессу: Учебное пособие / Под общей ред. М.К. Треушникова. М.: Городец, 1996.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
3
І. Азаматтық іс жүргізу құқығы, пәні және әдістері
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі,
реттеу пәні мен әдістері
5
2. Азаматтық іс жүргізудің жүйесі мен қайнар көздері
9
ІІ. Азаматтық іс жүргізу формалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі,
мәні ,негізгі белгілері
14
2.2. Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап
шешудегі маңызы
16
2.3. Азаматтық іс жүргізу қағидаларын қолдану мәселесі
21
ІІІ. Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау формалары
3.1. Азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауда
азаматтық іс жүргізу қатынастарының ерекшеліктері
33
3.2.
Азаматтық сот ісін жүргізу формаларының азаматтық
құқықтан ерекшелігі мен ұқсастықтары
40
Қорытынды
53
Қолданылған әдебиеттер
53
Кіріспе
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол өз азаматын туа біткен
ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір кепілдіктер береді.
Адамды оның игіліктермен заңды мүделерін қорғау азаматтық-құқықтық міндеті
деп танылған. Бұл міндетті жүзеге асыру жолында азаматтық заң адамның
маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді сотта
азаматтық іс жүргізу арқылы қарап, талдап, шешіп және қорғау мүмкіндігін
көздейді.
Мұндай құқықбұзушылық сол, ол адамның ең қымбат қазынасы оның
құқықтары мен мүдделеріне қол сұғады. Адам және ар-ожданы, құқықтары мен
бостандығы басқа қоғамдағы игіліктерге қарағанда дәрежесі өте жоғары, оны
басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге болады. 1995 жылы 30 тамызда
Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандығын
қорғауға құқылы[1]
Азаматтық іс жүргізу құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы
мәселелердің бірі азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерін қалпына келтіруді сот арқылы анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот тәжірбие ісі кезінде көптеп қателіктер
жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам құқығын қорғауға барынша мән
беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған
жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулығы,
бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет
етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді.
Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып
табылады.
Антик ойшыл Протогор “ Адам – барлық заттың өлшемі” деп айтып кеткен
еді. Қоғамның ең басты құндылығы және байлығы – адам және оның өмірі
саналады. Адам өміріне қолсұғушылықты азаматтық заң ең ауыр қылмыстарға
жатқызады, және ол үшін аса қатал жауапкершілікті тағайындап отырады. Ал
азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша азаматтар мен ұйымдардың бостандығы мен
заңды мүддесін қорғау бірінші орында және ол азаматтық іс жүргізу құқығымен
және азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттеледі.
Дипломдық бітіру жұмысы азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен
пәні және әдістерін қарастырады. Сондай-ақ азаматтық іс жүргізу жүйесі мен
қайнар көздерін,яғни азаматтық іс жүргізу заңдарымен қатар процессуалист
ғалымдардың еңбектерін де кірістіреді.
Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі, мәні ,негізгі белгілері
және Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап шешудегі
маңызы екінші тараудың тақырыптары болып табылады. Соңғы тарау Азаматтар
мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау формаларын қарастырады.
І. Азаматтық іс жүргізу құқығы, пәні және әдістері
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі, реттеу пәні мен әдістері
Азаматтық іс жүргізу құқығы сотпен азаматтық істерді қарау тәртібін
анықтайтын құқық саласы болып табылады, яғни азаматтық іс бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру, сонымен қатар сот қаулыларын күштеп орындату
тәртібін қарастырады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып процессуалдық құқықпен
реттелетін азаматтық сот өндірісінің, яғни соттың және басқа да іске
қатысушылардың қызметі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының әдісі: императивті, диспозитивті әдіс.
Бұл жерде басқарушылық қатынас мүдделі тұлғаның бостандығымен және тек
құқықтармен ұштасып жатады.
Құқық реттеу әдісі 2 түрлі жағдаймен байланысты:
1) Азаматтық іс жүргізуді реттеу бойынша
2) Міндетті және шешуші субъектілері ретінде соттың қатысуы, мемлекет
атынан шешім қабылдауы.
Бұл, шешім қажетті жағдайларда күштеп орындауға жатады. Азаматтық іс
жүргізу құқығы басқа құқық салаларымен құқықтық қатынаста болады. Ең
алдымен ол материалдық құқықпен байланысты, яғни азаматтық құқық, отбасы
құқық қатынастардан туындайтын дауларды күштеу арқылы орындау формасы болып
табылады. Еңбек міндеттерді орындату егер де аталған құқықтық қатынастар
бойынша заңдылықты бұзулар кездессе және олар ерікті түрде орындалмаса.
Азаматтық процессуалдық құқықтың реттеу пәні ретінде соттың және іске
қатысушылардың қызметін атасақ, азаматтық құқығы субъектілердің жағдайына
басқарушылық және бағыныштылық қатынасымен реттелетінін көреміз. Құқық
қорғау органдары пәнімен азаматтық іс жүргізу құқығының ара-қатынасы
біріншісінде құқық қорғау органының жүйесі және осы органның сот әділдігін
жүзеге асыру саласындағы құзыретін оқытады, ал 2-де осы нақты азаматтық іс
жүргізудің тәртібі және формасы оқытылады. Азаматтық іс жүргізу құқығымен
көптеген қағидатің ұқсастығымен дәлелдеу саласындағы ұқсастықпен, көптеген
институттың бірдейлігімен ара-қатынастарын көреміз, сонымен қатар азаматтық
және азаматтық процесстер істің жылжып дамуына байланысты бірдей сатылардан
өтеді, яғни соттың 1-ші инстанциясында іс қараудан бастап азаматтық іс
бойынша шешім шыққанға дейін.[2]
Апелляциялық, қадағалау сияқты және тағы басқа қосымша сатылардан да
өтуінен көреміз.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының маңызын, құқықты қорғаудың соттық нысанының басымдылығын,
құқық нормаларының оларды практикада қолданумен тығыз байланыстылығын
түсінуі, құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік құбылыстар:
азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, процестің соттың қызметі
ретінде екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, іске қатысушы
тұлғалар мен соттың құқықтары мен міндеттері, процесс сатылары туралы, яғни
азаматтық іс жүргізу құқығы басшылыққа алатын құқықтық ұғымдарды
қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы пәнінің негізгі
міндеттері: құқықтың қажетті қайнар көздерімен, бұл құқық саласының
концептуалды мәселелерімен таныстыру, маңызды заң актілері мен Қазақстан
қатысатын азаматтық сот ісін жүргізуді реттейтін, азаматтық іс жүргізу
нормалары бар халықаралық шарттарды меңгеру, әрбір іс жүргізу нормасының
мағынасын, оның нақты мазмұнын анық түсіндіру, сот қызметінің қағидатерін
білу, азаматтық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттері туралы,
оларға қойылатын құқықтық және адамгершілік талаптар туралы нақты пікірді
орнықтыру.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибеде қолданылуы
азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғаудың, еңбек қақтығыстарын
және басқа дауларды шешудің, моральдық және материалдық зиянды өндірудің,
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуға бағытталған. Сот
актілерінің орындалуы үшін тиімді әрекет етуші жүйе құрылуы керек.
Бұл міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың, адвокаттардың,
нотариустардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді. Құқықтың
нарықтық және демократиялық табиғатын түсінетін, азаматтық қоғам мен
мемлекеттің қазіргі құрылымын білетін судьялардың білікті корпусын
қалыптастыруға студенттердің Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңнамасы саласында терең білім алуы ықпал етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып:
- азаматтық іс жүргізу заңнамасы дамуының негізгі кезеңдерін,
азаматтық іс жүргізу заңнамасын, Қазақстанның құқықтық
жүйесінің дамуы тарихын және қазіргі жағдайын көрсететін
азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибесінің
өзекті және басым мәселелерін;
- азаматтық іс жүргізу құқық қатынастары, дәлелдемелердің
түсінігі, дәлелдеу процесі, істердің бірінші, апелляциялық
сатыдағы соттарда қаралу, қадағалау тәртібімен қайта қаралу
және шешімдердің орындалу тәртібін қарастыру.
- процессуалдық мектептер мен бағыттарды білу, азаматтық іс жүргізу
құқығының жекелеген мәселелері бойынша ғылыми және өзіндік ұстанымды
қалыптастыру.
- азаматтық іс жүргізу құқығының теориялық және тәжірибелік
мәселелеріне өз бетінше талдау жасау;
- азаматтық іс жүргізу заңдарының нормаларына талдау жүргізу;
- азаматтық іс жүргізу заңнамасын тәжірибеде өз бетінше қолдану.
Азаматтық іс жүргізу – азаматтық іс жүргізу нормаларымен тәртіптелген
азаматтық істердің бір сатыдан басқа біреуіне өте отырып, соңғы мақсаты,
міндеті – заңмен қорғалатын мүдде мен құқықты қалпына келтіру болып
табылады.Мүдделі тұлға арызбен сотқа жүгіне отырып, өзінің талабын көрсетіп
негіздейді, ол арыз, талап-арыз, шағым, ерекше талап өндірісіне арыз болуы
мүмкін. Сот оларды тексере отырып, оның қарауына жататынын, жатпайтынын
қараса, сот бұл арызда сотта қорғау формасы қажет екенін тапса, бұл істі өз
өндірісіне қабылдап, осы сәттен азаматтық іс қозғайды.Сот, мүдделі адамдар,
басқа қатысушы тұлғалар (куә, эксперт, аудармашы өкілдер) іс жүргізуде
қарауда бірқатар әрекеттер жасайды. (сот мәжілісіне қатысады,
түсініктемелер береді, дәлелдемелер тапсырады, т.б.).
а) Азаматтық іс жүргізу құқығы – құқықтың бір саласы ретінде қоғамдық
қатынастарды реттейтін өзінің құрамына іс жүргізу нормаларының жүйесінен
тұратын сот пен іске қатысушылар арасындағы азаматтық істі сот әділдігімен
шешуді айтамыз.
Азаматтық іске қатысушылардың азаматтық іс жүргізу нормаларымен
бекітілген азаматтық іс жүргізу құқығы мен міндеттері бар. Мысалы, сот істі
қарау және шешу құқығына ие, ол басқа қатысушыларға байланысты биліктік
өкілеттікке ие, сонымен қатар ол іске қатысушы тараптар мен басқа
қатысушылардың іс жүргізу құқығын қатал сақтау керек.
Азаматтар мен заңды ұйымдар іс жүргізуге қатысуға, өтінімдер беруге,
өздерінің талаптарының негіздерін (қолдануға) дәлелдеуге сот шешіміне шағым
келтіруге, шешімнің орындалуына қатысуға құқылы. Олар іс жүргізу құқығымен
қатар, іс жүргізу міндеттерін алады. Іс жүргізу құқықтарын адал
пайдалануға, сот шығындарын төлеуге, сот шақыртуына келуге, дәлелдемелер
тапсыруға міндетті.
б) Азаматтық іс жүргізу пәні сот әділеттігін нақты азаматтық істерден
тұратын арнайы іс жүргізу формасымен атқару, ал азаматтық іс жүргізудің
құқығының пәні – құқықтық сала ретінде азаматтық іс жүргізу, яғни соттар
және басқа іске қатысушылардың әрекеттері мен сот актілерін орындайтын
органдардың әрекеті болып табылады.
в) Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етілген әдіспен реттейді.
Бұл дегеніміз азаматтық істің пайда болуы сотқа емес, мүдделі адамдарға
керек екендігі. Сот өзінің инициативасымен азаматтық іс қозғамайды. Сот
құжаттарына шағым келтіруде іс жүргізудегі мүдделі тұлғалардың еркі болады.
Азаматтық іс жүргізудің нормалары көбінесе тыйым салатын емес, рұқсат
етілетін нормалардан тұрады. Іске қатысушылар тек өздеріне берілген іс
жүргізу құқығына ие болады да тек солар бойынша әрекет етеді, құқыққа ие
болады.
2. Азаматтық іс жүргізудің жүйесі мен қайнар көздері
Азаматтық іс жүргізу құқығы барлық құқық салалары тәрізді үлкен екі
жүйеге бөлінеді. Олар бірінші жалпы бөлім және ерекше бөлім деп аталынады.
Олар бірнеше тарауларға бөлінеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жалпы бөлімі қарастырады:
1-тарау. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу заңдары
2-тарау. Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері мен қағидатері
3-тарау. Ведомстволық бағыныстылық және соттылық
4-тарау. Соттың құрамы, қарсылық білдіру
5-тарау. Іске қатысушы тұлғалар
6-тарау. Сотта өкілдік ету
7-тарау. Дәлелдемелер және дәлелдеу
8-тарау. Сот шығындары
9-тарау. Мәжбүрлеу шаралары
10-тарау. Іс жүргізу мерзімдері
11-тарау. Сот хабарлаулары мен шақырулары
13-тарау. Бұйрық арқылы іс жүргізу
14-тарау. Талап қою
15-тарау. Талап қоюды қамтамасыз ету
16-тарау. Істі сотта қарауға әзірлеу
17-тарау. Сотта іс қарау
18-тарау. Сот шешімі және оны атқару тәртібі
18-1-тарау. Аралық сот шешімін орындау
19-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру
20-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді қысқарту
21-тарау. Арызды қараусых қалдыру
22-тарау. Сот ұйғарымы
23-тарау. Хаттамалар
24-тарау. Сырттай іс жүргізу және сырттай шешім шығару
Ал Ерекше бөлімде мына мәселелер қарастырылады.
25-тарау. Сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
26-тарау. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер
бойынша іс жүргізу
27-тарау. Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау
айтуы туралы іс бойынша іс жүргізу
28-тарау. Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
бойынша іс жүргізу
29-тарау. Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-
әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі
30-тарау. Жалпы ережелер
31-тарау. Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау
32-тарау. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе азаматты қайтыс
болды деп жариялау
33-тарау. Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз
деп тану
34-тарау. Азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы істер
бойынша іс жүргізу
35-тарау. Заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы
істерді қарау
36-тарау. Жылжымалы мүлікті иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке
коммуналдық меншік құқығын тану
36-1-тарау. Ұл (қыз) асырап алу туралы өтініштер бойынша іс жүргізу
36-2-тарау. Қазақстан Республикасының және (немесе) басқа мемлекеттің
аумағында экстремизмді немесе террористік қызметті жүзеге асыратын шетелдік
немесе халықаралық ұйымды экстремистік немесе террористік ұйым деп тану
туралы өтініш бойынша іс жүргізу
37-тарау. Азаматтық хал актілері жазбаларының жаңсақтықтарын анықтау
38-тарау. Нотариаттық іс-әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға
жасалатын шағымдар
39-тарау. Көрсетушіге берілетін жоғалған бағалы қағаздар және ордерлік
бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қалпына келтіру (шақыртылып іс жүргізу)
39-1-тарау. Аралық соттардың шешімдеріне шағым жасау туралы істер бойынша
іс жүргізу
40-тарау. Сот актілеріне апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру
41-тарау. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істерді қарау
43-тарау. Қадағалау тәртібімен іс жүргізу
44-тарау. Заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдар мен қаулыларды жаңадан
анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу
Жоғарыда көрсетілгендерге қарап отырып, азаматтық іс жүргізудің жалпы
бөлімі азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі,міндеттері және қағидалары
тәрізді басқа да жалпы сұрақтарға жауап берсе, ерекше бөлімінде әкімшілік-
құқықтық қатынастардан туындайтын істерді және ерекше іс жүргізу, оның
ішінде шетелдік тұлғалармен іс жүргізуді қарастыратынын көріп отырмыз. Енді
Азаматтық іс жүргізудің қайнар көздеріне тоқталсақ.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың
Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекспен және басқа заңдармен өз құзыретіне
жатқызылған талап қою және өзге істерді қарау мен шешу барысында сот
төрелігін атқаруы кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін
жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының
Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидатері мен
нормаларына негізделген Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге
заңдардың ережелері заңға енгізілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық іс жүргізу құқығының
құрамдас бөлігі болып табылады.[3]
Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдар азаматтық, отбасылық, еңбек,
тұрғын үй, әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан,
табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар
бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін
белгілейді.
Егер азаматтық істер бойынша іс жүргізу барысында әкімшілік құқыққа
сәйкес шешілуге тиіс мәселені қарау қажет болса, ол заң ережелеріне сәйкес
азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешіледі.
Азаматтық сот ісін жургізуде басым күші бар құқықтық нормаларды
қолдану сотта іс қараған кезде пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші бар және ол
Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады. Азаматтық іс жүргізу
Кодексі мен Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларының арасында
қайшылық болған жағдайда Конституцияның ережелері қолданылады.
Азаматтық іс жүргізу нормалары мен Қазақстан Республикасы
конституциялық заңының арасында қайшылық болған жағдайда конституциялық
заңның ережелері қолданылады. Іс жүргізу нормалары мен өзге заңдардың
арасында қайшылық болған жағдайда Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекстің
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар осы Кодекстен
басым болады және халықаралық шартта оның қолданылуы үшін заң шығарылуы
талап етіледі деп көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей
қолданылады.
Азаматтық іс жүргізу заңының уакыт жағынан қолданылуы барлық құқық
салалары тәрізді бізде заңмен реттелген.
Азаматтық сот ісін жүргізу іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу
шешімін қабылдау кезіне қарай күшіне енген азаматтық іс жүргізу заңдарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Жаңа міндеттер жүктейтін, процеске қатысушыларда бар құқықтардың
күшін жоятын немесе оларды кемітетін, олардың пайдаланылуын қосымша
шарттармен шектейтін азаматтық іс жүргізу заңының кері күші болмайды.
Дәлелдемелердің жарамдылығы оларды алған кезде қолданылып жүрген
заңға сәйкес белгіленеді.
Сонымен, Азаматтық процессуалдық құқықтың қайнар көздері:
1) ҚР Конституция 30.08.95ж.
2) ҚР Сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы заң. 25.12.00ж.
3) ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 13.07.99ж. және 11.07.01ж.
өзгертулер мен толықтырулар №238-ІІ.
4) ҚР Прокуратура туралы президенттің заң күші бар Жарлығы 21.12.95ж.
5) ҚР Неке және отбасы туралы заң
6) ҚР Нотариат туралы заң 14.07.97ж.
7) ҚР Адвокаттық қызмет туралы заң 05.12.97ж.
8) ҚР Мемлекеттік баж туралы заң 31.03.96ж.
9) ҚР Атқарушылық қызмет және сот орындаушыларының құзыреті туралы заң
1998ж.
10) ҚР Азаматтық кодекс Жалпы және Ерекше бөлімдері
11) Халықаралық шарттар.
Сондай-ақ, Жоғарғы сот пленарлық мәжілісінің қаулылары.
ІІ. Азаматтық іс жүргізу формалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі, мәні ,негізгі белгілері
Соттың және басқа мүдделі барлық қатысушылардың іс қараумен байланысты,
яғни шешім шығару, оған шағым келтіру, орындау әрекеттері іс жүргізу
заңдарының нормаларымен жүзеге асатындықтан, құрамын азаматтық іс жүргізу
негіздегендіктен, азаматтық сот өндірісі, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу
өндірісі деп аталады.[4]
Сондықтан, соттың барлық әрекеттері, сосын іске қатысушылардың әрекеттері
ерекше формада, яғни процессуалдық, іс жүргізу формасында болады.
Оның ерекшеліктері мынада:
а) алдын ала анықталған іс жүргізу құқық нормаларымен сот ісін қарау шешу
тәртібі;
б) іске мүдделі адамдардың сот мәжілісіне қатысу құқығы және онда өзінің
құқықтары мен мүдделерін қалпына келтіруді талап ету құқығы;
в) сот шешімі міндетті түрде сот мәжілісіндегі дәлелдемелер негізінде
фактіге және заңға сәйкес болу керек.
Азаматтық іс жүргізу формасын қорғау құқығының маңызы.
1. Мүдделі тараптарға дауды дұрыс шешу үшін құқықтық кепілдік яғни
тараптардың іс жүргізу құқығы мен міндеттері тең екендігі.
2. Сотқа құқық туралы дауды қарағанда материалдық және іс жүргізу құқығы
нормаларын қатаң сақтауды, және сот мәжілісінің заңдар және басқа
нормативтік актілер негізінде іс жүргізуге қатысушылардың құқығын
шектемейтін шешім шығаруды міндеттейді.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге
асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап заңдардағы талаптарды,
қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын сақтауға тиiс.
Әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін заңда
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы. Мемлекеттік органдар, заңды
тұлғалар немесе азаматтар заңда көзделген жағдайларда өзге адамдардың
немесе адамдардың белгісіз бір тобының құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп жүгінуге құқылы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында және
азаматтардың, заңды тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау үшін талап қойып (арыз беріп) сотқа жүгінуге құқылы.
Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңда белгіленген соттылығын
өзгертуге болмайды. Жоғары тұрған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін
ісін тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны өзінің іс жүргізуіне
қабылдауға құқығы жоқ.
Егер заңға қайшы келсе немесе әлдекімнің құқығын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзса, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту жарамсыз
болады.
Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы
адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен
іс-әрекеттерге тыйым салынады.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерінен адамға келтірілген моральдық зиян
заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс.
Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын тандап
алады, оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан, басқа органдар
мен адамдардан тәуелсіз түрде таңдап алады. Сот істің нақты мән-жайын
анықтау мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған, алайда
тараптың дәлелді өтініші бойынша оған осы Кодексте көзделген тәртіппен
қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтай отырып, істің мән-
жайын толық және объективті зерттеуге тараптардың құқықтарын іске асыруы
үшін қажетті жағдайлар жасайды, іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіреді, іс жүргізу әрекеттерін жасаудың немесе
жасамаудың салдары туралы ескертеді және осы Кодексте көзделген жағдайларда
олардың өз құқықтарын жүзеге асыруына жәрдемдеседі. Сот іс жүргізу шешімін
зерттеуге қатысу тараптардың әрқайсысына бірдей негізде қамтамасыз етілген
дәлелдемелерге ғана негіздейді.
2.2. Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап
шешудегі маңызы
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің
және ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту,
құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде
Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңның , басқа да нормативтік
құқықтық актілердің талаптарын дәлме-дәл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтарына
және бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге
де нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген
құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата тұруға және Конституциялық Кеңеске осы актіні
конституциялық емес деп тану жөнінде ұсыныс жасауға міндетті. Сот
Конституциялық Кеңестің шешімін алған соң іс бойынша іс жүргізу қайта
басталады.[5]
Істерді шешу кезінде соттың заңды бұзуына болмайды және ол заңсыз сот
актілерінің күшін жоюға әкеп соғады. Заңның бұзылуына кінәлі судья заңда
белгіленгендей жауапты болады.
Сот істі шешу кезінде мемлекеттік немесе өзге органның актісі заңға
сәйкес келмейді немесе ол өкілеттікті асыра пайдаланып шығарылған деп
тапқан жағдайда одан артық заң күші бар құқықтық актілерді қолданады.
Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған
жағдайда сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал
мұндай нормалар болмаған жағдайда дауды заңдардың жалпы негіздері мен
мағынасын негізге ала отырып шешеді.
6. Егер заң актілерінде немесе дауласушы тараптардың келісімінде тиісті
мәселелерді соттың шешуі көзделсе, сот бұл мәселелерді әділдік пен
парасаттылық өлшемдерін негізге ала отырып шешуге міндетті.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу заңдарында
белгіленген ережелер бойынша тек қана сот жүзеге асырады. Соттың биліктік
өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп
соғады.
Төтенше, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттар шешімінің заң күші
болмайды және орындалуға тиісті емес.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісің жүргізуді жүзеге
асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе заңда көзделген азаматтық
сот ісін жүргізу қағидатерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың шешімдері
заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс.
Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін заңда көзделген тәртіппен тек
тиісті соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтар, хат жазысу, телефон арқылы
сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарлар құпиясына құқығы бар.
Азаматтық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей
белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Меншікке заңмен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді өз
мүлкінен айыруға болмайды.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында адамдардың банктегі салымдарын
және басқа мүлікті пайдалануға тыйым салу, сондай-ақ оны алып қою осы
Кодексте көзделген жағдайлар мен тәртіп бойынша жүргізілуі мүмкін.
Судья сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз болады және Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңға ғана бағынады.
Судьялар мен соттар азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету
болмайтын жағдайларда шешеді. Соттың сот төрелігін атқару жөніндегі
қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауаптылыққа әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Судьялар тәуелсіздігінің кепілдігі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және заңмен белгіленген.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігі заң мен сот алдындағы теңдік
негізінде жүзеге асырылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында: азаматтардың ешқайсысына
артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге
көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де
кез келген мән-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс;
заңды тұлғалардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы
да орналасқан жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік
нысанына және басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен иммунитеті бар адамдарға қатысты
азаматтық сот ісін жүргізу талаптары Қазақстан Республикасының
Конституциясында, заңдарда және Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарда белгіленеді.
Азаматтық істер бойынша сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал
қажет болған жағдайда сот ісін жүргізуде мемлекеттік тілмен орыс тілі
немесе басқа тілдер бірдей қолданылады.
Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз (арыз) берілген тілге қарай
сот ұйғарымымен белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу
бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.
Іс жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін іске
қатысушы адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру, шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу заңда белгіленген тәртіппен
аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз
етіледі.
Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған
істің заң бойынша қажетті іс материалдарының сот ісін жүргізу тіліне сот
тегін аударып беруді қамтамасыз етеді. Сот процесіне қатысушы адамдарға
сотта сөйленген сөздің басқа тілде айтылған бөлігін сот ісін жүргізу тіліне
тегін аударып беру қамтамасыз етіледі.
Сот құжаттары іске қатысушы адамдарға олардың ана тіліне немесе олар
білетін басқа тілге аударылып беріледі.
Азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асырылады. Тараптар бірдей іс жургізу құқықтарын
пайдаланады және бірдей іс жургізу міндеттерін көтереді.
Сот тараптарға бірдей және құрметпен қарайды.
Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығымен әділ, жан-жақты
және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бұл
орайда ол заң мен ар-ұятты басшылыққа алады.
Сот үшін ешқандай дәлелдеменің күні бұрын белгіленген күші
болмайды.Ешкім өзіне, жұбайына (зайыбына) және ауқымы заңмен айқындалған
жақын туыстарына қарсы куәлік беруге міндетті емес.Діни қызметшілер тәубаға
келіп, өздеріне сенім білдірген адамға қарсы куәлік беруге міндетті емес.
Осы көзделген жағдайларда аталған адамдар жауаптар беруден бас тартуға
құқылы және бұл үшін қандай да болсын жауапқа тартылмайды.
Әр адамның азаматтық процесс барысында заң ережелеріне сәйкес
білікті заң көмегін алуға құқығы бар.Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі
тегін көрсетіледі.
Барлық соттар мен барлық сот сатыларында сотта істі қарау ашық
жүргізіледі.Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтері бар шешімдерді
хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу құпиясын, жеке, отбасылық,
коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларды, азаматтар
өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету
қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі келтіретін өзге де мән-
жайларды негізге алған іске қатысушы адамының өтінішін сот қанағаттандырған
кезде, сондай-ақ заңда көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық
сот отырысында жүзеге асырылады.[6]
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Бұлай болмаған жағдайда бұл
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото және кино кұжаттарын, дыбыс
және бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған
жеке сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар,
олардың өкілдері, ал қажет болған жағдайларда куәлар, сарапшылар, мамандар,
аудармашыларда қатысады. Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы
дәлелді ұйғарым шығарады. Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын
адамдар болса немесе куә болмаса, он алты жасқа толмаған азаматтар
жіберілмейді. Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің
барлық ережелері сақтала отырып жүргізіледі.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың
сотта істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс
жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке тусіру, бейнетаспаға жазу, тікелей радио және телехабар
жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген
рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты
жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мумкін.
Сотта істі қарау соттың қалыпты жұмысын және процеске қатысушылардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жағдайда жүргізіледі. Судьялар мен сот
отырысы залында отырған азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында төрағалық етуші істі қарау кезінде қатысқысы келетін адамдарға
тексеру жүргізу, оның ішінде олардың жеке басын куәландыратын құжаттарды
тексеру, жеке өздерін тексеру және олар алып келген заттарды тексеру туралы
өкім бере алады.
Сот азаматтық істер бойынша сот актілерін шешімдер, ұйғарымдар,
қаулылар мең бұйрықтар нысанында қабылдайды.
Заңды күшіне енген сот шешімдері, ұйғарымдары, қаулыларымен
бұйрықтары, сондай-ақ соттармен судьялардың заңды өкімдері, талаптары,
тапсырмалары, шақырулары мен басқа да жолданыстары барлық мемлекеттік
органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер,
басқа да заңды тұлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін бірдей
міндетті және Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында мүлтіксіз
орындалуға тиіс.
Сот актісінің міндеттілігі іске қатыспаған мүдделі адамдардың
бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгіну мүмкіндігінен айырмайды. Сот актілерін
орындамау, сол сияқты сотты сыйламаудың өзге де көрінісі занда көзделген
жауаптылыққа әкеп соғады.
Соттың әрекеттері мен шешімдеріне осы кодексте белгіленген тәртіппен
шағым жасалуы мүмкін. Іске қатысушы адамдардың заңда белгіленген тәртіппен
шешімді жоғары тұрған сотқа қайта қаратуға құқығы бар. Азаматтық сот ісін
жүргізу қағидатерін бұзу оның сипаты мен маңыздылығына қарай, шығарылған
сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады.
2.3. Азаматтық іс жүргізу қағидаларын қолдану мәселесі
Азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында қағидаларды тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан –қағида ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан – осы ережелер шеңбері орынсыз таратылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. азаматтық сот ісін жүргізу – ең
алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен
орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қағидаларға қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
1) мақсаттар мен міндеттер ортақтығының байланыстырылуы;
2) ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
3) объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
4) өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал
жасау ерекшелігі;
5) азаматтық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетуге
бағдарлау.
"Қағида" категориясының мәніне жасалған талдау азаматтық іс жүргізудің
барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы азаматтық іс
жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым толық сай келеді
деуге мүмкіндік береді.[7]
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын тең шамалы және тең маңызды деп
тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
1. Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына,
конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек, қағидаларды
конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың нақты құқық
көзінде орналастырыдуы тұрғысынан ғана дұрыс: егер қағида Қазақстан
Республикасының Конституциясында немесе конституциялық заңда орнықтырылған
болса, ол конституциялық қағидатерге жатады; барлық өзге құқық көздерінде
орнықтыру оны өзінен-өзі конституциялық емес қағидатерге жатқызады. Бірақ
мұндай көзқарас механистілік және құқық қисынына қайшы келеді. Мән-маңыз
тұрғысынан алғанда конституциялық емес қағидаларға бөлінуі олардың заңды
(конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес) болып саралануын
білдіреді.
2. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің
механистік жолы қағидалардың маңыздылау және маңызы аздау, басты және
екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен-өзі әкеліп соғады. Қағидалардың
маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да
тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның
азаматтық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі
зардаптары болуы ықтимал. Сонымен қатар "қағида" ұғымының негіз қалаушы,
түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі
міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
3. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлу сот
органдарында "конституциялық" қағидалардың бұзылуына жол бермеу және
"конституциялық емес" қағидаларды елемеуге болатыны туралы қате пікір
қалыптастырып, олардың құқық қолдану қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп
соғуы мүмкін.
Сонымен, азаматтық процесс қағидалар жүйесі азаматтық іс жүргізу құқығы
жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең маңызды, негізгі, түйінді
ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың өзара байланыста, өзара қатынаста
болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысаны жөнінде қағида үш топқа бөлінуі мүмкін:
1) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші қағидалар;
2) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысанларына қатысты талаптар мен
тікелей сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын қағидалар;
3) тікелей сот қызметіне оның мазмұнына қатысты талаптарды білдіруші
қағидалар.[8]
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның азаматтық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес
келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге қағидалардың топтарға бөлінуі шартты сипатта болып отыр.
Гәп бірқатар қағидалардың шектес екі топқа бірдей қатысты екенінде.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының маңыздылығы олардың Қазақстан
Республикасының Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады. Мәселен,
Конституцияда азаматтық процесте мына қағидалар орын алады:
- заңдылық
- тараптардың айтысуы және тең құқықтылығы
- әркімнің соттағы сөз бостандығы;
- тараптардың теңдігі
- куә иммунитеті;
- дәлелдер алудың заңдылығы;
- азаматтық заңды ұқсастығына қарай қолдануға тыйым салу.
Қазақстан Республикасы Конституциясында атап көрсетілгендей,
Конституцияда белгіленген сот төрелігі қағидалары Республиканың барлық
соттары мен судьялары үшін ортақ және біртұтас болып табылады.
Процесс негіздері азаматтық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған
қағидаларымен шектелмейтінін мойындау қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің
кейбір ережелерінің мәнінен азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі азаматтық
сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектеленгендіктен
АІЖ-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген:
- заңдылық;
- сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
- жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғау;
- адамның жеке басына тиіспеушілік;
- азаматтық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау;
- адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы
сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- кінәсіздік презумпциясы;
- сот әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру;
- судьялардың тәуелсіздігі;
- сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру;
- істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу;
- дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау;
- куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
- білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету;
- жариялылық;
- азаматтық сот ісін жүргізу тілі;
- іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы.
Азаматтық процесс саласындағы заңдылық қағидасы – азаматтық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының мтериалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет қағидаларының формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық қағидасының мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәсрелерге ғана
рұқсат етілген"[9] деген қағиданы дәйекті қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңдылық қағидасы Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарында баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап – Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап – прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
Адвокаттық қызметтің заңда тыйым салынбаған тәсілдермен және құралдармен
жүзеге асырылатыны туралы "Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан Республикасы
заңында баянды етілген қағиданың маңызы одан кем емес. Сонымен, заңдылық
қағидасы азаматтық іс жүргізу құқықтарының бәріне өзек болған және құқық
қатынастарының бәріне өзек болған және құқық қатынастарының азаматтық сот
ісін жүргізуге байланысты пайда болатын кез келген бағытына қатысты.
Заңдылық қағидасын сақтау – істі сотта қарау кезінде әділ шешім
қабылдануының кепілі.Заңдылық қағидасына оны ұқсас басқа қағидалармен
шектеуге мүмкіндік беретін бірқатар ерекшеліктер тән. 2.3. Азаматтық істер
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау.Азаматтық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау азаматтық процесті жүргізуші органға жүктеледі.
Осы міндетті жүзеге асыру нысандары пассив және актив негіздер болуын
көздейді. Пассив негіз – азаматтық іс жүргізу заңының нұсқамаларын дәл
сақтау, бұл сот ісіне тартылатын адамдардың құқықтары мен бостандықтарының
қорғалатынын өзінен-өзі білдіреді.
Актив негіз – кімнің тарапынан болсын қауіп-қатер төнген жағдайда қарсы
әрекеттер жасау шараларының дер кезінде қолданылуын көздейді.
Заң нұсқамаларын сақтау дегеніміз – процеске қатысушылардың өз
құқықтарын жүзеге асыруы мен бостандықтарын қамтамасыз етуі үшін тиісті,
заңда көзделген жағдайлар жасау. Мұның кепілі – сот ісіне қатысушылардың
құқықтарымен және міндеттерімен оларды міндетті түрде таныстыру, содан
кейін олар өкілетті адамнан белгіленген мәртебеге сәйкес тікелей көзделген
нәрселерді ғана талап ете алады (мысалы, куә танысу үшін өзіне іс
материалдарының берілуін талап ете алмайды, ал егер талап жауапкер
тарапынан жасалған болса, ол талап қанағаттандырылуға тиіс). өкілетті
органның, адамның қандай да болсын заңсыз әрекетіне немесе әрекетсіздігіне
азаматтардың сот тәртібімен шағым жасау құқығы – азаматтық процесте олардың
құқықтары мен бостандықтары қорғалуының маңызды кепілі.
Бұл қағида негізі Конституцияның 18-бабында қаланған, онда әркімнің
жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына; жеке
салымдары мен жинаған қаражатының, почта, телеграф арықылы және басқа
жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына; әрбір азаматтың өз
құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысуына құқығы бар екені айтылған. Жеке өмірге қол
сұғылмауының құқығы – әрбір адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың
өзі қалайтын түрін таңдау және тәуелсіздік пен дербестілік жағдайында жеке,
достық, сырластық және басқа қатынастар орнату мүмкіндігі. Адамның
әуестігі, жақсы көретін, жек көретін нәрселері, елігушілігі, дүниетанымы,
құндылықтардың қайсысын көңілі қалайтынын және т.т. оның бақылауынан және
келісімімен тыс таратуға ешкімнің құқығы жоқ.[10]
Ұсталған адамды тінту, оның тұрғын үйін тінту, куәландыру, почта-
телеграф жөнелтілімдерін қарап шығу, хабарларды жол-жөнекей ұстау,
сөйлесулерді тыңдау мен жазу, сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу,
сараптама жүргізу және өзге де әрекеттер адамның жеке өмірі туралы мәлімет
көздері болып табылады. Жекелеген іс жүргізу әрекеттеріне куәнің қатысуы
адамның жеке өміріне ғана қатысты мәліметтердің тарап кетуі қатерін
төндіруі мүмкін. Мұндай жағдайларда іс жүргізу әрекетін жүзеге асыруға
өкілдік алған адам өзге қатысушыларды өздеріне мәлім болған мәліметтерді
таратуға болмайтынын ескертуге, ал жекелеген жағдайларда - ол туралы
қолхат алуға міндетті.
Қағида сақтаудың кепілі – мүдделі адамның процесс жүргізуші органның іс-
әрекеттеріне шағым беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
І. Азаматтық іс жүргізу құқығы, пәні және әдістері
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі,
реттеу пәні мен әдістері
5
2. Азаматтық іс жүргізудің жүйесі мен қайнар көздері
9
ІІ. Азаматтық іс жүргізу формалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі,
мәні ,негізгі белгілері
14
2.2. Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап
шешудегі маңызы
16
2.3. Азаматтық іс жүргізу қағидаларын қолдану мәселесі
21
ІІІ. Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау формалары
3.1. Азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауда
азаматтық іс жүргізу қатынастарының ерекшеліктері
33
3.2.
Азаматтық сот ісін жүргізу формаларының азаматтық
құқықтан ерекшелігі мен ұқсастықтары
40
Қорытынды
53
Қолданылған әдебиеттер
53
Кіріспе
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол өз азаматын туа біткен
ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір кепілдіктер береді.
Адамды оның игіліктермен заңды мүделерін қорғау азаматтық-құқықтық міндеті
деп танылған. Бұл міндетті жүзеге асыру жолында азаматтық заң адамның
маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді сотта
азаматтық іс жүргізу арқылы қарап, талдап, шешіп және қорғау мүмкіндігін
көздейді.
Мұндай құқықбұзушылық сол, ол адамның ең қымбат қазынасы оның
құқықтары мен мүдделеріне қол сұғады. Адам және ар-ожданы, құқықтары мен
бостандығы басқа қоғамдағы игіліктерге қарағанда дәрежесі өте жоғары, оны
басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге болады. 1995 жылы 30 тамызда
Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандығын
қорғауға құқылы[1]
Азаматтық іс жүргізу құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы
мәселелердің бірі азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерін қалпына келтіруді сот арқылы анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот тәжірбие ісі кезінде көптеп қателіктер
жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам құқығын қорғауға барынша мән
беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған
жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулығы,
бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет
етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді.
Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып
табылады.
Антик ойшыл Протогор “ Адам – барлық заттың өлшемі” деп айтып кеткен
еді. Қоғамның ең басты құндылығы және байлығы – адам және оның өмірі
саналады. Адам өміріне қолсұғушылықты азаматтық заң ең ауыр қылмыстарға
жатқызады, және ол үшін аса қатал жауапкершілікті тағайындап отырады. Ал
азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша азаматтар мен ұйымдардың бостандығы мен
заңды мүддесін қорғау бірінші орында және ол азаматтық іс жүргізу құқығымен
және азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттеледі.
Дипломдық бітіру жұмысы азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен
пәні және әдістерін қарастырады. Сондай-ақ азаматтық іс жүргізу жүйесі мен
қайнар көздерін,яғни азаматтық іс жүргізу заңдарымен қатар процессуалист
ғалымдардың еңбектерін де кірістіреді.
Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі, мәні ,негізгі белгілері
және Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап шешудегі
маңызы екінші тараудың тақырыптары болып табылады. Соңғы тарау Азаматтар
мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау формаларын қарастырады.
І. Азаматтық іс жүргізу құқығы, пәні және әдістері
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі, реттеу пәні мен әдістері
Азаматтық іс жүргізу құқығы сотпен азаматтық істерді қарау тәртібін
анықтайтын құқық саласы болып табылады, яғни азаматтық іс бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру, сонымен қатар сот қаулыларын күштеп орындату
тәртібін қарастырады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып процессуалдық құқықпен
реттелетін азаматтық сот өндірісінің, яғни соттың және басқа да іске
қатысушылардың қызметі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының әдісі: императивті, диспозитивті әдіс.
Бұл жерде басқарушылық қатынас мүдделі тұлғаның бостандығымен және тек
құқықтармен ұштасып жатады.
Құқық реттеу әдісі 2 түрлі жағдаймен байланысты:
1) Азаматтық іс жүргізуді реттеу бойынша
2) Міндетті және шешуші субъектілері ретінде соттың қатысуы, мемлекет
атынан шешім қабылдауы.
Бұл, шешім қажетті жағдайларда күштеп орындауға жатады. Азаматтық іс
жүргізу құқығы басқа құқық салаларымен құқықтық қатынаста болады. Ең
алдымен ол материалдық құқықпен байланысты, яғни азаматтық құқық, отбасы
құқық қатынастардан туындайтын дауларды күштеу арқылы орындау формасы болып
табылады. Еңбек міндеттерді орындату егер де аталған құқықтық қатынастар
бойынша заңдылықты бұзулар кездессе және олар ерікті түрде орындалмаса.
Азаматтық процессуалдық құқықтың реттеу пәні ретінде соттың және іске
қатысушылардың қызметін атасақ, азаматтық құқығы субъектілердің жағдайына
басқарушылық және бағыныштылық қатынасымен реттелетінін көреміз. Құқық
қорғау органдары пәнімен азаматтық іс жүргізу құқығының ара-қатынасы
біріншісінде құқық қорғау органының жүйесі және осы органның сот әділдігін
жүзеге асыру саласындағы құзыретін оқытады, ал 2-де осы нақты азаматтық іс
жүргізудің тәртібі және формасы оқытылады. Азаматтық іс жүргізу құқығымен
көптеген қағидатің ұқсастығымен дәлелдеу саласындағы ұқсастықпен, көптеген
институттың бірдейлігімен ара-қатынастарын көреміз, сонымен қатар азаматтық
және азаматтық процесстер істің жылжып дамуына байланысты бірдей сатылардан
өтеді, яғни соттың 1-ші инстанциясында іс қараудан бастап азаматтық іс
бойынша шешім шыққанға дейін.[2]
Апелляциялық, қадағалау сияқты және тағы басқа қосымша сатылардан да
өтуінен көреміз.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының маңызын, құқықты қорғаудың соттық нысанының басымдылығын,
құқық нормаларының оларды практикада қолданумен тығыз байланыстылығын
түсінуі, құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік құбылыстар:
азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, процестің соттың қызметі
ретінде екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, іске қатысушы
тұлғалар мен соттың құқықтары мен міндеттері, процесс сатылары туралы, яғни
азаматтық іс жүргізу құқығы басшылыққа алатын құқықтық ұғымдарды
қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы пәнінің негізгі
міндеттері: құқықтың қажетті қайнар көздерімен, бұл құқық саласының
концептуалды мәселелерімен таныстыру, маңызды заң актілері мен Қазақстан
қатысатын азаматтық сот ісін жүргізуді реттейтін, азаматтық іс жүргізу
нормалары бар халықаралық шарттарды меңгеру, әрбір іс жүргізу нормасының
мағынасын, оның нақты мазмұнын анық түсіндіру, сот қызметінің қағидатерін
білу, азаматтық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттері туралы,
оларға қойылатын құқықтық және адамгершілік талаптар туралы нақты пікірді
орнықтыру.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибеде қолданылуы
азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғаудың, еңбек қақтығыстарын
және басқа дауларды шешудің, моральдық және материалдық зиянды өндірудің,
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуға бағытталған. Сот
актілерінің орындалуы үшін тиімді әрекет етуші жүйе құрылуы керек.
Бұл міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың, адвокаттардың,
нотариустардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді. Құқықтың
нарықтық және демократиялық табиғатын түсінетін, азаматтық қоғам мен
мемлекеттің қазіргі құрылымын білетін судьялардың білікті корпусын
қалыптастыруға студенттердің Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңнамасы саласында терең білім алуы ықпал етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып:
- азаматтық іс жүргізу заңнамасы дамуының негізгі кезеңдерін,
азаматтық іс жүргізу заңнамасын, Қазақстанның құқықтық
жүйесінің дамуы тарихын және қазіргі жағдайын көрсететін
азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибесінің
өзекті және басым мәселелерін;
- азаматтық іс жүргізу құқық қатынастары, дәлелдемелердің
түсінігі, дәлелдеу процесі, істердің бірінші, апелляциялық
сатыдағы соттарда қаралу, қадағалау тәртібімен қайта қаралу
және шешімдердің орындалу тәртібін қарастыру.
- процессуалдық мектептер мен бағыттарды білу, азаматтық іс жүргізу
құқығының жекелеген мәселелері бойынша ғылыми және өзіндік ұстанымды
қалыптастыру.
- азаматтық іс жүргізу құқығының теориялық және тәжірибелік
мәселелеріне өз бетінше талдау жасау;
- азаматтық іс жүргізу заңдарының нормаларына талдау жүргізу;
- азаматтық іс жүргізу заңнамасын тәжірибеде өз бетінше қолдану.
Азаматтық іс жүргізу – азаматтық іс жүргізу нормаларымен тәртіптелген
азаматтық істердің бір сатыдан басқа біреуіне өте отырып, соңғы мақсаты,
міндеті – заңмен қорғалатын мүдде мен құқықты қалпына келтіру болып
табылады.Мүдделі тұлға арызбен сотқа жүгіне отырып, өзінің талабын көрсетіп
негіздейді, ол арыз, талап-арыз, шағым, ерекше талап өндірісіне арыз болуы
мүмкін. Сот оларды тексере отырып, оның қарауына жататынын, жатпайтынын
қараса, сот бұл арызда сотта қорғау формасы қажет екенін тапса, бұл істі өз
өндірісіне қабылдап, осы сәттен азаматтық іс қозғайды.Сот, мүдделі адамдар,
басқа қатысушы тұлғалар (куә, эксперт, аудармашы өкілдер) іс жүргізуде
қарауда бірқатар әрекеттер жасайды. (сот мәжілісіне қатысады,
түсініктемелер береді, дәлелдемелер тапсырады, т.б.).
а) Азаматтық іс жүргізу құқығы – құқықтың бір саласы ретінде қоғамдық
қатынастарды реттейтін өзінің құрамына іс жүргізу нормаларының жүйесінен
тұратын сот пен іске қатысушылар арасындағы азаматтық істі сот әділдігімен
шешуді айтамыз.
Азаматтық іске қатысушылардың азаматтық іс жүргізу нормаларымен
бекітілген азаматтық іс жүргізу құқығы мен міндеттері бар. Мысалы, сот істі
қарау және шешу құқығына ие, ол басқа қатысушыларға байланысты биліктік
өкілеттікке ие, сонымен қатар ол іске қатысушы тараптар мен басқа
қатысушылардың іс жүргізу құқығын қатал сақтау керек.
Азаматтар мен заңды ұйымдар іс жүргізуге қатысуға, өтінімдер беруге,
өздерінің талаптарының негіздерін (қолдануға) дәлелдеуге сот шешіміне шағым
келтіруге, шешімнің орындалуына қатысуға құқылы. Олар іс жүргізу құқығымен
қатар, іс жүргізу міндеттерін алады. Іс жүргізу құқықтарын адал
пайдалануға, сот шығындарын төлеуге, сот шақыртуына келуге, дәлелдемелер
тапсыруға міндетті.
б) Азаматтық іс жүргізу пәні сот әділеттігін нақты азаматтық істерден
тұратын арнайы іс жүргізу формасымен атқару, ал азаматтық іс жүргізудің
құқығының пәні – құқықтық сала ретінде азаматтық іс жүргізу, яғни соттар
және басқа іске қатысушылардың әрекеттері мен сот актілерін орындайтын
органдардың әрекеті болып табылады.
в) Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етілген әдіспен реттейді.
Бұл дегеніміз азаматтық істің пайда болуы сотқа емес, мүдделі адамдарға
керек екендігі. Сот өзінің инициативасымен азаматтық іс қозғамайды. Сот
құжаттарына шағым келтіруде іс жүргізудегі мүдделі тұлғалардың еркі болады.
Азаматтық іс жүргізудің нормалары көбінесе тыйым салатын емес, рұқсат
етілетін нормалардан тұрады. Іске қатысушылар тек өздеріне берілген іс
жүргізу құқығына ие болады да тек солар бойынша әрекет етеді, құқыққа ие
болады.
2. Азаматтық іс жүргізудің жүйесі мен қайнар көздері
Азаматтық іс жүргізу құқығы барлық құқық салалары тәрізді үлкен екі
жүйеге бөлінеді. Олар бірінші жалпы бөлім және ерекше бөлім деп аталынады.
Олар бірнеше тарауларға бөлінеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жалпы бөлімі қарастырады:
1-тарау. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу заңдары
2-тарау. Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері мен қағидатері
3-тарау. Ведомстволық бағыныстылық және соттылық
4-тарау. Соттың құрамы, қарсылық білдіру
5-тарау. Іске қатысушы тұлғалар
6-тарау. Сотта өкілдік ету
7-тарау. Дәлелдемелер және дәлелдеу
8-тарау. Сот шығындары
9-тарау. Мәжбүрлеу шаралары
10-тарау. Іс жүргізу мерзімдері
11-тарау. Сот хабарлаулары мен шақырулары
13-тарау. Бұйрық арқылы іс жүргізу
14-тарау. Талап қою
15-тарау. Талап қоюды қамтамасыз ету
16-тарау. Істі сотта қарауға әзірлеу
17-тарау. Сотта іс қарау
18-тарау. Сот шешімі және оны атқару тәртібі
18-1-тарау. Аралық сот шешімін орындау
19-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру
20-тарау. Іс бойынша іс жүргізуді қысқарту
21-тарау. Арызды қараусых қалдыру
22-тарау. Сот ұйғарымы
23-тарау. Хаттамалар
24-тарау. Сырттай іс жүргізу және сырттай шешім шығару
Ал Ерекше бөлімде мына мәселелер қарастырылады.
25-тарау. Сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
26-тарау. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер
бойынша іс жүргізу
27-тарау. Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау
айтуы туралы іс бойынша іс жүргізу
28-тарау. Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
бойынша іс жүргізу
29-тарау. Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-
әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі
30-тарау. Жалпы ережелер
31-тарау. Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау
32-тарау. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе азаматты қайтыс
болды деп жариялау
33-тарау. Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе әрекетке қабілетсіз
деп тану
34-тарау. Азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп жатқызу туралы істер
бойынша іс жүргізу
35-тарау. Заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банкроттығы туралы
істерді қарау
36-тарау. Жылжымалы мүлікті иесіз деп тану және жылжымайтын мүлікке
коммуналдық меншік құқығын тану
36-1-тарау. Ұл (қыз) асырап алу туралы өтініштер бойынша іс жүргізу
36-2-тарау. Қазақстан Республикасының және (немесе) басқа мемлекеттің
аумағында экстремизмді немесе террористік қызметті жүзеге асыратын шетелдік
немесе халықаралық ұйымды экстремистік немесе террористік ұйым деп тану
туралы өтініш бойынша іс жүргізу
37-тарау. Азаматтық хал актілері жазбаларының жаңсақтықтарын анықтау
38-тарау. Нотариаттық іс-әрекеттерге немесе оларды жасаудан бас тартуға
жасалатын шағымдар
39-тарау. Көрсетушіге берілетін жоғалған бағалы қағаздар және ордерлік
бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қалпына келтіру (шақыртылып іс жүргізу)
39-1-тарау. Аралық соттардың шешімдеріне шағым жасау туралы істер бойынша
іс жүргізу
40-тарау. Сот актілеріне апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру
41-тарау. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істерді қарау
43-тарау. Қадағалау тәртібімен іс жүргізу
44-тарау. Заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдар мен қаулыларды жаңадан
анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізу
Жоғарыда көрсетілгендерге қарап отырып, азаматтық іс жүргізудің жалпы
бөлімі азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі,міндеттері және қағидалары
тәрізді басқа да жалпы сұрақтарға жауап берсе, ерекше бөлімінде әкімшілік-
құқықтық қатынастардан туындайтын істерді және ерекше іс жүргізу, оның
ішінде шетелдік тұлғалармен іс жүргізуді қарастыратынын көріп отырмыз. Енді
Азаматтық іс жүргізудің қайнар көздеріне тоқталсақ.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың
Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекспен және басқа заңдармен өз құзыретіне
жатқызылған талап қою және өзге істерді қарау мен шешу барысында сот
төрелігін атқаруы кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін
жүргізу тәртібі конституциялық заңдармен, Қазақстан Республикасының
Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидатері мен
нормаларына негізделген Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексімен айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге
заңдардың ережелері заңға енгізілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мен
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық іс жүргізу құқығының
құрамдас бөлігі болып табылады.[3]
Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдар азаматтық, отбасылық, еңбек,
тұрғын үй, әкімшілік, қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан,
табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
қатынастардан және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар
бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді қарау тәртібін
белгілейді.
Егер азаматтық істер бойынша іс жүргізу барысында әкімшілік құқыққа
сәйкес шешілуге тиіс мәселені қарау қажет болса, ол заң ережелеріне сәйкес
азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешіледі.
Азаматтық сот ісін жургізуде басым күші бар құқықтық нормаларды
қолдану сотта іс қараған кезде пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші бар және ол
Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады. Азаматтық іс жүргізу
Кодексі мен Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларының арасында
қайшылық болған жағдайда Конституцияның ережелері қолданылады.
Азаматтық іс жүргізу нормалары мен Қазақстан Республикасы
конституциялық заңының арасында қайшылық болған жағдайда конституциялық
заңның ережелері қолданылады. Іс жүргізу нормалары мен өзге заңдардың
арасында қайшылық болған жағдайда Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекстің
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар осы Кодекстен
басым болады және халықаралық шартта оның қолданылуы үшін заң шығарылуы
талап етіледі деп көрсетілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей
қолданылады.
Азаматтық іс жүргізу заңының уакыт жағынан қолданылуы барлық құқық
салалары тәрізді бізде заңмен реттелген.
Азаматтық сот ісін жүргізу іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу
шешімін қабылдау кезіне қарай күшіне енген азаматтық іс жүргізу заңдарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Жаңа міндеттер жүктейтін, процеске қатысушыларда бар құқықтардың
күшін жоятын немесе оларды кемітетін, олардың пайдаланылуын қосымша
шарттармен шектейтін азаматтық іс жүргізу заңының кері күші болмайды.
Дәлелдемелердің жарамдылығы оларды алған кезде қолданылып жүрген
заңға сәйкес белгіленеді.
Сонымен, Азаматтық процессуалдық құқықтың қайнар көздері:
1) ҚР Конституция 30.08.95ж.
2) ҚР Сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы заң. 25.12.00ж.
3) ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 13.07.99ж. және 11.07.01ж.
өзгертулер мен толықтырулар №238-ІІ.
4) ҚР Прокуратура туралы президенттің заң күші бар Жарлығы 21.12.95ж.
5) ҚР Неке және отбасы туралы заң
6) ҚР Нотариат туралы заң 14.07.97ж.
7) ҚР Адвокаттық қызмет туралы заң 05.12.97ж.
8) ҚР Мемлекеттік баж туралы заң 31.03.96ж.
9) ҚР Атқарушылық қызмет және сот орындаушыларының құзыреті туралы заң
1998ж.
10) ҚР Азаматтық кодекс Жалпы және Ерекше бөлімдері
11) Халықаралық шарттар.
Сондай-ақ, Жоғарғы сот пленарлық мәжілісінің қаулылары.
ІІ. Азаматтық іс жүргізу формалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу формаларының түсінігі, мәні ,негізгі белгілері
Соттың және басқа мүдделі барлық қатысушылардың іс қараумен байланысты,
яғни шешім шығару, оған шағым келтіру, орындау әрекеттері іс жүргізу
заңдарының нормаларымен жүзеге асатындықтан, құрамын азаматтық іс жүргізу
негіздегендіктен, азаматтық сот өндірісі, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу
өндірісі деп аталады.[4]
Сондықтан, соттың барлық әрекеттері, сосын іске қатысушылардың әрекеттері
ерекше формада, яғни процессуалдық, іс жүргізу формасында болады.
Оның ерекшеліктері мынада:
а) алдын ала анықталған іс жүргізу құқық нормаларымен сот ісін қарау шешу
тәртібі;
б) іске мүдделі адамдардың сот мәжілісіне қатысу құқығы және онда өзінің
құқықтары мен мүдделерін қалпына келтіруді талап ету құқығы;
в) сот шешімі міндетті түрде сот мәжілісіндегі дәлелдемелер негізінде
фактіге және заңға сәйкес болу керек.
Азаматтық іс жүргізу формасын қорғау құқығының маңызы.
1. Мүдделі тараптарға дауды дұрыс шешу үшін құқықтық кепілдік яғни
тараптардың іс жүргізу құқығы мен міндеттері тең екендігі.
2. Сотқа құқық туралы дауды қарағанда материалдық және іс жүргізу құқығы
нормаларын қатаң сақтауды, және сот мәжілісінің заңдар және басқа
нормативтік актілер негізінде іс жүргізуге қатысушылардың құқығын
шектемейтін шешім шығаруды міндеттейді.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге
асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап заңдардағы талаптарды,
қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын сақтауға тиiс.
Әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін заңда
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы. Мемлекеттік органдар, заңды
тұлғалар немесе азаматтар заңда көзделген жағдайларда өзге адамдардың
немесе адамдардың белгісіз бір тобының құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп жүгінуге құқылы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында және
азаматтардың, заңды тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау үшін талап қойып (арыз беріп) сотқа жүгінуге құқылы.
Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңда белгіленген соттылығын
өзгертуге болмайды. Жоғары тұрған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін
ісін тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны өзінің іс жүргізуіне
қабылдауға құқығы жоқ.
Егер заңға қайшы келсе немесе әлдекімнің құқығын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзса, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту жарамсыз
болады.
Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы
адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен
іс-әрекеттерге тыйым салынады.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерінен адамға келтірілген моральдық зиян
заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс.
Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын тандап
алады, оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан, басқа органдар
мен адамдардан тәуелсіз түрде таңдап алады. Сот істің нақты мән-жайын
анықтау мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан босатылған, алайда
тараптың дәлелді өтініші бойынша оған осы Кодексте көзделген тәртіппен
қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтай отырып, істің мән-
жайын толық және объективті зерттеуге тараптардың құқықтарын іске асыруы
үшін қажетті жағдайлар жасайды, іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіреді, іс жүргізу әрекеттерін жасаудың немесе
жасамаудың салдары туралы ескертеді және осы Кодексте көзделген жағдайларда
олардың өз құқықтарын жүзеге асыруына жәрдемдеседі. Сот іс жүргізу шешімін
зерттеуге қатысу тараптардың әрқайсысына бірдей негізде қамтамасыз етілген
дәлелдемелерге ғана негіздейді.
2.2. Азаматтық іс жүргізу формасының азаматтық істерді қарап
шешудегі маңызы
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері азаматтардың, мемлекеттің
және ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту,
құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде
Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңның , басқа да нормативтік
құқықтық актілердің талаптарын дәлме-дәл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтарына
және бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге
де нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген
құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата тұруға және Конституциялық Кеңеске осы актіні
конституциялық емес деп тану жөнінде ұсыныс жасауға міндетті. Сот
Конституциялық Кеңестің шешімін алған соң іс бойынша іс жүргізу қайта
басталады.[5]
Істерді шешу кезінде соттың заңды бұзуына болмайды және ол заңсыз сот
актілерінің күшін жоюға әкеп соғады. Заңның бұзылуына кінәлі судья заңда
белгіленгендей жауапты болады.
Сот істі шешу кезінде мемлекеттік немесе өзге органның актісі заңға
сәйкес келмейді немесе ол өкілеттікті асыра пайдаланып шығарылған деп
тапқан жағдайда одан артық заң күші бар құқықтық актілерді қолданады.
Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған
жағдайда сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал
мұндай нормалар болмаған жағдайда дауды заңдардың жалпы негіздері мен
мағынасын негізге ала отырып шешеді.
6. Егер заң актілерінде немесе дауласушы тараптардың келісімінде тиісті
мәселелерді соттың шешуі көзделсе, сот бұл мәселелерді әділдік пен
парасаттылық өлшемдерін негізге ала отырып шешуге міндетті.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу заңдарында
белгіленген ережелер бойынша тек қана сот жүзеге асырады. Соттың биліктік
өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп
соғады.
Төтенше, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттар шешімінің заң күші
болмайды және орындалуға тиісті емес.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісің жүргізуді жүзеге
асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе заңда көзделген азаматтық
сот ісін жүргізу қағидатерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың шешімдері
заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс.
Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін заңда көзделген тәртіппен тек
тиісті соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпиясы заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтар, хат жазысу, телефон арқылы
сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарлар құпиясына құқығы бар.
Азаматтық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей
белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Меншікке заңмен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді өз
мүлкінен айыруға болмайды.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында адамдардың банктегі салымдарын
және басқа мүлікті пайдалануға тыйым салу, сондай-ақ оны алып қою осы
Кодексте көзделген жағдайлар мен тәртіп бойынша жүргізілуі мүмкін.
Судья сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз болады және Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңға ғана бағынады.
Судьялар мен соттар азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету
болмайтын жағдайларда шешеді. Соттың сот төрелігін атқару жөніндегі
қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауаптылыққа әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Судьялар тәуелсіздігінің кепілдігі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен және заңмен белгіленген.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігі заң мен сот алдындағы теңдік
негізінде жүзеге асырылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында: азаматтардың ешқайсысына
артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге
көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де
кез келген мән-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс;
заңды тұлғалардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы
да орналасқан жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік
нысанына және басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен иммунитеті бар адамдарға қатысты
азаматтық сот ісін жүргізу талаптары Қазақстан Республикасының
Конституциясында, заңдарда және Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарда белгіленеді.
Азаматтық істер бойынша сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал
қажет болған жағдайда сот ісін жүргізуде мемлекеттік тілмен орыс тілі
немесе басқа тілдер бірдей қолданылады.
Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз (арыз) берілген тілге қарай
сот ұйғарымымен белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу
бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.
Іс жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін іске
қатысушы адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру, шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу заңда белгіленген тәртіппен
аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз
етіледі.
Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған
істің заң бойынша қажетті іс материалдарының сот ісін жүргізу тіліне сот
тегін аударып беруді қамтамасыз етеді. Сот процесіне қатысушы адамдарға
сотта сөйленген сөздің басқа тілде айтылған бөлігін сот ісін жүргізу тіліне
тегін аударып беру қамтамасыз етіледі.
Сот құжаттары іске қатысушы адамдарға олардың ана тіліне немесе олар
білетін басқа тілге аударылып беріледі.
Азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асырылады. Тараптар бірдей іс жургізу құқықтарын
пайдаланады және бірдей іс жургізу міндеттерін көтереді.
Сот тараптарға бірдей және құрметпен қарайды.
Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығымен әділ, жан-жақты
және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бұл
орайда ол заң мен ар-ұятты басшылыққа алады.
Сот үшін ешқандай дәлелдеменің күні бұрын белгіленген күші
болмайды.Ешкім өзіне, жұбайына (зайыбына) және ауқымы заңмен айқындалған
жақын туыстарына қарсы куәлік беруге міндетті емес.Діни қызметшілер тәубаға
келіп, өздеріне сенім білдірген адамға қарсы куәлік беруге міндетті емес.
Осы көзделген жағдайларда аталған адамдар жауаптар беруден бас тартуға
құқылы және бұл үшін қандай да болсын жауапқа тартылмайды.
Әр адамның азаматтық процесс барысында заң ережелеріне сәйкес
білікті заң көмегін алуға құқығы бар.Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі
тегін көрсетіледі.
Барлық соттар мен барлық сот сатыларында сотта істі қарау ашық
жүргізіледі.Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтері бар шешімдерді
хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу құпиясын, жеке, отбасылық,
коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларды, азаматтар
өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету
қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі келтіретін өзге де мән-
жайларды негізге алған іске қатысушы адамының өтінішін сот қанағаттандырған
кезде, сондай-ақ заңда көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық
сот отырысында жүзеге асырылады.[6]
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Бұлай болмаған жағдайда бұл
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото және кино кұжаттарын, дыбыс
және бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған
жеке сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар,
олардың өкілдері, ал қажет болған жағдайларда куәлар, сарапшылар, мамандар,
аудармашыларда қатысады. Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы
дәлелді ұйғарым шығарады. Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын
адамдар болса немесе куә болмаса, он алты жасқа толмаған азаматтар
жіберілмейді. Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің
барлық ережелері сақтала отырып жүргізіледі.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың
сотта істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс
жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке тусіру, бейнетаспаға жазу, тікелей радио және телехабар
жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген
рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты
жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мумкін.
Сотта істі қарау соттың қалыпты жұмысын және процеске қатысушылардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жағдайда жүргізіледі. Судьялар мен сот
отырысы залында отырған азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында төрағалық етуші істі қарау кезінде қатысқысы келетін адамдарға
тексеру жүргізу, оның ішінде олардың жеке басын куәландыратын құжаттарды
тексеру, жеке өздерін тексеру және олар алып келген заттарды тексеру туралы
өкім бере алады.
Сот азаматтық істер бойынша сот актілерін шешімдер, ұйғарымдар,
қаулылар мең бұйрықтар нысанында қабылдайды.
Заңды күшіне енген сот шешімдері, ұйғарымдары, қаулыларымен
бұйрықтары, сондай-ақ соттармен судьялардың заңды өкімдері, талаптары,
тапсырмалары, шақырулары мен басқа да жолданыстары барлық мемлекеттік
органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер,
басқа да заңды тұлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін бірдей
міндетті және Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында мүлтіксіз
орындалуға тиіс.
Сот актісінің міндеттілігі іске қатыспаған мүдделі адамдардың
бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгіну мүмкіндігінен айырмайды. Сот актілерін
орындамау, сол сияқты сотты сыйламаудың өзге де көрінісі занда көзделген
жауаптылыққа әкеп соғады.
Соттың әрекеттері мен шешімдеріне осы кодексте белгіленген тәртіппен
шағым жасалуы мүмкін. Іске қатысушы адамдардың заңда белгіленген тәртіппен
шешімді жоғары тұрған сотқа қайта қаратуға құқығы бар. Азаматтық сот ісін
жүргізу қағидатерін бұзу оның сипаты мен маңыздылығына қарай, шығарылған
сот актілерінің күшін жоюға әкеп соғады.
2.3. Азаматтық іс жүргізу қағидаларын қолдану мәселесі
Азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында қағидаларды тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан –қағида ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан – осы ережелер шеңбері орынсыз таратылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. азаматтық сот ісін жүргізу – ең
алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен
орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қағидаларға қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
1) мақсаттар мен міндеттер ортақтығының байланыстырылуы;
2) ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
3) объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
4) өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал
жасау ерекшелігі;
5) азаматтық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетуге
бағдарлау.
"Қағида" категориясының мәніне жасалған талдау азаматтық іс жүргізудің
барлық қағидаларының бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы азаматтық іс
жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым толық сай келеді
деуге мүмкіндік береді.[7]
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларын тең шамалы және тең маңызды деп
тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
1. Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына,
конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек, қағидаларды
конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың нақты құқық
көзінде орналастырыдуы тұрғысынан ғана дұрыс: егер қағида Қазақстан
Республикасының Конституциясында немесе конституциялық заңда орнықтырылған
болса, ол конституциялық қағидатерге жатады; барлық өзге құқық көздерінде
орнықтыру оны өзінен-өзі конституциялық емес қағидатерге жатқызады. Бірақ
мұндай көзқарас механистілік және құқық қисынына қайшы келеді. Мән-маңыз
тұрғысынан алғанда конституциялық емес қағидаларға бөлінуі олардың заңды
(конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес) болып саралануын
білдіреді.
2. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің
механистік жолы қағидалардың маңыздылау және маңызы аздау, басты және
екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен-өзі әкеліп соғады. Қағидалардың
маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да
тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның
азаматтық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі
зардаптары болуы ықтимал. Сонымен қатар "қағида" ұғымының негіз қалаушы,
түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі
міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
3. Қағидаларды конституциялық және конституциялық емес деп бөлу сот
органдарында "конституциялық" қағидалардың бұзылуына жол бермеу және
"конституциялық емес" қағидаларды елемеуге болатыны туралы қате пікір
қалыптастырып, олардың құқық қолдану қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп
соғуы мүмкін.
Сонымен, азаматтық процесс қағидалар жүйесі азаматтық іс жүргізу құқығы
жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең маңызды, негізгі, түйінді
ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың өзара байланыста, өзара қатынаста
болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысаны жөнінде қағида үш топқа бөлінуі мүмкін:
1) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші қағидалар;
2) сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысанларына қатысты талаптар мен
тікелей сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын қағидалар;
3) тікелей сот қызметіне оның мазмұнына қатысты талаптарды білдіруші
қағидалар.[8]
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның азаматтық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес
келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге қағидалардың топтарға бөлінуі шартты сипатта болып отыр.
Гәп бірқатар қағидалардың шектес екі топқа бірдей қатысты екенінде.
Азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының маңыздылығы олардың Қазақстан
Республикасының Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады. Мәселен,
Конституцияда азаматтық процесте мына қағидалар орын алады:
- заңдылық
- тараптардың айтысуы және тең құқықтылығы
- әркімнің соттағы сөз бостандығы;
- тараптардың теңдігі
- куә иммунитеті;
- дәлелдер алудың заңдылығы;
- азаматтық заңды ұқсастығына қарай қолдануға тыйым салу.
Қазақстан Республикасы Конституциясында атап көрсетілгендей,
Конституцияда белгіленген сот төрелігі қағидалары Республиканың барлық
соттары мен судьялары үшін ортақ және біртұтас болып табылады.
Процесс негіздері азаматтық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған
қағидаларымен шектелмейтінін мойындау қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің
кейбір ережелерінің мәнінен азаматтық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі азаматтық
сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектеленгендіктен
АІЖ-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген:
- заңдылық;
- сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
- адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
- жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғау;
- адамның жеке басына тиіспеушілік;
- азаматтық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау;
- адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық; хат жазысудың, телефон арқылы
сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- кінәсіздік презумпциясы;
- сот әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру;
- судьялардың тәуелсіздігі;
- сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру;
- істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу;
- дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау;
- куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
- білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету;
- жариялылық;
- азаматтық сот ісін жүргізу тілі;
- іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы.
Азаматтық процесс саласындағы заңдылық қағидасы – азаматтық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының мтериалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет қағидаларының формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық қағидасының мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәсрелерге ғана
рұқсат етілген"[9] деген қағиданы дәйекті қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңдылық қағидасы Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарында баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап – Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап – прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
Адвокаттық қызметтің заңда тыйым салынбаған тәсілдермен және құралдармен
жүзеге асырылатыны туралы "Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан Республикасы
заңында баянды етілген қағиданың маңызы одан кем емес. Сонымен, заңдылық
қағидасы азаматтық іс жүргізу құқықтарының бәріне өзек болған және құқық
қатынастарының бәріне өзек болған және құқық қатынастарының азаматтық сот
ісін жүргізуге байланысты пайда болатын кез келген бағытына қатысты.
Заңдылық қағидасын сақтау – істі сотта қарау кезінде әділ шешім
қабылдануының кепілі.Заңдылық қағидасына оны ұқсас басқа қағидалармен
шектеуге мүмкіндік беретін бірқатар ерекшеліктер тән. 2.3. Азаматтық істер
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау.Азаматтық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау азаматтық процесті жүргізуші органға жүктеледі.
Осы міндетті жүзеге асыру нысандары пассив және актив негіздер болуын
көздейді. Пассив негіз – азаматтық іс жүргізу заңының нұсқамаларын дәл
сақтау, бұл сот ісіне тартылатын адамдардың құқықтары мен бостандықтарының
қорғалатынын өзінен-өзі білдіреді.
Актив негіз – кімнің тарапынан болсын қауіп-қатер төнген жағдайда қарсы
әрекеттер жасау шараларының дер кезінде қолданылуын көздейді.
Заң нұсқамаларын сақтау дегеніміз – процеске қатысушылардың өз
құқықтарын жүзеге асыруы мен бостандықтарын қамтамасыз етуі үшін тиісті,
заңда көзделген жағдайлар жасау. Мұның кепілі – сот ісіне қатысушылардың
құқықтарымен және міндеттерімен оларды міндетті түрде таныстыру, содан
кейін олар өкілетті адамнан белгіленген мәртебеге сәйкес тікелей көзделген
нәрселерді ғана талап ете алады (мысалы, куә танысу үшін өзіне іс
материалдарының берілуін талап ете алмайды, ал егер талап жауапкер
тарапынан жасалған болса, ол талап қанағаттандырылуға тиіс). өкілетті
органның, адамның қандай да болсын заңсыз әрекетіне немесе әрекетсіздігіне
азаматтардың сот тәртібімен шағым жасау құқығы – азаматтық процесте олардың
құқықтары мен бостандықтары қорғалуының маңызды кепілі.
Бұл қағида негізі Конституцияның 18-бабында қаланған, онда әркімнің
жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына; жеке
салымдары мен жинаған қаражатының, почта, телеграф арықылы және басқа
жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына; әрбір азаматтың өз
құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысуына құқығы бар екені айтылған. Жеке өмірге қол
сұғылмауының құқығы – әрбір адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың
өзі қалайтын түрін таңдау және тәуелсіздік пен дербестілік жағдайында жеке,
достық, сырластық және басқа қатынастар орнату мүмкіндігі. Адамның
әуестігі, жақсы көретін, жек көретін нәрселері, елігушілігі, дүниетанымы,
құндылықтардың қайсысын көңілі қалайтынын және т.т. оның бақылауынан және
келісімімен тыс таратуға ешкімнің құқығы жоқ.[10]
Ұсталған адамды тінту, оның тұрғын үйін тінту, куәландыру, почта-
телеграф жөнелтілімдерін қарап шығу, хабарларды жол-жөнекей ұстау,
сөйлесулерді тыңдау мен жазу, сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу,
сараптама жүргізу және өзге де әрекеттер адамның жеке өмірі туралы мәлімет
көздері болып табылады. Жекелеген іс жүргізу әрекеттеріне куәнің қатысуы
адамның жеке өміріне ғана қатысты мәліметтердің тарап кетуі қатерін
төндіруі мүмкін. Мұндай жағдайларда іс жүргізу әрекетін жүзеге асыруға
өкілдік алған адам өзге қатысушыларды өздеріне мәлім болған мәліметтерді
таратуға болмайтынын ескертуге, ал жекелеген жағдайларда - ол туралы
қолхат алуға міндетті.
Қағида сақтаудың кепілі – мүдделі адамның процесс жүргізуші органның іс-
әрекеттеріне шағым беру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz