Солтүстік Америка
Кіріспе 2
І . Тарау. Солтүстік Американың физикалық .
географиялық орны.
1.1.Cолтүстік Американың зерттелу тарихы 4
1.2. Солтүстік Американың жер бедері мен пайдалы қазбалары 6
1.3. Солтүстік Американың климатық белдеулері 8
ІІ . Тарау. Солтүстік Американың географиялық
белдеулері мен зоналары.
2.1. Солтүстік Американың ішкі сулары 11
2.2 Солтүстік Американың табиғат зоналары. Антропогендік
табиғат комплекстері 14
2.3. Солтүстік Американың аралас ормандар зонасы 16
2.4. Солтүстік Американың дала зонасы 17
Қорытынды 18
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
І . Тарау. Солтүстік Американың физикалық .
географиялық орны.
1.1.Cолтүстік Американың зерттелу тарихы 4
1.2. Солтүстік Американың жер бедері мен пайдалы қазбалары 6
1.3. Солтүстік Американың климатық белдеулері 8
ІІ . Тарау. Солтүстік Американың географиялық
белдеулері мен зоналары.
2.1. Солтүстік Американың ішкі сулары 11
2.2 Солтүстік Американың табиғат зоналары. Антропогендік
табиғат комплекстері 14
2.3. Солтүстік Американың аралас ормандар зонасы 16
2.4. Солтүстік Американың дала зонасы 17
Қорытынды 18
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Солтүстік Америка поляр ендіктерінен бастап экваторға дейінгі аралықты дерлік алып жатыр. Материктің солтүстіктегі ең шеткі нүктесі - Бутия түбегінің Мерчнсон мүйісі. Солтүстік Америка оңтүстікке қарай солтүстік ендіктің 7°12'-на дейін (Марьято мүйісі) созылады, осы жерде ол енсіз мойнақ арқылы Оңтүстік Америкамен жалғасады. Материктің оңтүстіктегі жіңішкерген жане бөлшектенген бөлігі Орталық Америка деген атпен мәлім болып отыр. Солтүстік Американың ен кең жері қоңыржай ендіктер тұсында. Оның батыстағы ең шеткі нүктесі Аляскадағы Принц Уэльский мүйісі (батыс бойлықтың 168°-ы), шығыстағы ең шеткі нүктесі Лабрадор түбегіндегі Сент-Чарльз мүйісі (батыс бойлықтың 55°40'-ы).
Солтүстік Америка жағалауларында ірі аралдар мен архипелагтар бар. Солтүстікте бұлар — Гренландия аралы мол көптеген ірілі-ұсақты аралдардан тұратын Канадалық Арктика архипелагы. Солтүстік Американың шығысында Ныофаундленд аралы, оңтүстік-шығысында — Үлкен және Кіші Антиль мен Багам аралдары орналасқан. Солтүстік Америкаға оның солтүстік-батысы мен батысында да көптеген аралдар таяу жатыр, олар: Алеут, Королева Шарлотта, Ванкувер аралдары, Александр архипелагы. Солтүстік Американың ең солтүстік аралдық шеткі нүктесі — Гренландиядағы Моррис-Джесеп мүйісі (солтүстік ендіктің 83°39-ы). Бұл — солтүстік жарты шардың полюске ең таяу жат-қан құрлық бөлігі. Материктің жалпы көлемі аралдарды қоса есептегенде 24 250 мың км2, аралдардың көлемі — 3890 мың км2,
Солтүстік Америка, әсіресе солтүстік ендіктің 70° және 30° аралы-
ғында, неғұрлым енді және көлемді болады. Құрлықтын қиыр солтүстігі мен оңтүстігі су бассейндерімен көп бөлшектенген. Бүкіл материктің негізгі орографиялық элементтері субмериднандық бағытта созылып жатыр: батыста Тынық мұхиттың жағалауы бойымен сонау Аляскадан Орталық Амерпкаға дейінгі 9 мың километр қашықтықта Кордильер тау жүйесі алып жатса, шығыста — одан гері шағындау Аппалач тау жүііесі бар.
Солтүстік Америка жағалауларында ірі аралдар мен архипелагтар бар. Солтүстікте бұлар — Гренландия аралы мол көптеген ірілі-ұсақты аралдардан тұратын Канадалық Арктика архипелагы. Солтүстік Американың шығысында Ныофаундленд аралы, оңтүстік-шығысында — Үлкен және Кіші Антиль мен Багам аралдары орналасқан. Солтүстік Америкаға оның солтүстік-батысы мен батысында да көптеген аралдар таяу жатыр, олар: Алеут, Королева Шарлотта, Ванкувер аралдары, Александр архипелагы. Солтүстік Американың ең солтүстік аралдық шеткі нүктесі — Гренландиядағы Моррис-Джесеп мүйісі (солтүстік ендіктің 83°39-ы). Бұл — солтүстік жарты шардың полюске ең таяу жат-қан құрлық бөлігі. Материктің жалпы көлемі аралдарды қоса есептегенде 24 250 мың км2, аралдардың көлемі — 3890 мың км2,
Солтүстік Америка, әсіресе солтүстік ендіктің 70° және 30° аралы-
ғында, неғұрлым енді және көлемді болады. Құрлықтын қиыр солтүстігі мен оңтүстігі су бассейндерімен көп бөлшектенген. Бүкіл материктің негізгі орографиялық элементтері субмериднандық бағытта созылып жатыр: батыста Тынық мұхиттың жағалауы бойымен сонау Аляскадан Орталық Амерпкаға дейінгі 9 мың километр қашықтықта Кордильер тау жүйесі алып жатса, шығыста — одан гері шағындау Аппалач тау жүііесі бар.
1.В. П. Горощенко., И.А. Степанов «Табиғаттанудан сабақ беру
методикасы» Алматы, 1981жыл.
2. «СССР физикалық географиясы» Алматы, 1986ж
3.Б. Асубаев, Г. Сулейменова, К, Ысқақова., С. Көбенкулова «Қазақстанның физикалық географиясы оқыту әдістемесі» А - 2004ж
4. С.В. Колесник «Жалпы жертанудың негіздері» Алматы – 1952ж.
5. Ж.М. Мұқашев « Жалпы жертану» Алматы – 2002ж.
6. «География және табиғат» 2003 №6
7. В.П. Максаковский «География» Алматы 1997 жыл.
8. «Қазақ Совет Энциклопедиясы» Алматы 1974 жыл.
9. «Материктермен елдерде» Алматы 1983 жыл.
10. «Материктер» Ақназаров Х. Алматы 1989 жыл.
11. Коринская В.А., Щенев В.А., Душина И.В. «Материктермен
мұхиттар географиясы» Алматы, 1997ж.
методикасы» Алматы, 1981жыл.
2. «СССР физикалық географиясы» Алматы, 1986ж
3.Б. Асубаев, Г. Сулейменова, К, Ысқақова., С. Көбенкулова «Қазақстанның физикалық географиясы оқыту әдістемесі» А - 2004ж
4. С.В. Колесник «Жалпы жертанудың негіздері» Алматы – 1952ж.
5. Ж.М. Мұқашев « Жалпы жертану» Алматы – 2002ж.
6. «География және табиғат» 2003 №6
7. В.П. Максаковский «География» Алматы 1997 жыл.
8. «Қазақ Совет Энциклопедиясы» Алматы 1974 жыл.
9. «Материктермен елдерде» Алматы 1983 жыл.
10. «Материктер» Ақназаров Х. Алматы 1989 жыл.
11. Коринская В.А., Щенев В.А., Душина И.В. «Материктермен
мұхиттар географиясы» Алматы, 1997ж.
Жоспар.
Кіріспе
2
І – Тарау. Солтүстік Американың физикалық -
географиялық орны.
1.1.Cолтүстік Американың зерттелу тарихы
4
1.2. Солтүстік Американың жер бедері мен пайдалы қазбалары 6
1.3. Солтүстік Американың климатық белдеулері
8
ІІ – Тарау. Солтүстік Американың географиялық
белдеулері мен зоналары.
2.1. Солтүстік Американың ішкі сулары
11
2.2 Солтүстік Американың табиғат зоналары. Антропогендік
табиғат комплекстері
14
2.3. Солтүстік Американың аралас ормандар зонасы
16
2.4. Солтүстік Американың дала зонасы
17
Қорытынды
18
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе.
Солтүстік Америка поляр ендіктерінен бастап экваторға дейінгі
аралықты дерлік алып жатыр. Материктің солтүстіктегі ең шеткі нүктесі -
Бутия түбегінің Мерчнсон мүйісі. Солтүстік Америка оңтүстікке қарай
солтүстік ендіктің 7°12'-на дейін (Марьято мүйісі) созылады, осы жерде ол
енсіз мойнақ арқылы Оңтүстік Америкамен жалғасады. Материктің оңтүстіктегі
жіңішкерген жане бөлшектенген бөлігі Орталық Америка деген атпен мәлім
болып отыр. Солтүстік Американың ен кең жері қоңыржай ендіктер тұсында.
Оның батыстағы ең шеткі нүктесі Аляскадағы Принц Уэльский мүйісі (батыс
бойлықтың 168°-ы), шығыстағы ең шеткі нүктесі Лабрадор түбегіндегі Сент-
Чарльз мүйісі (батыс бойлықтың 55°40'-ы).
Солтүстік Америка жағалауларында ірі аралдар мен архипелагтар бар.
Солтүстікте бұлар — Гренландия аралы мол көптеген ірілі-ұсақты аралдардан
тұратын Канадалық Арктика архипелагы. Солтүстік Американың шығысында
Ныофаундленд аралы, оңтүстік-шығысында — Үлкен және Кіші Антиль мен Багам
аралдары орналасқан. Солтүстік Америкаға оның солтүстік-батысы мен
батысында да көптеген аралдар таяу жатыр, олар: Алеут, Королева Шарлотта,
Ванкувер аралдары, Александр архипелагы. Солтүстік Американың ең солтүстік
аралдық шеткі нүктесі — Гренландиядағы Моррис-Джесеп мүйісі (солтүстік
ендіктің 83°39-ы). Бұл — солтүстік жарты шардың полюске ең таяу жат-қан
құрлық бөлігі. Материктің жалпы көлемі аралдарды қоса есептегенде 24 250
мың км2, аралдардың көлемі — 3890 мың км2,
Солтүстік Америка, әсіресе солтүстік ендіктің 70° және 30° аралы-
ғында, неғұрлым енді және көлемді болады. Құрлықтын қиыр солтүстігі мен
оңтүстігі су бассейндерімен көп бөлшектенген. Бүкіл материктің негізгі
орографиялық элементтері субмериднандық бағытта созылып жатыр: батыста
Тынық мұхиттың жағалауы бойымен сонау Аляскадан Орталық Амерпкаға дейінгі 9
мың километр қашықтықта Кордильер тау жүйесі алып жатса, шығыста — одан
гері шағындау Аппалач тау жүііесі бар.'Осы еке-уінің аралығында Солтүстік
Мұзды мұхиттан Мексика шығанағына дейін биік және ойпаң жердегі жазықтар
алабы үздіксіз созылып жатады.
Солтүстік жарты шардың, барлық ендіктеріндегі жағдай мен биік жоталардың
үлкен ауытқулары Солтүстік Америка ландшафтының алуан турлі болып
келуіне әсер етеді. Тау жоталары мен жазықтар-дың көлденең созылып жатуы
ауаның меридиан бойлап ауысып отыруын қамтамасыз етеді, мұхиттардың
тигізетін ықпалын шектенді, атмосфералық алшақтықтарды (өзге материктермен
салыстырғанда) едәуір күшейтеді келбеу жатқан зоналардың субмеридиандық
бағытта созылы жатуына жағдай жасайды.
Географиялық жағдайына және геологиялық дамуы мен құрылымының
ерекшеліктеріне қарай Солтүстік Американың Евразиямен көптеген ұқсастықтары
бар. Бұл материктердің климаты қалыптасу заңдылықтары ұқсас болады, климаты
біртекті келеді, зоналық ландшафтардың, жер бедерінің түрлері мен басқа д
жағдайлар ұқсас болады. Дегенмен олардың мөлшері мен пішін орографиясы,
құрылым элементтерінің арақатысындағы айырмашылықтар әр материктің
географиялық өзіндік ерекшеліктері танытады.
Материктің зерттелу тарихы.
Солтүстік Америка — көлемі жағынан біздің планетамыздағы үшінші материк,
оның көлемі 24,2 млн. км2. Өзінің пішіні жағынан ол Оңтүстік Америкаға
аздап ұқсас, бірақ материктің ең кең бөлігі қоңыржай белдеулерде жатыр,
мұның өзі оның табиғатына елеулі әсер етеді және бұрынғы оқылған мате-
риктерден айырмашылығы бар.
Солтүстік Американың жағалары қатты тілімденген. Әсіресе
материктің шығыс және солтүстік жағалауларында шығанақтар мен түбектер өте
көп, ал батысы мен шығысында едәуір аз. Ғалымдар
континенттің шығыс бөлігі миллиондаған жылдар бұрын Европамен біртұтас
болды, ал солтүс-тік-батыс бөлігі Солтүстік-Батыс Азиямен қосылып жатты
деген болжам айтады. Жағаларының пішіні — литосфералық плиталар
қозғалысының нәтижесі.
Космостан түсірілген Жер бетінің суреттерінде материктің солтүс-тігіндегі
қар жамылғысы мен құрлықтағы мұздықтарды мұхит мұздарынан ажырату қиын.
Мұнда Арктиканың мұздарына ұласқандай, көлемі жағынан орасан зор Канадалық
Арктика архипелагы орналасқан. Жылдың көп бөлігінде мұз басып жатқан Гудзон
шығанағы ңұрлыққа ішкерілеп еніп жатыр.
Испандықтардың ашуынан кейін Жаңа дүние жағаларына қарай басқа европалық
елдердің экспедициялары жорыққа шықты. XV ғасырдың
аяғында ағылшын қызметіндегі итальяндық Джон Кабот европалықтар үшін
Ньюфаундленд аралы мен Лабрадор түбегі жағалауларын ашты. Ағылшын теңізде
жүзушілері мен саяхатшылары (Г. Гудзон (XVII ғ.), А. Маккензи (XVIII ғ.)
және басқалары) материктің шығысжәне солтүстік бөліктерін зерттеді. XX
ғасырдың басында Р. Амундсен бі-рінші болып материктің солтүстік жағалауын
бойлай жүзіп шықты, Жердің солтүстік магниттік полюсінің географиялық орнын
тапты.
Материкті зерттеуге орыстар зор үлес қосты. Басқа европалықтардан дербес,
олар континенттің солтүстік-батыс бөлігінің кеңістігін ашып, игерді. Сол
қезде картада енді ғана белгіленіп келе жатқан Америка
жерінің осы бөлігінде тұңғыш рет аралдардың орыс атаулары пайда болды. Бұл
аралдар XVIII ғасырдың ортасында Витус Беринг пен
Алексей Чириқовтың жүзуі кезінде ашылған. 1741 ж. орыс теңізде жүзушілері
екі желкенді кемемен Алеут аралдарын бойлап, Алясканың жағаларына жетті,
жекелеген аралдарға аяқ басты.
Сауда компаниясының негізін салушылардың бірі Григорий Шелеховты орыс
Колумбысы деп атаған. Ол Америкада орыс мекендерін салып, орыс Америкасы —
Алясканы зерттеуге және игеруге көмектесті.
Орыс мекендері жағалаудың басым бөлігінде 38° с. е. дейін құрылды, мұнда
форт — Тынық мұхит жағасында орыс қамалы салынды. Америкадағы бұл
мекендерге XIX ғасырда жерді айналып жүзетін экспедициялар соғатын, оларды
дүние-жүзілік мұхитты зерттеу және бұл уақытқа дейін белгісіз болып келген
жерлерді зерттеу мақсатында Россия жабдықтайтын.
Картадағы географиялық объектілердің аттары Солтүстік-Батыс Американың
орыс зерттеушілерін еске түсіреді. Олар Чириков аралы, Шелехов бұғазы,
Вельяминов вулканы және басқалары. Аляскадағы орыс жер иелігін патша
үкіметі 1867 ж. Америка Құрама Штаттарына сатып
жіберді.
Солтүстік Американың жер бедері мен пайдалы қазбалары.
Жер бедері. Материктің беткі құрылысында жазықтар басым, үштен бірін
таулар алып жатыр.
Материктің шығысы негізінен жазықтардан тұрады. Олар беті ұзақ уақыт бойы
бұзылып, тегістеліп жататын платформаға сәйкес. Мыңдаған жылдар бұрын
жазықтардың басым бөлігін орасан зор мұздық жауып тұрған.
Солтүстік бөліктің жер бедерінде ежелгі кристалл жыныстардан түзілген
ойпатты және қыратты жазықтар басым. Қарағай мен шыршалар өскен аласа
төбелер мұнда енсіз әрі ұзын көл шұңқырларымен ауысады, олардың
көпшілігінің жағаларының пішіні ғажайып. Барлық жерден мұз басудың ізі
көрініп тұр: тегістелген жартастар, төбелердің тегіс шыңдары, қаптаған
қойтастар, мұздықтар жыртып өткен шұңқырлар. Оңтүстікке қарай мұздық
шөгінділер басқан Орталық жазықтар мен басым бөлігі өзен тосқындарынан
түзілген Миссисипи ойпаты орналасқан.
Материктің батысына қарай ұлан-байтақ әрі құрылысының ерекшеліктерімен
көзге түсетін Ұлы жазықтар жатыр. Олар алып баспалдақтың кең сатысы
болып, Кордильерге көтеріле береді. материктік және теңіздің шөгінді
жыныстардан түзілген Ұлы жазықтарды таудан ағатын өзендер аңғарларымен
тілімдеген.
Материктің шығысында аласа Аппалач таулары орналасқан. Ол қатты бұзылған,
аңғарлармен тілімденген. Тау беткейі жатық, шыңдары жұмырланған сүйір,
биіктігі 2000 м-ден сәл астам.
Материктің батыс жағалауын бойлай Кордилъер орналасқан. Ол екі
литосфералық плитаның түйіскен жерінде, жер қыртысының көптеген жарықтар
тілімдеген сығылу алабында пайда болған. Бұл жарықтар мұхит түбінен
басталып, құрлық бетіне шығады.
Жер қыртысының қозғалысы күшті жер сілкіну мен вулкандар атқылауына
әкеліп соғады. Сөнген вулкандар материк тұрғындарының көз алдында түтін,
күл мен лава атқылайды. Жаңа вулкандар түзіліп, апатты жер сілкінулер болып
тұрады, қуатты гейзерлер мен ыстық бұлаңтар пайда болады.
Кордильер таулары өте әдемі. Таулары терең өзен аңғарларымен тілімденген.
Оларды каньон деп атайды. Терең ойыстар биік төбелермен және вулкандармен
ұласып жатады. Кордильердің солтүстік бөлігінде оның ең биік шыңы — қар мен
мұздық жамылған Мак-Кинли (6194 м) аспан тіреп тұр. Кордильердің осы
бөлігіндегі кейбір мұздықтар тікелей таудан теңізге сырғып түседі.
Пайдалы қазбалары. Солтүстік Америка пайдалы қазбаларға бай. Материк
жазығының солтүстік бөлігі металл рудаларының — темір, мыс, никель және
басқаларының кен орындарымен көзге түседі. Орталық және Ұлы жазықтардың
шөгінді жыныстарында, сондай-ақ Миссисипи ойпатында мұнай, табиғи газ, тас
көмір көп.
Аппалач пен оның тау бөктерінде темір рудасы мен тас көмір кені бар.
Кордильер шөгінді (мұнай, табиғи газ, тас көмір), сондай-ақ магмалық
пайдалы қазбаларға (түсті металл рудасы, алтын, уран рудасы және басқалары)
бай.
Солтүстік Американың климатық белдеулері
Солтүстік Американың, экваторлың белдеуден басқа барлық климаттың
белдеулерге орналасуы оның климатында үлкен айырмашылықтар туғызады.
Климатқа басқа факторлар да елеулі әсер етеді. Бір ендікте жатқан жер
бетінің учаскелері күн жылуының мөлшерін түрліше сіңіріп, шағылатыны,
әркелкі жылынып, суынатыны, атмосфераға ылғалдың әр түрлі мөлшерде
тарайтыны белгілі. Қыста материк территориясының басым бөлігін қар басып
қалады, .1 мұның өзі күн сәулесін шағылыстырып, ауаның температурасын
төмендетеді. Құрлық пен мұхит беті ауа массаларының қасиетіне, олардың
ылғалдығына, қозғалыс бағытына, температурасы мен басқа да қасиеттеріне әр
түрлі әсер етеді. Құрлыққа ішкерілей еніп жатқан Гудзон және Мексика
шығанақтары материктің климатына елеулі түрде, бірақ әр түрлі әсер етеді.
Климатқа материктің жер бедерінің сипаты да әсер етеді. Мысалы, батыстан
қозғалып келе жатқан қоңыржай ендік-тегі теңіз ауасы өз жолында Кордильерге
тап болады. Жоғары көтерілген ауа суиды да, жағалауға көп мөлшерде жауын-
шашын түседі.
Материктің солтүстігінде тау жоталарының болмауы оған арктикалың ауа
массаларының өтуіне жағдай туғызады. Олар Мексика шығанағына дейін тарай
алады, ал тропиктік ауа массалары кейде материктің солтүстігіне еш бөгетсіз
еніп кетеді. Осы ауа массалары арасындағы температура мен ңысымдағы үлкен
айырмашылықтар материк жазықтарында күшті желдің — дауылдардың тууына
жағдай жасайды. Құйындар көбіне күтпеген жерден пайда болады. Олар көп апат
әкеледі: үйлерді қиратады, ағаштарды сындырып, қопарады, ірі заттарды
көтеріп, басқа жерге апарып тастайды.
Климаттық белдеулер мен оларға тән ауа райы. Материктің солтүстік
жағалауы мен оған жапсарлас жатқан аралдар арктикалық климат белдеуінде
орналасқан. Мұнда жыл бойына арктикалық суық ауа басым. Қыста күн жылуы
жерге жетпейді, өйткені поляр түні тұрады. Ең төменгі температура қыста
Гренландияда байқалады (—44, —55° С). Тұман жиі түсіп, қалың бұлт, қарлы
боран болып тұрады. Жазда температурасы нөлге таяу, салқын келеді.
Бұл жағдайда мұздықтар пайда болады. Олар Гренландияның көп бөлігін және
Канадалық Арктика архипелагын жауып жатады.
Поляр шеңбері мен 60° с. е. арасындағы территория субтропиктік белдеуде
жатыр. Мұнда салқын қыс ауа райы бұлтты, жауын-шашынды жазбен алмасады.
Материктің 0 С-тан 40° с. е.-ке дейінгі көп бөлігі қоңыржай белдеуде
жатыр. Бұл белдеудің қысы салқын, жазы айтарлықтай жылы. Қыста жауын-шашын
қар түрінде түседі, жазда жауын жауады, бірақ бұлтты ауа райы жылы әрі
шуақты күнмен тез ауысады. Алайда қоңыржай белдеуде жер бетінің сипатына
байланысты елеулі климаттық айырма-шылықтар болады. Белдеудің шығыс
бөлігінде қыс салқын әрі ңарлы, ал жазы жылы, жағалауда тұман жиі түседі.
Белдеудің орталық бөлігінде ауа райының жағдайы өзгеше. Қыста қар жиі
түсіп, қарлы боран көп соғады, аяздар жылымықпен ауысады. Сирек жауатын
нөсерлі жауыны, қуаңшылың пен аңызақ желі бар жазы жылы келеді. Қоңыржай
белдеудің батысында — теңіздік климат. Қыста орташа температура 0° С-ге
таяу, ал жазда ол тек +10, +12° С-ге дейін көтеріледі. Жыл бойы дерлік
дымқыл, желді ауа райы тұрады, мұхиттан соққан жел қар араласқан жауын
әкеледі.
Субтропиктік белдеудің климаты да алуан түрлі. Оның қалыптасуына жыл
маусымына қарай өзгеріп тұратын ауа массалары ғана емес, сонымен бірге
материк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
І – Тарау. Солтүстік Американың физикалық -
географиялық орны.
1.1.Cолтүстік Американың зерттелу тарихы
4
1.2. Солтүстік Американың жер бедері мен пайдалы қазбалары 6
1.3. Солтүстік Американың климатық белдеулері
8
ІІ – Тарау. Солтүстік Американың географиялық
белдеулері мен зоналары.
2.1. Солтүстік Американың ішкі сулары
11
2.2 Солтүстік Американың табиғат зоналары. Антропогендік
табиғат комплекстері
14
2.3. Солтүстік Американың аралас ормандар зонасы
16
2.4. Солтүстік Американың дала зонасы
17
Қорытынды
18
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе.
Солтүстік Америка поляр ендіктерінен бастап экваторға дейінгі
аралықты дерлік алып жатыр. Материктің солтүстіктегі ең шеткі нүктесі -
Бутия түбегінің Мерчнсон мүйісі. Солтүстік Америка оңтүстікке қарай
солтүстік ендіктің 7°12'-на дейін (Марьято мүйісі) созылады, осы жерде ол
енсіз мойнақ арқылы Оңтүстік Америкамен жалғасады. Материктің оңтүстіктегі
жіңішкерген жане бөлшектенген бөлігі Орталық Америка деген атпен мәлім
болып отыр. Солтүстік Американың ен кең жері қоңыржай ендіктер тұсында.
Оның батыстағы ең шеткі нүктесі Аляскадағы Принц Уэльский мүйісі (батыс
бойлықтың 168°-ы), шығыстағы ең шеткі нүктесі Лабрадор түбегіндегі Сент-
Чарльз мүйісі (батыс бойлықтың 55°40'-ы).
Солтүстік Америка жағалауларында ірі аралдар мен архипелагтар бар.
Солтүстікте бұлар — Гренландия аралы мол көптеген ірілі-ұсақты аралдардан
тұратын Канадалық Арктика архипелагы. Солтүстік Американың шығысында
Ныофаундленд аралы, оңтүстік-шығысында — Үлкен және Кіші Антиль мен Багам
аралдары орналасқан. Солтүстік Америкаға оның солтүстік-батысы мен
батысында да көптеген аралдар таяу жатыр, олар: Алеут, Королева Шарлотта,
Ванкувер аралдары, Александр архипелагы. Солтүстік Американың ең солтүстік
аралдық шеткі нүктесі — Гренландиядағы Моррис-Джесеп мүйісі (солтүстік
ендіктің 83°39-ы). Бұл — солтүстік жарты шардың полюске ең таяу жат-қан
құрлық бөлігі. Материктің жалпы көлемі аралдарды қоса есептегенде 24 250
мың км2, аралдардың көлемі — 3890 мың км2,
Солтүстік Америка, әсіресе солтүстік ендіктің 70° және 30° аралы-
ғында, неғұрлым енді және көлемді болады. Құрлықтын қиыр солтүстігі мен
оңтүстігі су бассейндерімен көп бөлшектенген. Бүкіл материктің негізгі
орографиялық элементтері субмериднандық бағытта созылып жатыр: батыста
Тынық мұхиттың жағалауы бойымен сонау Аляскадан Орталық Амерпкаға дейінгі 9
мың километр қашықтықта Кордильер тау жүйесі алып жатса, шығыста — одан
гері шағындау Аппалач тау жүііесі бар.'Осы еке-уінің аралығында Солтүстік
Мұзды мұхиттан Мексика шығанағына дейін биік және ойпаң жердегі жазықтар
алабы үздіксіз созылып жатады.
Солтүстік жарты шардың, барлық ендіктеріндегі жағдай мен биік жоталардың
үлкен ауытқулары Солтүстік Америка ландшафтының алуан турлі болып
келуіне әсер етеді. Тау жоталары мен жазықтар-дың көлденең созылып жатуы
ауаның меридиан бойлап ауысып отыруын қамтамасыз етеді, мұхиттардың
тигізетін ықпалын шектенді, атмосфералық алшақтықтарды (өзге материктермен
салыстырғанда) едәуір күшейтеді келбеу жатқан зоналардың субмеридиандық
бағытта созылы жатуына жағдай жасайды.
Географиялық жағдайына және геологиялық дамуы мен құрылымының
ерекшеліктеріне қарай Солтүстік Американың Евразиямен көптеген ұқсастықтары
бар. Бұл материктердің климаты қалыптасу заңдылықтары ұқсас болады, климаты
біртекті келеді, зоналық ландшафтардың, жер бедерінің түрлері мен басқа д
жағдайлар ұқсас болады. Дегенмен олардың мөлшері мен пішін орографиясы,
құрылым элементтерінің арақатысындағы айырмашылықтар әр материктің
географиялық өзіндік ерекшеліктері танытады.
Материктің зерттелу тарихы.
Солтүстік Америка — көлемі жағынан біздің планетамыздағы үшінші материк,
оның көлемі 24,2 млн. км2. Өзінің пішіні жағынан ол Оңтүстік Америкаға
аздап ұқсас, бірақ материктің ең кең бөлігі қоңыржай белдеулерде жатыр,
мұның өзі оның табиғатына елеулі әсер етеді және бұрынғы оқылған мате-
риктерден айырмашылығы бар.
Солтүстік Американың жағалары қатты тілімденген. Әсіресе
материктің шығыс және солтүстік жағалауларында шығанақтар мен түбектер өте
көп, ал батысы мен шығысында едәуір аз. Ғалымдар
континенттің шығыс бөлігі миллиондаған жылдар бұрын Европамен біртұтас
болды, ал солтүс-тік-батыс бөлігі Солтүстік-Батыс Азиямен қосылып жатты
деген болжам айтады. Жағаларының пішіні — литосфералық плиталар
қозғалысының нәтижесі.
Космостан түсірілген Жер бетінің суреттерінде материктің солтүс-тігіндегі
қар жамылғысы мен құрлықтағы мұздықтарды мұхит мұздарынан ажырату қиын.
Мұнда Арктиканың мұздарына ұласқандай, көлемі жағынан орасан зор Канадалық
Арктика архипелагы орналасқан. Жылдың көп бөлігінде мұз басып жатқан Гудзон
шығанағы ңұрлыққа ішкерілеп еніп жатыр.
Испандықтардың ашуынан кейін Жаңа дүние жағаларына қарай басқа европалық
елдердің экспедициялары жорыққа шықты. XV ғасырдың
аяғында ағылшын қызметіндегі итальяндық Джон Кабот европалықтар үшін
Ньюфаундленд аралы мен Лабрадор түбегі жағалауларын ашты. Ағылшын теңізде
жүзушілері мен саяхатшылары (Г. Гудзон (XVII ғ.), А. Маккензи (XVIII ғ.)
және басқалары) материктің шығысжәне солтүстік бөліктерін зерттеді. XX
ғасырдың басында Р. Амундсен бі-рінші болып материктің солтүстік жағалауын
бойлай жүзіп шықты, Жердің солтүстік магниттік полюсінің географиялық орнын
тапты.
Материкті зерттеуге орыстар зор үлес қосты. Басқа европалықтардан дербес,
олар континенттің солтүстік-батыс бөлігінің кеңістігін ашып, игерді. Сол
қезде картада енді ғана белгіленіп келе жатқан Америка
жерінің осы бөлігінде тұңғыш рет аралдардың орыс атаулары пайда болды. Бұл
аралдар XVIII ғасырдың ортасында Витус Беринг пен
Алексей Чириқовтың жүзуі кезінде ашылған. 1741 ж. орыс теңізде жүзушілері
екі желкенді кемемен Алеут аралдарын бойлап, Алясканың жағаларына жетті,
жекелеген аралдарға аяқ басты.
Сауда компаниясының негізін салушылардың бірі Григорий Шелеховты орыс
Колумбысы деп атаған. Ол Америкада орыс мекендерін салып, орыс Америкасы —
Алясканы зерттеуге және игеруге көмектесті.
Орыс мекендері жағалаудың басым бөлігінде 38° с. е. дейін құрылды, мұнда
форт — Тынық мұхит жағасында орыс қамалы салынды. Америкадағы бұл
мекендерге XIX ғасырда жерді айналып жүзетін экспедициялар соғатын, оларды
дүние-жүзілік мұхитты зерттеу және бұл уақытқа дейін белгісіз болып келген
жерлерді зерттеу мақсатында Россия жабдықтайтын.
Картадағы географиялық объектілердің аттары Солтүстік-Батыс Американың
орыс зерттеушілерін еске түсіреді. Олар Чириков аралы, Шелехов бұғазы,
Вельяминов вулканы және басқалары. Аляскадағы орыс жер иелігін патша
үкіметі 1867 ж. Америка Құрама Штаттарына сатып
жіберді.
Солтүстік Американың жер бедері мен пайдалы қазбалары.
Жер бедері. Материктің беткі құрылысында жазықтар басым, үштен бірін
таулар алып жатыр.
Материктің шығысы негізінен жазықтардан тұрады. Олар беті ұзақ уақыт бойы
бұзылып, тегістеліп жататын платформаға сәйкес. Мыңдаған жылдар бұрын
жазықтардың басым бөлігін орасан зор мұздық жауып тұрған.
Солтүстік бөліктің жер бедерінде ежелгі кристалл жыныстардан түзілген
ойпатты және қыратты жазықтар басым. Қарағай мен шыршалар өскен аласа
төбелер мұнда енсіз әрі ұзын көл шұңқырларымен ауысады, олардың
көпшілігінің жағаларының пішіні ғажайып. Барлық жерден мұз басудың ізі
көрініп тұр: тегістелген жартастар, төбелердің тегіс шыңдары, қаптаған
қойтастар, мұздықтар жыртып өткен шұңқырлар. Оңтүстікке қарай мұздық
шөгінділер басқан Орталық жазықтар мен басым бөлігі өзен тосқындарынан
түзілген Миссисипи ойпаты орналасқан.
Материктің батысына қарай ұлан-байтақ әрі құрылысының ерекшеліктерімен
көзге түсетін Ұлы жазықтар жатыр. Олар алып баспалдақтың кең сатысы
болып, Кордильерге көтеріле береді. материктік және теңіздің шөгінді
жыныстардан түзілген Ұлы жазықтарды таудан ағатын өзендер аңғарларымен
тілімдеген.
Материктің шығысында аласа Аппалач таулары орналасқан. Ол қатты бұзылған,
аңғарлармен тілімденген. Тау беткейі жатық, шыңдары жұмырланған сүйір,
биіктігі 2000 м-ден сәл астам.
Материктің батыс жағалауын бойлай Кордилъер орналасқан. Ол екі
литосфералық плитаның түйіскен жерінде, жер қыртысының көптеген жарықтар
тілімдеген сығылу алабында пайда болған. Бұл жарықтар мұхит түбінен
басталып, құрлық бетіне шығады.
Жер қыртысының қозғалысы күшті жер сілкіну мен вулкандар атқылауына
әкеліп соғады. Сөнген вулкандар материк тұрғындарының көз алдында түтін,
күл мен лава атқылайды. Жаңа вулкандар түзіліп, апатты жер сілкінулер болып
тұрады, қуатты гейзерлер мен ыстық бұлаңтар пайда болады.
Кордильер таулары өте әдемі. Таулары терең өзен аңғарларымен тілімденген.
Оларды каньон деп атайды. Терең ойыстар биік төбелермен және вулкандармен
ұласып жатады. Кордильердің солтүстік бөлігінде оның ең биік шыңы — қар мен
мұздық жамылған Мак-Кинли (6194 м) аспан тіреп тұр. Кордильердің осы
бөлігіндегі кейбір мұздықтар тікелей таудан теңізге сырғып түседі.
Пайдалы қазбалары. Солтүстік Америка пайдалы қазбаларға бай. Материк
жазығының солтүстік бөлігі металл рудаларының — темір, мыс, никель және
басқаларының кен орындарымен көзге түседі. Орталық және Ұлы жазықтардың
шөгінді жыныстарында, сондай-ақ Миссисипи ойпатында мұнай, табиғи газ, тас
көмір көп.
Аппалач пен оның тау бөктерінде темір рудасы мен тас көмір кені бар.
Кордильер шөгінді (мұнай, табиғи газ, тас көмір), сондай-ақ магмалық
пайдалы қазбаларға (түсті металл рудасы, алтын, уран рудасы және басқалары)
бай.
Солтүстік Американың климатық белдеулері
Солтүстік Американың, экваторлың белдеуден басқа барлық климаттың
белдеулерге орналасуы оның климатында үлкен айырмашылықтар туғызады.
Климатқа басқа факторлар да елеулі әсер етеді. Бір ендікте жатқан жер
бетінің учаскелері күн жылуының мөлшерін түрліше сіңіріп, шағылатыны,
әркелкі жылынып, суынатыны, атмосфераға ылғалдың әр түрлі мөлшерде
тарайтыны белгілі. Қыста материк территориясының басым бөлігін қар басып
қалады, .1 мұның өзі күн сәулесін шағылыстырып, ауаның температурасын
төмендетеді. Құрлық пен мұхит беті ауа массаларының қасиетіне, олардың
ылғалдығына, қозғалыс бағытына, температурасы мен басқа да қасиеттеріне әр
түрлі әсер етеді. Құрлыққа ішкерілей еніп жатқан Гудзон және Мексика
шығанақтары материктің климатына елеулі түрде, бірақ әр түрлі әсер етеді.
Климатқа материктің жер бедерінің сипаты да әсер етеді. Мысалы, батыстан
қозғалып келе жатқан қоңыржай ендік-тегі теңіз ауасы өз жолында Кордильерге
тап болады. Жоғары көтерілген ауа суиды да, жағалауға көп мөлшерде жауын-
шашын түседі.
Материктің солтүстігінде тау жоталарының болмауы оған арктикалың ауа
массаларының өтуіне жағдай туғызады. Олар Мексика шығанағына дейін тарай
алады, ал тропиктік ауа массалары кейде материктің солтүстігіне еш бөгетсіз
еніп кетеді. Осы ауа массалары арасындағы температура мен ңысымдағы үлкен
айырмашылықтар материк жазықтарында күшті желдің — дауылдардың тууына
жағдай жасайды. Құйындар көбіне күтпеген жерден пайда болады. Олар көп апат
әкеледі: үйлерді қиратады, ағаштарды сындырып, қопарады, ірі заттарды
көтеріп, басқа жерге апарып тастайды.
Климаттық белдеулер мен оларға тән ауа райы. Материктің солтүстік
жағалауы мен оған жапсарлас жатқан аралдар арктикалық климат белдеуінде
орналасқан. Мұнда жыл бойына арктикалық суық ауа басым. Қыста күн жылуы
жерге жетпейді, өйткені поляр түні тұрады. Ең төменгі температура қыста
Гренландияда байқалады (—44, —55° С). Тұман жиі түсіп, қалың бұлт, қарлы
боран болып тұрады. Жазда температурасы нөлге таяу, салқын келеді.
Бұл жағдайда мұздықтар пайда болады. Олар Гренландияның көп бөлігін және
Канадалық Арктика архипелагын жауып жатады.
Поляр шеңбері мен 60° с. е. арасындағы территория субтропиктік белдеуде
жатыр. Мұнда салқын қыс ауа райы бұлтты, жауын-шашынды жазбен алмасады.
Материктің 0 С-тан 40° с. е.-ке дейінгі көп бөлігі қоңыржай белдеуде
жатыр. Бұл белдеудің қысы салқын, жазы айтарлықтай жылы. Қыста жауын-шашын
қар түрінде түседі, жазда жауын жауады, бірақ бұлтты ауа райы жылы әрі
шуақты күнмен тез ауысады. Алайда қоңыржай белдеуде жер бетінің сипатына
байланысты елеулі климаттық айырма-шылықтар болады. Белдеудің шығыс
бөлігінде қыс салқын әрі ңарлы, ал жазы жылы, жағалауда тұман жиі түседі.
Белдеудің орталық бөлігінде ауа райының жағдайы өзгеше. Қыста қар жиі
түсіп, қарлы боран көп соғады, аяздар жылымықпен ауысады. Сирек жауатын
нөсерлі жауыны, қуаңшылың пен аңызақ желі бар жазы жылы келеді. Қоңыржай
белдеудің батысында — теңіздік климат. Қыста орташа температура 0° С-ге
таяу, ал жазда ол тек +10, +12° С-ге дейін көтеріледі. Жыл бойы дерлік
дымқыл, желді ауа райы тұрады, мұхиттан соққан жел қар араласқан жауын
әкеледі.
Субтропиктік белдеудің климаты да алуан түрлі. Оның қалыптасуына жыл
маусымына қарай өзгеріп тұратын ауа массалары ғана емес, сонымен бірге
материк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz