Жетісу газеті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3─6
І . ТАРАУ. ГАЗЕТ ТАРИХЫ . ЕЛ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7─26
1. 1 «МҰҚПЫРДАН» «ЖЕТІСУҒА» ДЕЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7─21
1. 2 БАСЫЛЫМ РЕДАКТОРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22─26
ІІ . ТАРАУ. ГАЗЕТ БЕТІНДЕГІ ЖАСТАР ТАҚЫРЫБЫ ... ... ... ... ..27─47
2.1 «ЗАМАНДАС» . ЖАСТАР ӨМІРІНІҢ АЙНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... .27─40
2.2 БАСЫЛЫМ МАҚСАТЫ . ҰЛТТЫҢ РУХЫ БИІК ҰРПАҒЫН ТӘРБИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41─47
ІІІ . ТАРАУ. «ЖЕТІСУ» . ЖАРҚЫН ІСТЕР ЖАРШЫСЫ ... ... ... ...48─55
3.1 ЕЖЕЛГІ ГАЗЕТТІҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48─53
3.2 90 ЖЫЛДЫҚ ТОРҚАЛЫ ТОЙҒА ТОЛАҒАЙ ТАБЫС ... ... ... ..54 . 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56 . 57
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58 . 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60 . 61
І . ТАРАУ. ГАЗЕТ ТАРИХЫ . ЕЛ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7─26
1. 1 «МҰҚПЫРДАН» «ЖЕТІСУҒА» ДЕЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7─21
1. 2 БАСЫЛЫМ РЕДАКТОРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22─26
ІІ . ТАРАУ. ГАЗЕТ БЕТІНДЕГІ ЖАСТАР ТАҚЫРЫБЫ ... ... ... ... ..27─47
2.1 «ЗАМАНДАС» . ЖАСТАР ӨМІРІНІҢ АЙНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... .27─40
2.2 БАСЫЛЫМ МАҚСАТЫ . ҰЛТТЫҢ РУХЫ БИІК ҰРПАҒЫН ТӘРБИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41─47
ІІІ . ТАРАУ. «ЖЕТІСУ» . ЖАРҚЫН ІСТЕР ЖАРШЫСЫ ... ... ... ...48─55
3.1 ЕЖЕЛГІ ГАЗЕТТІҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48─53
3.2 90 ЖЫЛДЫҚ ТОРҚАЛЫ ТОЙҒА ТОЛАҒАЙ ТАБЫС ... ... ... ..54 . 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56 . 57
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58 . 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60 . 61
«Газет - мен үшін академия», «Мен бір мектепті бітіргем, екінші мектепте оқып жүрмін, ол мектеп - газет» деген сияқты терең сырлы сөздерді еңбегімен елге белгілі болған адамдардың талайының жазғандарынан оқып, айтқандарынан естідік. Мұның мәніне тереңірек бойласақ, асылында, ол жайдан-жай айтыла салған сөз емес екеніне көзіміз жетеді.
Бәрімізге мәлім, әр отбасы, әр күн сайын таңертең - қыста да, жазда да үйінен аттап шыққанша - ақ жаздырған газетін алады. Бұл ертеңгілікте ішкен астың бейнебір қосымшасы тәрізді. Онсыз бірдеңе жетіспей тұрған сияқты, көңілің көншімейді.
Газетті алысымен оның беттеріне көз жүгіртіп, жарияланған мақала, хабарларды оқи отырып әр адам өз ауданын, облысын, республикасын, кең байтақ елін шарлап, шолып шыққандай болады. Шет елдерге де көз қырын салып өтеді. Сөйтіп, ол дүниедегі сан қилы ең соңғы жаңалықтармен танысады. Газет арқылы ол күн сайын көптеген адамдармен пікір алысады, кеңеседі, өзін толғандырып жүрген сұрақтарына жауап табады, ішкі-сыртқы саясатқа байланысты азды-көпті мағлұмат алады, әр нәрседен хабардар болады, өзінің ой-өрісін кеңітеді, иненің жасуындай болса да өзіне пайдалы, бағалы бірдеңені тауып, белгілі қорытынды жасайды.
Ертең келетін газеттен бүгінгіден де жаңа, қызықты, пайдалы бірдеңе күтеді. Газеттің жаңа нөмерін оқып, бұрын таныс емес адамдармен танысады. Олардың арасында өзі сияқты, өзінің жолдасы немесе көршісі сияқты жұмысшы, құрылысшы, егінші, малшы, механизатор, агроном, оқытушы, дәрігер, әдебиетші, студент кездеседі.Олардың жазғанын немесе олар басқа біреудің жазғанын оқиды, сырласады. Оның өзінен артық яки кем жатқан істерін ой елегінен өткізеді. Жақсы ісін өнеге тұтады, сондай болғысы келеді, еліктейді, ал жаман ісінен жиреніп, бойын аулақ салады, ондайдан сақ болады.
Демек, баспасөз адамды рухани байытады, өсуге, өрлеуге, өнегелі болуға ұмтылдырады, жаңа сатыға, биік белеске көтерілуге жетектейді. Олай болса, адамға тамақ, су қандай керекті болса, баспасөз де сондай керекті. Міне, сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдары елімізде өмірдің барлық саласын қамтитын күнделікті баспасөздің, оның ішінде ұлттық баспасөздің дамуына, терең мағыналы, мазмұнды болуына, баспасөз мамандарының білімді, жоғары мәдениетті, өз ісінің майталман шебері болуына әрдайым назар аударып, қамқорлық жасап келеді.
Бұл айтылғандардан баспасөзге, демек, оның қызметкерлеріне, журналистерге үлкен жауапкершілік жүктелетінін, оларға өте зор талаптар қойылатынын аңғару қиын емес. «Оңайдан тапқан - оңғақ, қиыннан тапқан -қымбат» дегендей, журналистік өнер - қиыннан табылатын қымбат өнер. Ал оның қиындығы мен қымбаттығы неде ?
Бәрімізге мәлім, әр отбасы, әр күн сайын таңертең - қыста да, жазда да үйінен аттап шыққанша - ақ жаздырған газетін алады. Бұл ертеңгілікте ішкен астың бейнебір қосымшасы тәрізді. Онсыз бірдеңе жетіспей тұрған сияқты, көңілің көншімейді.
Газетті алысымен оның беттеріне көз жүгіртіп, жарияланған мақала, хабарларды оқи отырып әр адам өз ауданын, облысын, республикасын, кең байтақ елін шарлап, шолып шыққандай болады. Шет елдерге де көз қырын салып өтеді. Сөйтіп, ол дүниедегі сан қилы ең соңғы жаңалықтармен танысады. Газет арқылы ол күн сайын көптеген адамдармен пікір алысады, кеңеседі, өзін толғандырып жүрген сұрақтарына жауап табады, ішкі-сыртқы саясатқа байланысты азды-көпті мағлұмат алады, әр нәрседен хабардар болады, өзінің ой-өрісін кеңітеді, иненің жасуындай болса да өзіне пайдалы, бағалы бірдеңені тауып, белгілі қорытынды жасайды.
Ертең келетін газеттен бүгінгіден де жаңа, қызықты, пайдалы бірдеңе күтеді. Газеттің жаңа нөмерін оқып, бұрын таныс емес адамдармен танысады. Олардың арасында өзі сияқты, өзінің жолдасы немесе көршісі сияқты жұмысшы, құрылысшы, егінші, малшы, механизатор, агроном, оқытушы, дәрігер, әдебиетші, студент кездеседі.Олардың жазғанын немесе олар басқа біреудің жазғанын оқиды, сырласады. Оның өзінен артық яки кем жатқан істерін ой елегінен өткізеді. Жақсы ісін өнеге тұтады, сондай болғысы келеді, еліктейді, ал жаман ісінен жиреніп, бойын аулақ салады, ондайдан сақ болады.
Демек, баспасөз адамды рухани байытады, өсуге, өрлеуге, өнегелі болуға ұмтылдырады, жаңа сатыға, биік белеске көтерілуге жетектейді. Олай болса, адамға тамақ, су қандай керекті болса, баспасөз де сондай керекті. Міне, сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдары елімізде өмірдің барлық саласын қамтитын күнделікті баспасөздің, оның ішінде ұлттық баспасөздің дамуына, терең мағыналы, мазмұнды болуына, баспасөз мамандарының білімді, жоғары мәдениетті, өз ісінің майталман шебері болуына әрдайым назар аударып, қамқорлық жасап келеді.
Бұл айтылғандардан баспасөзге, демек, оның қызметкерлеріне, журналистерге үлкен жауапкершілік жүктелетінін, оларға өте зор талаптар қойылатынын аңғару қиын емес. «Оңайдан тапқан - оңғақ, қиыннан тапқан -қымбат» дегендей, журналистік өнер - қиыннан табылатын қымбат өнер. Ал оның қиындығы мен қымбаттығы неде ?
1. Қырықбай Аллаберген, Жарылқасын Нұсқабайұлы, Файзолла Оразай «Қазақ журналистикасының тарихы» Алматы−1996 ж
2. Жақыпжан Нұрғожаев «Жетісу жылнамасы» Алматы−2006 ж
3. А.Карагулов «Первые шаги» Алматы−1975 ж
4. Темірбек Қожакеев «Көк сеңгірлер» Алматы-1992 ж
5. М.Қожакеев, Т.Қожакеев «Қазақ совет баспасөзі тарихынан» Алматы−1986 ж
6. Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев «Қазақ баспасөзі тарихынан» Алматы−1962 ж
7. Төрегелді Бекниязов «Журналистің шығармашылық шеберлігі» Алматы-2004 ж
8. Төрегелді Бекниязов «Демократиялық қоғам және баспасөз» Алматы-2005 ж
9. Сейдолла Садықұлы «Қоғам және журналист» Астана-2000 ж
10. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы Алматы-2005 ж
11. Қазақстан Республикасының Баспасөз туралы заңы Алматы-1999 ж
12. «Жетісу» газеті 1998 ж 18 маусым
13. «Жетісу» газеті 1999 ж 25 қазан
14. «Жетісу» газеті 2007 ж 1-12 ай
15. «Жетісу» газеті 2008 ж қаңтар, ақпан
16. «Замандас» қосымшасы 2001 ж
17. «Замандас» қосымшасы 2002 ж
18. «Замандас» қосымшасы 2003 ж
19. «Замандас» қосымшасы 2004 ж
20. «Замандас» қосымшасы 2005 ж
21. «Замандас» қосымшасы 2006 ж
22. «Замандас» қосымшасы 2007 ж
23. «Замандас» қосымшасы 2008 ж, ақпан
24. «Алматы ақшамы» газеті 2003 ж, тамыз
25. «Түркістан» газеті 2003 ж, маусым
26. «Егемен Қазақстан» газеті 2006 ж, қазан
28. Р.Сыздықова «Сөз құдіреті» Алматы-1997 ж
29. Т.Бекниязов «Әдебиеттану терминдер сөздігі» Алматы-1998 ж
30. Ә.Игенсартова «Қазақ баспасөзі ізденістер мен іркілістер», «Ақиқат» журналы, 1996 ж, №5 75-бет
31. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 4-том, Алматы-1983 ж, 502-бет
32. А.Байтұрсынов «Ақ жол» Алматы-1991 ж, 349-бет
33. «Ана тілі» газеті 2007 ж, қыркүйек
34. «Қазақ әдебиеті» газеті 2006 ж, тамыз
35. «Алматы ақшамы» газеті, 2003 ж, қаңтар
2. Жақыпжан Нұрғожаев «Жетісу жылнамасы» Алматы−2006 ж
3. А.Карагулов «Первые шаги» Алматы−1975 ж
4. Темірбек Қожакеев «Көк сеңгірлер» Алматы-1992 ж
5. М.Қожакеев, Т.Қожакеев «Қазақ совет баспасөзі тарихынан» Алматы−1986 ж
6. Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев «Қазақ баспасөзі тарихынан» Алматы−1962 ж
7. Төрегелді Бекниязов «Журналистің шығармашылық шеберлігі» Алматы-2004 ж
8. Төрегелді Бекниязов «Демократиялық қоғам және баспасөз» Алматы-2005 ж
9. Сейдолла Садықұлы «Қоғам және журналист» Астана-2000 ж
10. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы Алматы-2005 ж
11. Қазақстан Республикасының Баспасөз туралы заңы Алматы-1999 ж
12. «Жетісу» газеті 1998 ж 18 маусым
13. «Жетісу» газеті 1999 ж 25 қазан
14. «Жетісу» газеті 2007 ж 1-12 ай
15. «Жетісу» газеті 2008 ж қаңтар, ақпан
16. «Замандас» қосымшасы 2001 ж
17. «Замандас» қосымшасы 2002 ж
18. «Замандас» қосымшасы 2003 ж
19. «Замандас» қосымшасы 2004 ж
20. «Замандас» қосымшасы 2005 ж
21. «Замандас» қосымшасы 2006 ж
22. «Замандас» қосымшасы 2007 ж
23. «Замандас» қосымшасы 2008 ж, ақпан
24. «Алматы ақшамы» газеті 2003 ж, тамыз
25. «Түркістан» газеті 2003 ж, маусым
26. «Егемен Қазақстан» газеті 2006 ж, қазан
28. Р.Сыздықова «Сөз құдіреті» Алматы-1997 ж
29. Т.Бекниязов «Әдебиеттану терминдер сөздігі» Алматы-1998 ж
30. Ә.Игенсартова «Қазақ баспасөзі ізденістер мен іркілістер», «Ақиқат» журналы, 1996 ж, №5 75-бет
31. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 4-том, Алматы-1983 ж, 502-бет
32. А.Байтұрсынов «Ақ жол» Алматы-1991 ж, 349-бет
33. «Ана тілі» газеті 2007 ж, қыркүйек
34. «Қазақ әдебиеті» газеті 2006 ж, тамыз
35. «Алматы ақшамы» газеті, 2003 ж, қаңтар
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3─6
І – ТАРАУ. ГАЗЕТ ТАРИХЫ – ЕЛ
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .7─26
1. 1 МҰҚПЫРДАН ЖЕТІСУҒА
ДЕЙІН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7─21
1. 2 БАСЫЛЫМ РЕДАКТОРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2─26
ІІ – ТАРАУ. ГАЗЕТ БЕТІНДЕГІ ЖАСТАР ТАҚЫРЫБЫ ... ... ... ... ..27─47
2.1 ЗАМАНДАС – ЖАСТАР ӨМІРІНІҢ АЙНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . 27─40
2.2 БАСЫЛЫМ МАҚСАТЫ – ҰЛТТЫҢ РУХЫ БИІК ҰРПАҒЫН
ТӘРБИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 41─ 47
ІІІ – ТАРАУ. ЖЕТІСУ - ЖАРҚЫН ІСТЕР ЖАРШЫСЫ ... ... ... ...48─55
3.1 ЕЖЕЛГІ ГАЗЕТТІҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... .48─53
3.2 90 ЖЫЛДЫҚ ТОРҚАЛЫ ТОЙҒА ТОЛАҒАЙ ТАБЫС ... ... ... ..54 - 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .56 - 57
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 58 - 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 60 -
61
Кіріспе
Газет - мен үшін академия, Мен бір мектепті бітіргем, екінші
мектепте оқып жүрмін, ол мектеп - газет деген сияқты терең сырлы сөздерді
еңбегімен елге белгілі болған адамдардың талайының жазғандарынан оқып,
айтқандарынан естідік. Мұның мәніне тереңірек бойласақ, асылында, ол жайдан-
жай айтыла салған сөз емес екеніне көзіміз жетеді.
Бәрімізге мәлім, әр отбасы, әр күн сайын таңертең - қыста да, жазда
да үйінен аттап шыққанша - ақ жаздырған газетін алады. Бұл ертеңгілікте
ішкен астың бейнебір қосымшасы тәрізді. Онсыз бірдеңе жетіспей тұрған
сияқты, көңілің көншімейді.
Газетті алысымен оның беттеріне көз жүгіртіп, жарияланған мақала,
хабарларды оқи отырып әр адам өз ауданын, облысын, республикасын, кең
байтақ елін шарлап, шолып шыққандай болады. Шет елдерге де көз қырын салып
өтеді. Сөйтіп, ол дүниедегі сан қилы ең соңғы жаңалықтармен танысады. Газет
арқылы ол күн сайын көптеген адамдармен пікір алысады, кеңеседі, өзін
толғандырып жүрген сұрақтарына жауап табады, ішкі-сыртқы саясатқа
байланысты азды-көпті мағлұмат алады, әр нәрседен хабардар болады, өзінің
ой-өрісін кеңітеді, иненің жасуындай болса да өзіне пайдалы, бағалы
бірдеңені тауып, белгілі қорытынды жасайды.
Ертең келетін газеттен бүгінгіден де жаңа, қызықты, пайдалы бірдеңе
күтеді. Газеттің жаңа нөмерін оқып, бұрын таныс емес адамдармен танысады.
Олардың арасында өзі сияқты, өзінің жолдасы немесе көршісі сияқты
жұмысшы, құрылысшы, егінші, малшы, механизатор, агроном, оқытушы, дәрігер,
әдебиетші, студент кездеседі.Олардың жазғанын немесе олар басқа біреудің
жазғанын оқиды, сырласады. Оның өзінен артық яки кем жатқан істерін ой
елегінен өткізеді. Жақсы ісін өнеге тұтады, сондай болғысы келеді,
еліктейді, ал жаман ісінен жиреніп, бойын аулақ салады, ондайдан сақ
болады.
Демек, баспасөз адамды рухани байытады, өсуге, өрлеуге, өнегелі болуға
ұмтылдырады, жаңа сатыға, биік белеске көтерілуге жетектейді. Олай болса,
адамға тамақ, су қандай керекті болса, баспасөз де сондай керекті. Міне,
сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдары елімізде өмірдің барлық саласын
қамтитын күнделікті баспасөздің, оның ішінде ұлттық баспасөздің дамуына,
терең мағыналы, мазмұнды болуына, баспасөз мамандарының білімді, жоғары
мәдениетті, өз ісінің майталман шебері болуына әрдайым назар аударып,
қамқорлық жасап келеді.
Бұл айтылғандардан баспасөзге, демек, оның қызметкерлеріне,
журналистерге үлкен жауапкершілік жүктелетінін, оларға өте зор талаптар
қойылатынын аңғару қиын емес. Оңайдан тапқан - оңғақ, қиыннан тапқан
-қымбат дегендей, журналистік өнер - қиыннан табылатын қымбат өнер. Ал
оның қиындығы мен қымбаттығы неде ?
Ең алдымен, журналистік өнер әрбір журналистен, баспасөз қызметкерінен
оның өзі қызмет істеп, шығаруға қатысып отырған газеттің ұстанымы берік
болуын, мазмұны бай, материалдары терең мағыналы, толық қанды, оқуға
тартымды, қызықты, қайнаған өмірдің қай саласын болса да қозғайтын, сыр
шертетін өрісті, өрелі болуын талап етеді.
Газеттің айтқан сөзі адамның ойына ұялап, жүрегіне қонатын парасатты,
айтқан сыны мірдің оғындай өткір, нысанаға дәл тиетін болуы шарт. Газет
материалы адал айтып, ақ сөйлеп, қара қылды қақ жарған әділ болуға
тиіс. Газет материалы қоғамдық өмірдің пернесін дәл басатын мазмұнды,
бүгінгі күннің сырын шертетін терең мағыналы болуы, осыған лайық оның
жазылу түрі, берілу формасы жұптасып, жымдасып жатуы шарт. Осылардың бірі
кем болса-ақ , қандай үлкен маңызды тақырыпқа жазылған материал болса да,
ол көздеген нысанаға дәл тимейді. Қандай мақаланың, очерктің,
корреспонденцияның болса да дәні - өмірден алынған фактілер, оның сырын
ашып, сөйлететін құрал - тіл мен сөз. Журналистің тіл байлығы, сөзге
ұсталығы - жазған материалының сыңдарлы болуының негізгі шарты. Өйткені сөз
дегеніміз - мақаланы құрап тұрған сөйлемнің кірпіші тәрізді. Қалауын
таппасаң ол ойқы-шойқы, кедір-бұдыр болып шығады. Мұндай материал ешкімнің
де жүрегінен орын алмайды. Бұдан шығатын қорытынды: журналист әрдайым
үйрене беруге, білгеннің үстінен біле беруге тиіс. Өзі үйрене білмеген
журналист өзгені үйрете де алмайды. Баршаға мәлім, өмірде күн сайын, тіпті
сағат сайын сан алуан жаңалықтар туып жатады. Осы жаңа, жақсы істер туралы
ескіше жазуға болмайтыны сөзсіз. Өйткені онда қаулап өркен жайып келе
жатқан жаңа нәрсе жарқырап өз бояуымен, өз тұлғасымен көрінбей, көз
үйренген күнделікті істерге ұқсап онша еленбей қалып қояды, ойға орнығып,
жүрекке терең ұяламайды. Әрине, жаңаны жаңаша жазамыз деп жөн-жосықсыз
бөсіп кетуге тағы болмайды. Міне, журналистің тапқырлығы мен шеберлігі
сыналатын жер осында. Ал кейде келешегі кең жаңаны кезінде көзіміз
шалмайды, кешеуілдеп қаламыз. Бұл журналистің шабандығы ғана емес,
соқырлығы десек асырып айтқандық болмас. Бұл жөнінде қазақ
журналистикасының тарихы мен даму жолын жан-жақты зерттеген атақты
публицист зерттеушілер Х.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Т.Амандосов, Т.Қожакеев
және тағы басқалар үлкен елеулі еңбектер жазып қалдырды.
Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі- деп Ахмет Байтұрсынов
айтқандай, елдегі елеулі оқиғалармен, қоғамдағы болып жатқан өзекті
мәселелермен қамтамасыз ететін ақпарат көздерінің бірі - газет екенінін де
дау жоқ. Газеттің құндылығы – қызметкерлерінің, яғни, журналистердің
өмірде көрген-білгенін, түйгенін ой елегінен өткізіп, таразыға тартып, ең
асылын талғай білуі, шыншыл да шынайы мәлімет таратуында.
Тәуелсіздігімізді алғанан соң дербес газет - журналдар жаңбырдан соң
шыққан саңырауқұлақтай қаптап кетті. Мұндағы көп мақалалар егіз қозыдай
біріне - бірі ұқсас, оқырманды онша тартпайды, жанр байлығы мәз емес, тілі
кедей болып келеді. Тіпті қызықты материалдар сирек басылатын басылымдар
жеткілікті. Осы уақытта газеттердің саны бар, сапасы жоқ болып кеткен.
Әр істің төрешісі - халық. Өсіретін де, өшіретін де –халық! Демек,
халқымыздың қалаулысына айналған, жүрегінен орын алған, елдің
сұранысындағы басылымдар өз жалғасын тауып, күні бүгінге дейін халық
үшін қызмет етіп келеді. Ал мәнсіз, мағынасыз басылымдар орта жолда
ысырылып қала берді.
Халқымыз үшін тер төгіп, ерен еңбегімен қызмет етіп келе жатқан, 90
жылдық тарихы бар басылымдардың бірі – Алматы облыстық Жетісу газеті.
Жетісу жерінің бүгінгі газеті - қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштарының
бірі. Осы өлкеде кейіннен бой көтерген көптеген газеттерге дем беруші де
осы басылым болды. Сондықтан да тарихы бай, тағылымы зор.
Алғашқы саны 1918 жылы 21 маусымда шыққан, күні бүгінге дейін
халықтың қолына үзбей жеткізіліп келе жатқан, бір ғасырға таяу тарихы бар
Жетісу газетін және ондағы жастар мәселесін қамтитын Замандас
қосымшасын өзімнің дипломдық жұмысыма арқау етіп отырмын. Мұндағы
мақсатым – біріншіден, газеттің өткеніне үңілу, тарихына көз жүгірту;
екіншіден, қоғамда ойып аларлық орны бар - жастар мәселесі баспасөзде
қандай деңгейде көтеріліп жатыр және сол мәселенің шешілуіне баспасөздің
тиер ролі қандай екенін зерттеу.
Халқымыз өтпелі кезең деп дәл басып айтып отырған нарықтық
экономикаға көшіп жатқан қиындығы мен қызығы, ауыртпалығы мен жаңалығы,
сонылығы мен бұралаң-бұлтаңы көп мезгіл бұл. Соған қарамастан болашақтан
үміт зор, байлам берік. Ол егеменді еліміздің босағасын беріктей түсу, ел
санатында байрағымызды биік ұстау. Осы ұмытылмас тарихи кезеңде Жетісу
ұжымы − 90 жылдық мерейтойын атап өткелі отырған қазақ баспасөзі қара
шаңырақтарының бірі. Өткен өміріміз бен бүгінгі күніміздің айнасы, бай
шежіресі деп мақтанышпен айтуға әбден болады. Оның 1918 жылы жарық көрген
және одан кейін шыққан, уақыт табы түсіп сарғайған беттеріне үңіліп
отырсаңыз, ынта-ықылас қоя талдап, мән бере оқысаңыз, газеттің заман
лебіне, уақыт талабына лайық болуға тырысқанын, үнемі өз халқының мұңына
күйініп, жақсылығына жадырап қалам тербегенін көресіз. Уақыт көшінде
кездескен кедейшіліктен, жоқшылықтан, ашаршылықтан, жазалаудан, қантөгіс
соғыстан азап көріп, зардап шеккен жұртының еңсесін көтеріп, өмірден
түңілмеуге, оқу оқып, білім алуға, отырықшы болуға, ауқатты тұруға, не
керек, басқа өркениетіміз деп масаттанатын жұрттардан кем тұрмауға үндеп
келгенін, өз еліне жанашырлық білдіргенін көру қиын емес. Буыны бекіп,
бұғанасы қата түскен сайын Жетісудың үні осы бай өлке халқына теңіздегі
дауылпаз құс үніндей жарқын да құдіретті шықты.
Қазақ баспасөзінің қара нары − Жетісу газетінің ел тарихындағы
орны ерекше. Қазіргі таңда әр саладағы өзекті мәселелер көтеріп жүрген,
қоғамдағы басты жаңалықтармен қамтамасыз ететін басылымдардың бірі.
Әсіресе, ел ертеңі- жастардың мәселесін сөз етіп, солардың ертеңгі
күнінің жарқын болуы үшін аянбай еңбек етіп келеді. Аты аңыз абыз
басылым – сырласы, досы жастардың атты дипломдық жұмысым кіріспе мен
қорытындыдан және негізгі III тараудан тұрады. Алғашқы тарауы Газет
тарихы- ел тарихы деп аталады. Мұнда Жетісудың өткеніне көз жүгіртіп,
газет тарихына назар аудардым. Сонымен қатар газеттің редакторларын
анықтап, өмір тарихынан тоқталдым. Ал II-тарау Газет бетіндегі жастар
тақырыбы деп аталады. Бұл дипломдық жұмысымның ең маңызды, негізгі бөлімі.
Мұнда жұмысымның тақырыбына арқау болған- жастар мәселесі егжей-тегжей сөз
етіледі.
Газет бетіне көз жүгірте қарасаңыз, әр тақырыптағы әңгіме, очерк,
фельетондарды кезіктіресіз. Сол материалдарды оқи отырып, ой елегінен
өткізіп, жаныма жақын болғаны−өзім қатарлы жастар тақырыбында жазылған
мақалалар болды. Сол материалдарды оқып, талдай отырып, жалпы
қоғамдағы жастар мәселесін жік-жікке бөліп қарастыруды жөн көрдім. Қазіргі
уақытта жастарымыздың өмірінде көптеген мәселелер етек алған. Газет
бетіндегі жарияланған мақалалардың мазмұнына қарай, олар мынандай топтарға
жіктеледі:
1. Жұмыссыздық
2. Маскүнемдік
3. Нашақорлық
4. Бойындағы патриоттық сезімнің жоғалуы (тіліне, дініне деген құрметтің
жоқтығы)
5. Түнгі клубтардың есігін торып, рухани азғындауы .
Міне, осындай мәселелерді қамтитын мақалалар газет бетінен
көрініс табады. Осыларды оқып, сараптамалық талдау жасадым. Осы тараудың
екінші тараушасында басылымның мақсаты, көздеген нысанасы сөз етіледі.
Демек, басылымның мақсаты− ұлттың рухы биік ұрпағын тәрбиелеу екен. Газет
әрбір материалы арқылы жастарымызды тәрбиелеп, дұрыс жол сілтеп, рухани
байытуға талпыныс жасайды. Жұмыстың III-тарауы Жетісу-жарқын істер
жаршысы деп аталады. Мұнда біріншіден, ежелгі газеттің өткені мен бүгіні
сөз етіледі. Қазіргі таңдағы Жетісу газетінің айдарлары және олардың
арқау еткен мәселелеріне тоқталдым. Әр бөлімнің редакторларымен жолығып,
айдарлардың жай-күйімен танысып, сол мәселелерді қамтыдым. Ал ертеңіне
келсек, ол уақыттың еншісіндегі дүние. Дәл осы деңгейде сақталып қалуына,
тіпті одан ары өркендетуге атсалысатын−сіз бен біз секілді жастар!
Екіншіден, санаулы күндерден кейін есік қағып келетін 90 жылдық мерейтойға
газеттің дайындығы қандай екендігі сөз етіледі. Мерейтойдың жоспарымен
танысып, торқалы тойға толағай табыс тіледім.
Қорытындыда жалпы жұмысымды қалай жазғаным, алған әсерім сөз етіледі.
Әр жұмыстың жемісімен қоса кемшілігі қатар жүретіні заңдылық. Көш жүре
түзеледі дейді ғой. Жазу барысында жіберілген кейбір қателіктерді түзетіп,
оны бұл жолы болдырмауға тырыстым
I-тарау. Газет тарихы-ел тарихы.
1. Мұқпырдан... Жетісуға дейін
Бір ғасырға таяу тарихы бар қазақ басылымдарының алғашқы
қарлығаштарының бірі− Алматы облыстық Жетісу газеті. Басылымдардың
бастауы, жол сілтеуші дарабозы. Бүгінгідей бұқаралық ақпарат құралдарының
дәуірлеген шағында кешегіге ден қойып, тарихты таразылағанның артықтығы
болмас. Енді сол заманға біраз барлау жасасақ. Патшаның озбыр тырнақты
боданында болып, темір тәртіптің құрығынан қашып құтылуға ілік таппай
отырған кедей-кепшікке жаңа лептің-большевиктер қозғалысының бел алуы
жақсылықтың лебіндей сезілді. Көптен қиялда жүрген ойларының көрінісі
іспетті түйсінді. Пендешілікпен қос алақандарын ысқылаған бозбалалар
қолдары ғұмыр бойы жетпей келе жатқан байлардың бозжорғаларын, асау
арғымақтарын тартып мініп, қиқу салды, даланы дүбірге бөледі. Жаңа
өкіметтің өкілдері: Үстем таптың уақыты жетті, бұған дейін сендер ол
озбырлардың асыра сілтеушілігі салдарынан қара су ішіп келдіңдер, сол
себепті де жаңа өкіметтің жолын ашып, жан-жақты қолдаңдар деп үгіттеді.
Былай қарағанда, езілген шаруалар мен жұмысшылардың құлағына жағатын ақыл.
Қаншама жылдар патшалық солақай саясаттың езгісінде жүріп, титықтаған
жандардың қатары күрт көбейді. Осыдан барып әлгіндей тасқынды үгіттің
нәтижесінде билік басына қолдары жете бастаған кедейлер Кеңес өкіметі үшін
жан беріп, жан ала бастады. Сол кезде партияның оқсыз атылатын, дегеніне
дөп тиетін саяси қаруы баспасөз екенін ешкім жоққа шығара алмас. Газетте
жарияланған ұранды мақалалар, жалынды сөздер мыңдаған адамдардың жүрегіне
шоқ тастап, оларды бір мақсатқа топтастыра бастады. Бұл уақытта партия
ісіне адалдықтың алғышарттарының жасала бастағаны мәлім. Көзі ашық,
көкірегі ояу небір азаматтар партия жендеттерінің қанды шеңгелінен оққа
ұшып жатты. Мұны солақай саясаттың көрсоқыр қолшоқпары тап жауларының
тамырына балта шаптық деп, кеуделеріне Қызыл жұлдыздарын таққаны, сонымен
жұртты сескендіргені белгілі.
Өлкедегі жаңа басылым- Жетісу ісші халық мұхбірі өкіметтің жұмысын
одан әрі жандандыруға насихат істерін барынша жүйелі жүргізді. Верный
қаласында, әрине, қызыл жағалылардың үстемдігі басым. Енді, міне, сол
Верныйда Әскери революциялық комитет құрылып, басшылықты партия өз қолына
алды. Осылайша 1918 жылы Қарулы күштер көптен күткен жеңісіне иелік етті.
Большевиктердің құрамында қазақ, орыс, ұйғыр, өзбек өкілдері бар. Сөйтіп,
Верныйдағы Әскери өкіметтің тек аты ғана қалған еді. Билеп төстеушілер ақ
бандыларды сағалады. Бұдан түк шықпасын біліп, сүлдері суға кеткендей күй
кешкендер шетелге қашып, зым-зия болды. Күн өткен сайын қоғамның
күрделілігі арта түсті. Сол қоғамды алға жетелеген қалың бұқараның
қозғалысы да небір арналармен жалғасын таба түсті. Осындай ағымдар мен дін
мен тілдің, өндіргіш күштердің өміршеңдігін, саясат пен саясаткерлердің
тыныс-тіршілігін баспасөз беттерінде нақтылы айқындай бастаған. Саяси-
әлеуметтік саладағы жетістіктермен қатар, жеңілістер де халықтың назарынан
тыс қалған жоқ . Бүгін ойлап отырсақ, желісі үзілмей, осы заманға ұласқан
сол кездегі қоғамдық оқиғалар баға жетпес тарих екен ғой. ∕1∕ Газетің
өзі−бір күндік, сөзі−мың күндік деген қанатты сөздің түпкі мәніне,
тереңдігіне тағы да көз жеткізесіз.
Газет өз уақытының перзенті болатын, сондықтан ол Кеңес өкіметінің
сойылын соқты. Уақыт талабына сай үгіт-насихат жүргізді. Халық
комиссариаттарының қаулы-қарарларын жариялап, Кеңес өкіметін сыртқы және
ішкі жаулардан қорғауға тынбай үн тастады. Газет бетінде тілшілердің ой-
пікірі, келелі кеңестері басылмаған. Партиялық нұсқаулар, Кеңес құрылымының
алғашқы заңдары, шаруашылық ұйымдарының шалағай шешімдері, кәсіподақтың
еңбекшілердің еркін қорғаудағы алғашқы алғышарттары жарияланып отырған.
Отаршылдық езгіден құтылдық деген жұмысшы-шаруалардың асқақ сезімі
олардың жаңа өкіметке деген наным-сенімдерін арттыра түсті. Еңбекші қауымды
осындай бір мақсатқа жұмылдыра білген газеттің ролі зор еді. Тасқа басылған
сөздің мұсылмандар үшін пайдасы мен пайымы да күшті болды. Верныйда Кеңес
өкіметі қызыл жалауын тіккен күннен-ақ газет өз идеяларын қалың бұқараға
жеткізуге жұмыла кірісті. Оның алғашқы шаралары бірден белгіленді. Қазан
революциясының мәні мен мазмұнын жеткізу тек газет арқылы ғана мүмкін еді.
Халық жиналған жерлерде партия жетекшілері жалынды сөздерін аянып қалған
жоқ. Иә, 1918 жылғы 3 наурызда большевиктердің қарулы көтерілісі Верныйда
өз қарсыластарын талқандап, толық жеңіске жетті. Сол күннен бастап олар өз
газетін ұйымдастыру мәселесін алға қойған болатын. Сөйтіп, сол жылы 8
наурызда орыс тілінде Заря Свободы (қазіргі Огни Алатау газеті)
дүниеге келді. Бұл газеттің 80 нөмірі ғана шығып, 1918 жылдың 18 маусымында
тоқтатылған еді. Өйткені, бұл газетте большевиктердің идеясына, ұғымына жат
ұлтшылдықты, дінді уағыздайтын материалдар жарияланып отырды. Бұл
газет көпшілік сұранысына ие бола бастады. Газет большевиктер партиясының
іс-қимылы мен жетістіктерін түбегейлі мадақтады. Ортақ жаумен бірлесе
күресуге шақырды. Аталмыш басылымда революционер-большевик Тоқаш Бокиннің
Қазақ жолдастар деген үндеуі жарияланды. Ол үндеуде қазақ халқының
алдында жаңа заманның есігі ашылғандығы түсіндірілді. Жаңа дәуірдің
жұртшылықты жарқын заманға бастайтыны, болашақта бұқара халықтың ұлы
мақсаттарға жететіндігі баса жазылады.
Контрреволюционерлердің Кеңес үкіметіне деген қарсы, жалған
пікірлеріне сенбеуге шақырды. Бұл Заря свободы газетінде қазақша басылған
алғашқы мақалалардың бірі еді. Коммунистік партия өзінің өкімін жүргізу
үшін ұлт мәселесін жан-жақты ойластырды. Белсенділерді ішке тартты. Ортақ
жауымыз− үстем тап деп ұрандады. Сондай ұраншылардың астына тақ беріп, ел
басқартқызды. Осылайша ұлт аймақтарында ұлт істері жөніндегі Халық
комиссариаты құрылды, бұл өзі көпсалалы ұйым. Соның бір бөлімі-
Мұсылмандар бюросы деп аталып, қолына саясатқа малынған қаламмен қатар
аңдаусызда маңдайға соғатын сойыл ұстатты.
Бірден қазақ тілінде газет шығару қиын еді, себебі, ол кезде қалада
полиграфиялық база да жоқ еді, қазақ тілінде жазатын кадрлардың басын да
қоса алмады. Тек орыс тілді газет редакциясы жанынан қазақ тілінде материал
әзірлейтін арнаулы бөлім ғана құрылып, ол өз тілімізде ақпарат құралын
шығарудың дайындық жұмысын жүргізді. Көп ұзамай қазақша газеттің іргетасы
қаланды да, 1918 жылдың 21 маусымында оның тұңғыш нөмірі жарыққа шықты. Ол
Жетісу ісші халық мұқбірі ( дұрысы Жетісу еңбекші халқының хабаршысы)
деп аталады. Осы өңірдегі тұңғыш қазақ газеттерінің редакторы болып
Сабыржан Шәкіржанов тағайындалды. Редакциялық ұйымға алты адам бекітілді,
оның құрамына большевик Сабыржан Ғаббасов енгізілді. Бұрын Айқап
журналына тілші болып, журналистік тәжірибе жинақтаған ол газет шығару
ісіне көп көмек көрсетті. Сөз жоқ, ұлт тіліндегі бұл газеттің сол
тұстағы маңызы ерекше. Дербес басылым игілікті істің бастауы еді. Кеңес
өкіметінің мақсаты мен рөлін, саяси бағыттарын бұқара халыққа жеткізудегі
маңызы ұшан-теңіз.
1918 жылдың 17 маусымында Жетісу облысы соғыс жағдайында деп
жарияланды. Себебі, Семей жағынан ақ гвардияшылар шабуыл жасап келе жатты.
Сөйтіп, Солтүстік Жетісу майданы құрылды. Міне, осындай соғыс қаупі төніп
тұрған жағдайда Мұхбір газеті алғашқы нөмірлерінен-ақ майдан тақырыбына
үлкен мән берді. Біздерге азамат соғысында атақты Черкасск қорғанысына
қатысушылардың ерлік істері аян. Солтүстік майданның бөлімдері Лепсі
уезінен оңтүстік жаққа қарай аттанып кеткен кезде бірқатар селолар мен
ауылдардың еңбекшілері қорғаныс ауданын құрды. Сөйтіп, жауынгерлерінің саны
5 мыңға жеткен, Черкасск қорғанысына қатысушылар бір жылдан аса−1918 жылдың
тамыз айынан 1919 жылдың 14 қазанына дейінгі уақыттың ішінде күші сан
жағынан көп басым атаман Анненковтың ақгвардияшыларының шабуылына төтеп
береді. Мұхбір газетінде черкасшылардың осындай ерлік істері жайында
хабарлар жиі басылып тұрды. Сөйтіп, Анненков 1919 жылдың қаңтар айында
әскерімен Семейден шығып, Жетісу өңіріне қарай беттейді. Себебі, оған
қайткен күнде де атақты Черкасск қорғанысын қиратып, одан әрі Алматы мен
Ташкентке шабуыл жасау бұйырылған. Ақтардың алғаш табан тіреген жері
Үшарал елді мекені болатын. Мұхбір газетінің жазуынша, бұл селоның
мұжықтары Анненковты нан мен тұзбен құрақ ұшып қарсы алады. Бірақ жау
мұжықтарды шауып өлтіріп, мал-мүліктерін тонап әкетеді. Жетісу ісші халық
мұхбірі газетінде черкастықтардың ерліктері туралы бұдан басқа да көптеген
материалдар жарияланған. Мысалы, басылымның 1919 жылғы 6 мамыр күнгі
нөмірінде: Андреевка селосының түбінде Ярушиннің отряды талқандалғанан
кейін, Черкасск қорғаныс партизандарының көпшілігі Анненковтың әскеріне
қарсы шабуылға шықты. Сөйтіп, Осиновка мен Герасимовка селоларының екі
аралығында қырғын соғыс басталды. Бірнеше сағатқа созылған ұрыста жау жағы
басымдылық көрсетіп, партизандар кейін шегінуге мәжбүр болды- деп шындықты
көрсете отырып, жергілікті тұрғындар тарапынан көмек сұраған.
Енді газеттің жайына келетін болсақ, басылым редакторының айтуынша,
бастапқы кезеңде газеттің тілі татар тіліне ұқсастау еді. Өйткені, редакция
ұйымында бірде-бір қазақ болмаған. Кейін әріп теруші мен газет ұжымына
қазақтар келді. Ақыры газет таза қазақ тілінде шыға бастаған. Бұл газет
Жетісудағы қазақ халқына, сонымен бірге ұйғыр, дүнген, татар, өзбек
еңбекшілеріне кеңес үкіметінің мәні мен маңызын насихаттап, оларды жаңа
өмір құру жолындағы күреске шақырды. Сөйтіп, Жетісудағы тұңғыш газет
Мұхбірдің 41 нөмірі шығып, тоқтатылды. Дүниге алғашқы қарлығаш болып
қанат қаққан облыстық басылым уақыт көшіне бірте-бірте өзіндік даму жолына
түсті. 1918 жылдың 5 желтоқсанында облыстық Ұлт істері бөлімінің
мәжілісінде Жетісу ісші халық мұхбірі газетінің мәселесі қаралды. Оның
алдында тұрған кезекті міндеттерге сай жұмыс арналары анықталды. Содан
алқалы түрде ақыл қорыта келіп, күн тәртібінде:
А) Газеттің атын өзгерту;
Б) Газетті жүйелі шығару, яғни шығатын күнін белгілеу;
В) Редакция ұжымының алдындағы міндеттер;
Г) Газетті таратудың өзіндік жүйесі. ∕ 2 ∕
Дәл осы кезеңде жан-жақтан анталаған ішкі және сыртқы жаулардың
ықпал-әсерінен елдің іші әлі де теңіздей толқулы еді. Жас кеңес
республикасы үшін насихаттық құрал, оның ішінде газеттің ықпалы бұл шақта
аса орасан болды. Неге десеңіз, іштей халықты күнделікті азғырған
контрреволюция ықпалы күшейе түссе, сырттай одақтас дұшпандар жан-жақтан
шабуыл жасап, ел бірлігіне ерекше нұқсан келтірді. Ыдырау бел
алды.Топырлағандардың арасынан ағы мен қызылын жыға ажырата алмаған
азаматтар күнара өзгерген өкіметке уақыт екпінімен өтіп отырды.Насихатты
барынша үдеткен кеңес үкіметі жалпы халықты бір мақсаттағы күреске барынша
жұмылдырып бақты. Бұл тұста үгіт-насихат жұмысының ең пәрменді құралы−газет
болды.Сондықтан да ол газетті аралас тілде емес, таза қазақ тілінде шығару
мәселесі күн тәртібіне қойылды. Газеттің сол кездегі редакторы Сабыржан
Шәріпжанов өзінің ой-пікірін ортаға салды. Сөздерін түйіндей келе, бұдан
былай дербес газет шығаруға мүмкіндіктерінің бар екендіктерін тілге тиек
етті. Осындай лебіз білдіре келіп, бұдан былай газеттің аты Көмек болып
өзгертілсін деген ұсыныс білдірді. ∕3 ∕ Мұны редакция ұжымы толық
мақұлдады. Себебі, Жетісу ісші халық мұхбірі басылымының қазақ ұғымынан
мүлдем алыс жатқаны және тілінің шұбаланқылығы алға тартылды. Оның үстіне
әріп терушілердің техникалық қиындықтарға душар болып отырғандығы баршаға
аян еді. Осыдан барып мәжілісте редактордың ұсынысы бірауыздан қуатталды.
Облыстық Ұлт істер бөлімі: Газет аты Көмек деп аталсын, ал газеттің
саны 1500 дана болып, халыққа тегін таратылсын деген қаулы қабылдаған.
Көмек газетінің алғашқы нөмірі Мұхбірдің жалғасы ретінде 1919
жылғы 1 қаңтардан бастап шықты.
Аталмыш қаулыда бас көтерілгендей Верный қаласында Көмек газетінің
алғашқы саны жарық көрді. Осы жолы шығарылған 1500 данасы Жетісу өлкесін
тегін аралап кетті. Міне, осы кезден бастап басылымның көлемі тұрақтанды.
Ал таралымында әр уақытта түрліше ауытқулар болып тұрды.
Жетісу ісші халық мұхбіріне қарағанда мына жаңа басылым жаңалықты
көп әкелді. Басылған материалдардың да сапасы едәуір жақсара түсті. Бір
сөзбен айтқанда ілгерілеушілік басым. Шығарушыларда да құлшыныс мол,
ертеңге деген үміт оты маздады. Бұрынғыдай газет жергілікті партия, кеңес,
кәсіподақ, шаруашылық орындарының қаулы−қараларын болсын−болмасын баса
бермей, сұрыптап маңыздылығына, қажеттілігіне, заңдылығына қарай жариялады.
Басылым дәл осы тұста уақыт көшіне кәдімгі кербестідей ілесе бастаған еді.
Жаңа өкіметтің алға қойған мақсаттарын жүзеге асыруға қажетті материалдарды
жүйелі түрде жариялай бастады. Газеттің қызметкерлері−саяси уақыттың дем
берушісі. Ақ дегені алғыс, қаралағандары қарғыс болып, ел ішінде өзіндік
беделге ие бола бастады.Сонымен қатар, басылым жас мемлекеттің шаруа
жүргізудегі тың деректерін тиянақты түрде түсіндіре білді. Бұған қоса күнбе-
күн болып жатқан небір саяси-әлеуметтік өзгерістерді мейлінше нақтылықпен
жеткізіп отырды. Бұл тұста газет негізінен алғанда үш бөлімнен тұратын.
Олар−ресми бөлім, жай бөлім және жеделхаттар бөлімі деп аталатын. Үш бөлім
өз істерін бір-бірлерімен жарыса шығармашылықпен жүргізді. Ел туралы, жер
туралы кеңінен жаза отырып, жаңа көзқарастағы адамдардың қалыптасуына жете
мән берді. Халықты бірлікке, Кеңес үкіметінің болашағына иландырып, мәуелі
бәйтеректің жемісі мол болатындығын жан-жақты жазды. Басылымның ең
басты тақырыбы− Қызыл гвардияшылардың ерлік істерін барынша баса көрсету
еді. Оларды көпірте мадақтай отырып, Қызыл гвардияшылардың қатарын
жергілікті халық есебінен көбейту, сөйтіп оны барынша насихаттады.
Жергілікті ұлт өкілдерінің ерлігі кеңінен жазылды. Ол тек газет бетінде
ғана емес, кезкелген халық көп жиналған ортада, шешендер сөз алғанда
мадақталғанның үстіне мадақталды.
Газеттің алға қойған мақсаты − Қызыл әскер қатарына кірген әр
азаматтың адалдығы, жас мемлекеттің туын жоғары ұстауға деген ықыласы еді.
Мұнда газет замандастарын әркез адалдыққа, қырағылыққа, қоғам орнатуда
саяси сауаттылыққа шақыра білген. Газет−оқырманымен газет. Ендеше, сол қиын-
қыстау шақтың өзінде облыстық басылым оқырмандарымен тығыз қауышып, бір
алтын қазыққа байланғандай күй кешкен. Бұл оның келешектегі көшпелі
істеріне сөз жоқ негіз қалағаны мәлім. Жалпы алған уақытта, Көмек
газеті өз дәуірінде алдына қойылған қыруар міндеттің үдесінен табыла білді.
Газеттің аты сан өзгерді. Ол 1924 жылғы 4 қаңтардан бастап Ұшқын
деп аталды. Дүниеде мәңгілік ешнәрсе жоқ. Олай болса газеттің аты да
өмірлік емес. Жетісу өлкесіндегі газеттің атын Ұшқын деп қайталай атауын
сол кездегі белсенділер бірауыздан мақұлдады. Сөйтіп, кешегі Көмектің
орнына партия жетекшілерінің сенімді қолғанаты Ұшқын басып, қайталай
жаңғырды. 1920 жылдың бастапқы айларында Кеңес өкіметі ішкі және сыртқы
жауларды ойсырата жеңіп, бейбіт өмірдің бірте-бірте қалыптаса бастаған шағы
еді. Еңбекші халықты жұмылдыруда газеттің алға қойған міндеттері бірте-
бірте орындала бастады. Басылымның жалынды сөзі жас өкіметке, қоғам
қайраткерлеріне жарық жұлдыздай нұрын септі. Қалың бұқараны тұтастай бір
идеяға жұмылдыруда газет, сөз жоқ, теңдессіз рөл атқарды. Жарияланған
материалдардың сапасы жақсарғанның үстіне жақсарып, нағыз үгіт-насихаттық
мән-мағынасындағы биіктікке көтеріле білді.
Сонымен Ұшқын газеті алғашқы санынан бастап-ақ партияның ішкі
саясатын жүзеге асыруда қолғанат бола білді. Қызыл Армияның құрамындағы
өндіріс мамандарын алмастыру үшін жергілікті жердің өкілдерін көптеп
тартуға тура келді. Әскери қызметке алу ісін халыққа түсінікті тілмен терең
ұғындыра білді. Газет кез-келген игілікті істердің бәрінде партияның
басқаруымен, партияның тапқырлық, іскерлігімен діттеген жерінен шыға білді.
Газет облыстық партия комитетінің шешімімен небір ұрандарды жиі-жиі басып
отырды. Онда партия қатарын білгір, жас коммунистермен толықтырып отыруға
шақырды. Жас белсенді партия мүшелерінің тындырған шаруалары мадақталып,
өзгелерге үлгі тұтылды. Сонымен бірге газет сол уақыттағы тап жауларының
тумасы немесе баласы мүшелікке өтіп кетпеуіне назар аударып, бұл реттегі
материалдарға молынан орын берді. Онда солшыл, зұлым элементтердің партия
қатарына өтіп кетпеуін сақтандыра жазды. Басылым кедей мәселесін жүйелі
түрде көтеру арқылы ұсақ буржуазиялық мінез−құлыққа жиіркене қарауға сара
жол сала білді. Ғасырлар бойына қалыптасқан рулық, туыстық, ағайындық
әдеттерінің тамырына балта шабудың бастамасын газет мақалаларынан жиі
кездестіруге болады. Газет ел тіршілігіне көңіл бөлді. Ондағы болып жатқан
ұлы өзгерістерді айны − қатесіз көз алдымызға елестете білді. Ең бастысы,
оқырмандарына жалған сөз айтуға бармады. Болып жатқан өзгерістердің өтірігі
мен шынының ара-жігін ажырата білді. Кемшілік атаулыны таразылай білді.
Осылайша Ұшқын газеті өзінің шығармашылық айдындағы ізгілікті
ізденістерінің арқасында бұқара халықтың сүйіспеншілігіне бөленді,
партияның сенімді қолғанатына айналды. Басылым елдің тек ішкі жағдайларымен
ғана шектеліп қалмады, айналада, сыртта не болып жатқандығын үнемі назардан
тыс қалдырмады. Колчак Иркутск түрмесінде өлтірілді, Ферғанадағылар
Кеңес өкіметіне қосылды, Оңтүстікте Деникин армиясы екіге бөлінді, өзі
Қара теңіз үстінде қашып жүр, Жапондар-американдар Владивостоктан қашты,
француздар Одессаны қалдырды, Англия жұмысшылары Кеңес өкіметін тануды
талап етеді атты мақалаларда жоғарыда аталған мәселелерді барынша
жеткізді. Міне, осыдан-ақ, газет аясының кең, тақырыптарының бай екендігін
байқаймыз. Мыңдаған оқырмандары да байтақ өлкенің әр шалғайынан хабарлар
беріп тұрған. Редакция алқасы өз тарапынан да ішкі жұмысты ұйымдастыруда
өзіндік өрнек таба білген. Сондықтан да болар, газеттің қалың бұқарамен
арадағы байланысы одан әрі өрістелген. Ел ішіндегі белсенділердің сөздерін
беру арқылы жалпы көпшілікті іске илануға баулыған. Өткір де орнықты
сөздерінің бәрі дерлік нысанаға дөп тиіп, ел еңсесінің көтерілуіне септігін
тигізгені анық.
Басылымның мұндай талпынысын байқаған партия органы оларға деген
сенімдерін одан әрі күшейтті. Кадрмен де, материалдық-техникалық жағымен де
қолғабыстарын аяған жоқ. Түсіністік қалыптасқан жерде шаруаның ұршықтай
иіріліп кете баратындығы бар емес пе?! Газет Көшпенділіктен-
отырықшылыққа! деп ұран шақырып, шұрайлы жерлерге шаруаларды
қоныстандыруға шақырды. ∕4∕ Осы орайда облыстық атқару комитетінің Ұлт
істері бөлімінің бастығы Ораз Жандосов алғашқы ауылдарды белсенділік таныта
отырып ұйымдастырды. Жетісу өңірін аралап, елге отырықшылықтың маңызы мен
қажеттілігін егжей-тегжейлі түсіндірді. Осыдан барып алғашқы серіктестіктер
дүниеге келе бастады. Ол өзінің кезекті мақаласында: Отырықшылық-
мәдениеттіліктің тірегі деп жарғақ құлағы жастыққа тимей, елді бірлік пен
тірлікке, ынтымаққа шақырды.
Журналистердің материал жинауы да үлкен мәселеге ұласады. Үнемі
кеңседе отыра бермей, өзгеріс атаулының бел ортасына барғанға не жетсін.
Сондықтан да олар ел аралап, ауыл − ауылға шығуға көп ұмтылатын. Бар
көліктері ат арба ғана еді. Таңнан жолға шыққан журналистер кеш бата
діттеген жерлеріне жетіп, сығырайған май шамның аясында газет тапсырмасын
тындыратын. Міне, осылайша олар қазақ баспасөз тарихының сол кездегі алтын
парақтарын өздерінің қажыр-қайрат, білім біліктерімен жаза білді. Үлкен
нәтижеге ұмтылған жанның жұмысы қашан да көзге ұрып тұрады. Мәселен,
қарымды қалымгер Сабыржан Шәріпжанов Жетісу ісші-халық мұхбірі, Көмек ,
Ұшқын газеттері арқылы қазақ халқына жаңа кезеңге қатысты тың ойлар
тастап, салауаттылыққа, парасаттылыққа көпшілікті баулыды. Өзінің жеке
басының үлгісімен сол шақтағы көптеген, енді ғана журналистік жолға түскен
талаптыларға өнеге көрсетті. Сондықтан да біз С.Шәкіржановты қазақ
баспасөзінің тарихындағы айтулы тұлғалардың қатарына жатқызамыз.
Сөзімді тұжырымдай айтар болсам, Ұшқын газеті Кеңес өкіметінің
қалыптасуының ең бір ауыртпалықты да кезінде шығып тұрды. Өзінің алдына
қойылған міндеттерді орындау тұрғысынан келгенде, басқа басылымдарға
қарағанда оқ бойы озып шықты. Оны басылымның тарихынан сыр шертер сарғайған
сандарын парақтай отырып, әбден байқайсыз. Байқайсыз да, қазақ баспасөзінің
сол таңдағы үлкен бір бұтағы−Ұшқынның шын мәнінде ұшқындай білгендігіне
дән риза боласыз.
1920 жылдың 1 қарашасынан бастап Ұшқынның орнына Бұқара газеті
шығарыла бастады. 1921 жылдың наурыз айына дейін ұйғыр тілінде оның 17
нөмірі жарық көрді. Редакторы Исмайыл Тайыров еді. Бірақ 1921 жылы
партияның жаңа экономикалық саясатқа көшуіне байланысты бұл басылым да
шығуын тоқтатты да, орнына К.Абдуллин редакторлық еткен Кедей еркі газеті
келді. ∕5∕ Осылай аталған газет 1921 жылдың 20 наурызында жарық көрді. Арғы-
бергі дуалы ауыздар қазақ баспасөзінің қарашаңырағы деп мақтан тұтар бұл
облыстық газет шын мәнінде тұңғыш еді. Қашан да тұңғыштың жолы ауыр болған.
Аталмыш басылым да бой көтеріп, еңсе түзеп кеткенше талай тар жол,
тайғақ кешулерді бастан өткерген. Сонымен газет 1921 жылы 20 наурызда
алғашқы санын оқырмандарына ұсынды. Қақ маңдайына: Жер жүзінің
еңбеккерлері, бірігіңдер! деген шақыру берілген. Бұл оның бұған дейінгі
басылымдардан ең басты бір ерекшелігі. Басылым атының ауыстырылуының да,
әрине, өзіндік себептері болған. Алдымен таза қазақ тілінде оның басылуына
деген ел ішіндегі сұраныстың артуы болатын. Бұған дейінгі Жетісу ісші
халық мұхбірі, Көмек, Ұшқын, Бұқара газеттерімен салыстырмалы түрде
алғанда атқарар жүгі де бірінші күннен бастап салмақтанып кете барды. Бұған
дейінгідей, ондағы жарияланатын материалдар татар, өзбек, ұйғыр тілінде
емес, таза қазақ тілінде араб графикасымен аптасына екі мәрте шығып тұрды.
Мұнда айрықша бір мақалада жарияланып тұрған. Оның аты Нұсқау деп
аталады. Негізгі мақсат−мүдесі түсіндірмелік, нұсқаулық, бағыттаушылық еді.
Көлемінің өзі көп нәрсені байқатады. Басылымның бірінші бетін толықтай
дерлік емін-еркін алып жатыр. Ондағы айтылатын ой-пікірлердің төркіні көп
ретте Қосшы одағының іс-қызметін талдау, олардың алған беттеріне баға
беру, ара-тұра араларына кіріп кеткен арам пиғылдарды аластауға келіп
саяды. Нақтылы міндеттер сол кездегі қоғам дамуының ыңғайына қарай
қойылған. Бұл басылымның алғашқы санын шығаруға жауапты Ч.Чинасилов деген
азамат болған. Ол өзі қол қойған. Алайда, іс жүзінде басылымның редакторы
Қ.Абдуллин еді. Кейінгі сандарында К.Абдуллиннің редактор ретіндегі аты-
жөні тұрақты келтіріліп отырған. Редактор көзінің қырағы, оның белсенді
басшы екендігі жарияланымдардың қай-қайсынан да байқалып тұрады. Әр сөздің
түпкі мәніне зор мән берілген. Оқырмандармен ашық әңгімеге баса ден қояды.
Қалың бұқараға сенім арта отырып жазу тәсілін барынша әрлей түскен.
Осылайша облыстық партия ұйымының қолқанат органы бола білген басылым, үгіт-
насихат жұмыстарын барған сайын жандандыра білген.
Газет экономика мен мәдениетті жарыстыра жазумен қатар, бұдан былайғы
шақта жеке авторлардың шығармашылықтарына, олардың қаламдарынан туған
әңгіме-өлеңдеріне орын бере бастады. Міне, осы тұста газет жұмысына
дауылпаз ақын, әрі қарасөздің су жорғасы Ілияс Жансүгіров араласа бастайды.
Алғашқы күннен бастап-ақ оның алғыр ой, терең пікірлері газет бетінің нәрін
де, сәнін де келтіріп жіберді. Ағаш көркі−жапырақ, адам көркі−шүберек
демекші, газеттің безендірілуінің, жан-жақты айшықталуының көз тартарлық
дәрежеге көтеріле бастауы да, міне, осы шақ. Жаңадан небір тың айдарлар
шыға бастады. Атап айтар болсақ, Ішкі хабарлар, Сыртқы хабарлар,
Жетісу жаңалықтары, Құс ұяда не көрсе, соны ілер, Мал шаруасы
жайынан, Телеграммалар атты айдарлар жұтынып, бірден көзге ілінеді.
Бірте-бірте газет материалдарының тақырыптарды қамту аясы да ұлғая берген.
Ілияс Жансүгіров секілді авторлардың жиі шығуы басылым сапасын да биік
деңгейге көтерді. Тың тақырыптар есігін айқара ашқан. Бұл дегеніңіз,
біріншіден, қарағайдай қалың оқырманның басылымға деген ынта-ықыластарын
аударған. Екіншіден, сол оқырмандардың өзі ойды ойға жалғап, қолдарына
қалам алып, белсенді күйге енген. Демек, газет пен оқырман егіз деген
ұғымның растығы дәлелденді.
Кедей еркі газетінде фельетондардың алғашқы жұрнақтары пайда бола
бастаған. Басылымның сарғайған беттерін парақтай отырып, бұл дүниелерді
кезіктіреміз. Сонымен қатар, поэзиялық туындыларға да қол сермей бастаған.
Осынау фактілерді ауызға ала отырып, газет бірден кемеліне келіп, шығып
жатыр деп айта алмас едік. Әйткенмен де, көптеген тың бастамаларға қанат
қағып, құлаш сермеуі, сол жолда қиын да қияметті қиыншылықтардан тайсалмай
өтуі көңілге көп қуаныш ұялатады. Енді бір сүйсінерлігі, республикада
жастар газетінің алғашқы саны өмірге қанат қаққанда, бірінші болып құптаған
да осы басылым. Сол жолғы материал газеттің аса көрнекті жеріне беріліпті.
Мақаланың аты−Жас Алаш деп аталады. ∕6∕
Ұшқыр уақыт талабын дөп басып, заман үніне ілесе білген Кедей еркі
газеті осыншама кейін тартар қиындықтарға қарамастан қазақ баспасөзінің
туын көтеруші дәрежесінде қалды. Оқырмандарының шын мәніндегі сүйіктісіне
айналды. Басылым қаншама қиын-қыстау жағдайларды бастан кешірсе де, өз
уақытының үніне айналды. Большевиктер партиясының маңызды іс-қимылдарын,
соқталы-соқталы құжаттарын, партиялық белсенділердің елдің тұрмыстық әл-
ауқатын жақсарту жолында атқарып жатқан игі істерін жан-жақтылы көрсете
білуде, өзінің рөлін көңілдегідей атқарды. Бұқара қауымды социализм рухында
тәрбиелеуде, білімі мен білікке бастауда кедей-кепшік, әйел теңдігін
жүйелеп жазудағы облыстық басылымның өзіндік ізденістері мен қол жеткен
табыстары ерекше атап айтарлықтай.
Газетте сыни материалдар да бой көрсетті. Ондағы сын-ескертпелер жер-
жерге тарап, мінді түзеудің тезіне айналды. Редакция қызметкерлерінің жеке
бастарын ойламай, ортақ іске ынталарымен кірісулерінің арқасында алынған
міндеттер ойдағыдай жүзеге асып жатты. Қашан да басылым партияның оң
қанатында жүрді. Партияның жалпыға ортақ принциптерін толық меңгерді. Сол
жолда әбден еңбек етті, тер төкті. Әр мақала мыңдаған оқырмандарын
әділеттікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке шақырып тұрады. Жетісу облыстық
баспасөзінің есею, ертеңге құлаш сермеу тарихында 1922 жылы айтарлықтай
өзгерістерге толы болды. Себебі, Кедей сөзі газеті осы жылдың тамыз
айының 18-жұлдызынан бастап Тілші деген жаңа атпен өмірге жолдама алды.
Міне, сол күннен бастап басылым тарихының жаңа бір баспалдағы өрледі. Оның
алғашқы редакторы Сәдуақас Оспанов болды. Алты нөмірі шыққанан кейін ол
кісінің орнына редактор болып баршамызға белгілі Сара Есова тағайындалды.
Ол газет шығаруды одан әрі жалғастырды.
Облыстық басылымның қоғам дамуына орай алға қойылған міндеттердің
шешімін табуы үрдісінде атының мезгіл-мезгіл өзгеріп отырғандығы аян.
Сонымен, енді облыстық Тілші газеті өзінің ғұмырын бастады. Сара Есова
апамыздың Ардақты оқушыларға деген мақаласында келешегіне үлкен үміт арта
отырып, былайша тұжырым жасаған: Тілші газетінен күтіп отырған үмітіміз
зор. Ұлтына көшбасшы, адасқанға жол басшы, ашыққанға көмекші, ауырғанға
жәрдемші, хақиқатты асырмайтын, қиянатты жасырмайтын ер көңілді, ер
жүректі, аянбай−тартынбай шын сөйлейтін ел тілі, ел тілшісі болғай-дейді.
Облыстық басылым өзінің күнделікті іс-қызметінде жоғарыдан берілген
нұсқаулардың аясында еңбек етуге жете мән берген. Білім беру жүйесін,
халықтың әл-ақуатын арттырудағы алғашқы талаптарды барлық жарияланымдарда
қамтуға ұмтылған. Әйел теңдігі мәселесі ерекше қозғалып отырған. Сол тұста
жаңадан ендірілген Жетісу ішінде, Аймақ ішінде атты айдарлар аясында
ұшқыр да мәнді мақалалар көрініс бере бастады. Міне, осыдан-ақ Тілшінің
алғашқы сандарының өзінен қалың оқырманға жаңалықтың лебі есіп отырғандығын
аңғарасыз. Көкейкесті мәселелер оқырманның ойларынан шығатындай дәрежеге
көтеріле білген. Әсіресе, тәрбиелік мәні бар, білімге шақырған мақалалар
мазмұны тұрғысында айрықша байып отырған. Оқып отырсаңыз, мақалалар
тіліңізді үйіреді, көзіңіз тоқтамастан келесісіне ауыса бересіз. Бір
сүйсінерлігі, мақалалардың бәрі дерлік қысқа да нұсқа. Тілі де жатық әрі
түсінікті. Облыстық басылымның алғашқы буындарымен салыстырғанда , көш
ілгері кеткендігін бірден байқайсыз. Тіпті тілі мен сөйлем құру
деңгейлеріндегі ерекшеліктің өзі тайға таңба басқандай, менмұндалап тұрады.
Газеттің редакциясына келіп түскен татар, өзбек тіліндегі аралас
материалдар сол мезетте қазақ тіліне аударылып, әбден редакцияланып барып
басылатын болған.
Тілші газеті өзінің түпкі қызметі−насихаттық құралдың қайнар көзіне
айналды. Бірте-бірте жас елдің буынын бекітуге барша саналы ғұмырларын
арнап жүрген белгілі жандар газетке көбірек атсалыса бастады. Мысалға, Ораз
Жандосов бұрынғыдан да қалам сілтесін көсілте түсті. Айталық, оның
Төңкеріс комитетінен атқару комитетіне өту, Кеңес өкіметі және ұлт
мәселесі, Нағыз бағытымыз атты мақалаларында елдің экономикасын көтеру,
отырықшылықты барынша жүйелі түрде жүргізу, оқу-ағарту саласын күнбе-күн
жандандырып отыру, жаңа мамандық игруге мүмкіндік ашатын ой-толғамдарын
терең тұжырымдаған. Қазақ әдебиетінде үлкен құбылыс ретінде мәңгілік орын
алған Ілияс Жансүгіровтың Тілші газетінде еңбек етуі, жай еңбек етіп қана
қоймай, әдебиет бөліміне басшылық етуі сол кездің өзінде үлкен мақтаныш
еді. Алғашқы күннен-ақ өрнек салған жалынды жырлары газеттің әрін ашса,
ойлы да діттеген жеріне дөп тиер мақалалары оқырманды өмірге ұмтылдырды.
Облыстық басылым тәлім-тәрбие мәселесін жоғары қойған. Осы мақсатта
облыстық басқару органдарындағы лауазымды жандардың мақалаларымен қатар,
беделді өзге авторлардың да дүниелерін жариялап отырған. Бұл ретте
оқырмандар үшін сол кезде мәні ерекше болған Қазақ-қырғыз тәрбиесі туралы
жарияланымды ерекше атар едік. Оның авторы-Міржақып Дулатов. Зерделі азамат
елдің кешегісі мен бүгінгісіне ден қойған. Облыстық басылым өнер мен
мәдениет мәселелеріне де жиі-жиі айналып соғып, тұщымды материалдар
жариялап отырған.
Тілші газеті әу бастан бергі көтеріп келе жатқан мәселесі− ауыл-
село тілшілерін көптеп тартуды назардан шығармаған. Бұл іске партия, кеңес,
комсомол белсенділері, ақын-жазушылар атсалысты. Шамғали Сарыбаев, Қажым
Басимов ұдайы қалам тартып, газетте көптеген уақыт талабына сай мәселелер
көтерді. Бұл газет халық қамын терең бойлады. Бұқарамен тонның ішкі
бауындай байланысты. Сара Есова Жетісу газетінде 1968 жылы жарияланған
Бел белестер атты мақаласында: Жиырмасыншы жылдары...Ел өмірінде ұлан-
асыр істер, Кеңес өкіметі үшін табанды күрестер болғаны мәлім. Қоғамдық
дамудың мұндай сипаты Жетісу өлкесіне де тән еді. Ол кезде Жетісу
облыстарына осы күнгі Алматы, Талдықорған, Қырғызстанның Фрунзе, Қарақол,
Нарын уездері қарайтын. Осы айтылған облыста большевиктік сөзді таратып,
Кеңес үкіметінің саясатын насихаттайтын бірден-бір газет Тілші болды...-
деп мақтанышпен еске алған. Бұл басылымның өмірі ұзақтау болып, 1929 жылдың
соңына дейін үзбей жарық көріп тұрды.
1930-1932 жылдардағы ашаршылық зардабынан халқымыз еңсесін енді
көтере бастаған кезде 1935 жылы Алматыда Сталин жолы деп ат таққан
облыстық газет дүниеге келді. Оның алғашқы редакторы белгілі жазушы Жақан
Сыздықов еді. ∕7∕ Алғашқы санынан бастап-ақ Жетісу өңірінің тыныс-
тіршілігі, партияның алға қойған орасан зор міндеттері, сауатсыздықты жою,
жастар тәрбиесі және өзге де тақырыптар назардан тыс қалмады. Сталин жолы
күрделі уақыттың күңгірт пернесін ашуға барынша тырысты. Алайда, цензураның
қадам бастырмайтын жүйесі аяқтан шалды. Домалақ арыз аршындап азаматтарға
тұсау сала бастады. Үлкен бір жазалағыш кезеңнің келе жатқандығын біреу
сезсе, біреу сезбеген еді. Содан 1935 жылы газеттің басшылығына жазушы
Хасен Өзденбаев тағайындалды. Білікті журналист, алғыр ұйымдастырушы газет
жұмысын жетік меңгерген азамат еді. Ол күнара шығатын газетті жетісіне бес
рет елге таратуға қол жеткізді. Көлемі шағын еді, оны да ұлғайтты. Редакция
қызметкерлерін талап қойғыштығымен ширата түсті. Шығармашылық ұжымның ісі
бір жүйеге түсті. Сталин жолы газетінде ел өмірі кеңінен көрініс тапты.
Аталмыш басылым ең алдымен оқырмандармен арадағы
ішкі байланысты жақсарта түсті. Ауылдағы жаңа салт-дәстүрді аса
белсенділікпен мадақтады. Оның үстіне бұл тұста дүниені дүр сілкіндірген
социализм жүйесі әкелген жаңа дәстүрлер ел арасына кеңінен бойлай түскен
еді. Әрине алдыңғы шепте ұрандап партия комитеттерінің жауынгерлері жүрді.
Олар елдің рухын көтеруге ұмтылды. Газеттің сарғайған беттерін парақтап
отырар болсаңыз, сан-салалы өндіріс орындары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3─6
І – ТАРАУ. ГАЗЕТ ТАРИХЫ – ЕЛ
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .7─26
1. 1 МҰҚПЫРДАН ЖЕТІСУҒА
ДЕЙІН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7─21
1. 2 БАСЫЛЫМ РЕДАКТОРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2─26
ІІ – ТАРАУ. ГАЗЕТ БЕТІНДЕГІ ЖАСТАР ТАҚЫРЫБЫ ... ... ... ... ..27─47
2.1 ЗАМАНДАС – ЖАСТАР ӨМІРІНІҢ АЙНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . 27─40
2.2 БАСЫЛЫМ МАҚСАТЫ – ҰЛТТЫҢ РУХЫ БИІК ҰРПАҒЫН
ТӘРБИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 41─ 47
ІІІ – ТАРАУ. ЖЕТІСУ - ЖАРҚЫН ІСТЕР ЖАРШЫСЫ ... ... ... ...48─55
3.1 ЕЖЕЛГІ ГАЗЕТТІҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... .48─53
3.2 90 ЖЫЛДЫҚ ТОРҚАЛЫ ТОЙҒА ТОЛАҒАЙ ТАБЫС ... ... ... ..54 - 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .56 - 57
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 58 - 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 60 -
61
Кіріспе
Газет - мен үшін академия, Мен бір мектепті бітіргем, екінші
мектепте оқып жүрмін, ол мектеп - газет деген сияқты терең сырлы сөздерді
еңбегімен елге белгілі болған адамдардың талайының жазғандарынан оқып,
айтқандарынан естідік. Мұның мәніне тереңірек бойласақ, асылында, ол жайдан-
жай айтыла салған сөз емес екеніне көзіміз жетеді.
Бәрімізге мәлім, әр отбасы, әр күн сайын таңертең - қыста да, жазда
да үйінен аттап шыққанша - ақ жаздырған газетін алады. Бұл ертеңгілікте
ішкен астың бейнебір қосымшасы тәрізді. Онсыз бірдеңе жетіспей тұрған
сияқты, көңілің көншімейді.
Газетті алысымен оның беттеріне көз жүгіртіп, жарияланған мақала,
хабарларды оқи отырып әр адам өз ауданын, облысын, республикасын, кең
байтақ елін шарлап, шолып шыққандай болады. Шет елдерге де көз қырын салып
өтеді. Сөйтіп, ол дүниедегі сан қилы ең соңғы жаңалықтармен танысады. Газет
арқылы ол күн сайын көптеген адамдармен пікір алысады, кеңеседі, өзін
толғандырып жүрген сұрақтарына жауап табады, ішкі-сыртқы саясатқа
байланысты азды-көпті мағлұмат алады, әр нәрседен хабардар болады, өзінің
ой-өрісін кеңітеді, иненің жасуындай болса да өзіне пайдалы, бағалы
бірдеңені тауып, белгілі қорытынды жасайды.
Ертең келетін газеттен бүгінгіден де жаңа, қызықты, пайдалы бірдеңе
күтеді. Газеттің жаңа нөмерін оқып, бұрын таныс емес адамдармен танысады.
Олардың арасында өзі сияқты, өзінің жолдасы немесе көршісі сияқты
жұмысшы, құрылысшы, егінші, малшы, механизатор, агроном, оқытушы, дәрігер,
әдебиетші, студент кездеседі.Олардың жазғанын немесе олар басқа біреудің
жазғанын оқиды, сырласады. Оның өзінен артық яки кем жатқан істерін ой
елегінен өткізеді. Жақсы ісін өнеге тұтады, сондай болғысы келеді,
еліктейді, ал жаман ісінен жиреніп, бойын аулақ салады, ондайдан сақ
болады.
Демек, баспасөз адамды рухани байытады, өсуге, өрлеуге, өнегелі болуға
ұмтылдырады, жаңа сатыға, биік белеске көтерілуге жетектейді. Олай болса,
адамға тамақ, су қандай керекті болса, баспасөз де сондай керекті. Міне,
сондықтан да бұқаралық ақпарат құралдары елімізде өмірдің барлық саласын
қамтитын күнделікті баспасөздің, оның ішінде ұлттық баспасөздің дамуына,
терең мағыналы, мазмұнды болуына, баспасөз мамандарының білімді, жоғары
мәдениетті, өз ісінің майталман шебері болуына әрдайым назар аударып,
қамқорлық жасап келеді.
Бұл айтылғандардан баспасөзге, демек, оның қызметкерлеріне,
журналистерге үлкен жауапкершілік жүктелетінін, оларға өте зор талаптар
қойылатынын аңғару қиын емес. Оңайдан тапқан - оңғақ, қиыннан тапқан
-қымбат дегендей, журналистік өнер - қиыннан табылатын қымбат өнер. Ал
оның қиындығы мен қымбаттығы неде ?
Ең алдымен, журналистік өнер әрбір журналистен, баспасөз қызметкерінен
оның өзі қызмет істеп, шығаруға қатысып отырған газеттің ұстанымы берік
болуын, мазмұны бай, материалдары терең мағыналы, толық қанды, оқуға
тартымды, қызықты, қайнаған өмірдің қай саласын болса да қозғайтын, сыр
шертетін өрісті, өрелі болуын талап етеді.
Газеттің айтқан сөзі адамның ойына ұялап, жүрегіне қонатын парасатты,
айтқан сыны мірдің оғындай өткір, нысанаға дәл тиетін болуы шарт. Газет
материалы адал айтып, ақ сөйлеп, қара қылды қақ жарған әділ болуға
тиіс. Газет материалы қоғамдық өмірдің пернесін дәл басатын мазмұнды,
бүгінгі күннің сырын шертетін терең мағыналы болуы, осыған лайық оның
жазылу түрі, берілу формасы жұптасып, жымдасып жатуы шарт. Осылардың бірі
кем болса-ақ , қандай үлкен маңызды тақырыпқа жазылған материал болса да,
ол көздеген нысанаға дәл тимейді. Қандай мақаланың, очерктің,
корреспонденцияның болса да дәні - өмірден алынған фактілер, оның сырын
ашып, сөйлететін құрал - тіл мен сөз. Журналистің тіл байлығы, сөзге
ұсталығы - жазған материалының сыңдарлы болуының негізгі шарты. Өйткені сөз
дегеніміз - мақаланы құрап тұрған сөйлемнің кірпіші тәрізді. Қалауын
таппасаң ол ойқы-шойқы, кедір-бұдыр болып шығады. Мұндай материал ешкімнің
де жүрегінен орын алмайды. Бұдан шығатын қорытынды: журналист әрдайым
үйрене беруге, білгеннің үстінен біле беруге тиіс. Өзі үйрене білмеген
журналист өзгені үйрете де алмайды. Баршаға мәлім, өмірде күн сайын, тіпті
сағат сайын сан алуан жаңалықтар туып жатады. Осы жаңа, жақсы істер туралы
ескіше жазуға болмайтыны сөзсіз. Өйткені онда қаулап өркен жайып келе
жатқан жаңа нәрсе жарқырап өз бояуымен, өз тұлғасымен көрінбей, көз
үйренген күнделікті істерге ұқсап онша еленбей қалып қояды, ойға орнығып,
жүрекке терең ұяламайды. Әрине, жаңаны жаңаша жазамыз деп жөн-жосықсыз
бөсіп кетуге тағы болмайды. Міне, журналистің тапқырлығы мен шеберлігі
сыналатын жер осында. Ал кейде келешегі кең жаңаны кезінде көзіміз
шалмайды, кешеуілдеп қаламыз. Бұл журналистің шабандығы ғана емес,
соқырлығы десек асырып айтқандық болмас. Бұл жөнінде қазақ
журналистикасының тарихы мен даму жолын жан-жақты зерттеген атақты
публицист зерттеушілер Х.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Т.Амандосов, Т.Қожакеев
және тағы басқалар үлкен елеулі еңбектер жазып қалдырды.
Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі- деп Ахмет Байтұрсынов
айтқандай, елдегі елеулі оқиғалармен, қоғамдағы болып жатқан өзекті
мәселелермен қамтамасыз ететін ақпарат көздерінің бірі - газет екенінін де
дау жоқ. Газеттің құндылығы – қызметкерлерінің, яғни, журналистердің
өмірде көрген-білгенін, түйгенін ой елегінен өткізіп, таразыға тартып, ең
асылын талғай білуі, шыншыл да шынайы мәлімет таратуында.
Тәуелсіздігімізді алғанан соң дербес газет - журналдар жаңбырдан соң
шыққан саңырауқұлақтай қаптап кетті. Мұндағы көп мақалалар егіз қозыдай
біріне - бірі ұқсас, оқырманды онша тартпайды, жанр байлығы мәз емес, тілі
кедей болып келеді. Тіпті қызықты материалдар сирек басылатын басылымдар
жеткілікті. Осы уақытта газеттердің саны бар, сапасы жоқ болып кеткен.
Әр істің төрешісі - халық. Өсіретін де, өшіретін де –халық! Демек,
халқымыздың қалаулысына айналған, жүрегінен орын алған, елдің
сұранысындағы басылымдар өз жалғасын тауып, күні бүгінге дейін халық
үшін қызмет етіп келеді. Ал мәнсіз, мағынасыз басылымдар орта жолда
ысырылып қала берді.
Халқымыз үшін тер төгіп, ерен еңбегімен қызмет етіп келе жатқан, 90
жылдық тарихы бар басылымдардың бірі – Алматы облыстық Жетісу газеті.
Жетісу жерінің бүгінгі газеті - қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштарының
бірі. Осы өлкеде кейіннен бой көтерген көптеген газеттерге дем беруші де
осы басылым болды. Сондықтан да тарихы бай, тағылымы зор.
Алғашқы саны 1918 жылы 21 маусымда шыққан, күні бүгінге дейін
халықтың қолына үзбей жеткізіліп келе жатқан, бір ғасырға таяу тарихы бар
Жетісу газетін және ондағы жастар мәселесін қамтитын Замандас
қосымшасын өзімнің дипломдық жұмысыма арқау етіп отырмын. Мұндағы
мақсатым – біріншіден, газеттің өткеніне үңілу, тарихына көз жүгірту;
екіншіден, қоғамда ойып аларлық орны бар - жастар мәселесі баспасөзде
қандай деңгейде көтеріліп жатыр және сол мәселенің шешілуіне баспасөздің
тиер ролі қандай екенін зерттеу.
Халқымыз өтпелі кезең деп дәл басып айтып отырған нарықтық
экономикаға көшіп жатқан қиындығы мен қызығы, ауыртпалығы мен жаңалығы,
сонылығы мен бұралаң-бұлтаңы көп мезгіл бұл. Соған қарамастан болашақтан
үміт зор, байлам берік. Ол егеменді еліміздің босағасын беріктей түсу, ел
санатында байрағымызды биік ұстау. Осы ұмытылмас тарихи кезеңде Жетісу
ұжымы − 90 жылдық мерейтойын атап өткелі отырған қазақ баспасөзі қара
шаңырақтарының бірі. Өткен өміріміз бен бүгінгі күніміздің айнасы, бай
шежіресі деп мақтанышпен айтуға әбден болады. Оның 1918 жылы жарық көрген
және одан кейін шыққан, уақыт табы түсіп сарғайған беттеріне үңіліп
отырсаңыз, ынта-ықылас қоя талдап, мән бере оқысаңыз, газеттің заман
лебіне, уақыт талабына лайық болуға тырысқанын, үнемі өз халқының мұңына
күйініп, жақсылығына жадырап қалам тербегенін көресіз. Уақыт көшінде
кездескен кедейшіліктен, жоқшылықтан, ашаршылықтан, жазалаудан, қантөгіс
соғыстан азап көріп, зардап шеккен жұртының еңсесін көтеріп, өмірден
түңілмеуге, оқу оқып, білім алуға, отырықшы болуға, ауқатты тұруға, не
керек, басқа өркениетіміз деп масаттанатын жұрттардан кем тұрмауға үндеп
келгенін, өз еліне жанашырлық білдіргенін көру қиын емес. Буыны бекіп,
бұғанасы қата түскен сайын Жетісудың үні осы бай өлке халқына теңіздегі
дауылпаз құс үніндей жарқын да құдіретті шықты.
Қазақ баспасөзінің қара нары − Жетісу газетінің ел тарихындағы
орны ерекше. Қазіргі таңда әр саладағы өзекті мәселелер көтеріп жүрген,
қоғамдағы басты жаңалықтармен қамтамасыз ететін басылымдардың бірі.
Әсіресе, ел ертеңі- жастардың мәселесін сөз етіп, солардың ертеңгі
күнінің жарқын болуы үшін аянбай еңбек етіп келеді. Аты аңыз абыз
басылым – сырласы, досы жастардың атты дипломдық жұмысым кіріспе мен
қорытындыдан және негізгі III тараудан тұрады. Алғашқы тарауы Газет
тарихы- ел тарихы деп аталады. Мұнда Жетісудың өткеніне көз жүгіртіп,
газет тарихына назар аудардым. Сонымен қатар газеттің редакторларын
анықтап, өмір тарихынан тоқталдым. Ал II-тарау Газет бетіндегі жастар
тақырыбы деп аталады. Бұл дипломдық жұмысымның ең маңызды, негізгі бөлімі.
Мұнда жұмысымның тақырыбына арқау болған- жастар мәселесі егжей-тегжей сөз
етіледі.
Газет бетіне көз жүгірте қарасаңыз, әр тақырыптағы әңгіме, очерк,
фельетондарды кезіктіресіз. Сол материалдарды оқи отырып, ой елегінен
өткізіп, жаныма жақын болғаны−өзім қатарлы жастар тақырыбында жазылған
мақалалар болды. Сол материалдарды оқып, талдай отырып, жалпы
қоғамдағы жастар мәселесін жік-жікке бөліп қарастыруды жөн көрдім. Қазіргі
уақытта жастарымыздың өмірінде көптеген мәселелер етек алған. Газет
бетіндегі жарияланған мақалалардың мазмұнына қарай, олар мынандай топтарға
жіктеледі:
1. Жұмыссыздық
2. Маскүнемдік
3. Нашақорлық
4. Бойындағы патриоттық сезімнің жоғалуы (тіліне, дініне деген құрметтің
жоқтығы)
5. Түнгі клубтардың есігін торып, рухани азғындауы .
Міне, осындай мәселелерді қамтитын мақалалар газет бетінен
көрініс табады. Осыларды оқып, сараптамалық талдау жасадым. Осы тараудың
екінші тараушасында басылымның мақсаты, көздеген нысанасы сөз етіледі.
Демек, басылымның мақсаты− ұлттың рухы биік ұрпағын тәрбиелеу екен. Газет
әрбір материалы арқылы жастарымызды тәрбиелеп, дұрыс жол сілтеп, рухани
байытуға талпыныс жасайды. Жұмыстың III-тарауы Жетісу-жарқын істер
жаршысы деп аталады. Мұнда біріншіден, ежелгі газеттің өткені мен бүгіні
сөз етіледі. Қазіргі таңдағы Жетісу газетінің айдарлары және олардың
арқау еткен мәселелеріне тоқталдым. Әр бөлімнің редакторларымен жолығып,
айдарлардың жай-күйімен танысып, сол мәселелерді қамтыдым. Ал ертеңіне
келсек, ол уақыттың еншісіндегі дүние. Дәл осы деңгейде сақталып қалуына,
тіпті одан ары өркендетуге атсалысатын−сіз бен біз секілді жастар!
Екіншіден, санаулы күндерден кейін есік қағып келетін 90 жылдық мерейтойға
газеттің дайындығы қандай екендігі сөз етіледі. Мерейтойдың жоспарымен
танысып, торқалы тойға толағай табыс тіледім.
Қорытындыда жалпы жұмысымды қалай жазғаным, алған әсерім сөз етіледі.
Әр жұмыстың жемісімен қоса кемшілігі қатар жүретіні заңдылық. Көш жүре
түзеледі дейді ғой. Жазу барысында жіберілген кейбір қателіктерді түзетіп,
оны бұл жолы болдырмауға тырыстым
I-тарау. Газет тарихы-ел тарихы.
1. Мұқпырдан... Жетісуға дейін
Бір ғасырға таяу тарихы бар қазақ басылымдарының алғашқы
қарлығаштарының бірі− Алматы облыстық Жетісу газеті. Басылымдардың
бастауы, жол сілтеуші дарабозы. Бүгінгідей бұқаралық ақпарат құралдарының
дәуірлеген шағында кешегіге ден қойып, тарихты таразылағанның артықтығы
болмас. Енді сол заманға біраз барлау жасасақ. Патшаның озбыр тырнақты
боданында болып, темір тәртіптің құрығынан қашып құтылуға ілік таппай
отырған кедей-кепшікке жаңа лептің-большевиктер қозғалысының бел алуы
жақсылықтың лебіндей сезілді. Көптен қиялда жүрген ойларының көрінісі
іспетті түйсінді. Пендешілікпен қос алақандарын ысқылаған бозбалалар
қолдары ғұмыр бойы жетпей келе жатқан байлардың бозжорғаларын, асау
арғымақтарын тартып мініп, қиқу салды, даланы дүбірге бөледі. Жаңа
өкіметтің өкілдері: Үстем таптың уақыты жетті, бұған дейін сендер ол
озбырлардың асыра сілтеушілігі салдарынан қара су ішіп келдіңдер, сол
себепті де жаңа өкіметтің жолын ашып, жан-жақты қолдаңдар деп үгіттеді.
Былай қарағанда, езілген шаруалар мен жұмысшылардың құлағына жағатын ақыл.
Қаншама жылдар патшалық солақай саясаттың езгісінде жүріп, титықтаған
жандардың қатары күрт көбейді. Осыдан барып әлгіндей тасқынды үгіттің
нәтижесінде билік басына қолдары жете бастаған кедейлер Кеңес өкіметі үшін
жан беріп, жан ала бастады. Сол кезде партияның оқсыз атылатын, дегеніне
дөп тиетін саяси қаруы баспасөз екенін ешкім жоққа шығара алмас. Газетте
жарияланған ұранды мақалалар, жалынды сөздер мыңдаған адамдардың жүрегіне
шоқ тастап, оларды бір мақсатқа топтастыра бастады. Бұл уақытта партия
ісіне адалдықтың алғышарттарының жасала бастағаны мәлім. Көзі ашық,
көкірегі ояу небір азаматтар партия жендеттерінің қанды шеңгелінен оққа
ұшып жатты. Мұны солақай саясаттың көрсоқыр қолшоқпары тап жауларының
тамырына балта шаптық деп, кеуделеріне Қызыл жұлдыздарын таққаны, сонымен
жұртты сескендіргені белгілі.
Өлкедегі жаңа басылым- Жетісу ісші халық мұхбірі өкіметтің жұмысын
одан әрі жандандыруға насихат істерін барынша жүйелі жүргізді. Верный
қаласында, әрине, қызыл жағалылардың үстемдігі басым. Енді, міне, сол
Верныйда Әскери революциялық комитет құрылып, басшылықты партия өз қолына
алды. Осылайша 1918 жылы Қарулы күштер көптен күткен жеңісіне иелік етті.
Большевиктердің құрамында қазақ, орыс, ұйғыр, өзбек өкілдері бар. Сөйтіп,
Верныйдағы Әскери өкіметтің тек аты ғана қалған еді. Билеп төстеушілер ақ
бандыларды сағалады. Бұдан түк шықпасын біліп, сүлдері суға кеткендей күй
кешкендер шетелге қашып, зым-зия болды. Күн өткен сайын қоғамның
күрделілігі арта түсті. Сол қоғамды алға жетелеген қалың бұқараның
қозғалысы да небір арналармен жалғасын таба түсті. Осындай ағымдар мен дін
мен тілдің, өндіргіш күштердің өміршеңдігін, саясат пен саясаткерлердің
тыныс-тіршілігін баспасөз беттерінде нақтылы айқындай бастаған. Саяси-
әлеуметтік саладағы жетістіктермен қатар, жеңілістер де халықтың назарынан
тыс қалған жоқ . Бүгін ойлап отырсақ, желісі үзілмей, осы заманға ұласқан
сол кездегі қоғамдық оқиғалар баға жетпес тарих екен ғой. ∕1∕ Газетің
өзі−бір күндік, сөзі−мың күндік деген қанатты сөздің түпкі мәніне,
тереңдігіне тағы да көз жеткізесіз.
Газет өз уақытының перзенті болатын, сондықтан ол Кеңес өкіметінің
сойылын соқты. Уақыт талабына сай үгіт-насихат жүргізді. Халық
комиссариаттарының қаулы-қарарларын жариялап, Кеңес өкіметін сыртқы және
ішкі жаулардан қорғауға тынбай үн тастады. Газет бетінде тілшілердің ой-
пікірі, келелі кеңестері басылмаған. Партиялық нұсқаулар, Кеңес құрылымының
алғашқы заңдары, шаруашылық ұйымдарының шалағай шешімдері, кәсіподақтың
еңбекшілердің еркін қорғаудағы алғашқы алғышарттары жарияланып отырған.
Отаршылдық езгіден құтылдық деген жұмысшы-шаруалардың асқақ сезімі
олардың жаңа өкіметке деген наным-сенімдерін арттыра түсті. Еңбекші қауымды
осындай бір мақсатқа жұмылдыра білген газеттің ролі зор еді. Тасқа басылған
сөздің мұсылмандар үшін пайдасы мен пайымы да күшті болды. Верныйда Кеңес
өкіметі қызыл жалауын тіккен күннен-ақ газет өз идеяларын қалың бұқараға
жеткізуге жұмыла кірісті. Оның алғашқы шаралары бірден белгіленді. Қазан
революциясының мәні мен мазмұнын жеткізу тек газет арқылы ғана мүмкін еді.
Халық жиналған жерлерде партия жетекшілері жалынды сөздерін аянып қалған
жоқ. Иә, 1918 жылғы 3 наурызда большевиктердің қарулы көтерілісі Верныйда
өз қарсыластарын талқандап, толық жеңіске жетті. Сол күннен бастап олар өз
газетін ұйымдастыру мәселесін алға қойған болатын. Сөйтіп, сол жылы 8
наурызда орыс тілінде Заря Свободы (қазіргі Огни Алатау газеті)
дүниеге келді. Бұл газеттің 80 нөмірі ғана шығып, 1918 жылдың 18 маусымында
тоқтатылған еді. Өйткені, бұл газетте большевиктердің идеясына, ұғымына жат
ұлтшылдықты, дінді уағыздайтын материалдар жарияланып отырды. Бұл
газет көпшілік сұранысына ие бола бастады. Газет большевиктер партиясының
іс-қимылы мен жетістіктерін түбегейлі мадақтады. Ортақ жаумен бірлесе
күресуге шақырды. Аталмыш басылымда революционер-большевик Тоқаш Бокиннің
Қазақ жолдастар деген үндеуі жарияланды. Ол үндеуде қазақ халқының
алдында жаңа заманның есігі ашылғандығы түсіндірілді. Жаңа дәуірдің
жұртшылықты жарқын заманға бастайтыны, болашақта бұқара халықтың ұлы
мақсаттарға жететіндігі баса жазылады.
Контрреволюционерлердің Кеңес үкіметіне деген қарсы, жалған
пікірлеріне сенбеуге шақырды. Бұл Заря свободы газетінде қазақша басылған
алғашқы мақалалардың бірі еді. Коммунистік партия өзінің өкімін жүргізу
үшін ұлт мәселесін жан-жақты ойластырды. Белсенділерді ішке тартты. Ортақ
жауымыз− үстем тап деп ұрандады. Сондай ұраншылардың астына тақ беріп, ел
басқартқызды. Осылайша ұлт аймақтарында ұлт істері жөніндегі Халық
комиссариаты құрылды, бұл өзі көпсалалы ұйым. Соның бір бөлімі-
Мұсылмандар бюросы деп аталып, қолына саясатқа малынған қаламмен қатар
аңдаусызда маңдайға соғатын сойыл ұстатты.
Бірден қазақ тілінде газет шығару қиын еді, себебі, ол кезде қалада
полиграфиялық база да жоқ еді, қазақ тілінде жазатын кадрлардың басын да
қоса алмады. Тек орыс тілді газет редакциясы жанынан қазақ тілінде материал
әзірлейтін арнаулы бөлім ғана құрылып, ол өз тілімізде ақпарат құралын
шығарудың дайындық жұмысын жүргізді. Көп ұзамай қазақша газеттің іргетасы
қаланды да, 1918 жылдың 21 маусымында оның тұңғыш нөмірі жарыққа шықты. Ол
Жетісу ісші халық мұқбірі ( дұрысы Жетісу еңбекші халқының хабаршысы)
деп аталады. Осы өңірдегі тұңғыш қазақ газеттерінің редакторы болып
Сабыржан Шәкіржанов тағайындалды. Редакциялық ұйымға алты адам бекітілді,
оның құрамына большевик Сабыржан Ғаббасов енгізілді. Бұрын Айқап
журналына тілші болып, журналистік тәжірибе жинақтаған ол газет шығару
ісіне көп көмек көрсетті. Сөз жоқ, ұлт тіліндегі бұл газеттің сол
тұстағы маңызы ерекше. Дербес басылым игілікті істің бастауы еді. Кеңес
өкіметінің мақсаты мен рөлін, саяси бағыттарын бұқара халыққа жеткізудегі
маңызы ұшан-теңіз.
1918 жылдың 17 маусымында Жетісу облысы соғыс жағдайында деп
жарияланды. Себебі, Семей жағынан ақ гвардияшылар шабуыл жасап келе жатты.
Сөйтіп, Солтүстік Жетісу майданы құрылды. Міне, осындай соғыс қаупі төніп
тұрған жағдайда Мұхбір газеті алғашқы нөмірлерінен-ақ майдан тақырыбына
үлкен мән берді. Біздерге азамат соғысында атақты Черкасск қорғанысына
қатысушылардың ерлік істері аян. Солтүстік майданның бөлімдері Лепсі
уезінен оңтүстік жаққа қарай аттанып кеткен кезде бірқатар селолар мен
ауылдардың еңбекшілері қорғаныс ауданын құрды. Сөйтіп, жауынгерлерінің саны
5 мыңға жеткен, Черкасск қорғанысына қатысушылар бір жылдан аса−1918 жылдың
тамыз айынан 1919 жылдың 14 қазанына дейінгі уақыттың ішінде күші сан
жағынан көп басым атаман Анненковтың ақгвардияшыларының шабуылына төтеп
береді. Мұхбір газетінде черкасшылардың осындай ерлік істері жайында
хабарлар жиі басылып тұрды. Сөйтіп, Анненков 1919 жылдың қаңтар айында
әскерімен Семейден шығып, Жетісу өңіріне қарай беттейді. Себебі, оған
қайткен күнде де атақты Черкасск қорғанысын қиратып, одан әрі Алматы мен
Ташкентке шабуыл жасау бұйырылған. Ақтардың алғаш табан тіреген жері
Үшарал елді мекені болатын. Мұхбір газетінің жазуынша, бұл селоның
мұжықтары Анненковты нан мен тұзбен құрақ ұшып қарсы алады. Бірақ жау
мұжықтарды шауып өлтіріп, мал-мүліктерін тонап әкетеді. Жетісу ісші халық
мұхбірі газетінде черкастықтардың ерліктері туралы бұдан басқа да көптеген
материалдар жарияланған. Мысалы, басылымның 1919 жылғы 6 мамыр күнгі
нөмірінде: Андреевка селосының түбінде Ярушиннің отряды талқандалғанан
кейін, Черкасск қорғаныс партизандарының көпшілігі Анненковтың әскеріне
қарсы шабуылға шықты. Сөйтіп, Осиновка мен Герасимовка селоларының екі
аралығында қырғын соғыс басталды. Бірнеше сағатқа созылған ұрыста жау жағы
басымдылық көрсетіп, партизандар кейін шегінуге мәжбүр болды- деп шындықты
көрсете отырып, жергілікті тұрғындар тарапынан көмек сұраған.
Енді газеттің жайына келетін болсақ, басылым редакторының айтуынша,
бастапқы кезеңде газеттің тілі татар тіліне ұқсастау еді. Өйткені, редакция
ұйымында бірде-бір қазақ болмаған. Кейін әріп теруші мен газет ұжымына
қазақтар келді. Ақыры газет таза қазақ тілінде шыға бастаған. Бұл газет
Жетісудағы қазақ халқына, сонымен бірге ұйғыр, дүнген, татар, өзбек
еңбекшілеріне кеңес үкіметінің мәні мен маңызын насихаттап, оларды жаңа
өмір құру жолындағы күреске шақырды. Сөйтіп, Жетісудағы тұңғыш газет
Мұхбірдің 41 нөмірі шығып, тоқтатылды. Дүниге алғашқы қарлығаш болып
қанат қаққан облыстық басылым уақыт көшіне бірте-бірте өзіндік даму жолына
түсті. 1918 жылдың 5 желтоқсанында облыстық Ұлт істері бөлімінің
мәжілісінде Жетісу ісші халық мұхбірі газетінің мәселесі қаралды. Оның
алдында тұрған кезекті міндеттерге сай жұмыс арналары анықталды. Содан
алқалы түрде ақыл қорыта келіп, күн тәртібінде:
А) Газеттің атын өзгерту;
Б) Газетті жүйелі шығару, яғни шығатын күнін белгілеу;
В) Редакция ұжымының алдындағы міндеттер;
Г) Газетті таратудың өзіндік жүйесі. ∕ 2 ∕
Дәл осы кезеңде жан-жақтан анталаған ішкі және сыртқы жаулардың
ықпал-әсерінен елдің іші әлі де теңіздей толқулы еді. Жас кеңес
республикасы үшін насихаттық құрал, оның ішінде газеттің ықпалы бұл шақта
аса орасан болды. Неге десеңіз, іштей халықты күнделікті азғырған
контрреволюция ықпалы күшейе түссе, сырттай одақтас дұшпандар жан-жақтан
шабуыл жасап, ел бірлігіне ерекше нұқсан келтірді. Ыдырау бел
алды.Топырлағандардың арасынан ағы мен қызылын жыға ажырата алмаған
азаматтар күнара өзгерген өкіметке уақыт екпінімен өтіп отырды.Насихатты
барынша үдеткен кеңес үкіметі жалпы халықты бір мақсаттағы күреске барынша
жұмылдырып бақты. Бұл тұста үгіт-насихат жұмысының ең пәрменді құралы−газет
болды.Сондықтан да ол газетті аралас тілде емес, таза қазақ тілінде шығару
мәселесі күн тәртібіне қойылды. Газеттің сол кездегі редакторы Сабыржан
Шәріпжанов өзінің ой-пікірін ортаға салды. Сөздерін түйіндей келе, бұдан
былай дербес газет шығаруға мүмкіндіктерінің бар екендіктерін тілге тиек
етті. Осындай лебіз білдіре келіп, бұдан былай газеттің аты Көмек болып
өзгертілсін деген ұсыныс білдірді. ∕3 ∕ Мұны редакция ұжымы толық
мақұлдады. Себебі, Жетісу ісші халық мұхбірі басылымының қазақ ұғымынан
мүлдем алыс жатқаны және тілінің шұбаланқылығы алға тартылды. Оның үстіне
әріп терушілердің техникалық қиындықтарға душар болып отырғандығы баршаға
аян еді. Осыдан барып мәжілісте редактордың ұсынысы бірауыздан қуатталды.
Облыстық Ұлт істер бөлімі: Газет аты Көмек деп аталсын, ал газеттің
саны 1500 дана болып, халыққа тегін таратылсын деген қаулы қабылдаған.
Көмек газетінің алғашқы нөмірі Мұхбірдің жалғасы ретінде 1919
жылғы 1 қаңтардан бастап шықты.
Аталмыш қаулыда бас көтерілгендей Верный қаласында Көмек газетінің
алғашқы саны жарық көрді. Осы жолы шығарылған 1500 данасы Жетісу өлкесін
тегін аралап кетті. Міне, осы кезден бастап басылымның көлемі тұрақтанды.
Ал таралымында әр уақытта түрліше ауытқулар болып тұрды.
Жетісу ісші халық мұхбіріне қарағанда мына жаңа басылым жаңалықты
көп әкелді. Басылған материалдардың да сапасы едәуір жақсара түсті. Бір
сөзбен айтқанда ілгерілеушілік басым. Шығарушыларда да құлшыныс мол,
ертеңге деген үміт оты маздады. Бұрынғыдай газет жергілікті партия, кеңес,
кәсіподақ, шаруашылық орындарының қаулы−қараларын болсын−болмасын баса
бермей, сұрыптап маңыздылығына, қажеттілігіне, заңдылығына қарай жариялады.
Басылым дәл осы тұста уақыт көшіне кәдімгі кербестідей ілесе бастаған еді.
Жаңа өкіметтің алға қойған мақсаттарын жүзеге асыруға қажетті материалдарды
жүйелі түрде жариялай бастады. Газеттің қызметкерлері−саяси уақыттың дем
берушісі. Ақ дегені алғыс, қаралағандары қарғыс болып, ел ішінде өзіндік
беделге ие бола бастады.Сонымен қатар, басылым жас мемлекеттің шаруа
жүргізудегі тың деректерін тиянақты түрде түсіндіре білді. Бұған қоса күнбе-
күн болып жатқан небір саяси-әлеуметтік өзгерістерді мейлінше нақтылықпен
жеткізіп отырды. Бұл тұста газет негізінен алғанда үш бөлімнен тұратын.
Олар−ресми бөлім, жай бөлім және жеделхаттар бөлімі деп аталатын. Үш бөлім
өз істерін бір-бірлерімен жарыса шығармашылықпен жүргізді. Ел туралы, жер
туралы кеңінен жаза отырып, жаңа көзқарастағы адамдардың қалыптасуына жете
мән берді. Халықты бірлікке, Кеңес үкіметінің болашағына иландырып, мәуелі
бәйтеректің жемісі мол болатындығын жан-жақты жазды. Басылымның ең
басты тақырыбы− Қызыл гвардияшылардың ерлік істерін барынша баса көрсету
еді. Оларды көпірте мадақтай отырып, Қызыл гвардияшылардың қатарын
жергілікті халық есебінен көбейту, сөйтіп оны барынша насихаттады.
Жергілікті ұлт өкілдерінің ерлігі кеңінен жазылды. Ол тек газет бетінде
ғана емес, кезкелген халық көп жиналған ортада, шешендер сөз алғанда
мадақталғанның үстіне мадақталды.
Газеттің алға қойған мақсаты − Қызыл әскер қатарына кірген әр
азаматтың адалдығы, жас мемлекеттің туын жоғары ұстауға деген ықыласы еді.
Мұнда газет замандастарын әркез адалдыққа, қырағылыққа, қоғам орнатуда
саяси сауаттылыққа шақыра білген. Газет−оқырманымен газет. Ендеше, сол қиын-
қыстау шақтың өзінде облыстық басылым оқырмандарымен тығыз қауышып, бір
алтын қазыққа байланғандай күй кешкен. Бұл оның келешектегі көшпелі
істеріне сөз жоқ негіз қалағаны мәлім. Жалпы алған уақытта, Көмек
газеті өз дәуірінде алдына қойылған қыруар міндеттің үдесінен табыла білді.
Газеттің аты сан өзгерді. Ол 1924 жылғы 4 қаңтардан бастап Ұшқын
деп аталды. Дүниеде мәңгілік ешнәрсе жоқ. Олай болса газеттің аты да
өмірлік емес. Жетісу өлкесіндегі газеттің атын Ұшқын деп қайталай атауын
сол кездегі белсенділер бірауыздан мақұлдады. Сөйтіп, кешегі Көмектің
орнына партия жетекшілерінің сенімді қолғанаты Ұшқын басып, қайталай
жаңғырды. 1920 жылдың бастапқы айларында Кеңес өкіметі ішкі және сыртқы
жауларды ойсырата жеңіп, бейбіт өмірдің бірте-бірте қалыптаса бастаған шағы
еді. Еңбекші халықты жұмылдыруда газеттің алға қойған міндеттері бірте-
бірте орындала бастады. Басылымның жалынды сөзі жас өкіметке, қоғам
қайраткерлеріне жарық жұлдыздай нұрын септі. Қалың бұқараны тұтастай бір
идеяға жұмылдыруда газет, сөз жоқ, теңдессіз рөл атқарды. Жарияланған
материалдардың сапасы жақсарғанның үстіне жақсарып, нағыз үгіт-насихаттық
мән-мағынасындағы биіктікке көтеріле білді.
Сонымен Ұшқын газеті алғашқы санынан бастап-ақ партияның ішкі
саясатын жүзеге асыруда қолғанат бола білді. Қызыл Армияның құрамындағы
өндіріс мамандарын алмастыру үшін жергілікті жердің өкілдерін көптеп
тартуға тура келді. Әскери қызметке алу ісін халыққа түсінікті тілмен терең
ұғындыра білді. Газет кез-келген игілікті істердің бәрінде партияның
басқаруымен, партияның тапқырлық, іскерлігімен діттеген жерінен шыға білді.
Газет облыстық партия комитетінің шешімімен небір ұрандарды жиі-жиі басып
отырды. Онда партия қатарын білгір, жас коммунистермен толықтырып отыруға
шақырды. Жас белсенді партия мүшелерінің тындырған шаруалары мадақталып,
өзгелерге үлгі тұтылды. Сонымен бірге газет сол уақыттағы тап жауларының
тумасы немесе баласы мүшелікке өтіп кетпеуіне назар аударып, бұл реттегі
материалдарға молынан орын берді. Онда солшыл, зұлым элементтердің партия
қатарына өтіп кетпеуін сақтандыра жазды. Басылым кедей мәселесін жүйелі
түрде көтеру арқылы ұсақ буржуазиялық мінез−құлыққа жиіркене қарауға сара
жол сала білді. Ғасырлар бойына қалыптасқан рулық, туыстық, ағайындық
әдеттерінің тамырына балта шабудың бастамасын газет мақалаларынан жиі
кездестіруге болады. Газет ел тіршілігіне көңіл бөлді. Ондағы болып жатқан
ұлы өзгерістерді айны − қатесіз көз алдымызға елестете білді. Ең бастысы,
оқырмандарына жалған сөз айтуға бармады. Болып жатқан өзгерістердің өтірігі
мен шынының ара-жігін ажырата білді. Кемшілік атаулыны таразылай білді.
Осылайша Ұшқын газеті өзінің шығармашылық айдындағы ізгілікті
ізденістерінің арқасында бұқара халықтың сүйіспеншілігіне бөленді,
партияның сенімді қолғанатына айналды. Басылым елдің тек ішкі жағдайларымен
ғана шектеліп қалмады, айналада, сыртта не болып жатқандығын үнемі назардан
тыс қалдырмады. Колчак Иркутск түрмесінде өлтірілді, Ферғанадағылар
Кеңес өкіметіне қосылды, Оңтүстікте Деникин армиясы екіге бөлінді, өзі
Қара теңіз үстінде қашып жүр, Жапондар-американдар Владивостоктан қашты,
француздар Одессаны қалдырды, Англия жұмысшылары Кеңес өкіметін тануды
талап етеді атты мақалаларда жоғарыда аталған мәселелерді барынша
жеткізді. Міне, осыдан-ақ, газет аясының кең, тақырыптарының бай екендігін
байқаймыз. Мыңдаған оқырмандары да байтақ өлкенің әр шалғайынан хабарлар
беріп тұрған. Редакция алқасы өз тарапынан да ішкі жұмысты ұйымдастыруда
өзіндік өрнек таба білген. Сондықтан да болар, газеттің қалың бұқарамен
арадағы байланысы одан әрі өрістелген. Ел ішіндегі белсенділердің сөздерін
беру арқылы жалпы көпшілікті іске илануға баулыған. Өткір де орнықты
сөздерінің бәрі дерлік нысанаға дөп тиіп, ел еңсесінің көтерілуіне септігін
тигізгені анық.
Басылымның мұндай талпынысын байқаған партия органы оларға деген
сенімдерін одан әрі күшейтті. Кадрмен де, материалдық-техникалық жағымен де
қолғабыстарын аяған жоқ. Түсіністік қалыптасқан жерде шаруаның ұршықтай
иіріліп кете баратындығы бар емес пе?! Газет Көшпенділіктен-
отырықшылыққа! деп ұран шақырып, шұрайлы жерлерге шаруаларды
қоныстандыруға шақырды. ∕4∕ Осы орайда облыстық атқару комитетінің Ұлт
істері бөлімінің бастығы Ораз Жандосов алғашқы ауылдарды белсенділік таныта
отырып ұйымдастырды. Жетісу өңірін аралап, елге отырықшылықтың маңызы мен
қажеттілігін егжей-тегжейлі түсіндірді. Осыдан барып алғашқы серіктестіктер
дүниеге келе бастады. Ол өзінің кезекті мақаласында: Отырықшылық-
мәдениеттіліктің тірегі деп жарғақ құлағы жастыққа тимей, елді бірлік пен
тірлікке, ынтымаққа шақырды.
Журналистердің материал жинауы да үлкен мәселеге ұласады. Үнемі
кеңседе отыра бермей, өзгеріс атаулының бел ортасына барғанға не жетсін.
Сондықтан да олар ел аралап, ауыл − ауылға шығуға көп ұмтылатын. Бар
көліктері ат арба ғана еді. Таңнан жолға шыққан журналистер кеш бата
діттеген жерлеріне жетіп, сығырайған май шамның аясында газет тапсырмасын
тындыратын. Міне, осылайша олар қазақ баспасөз тарихының сол кездегі алтын
парақтарын өздерінің қажыр-қайрат, білім біліктерімен жаза білді. Үлкен
нәтижеге ұмтылған жанның жұмысы қашан да көзге ұрып тұрады. Мәселен,
қарымды қалымгер Сабыржан Шәріпжанов Жетісу ісші-халық мұхбірі, Көмек ,
Ұшқын газеттері арқылы қазақ халқына жаңа кезеңге қатысты тың ойлар
тастап, салауаттылыққа, парасаттылыққа көпшілікті баулыды. Өзінің жеке
басының үлгісімен сол шақтағы көптеген, енді ғана журналистік жолға түскен
талаптыларға өнеге көрсетті. Сондықтан да біз С.Шәкіржановты қазақ
баспасөзінің тарихындағы айтулы тұлғалардың қатарына жатқызамыз.
Сөзімді тұжырымдай айтар болсам, Ұшқын газеті Кеңес өкіметінің
қалыптасуының ең бір ауыртпалықты да кезінде шығып тұрды. Өзінің алдына
қойылған міндеттерді орындау тұрғысынан келгенде, басқа басылымдарға
қарағанда оқ бойы озып шықты. Оны басылымның тарихынан сыр шертер сарғайған
сандарын парақтай отырып, әбден байқайсыз. Байқайсыз да, қазақ баспасөзінің
сол таңдағы үлкен бір бұтағы−Ұшқынның шын мәнінде ұшқындай білгендігіне
дән риза боласыз.
1920 жылдың 1 қарашасынан бастап Ұшқынның орнына Бұқара газеті
шығарыла бастады. 1921 жылдың наурыз айына дейін ұйғыр тілінде оның 17
нөмірі жарық көрді. Редакторы Исмайыл Тайыров еді. Бірақ 1921 жылы
партияның жаңа экономикалық саясатқа көшуіне байланысты бұл басылым да
шығуын тоқтатты да, орнына К.Абдуллин редакторлық еткен Кедей еркі газеті
келді. ∕5∕ Осылай аталған газет 1921 жылдың 20 наурызында жарық көрді. Арғы-
бергі дуалы ауыздар қазақ баспасөзінің қарашаңырағы деп мақтан тұтар бұл
облыстық газет шын мәнінде тұңғыш еді. Қашан да тұңғыштың жолы ауыр болған.
Аталмыш басылым да бой көтеріп, еңсе түзеп кеткенше талай тар жол,
тайғақ кешулерді бастан өткерген. Сонымен газет 1921 жылы 20 наурызда
алғашқы санын оқырмандарына ұсынды. Қақ маңдайына: Жер жүзінің
еңбеккерлері, бірігіңдер! деген шақыру берілген. Бұл оның бұған дейінгі
басылымдардан ең басты бір ерекшелігі. Басылым атының ауыстырылуының да,
әрине, өзіндік себептері болған. Алдымен таза қазақ тілінде оның басылуына
деген ел ішіндегі сұраныстың артуы болатын. Бұған дейінгі Жетісу ісші
халық мұхбірі, Көмек, Ұшқын, Бұқара газеттерімен салыстырмалы түрде
алғанда атқарар жүгі де бірінші күннен бастап салмақтанып кете барды. Бұған
дейінгідей, ондағы жарияланатын материалдар татар, өзбек, ұйғыр тілінде
емес, таза қазақ тілінде араб графикасымен аптасына екі мәрте шығып тұрды.
Мұнда айрықша бір мақалада жарияланып тұрған. Оның аты Нұсқау деп
аталады. Негізгі мақсат−мүдесі түсіндірмелік, нұсқаулық, бағыттаушылық еді.
Көлемінің өзі көп нәрсені байқатады. Басылымның бірінші бетін толықтай
дерлік емін-еркін алып жатыр. Ондағы айтылатын ой-пікірлердің төркіні көп
ретте Қосшы одағының іс-қызметін талдау, олардың алған беттеріне баға
беру, ара-тұра араларына кіріп кеткен арам пиғылдарды аластауға келіп
саяды. Нақтылы міндеттер сол кездегі қоғам дамуының ыңғайына қарай
қойылған. Бұл басылымның алғашқы санын шығаруға жауапты Ч.Чинасилов деген
азамат болған. Ол өзі қол қойған. Алайда, іс жүзінде басылымның редакторы
Қ.Абдуллин еді. Кейінгі сандарында К.Абдуллиннің редактор ретіндегі аты-
жөні тұрақты келтіріліп отырған. Редактор көзінің қырағы, оның белсенді
басшы екендігі жарияланымдардың қай-қайсынан да байқалып тұрады. Әр сөздің
түпкі мәніне зор мән берілген. Оқырмандармен ашық әңгімеге баса ден қояды.
Қалың бұқараға сенім арта отырып жазу тәсілін барынша әрлей түскен.
Осылайша облыстық партия ұйымының қолқанат органы бола білген басылым, үгіт-
насихат жұмыстарын барған сайын жандандыра білген.
Газет экономика мен мәдениетті жарыстыра жазумен қатар, бұдан былайғы
шақта жеке авторлардың шығармашылықтарына, олардың қаламдарынан туған
әңгіме-өлеңдеріне орын бере бастады. Міне, осы тұста газет жұмысына
дауылпаз ақын, әрі қарасөздің су жорғасы Ілияс Жансүгіров араласа бастайды.
Алғашқы күннен бастап-ақ оның алғыр ой, терең пікірлері газет бетінің нәрін
де, сәнін де келтіріп жіберді. Ағаш көркі−жапырақ, адам көркі−шүберек
демекші, газеттің безендірілуінің, жан-жақты айшықталуының көз тартарлық
дәрежеге көтеріле бастауы да, міне, осы шақ. Жаңадан небір тың айдарлар
шыға бастады. Атап айтар болсақ, Ішкі хабарлар, Сыртқы хабарлар,
Жетісу жаңалықтары, Құс ұяда не көрсе, соны ілер, Мал шаруасы
жайынан, Телеграммалар атты айдарлар жұтынып, бірден көзге ілінеді.
Бірте-бірте газет материалдарының тақырыптарды қамту аясы да ұлғая берген.
Ілияс Жансүгіров секілді авторлардың жиі шығуы басылым сапасын да биік
деңгейге көтерді. Тың тақырыптар есігін айқара ашқан. Бұл дегеніңіз,
біріншіден, қарағайдай қалың оқырманның басылымға деген ынта-ықыластарын
аударған. Екіншіден, сол оқырмандардың өзі ойды ойға жалғап, қолдарына
қалам алып, белсенді күйге енген. Демек, газет пен оқырман егіз деген
ұғымның растығы дәлелденді.
Кедей еркі газетінде фельетондардың алғашқы жұрнақтары пайда бола
бастаған. Басылымның сарғайған беттерін парақтай отырып, бұл дүниелерді
кезіктіреміз. Сонымен қатар, поэзиялық туындыларға да қол сермей бастаған.
Осынау фактілерді ауызға ала отырып, газет бірден кемеліне келіп, шығып
жатыр деп айта алмас едік. Әйткенмен де, көптеген тың бастамаларға қанат
қағып, құлаш сермеуі, сол жолда қиын да қияметті қиыншылықтардан тайсалмай
өтуі көңілге көп қуаныш ұялатады. Енді бір сүйсінерлігі, республикада
жастар газетінің алғашқы саны өмірге қанат қаққанда, бірінші болып құптаған
да осы басылым. Сол жолғы материал газеттің аса көрнекті жеріне беріліпті.
Мақаланың аты−Жас Алаш деп аталады. ∕6∕
Ұшқыр уақыт талабын дөп басып, заман үніне ілесе білген Кедей еркі
газеті осыншама кейін тартар қиындықтарға қарамастан қазақ баспасөзінің
туын көтеруші дәрежесінде қалды. Оқырмандарының шын мәніндегі сүйіктісіне
айналды. Басылым қаншама қиын-қыстау жағдайларды бастан кешірсе де, өз
уақытының үніне айналды. Большевиктер партиясының маңызды іс-қимылдарын,
соқталы-соқталы құжаттарын, партиялық белсенділердің елдің тұрмыстық әл-
ауқатын жақсарту жолында атқарып жатқан игі істерін жан-жақтылы көрсете
білуде, өзінің рөлін көңілдегідей атқарды. Бұқара қауымды социализм рухында
тәрбиелеуде, білімі мен білікке бастауда кедей-кепшік, әйел теңдігін
жүйелеп жазудағы облыстық басылымның өзіндік ізденістері мен қол жеткен
табыстары ерекше атап айтарлықтай.
Газетте сыни материалдар да бой көрсетті. Ондағы сын-ескертпелер жер-
жерге тарап, мінді түзеудің тезіне айналды. Редакция қызметкерлерінің жеке
бастарын ойламай, ортақ іске ынталарымен кірісулерінің арқасында алынған
міндеттер ойдағыдай жүзеге асып жатты. Қашан да басылым партияның оң
қанатында жүрді. Партияның жалпыға ортақ принциптерін толық меңгерді. Сол
жолда әбден еңбек етті, тер төкті. Әр мақала мыңдаған оқырмандарын
әділеттікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке шақырып тұрады. Жетісу облыстық
баспасөзінің есею, ертеңге құлаш сермеу тарихында 1922 жылы айтарлықтай
өзгерістерге толы болды. Себебі, Кедей сөзі газеті осы жылдың тамыз
айының 18-жұлдызынан бастап Тілші деген жаңа атпен өмірге жолдама алды.
Міне, сол күннен бастап басылым тарихының жаңа бір баспалдағы өрледі. Оның
алғашқы редакторы Сәдуақас Оспанов болды. Алты нөмірі шыққанан кейін ол
кісінің орнына редактор болып баршамызға белгілі Сара Есова тағайындалды.
Ол газет шығаруды одан әрі жалғастырды.
Облыстық басылымның қоғам дамуына орай алға қойылған міндеттердің
шешімін табуы үрдісінде атының мезгіл-мезгіл өзгеріп отырғандығы аян.
Сонымен, енді облыстық Тілші газеті өзінің ғұмырын бастады. Сара Есова
апамыздың Ардақты оқушыларға деген мақаласында келешегіне үлкен үміт арта
отырып, былайша тұжырым жасаған: Тілші газетінен күтіп отырған үмітіміз
зор. Ұлтына көшбасшы, адасқанға жол басшы, ашыққанға көмекші, ауырғанға
жәрдемші, хақиқатты асырмайтын, қиянатты жасырмайтын ер көңілді, ер
жүректі, аянбай−тартынбай шын сөйлейтін ел тілі, ел тілшісі болғай-дейді.
Облыстық басылым өзінің күнделікті іс-қызметінде жоғарыдан берілген
нұсқаулардың аясында еңбек етуге жете мән берген. Білім беру жүйесін,
халықтың әл-ақуатын арттырудағы алғашқы талаптарды барлық жарияланымдарда
қамтуға ұмтылған. Әйел теңдігі мәселесі ерекше қозғалып отырған. Сол тұста
жаңадан ендірілген Жетісу ішінде, Аймақ ішінде атты айдарлар аясында
ұшқыр да мәнді мақалалар көрініс бере бастады. Міне, осыдан-ақ Тілшінің
алғашқы сандарының өзінен қалың оқырманға жаңалықтың лебі есіп отырғандығын
аңғарасыз. Көкейкесті мәселелер оқырманның ойларынан шығатындай дәрежеге
көтеріле білген. Әсіресе, тәрбиелік мәні бар, білімге шақырған мақалалар
мазмұны тұрғысында айрықша байып отырған. Оқып отырсаңыз, мақалалар
тіліңізді үйіреді, көзіңіз тоқтамастан келесісіне ауыса бересіз. Бір
сүйсінерлігі, мақалалардың бәрі дерлік қысқа да нұсқа. Тілі де жатық әрі
түсінікті. Облыстық басылымның алғашқы буындарымен салыстырғанда , көш
ілгері кеткендігін бірден байқайсыз. Тіпті тілі мен сөйлем құру
деңгейлеріндегі ерекшеліктің өзі тайға таңба басқандай, менмұндалап тұрады.
Газеттің редакциясына келіп түскен татар, өзбек тіліндегі аралас
материалдар сол мезетте қазақ тіліне аударылып, әбден редакцияланып барып
басылатын болған.
Тілші газеті өзінің түпкі қызметі−насихаттық құралдың қайнар көзіне
айналды. Бірте-бірте жас елдің буынын бекітуге барша саналы ғұмырларын
арнап жүрген белгілі жандар газетке көбірек атсалыса бастады. Мысалға, Ораз
Жандосов бұрынғыдан да қалам сілтесін көсілте түсті. Айталық, оның
Төңкеріс комитетінен атқару комитетіне өту, Кеңес өкіметі және ұлт
мәселесі, Нағыз бағытымыз атты мақалаларында елдің экономикасын көтеру,
отырықшылықты барынша жүйелі түрде жүргізу, оқу-ағарту саласын күнбе-күн
жандандырып отыру, жаңа мамандық игруге мүмкіндік ашатын ой-толғамдарын
терең тұжырымдаған. Қазақ әдебиетінде үлкен құбылыс ретінде мәңгілік орын
алған Ілияс Жансүгіровтың Тілші газетінде еңбек етуі, жай еңбек етіп қана
қоймай, әдебиет бөліміне басшылық етуі сол кездің өзінде үлкен мақтаныш
еді. Алғашқы күннен-ақ өрнек салған жалынды жырлары газеттің әрін ашса,
ойлы да діттеген жеріне дөп тиер мақалалары оқырманды өмірге ұмтылдырды.
Облыстық басылым тәлім-тәрбие мәселесін жоғары қойған. Осы мақсатта
облыстық басқару органдарындағы лауазымды жандардың мақалаларымен қатар,
беделді өзге авторлардың да дүниелерін жариялап отырған. Бұл ретте
оқырмандар үшін сол кезде мәні ерекше болған Қазақ-қырғыз тәрбиесі туралы
жарияланымды ерекше атар едік. Оның авторы-Міржақып Дулатов. Зерделі азамат
елдің кешегісі мен бүгінгісіне ден қойған. Облыстық басылым өнер мен
мәдениет мәселелеріне де жиі-жиі айналып соғып, тұщымды материалдар
жариялап отырған.
Тілші газеті әу бастан бергі көтеріп келе жатқан мәселесі− ауыл-
село тілшілерін көптеп тартуды назардан шығармаған. Бұл іске партия, кеңес,
комсомол белсенділері, ақын-жазушылар атсалысты. Шамғали Сарыбаев, Қажым
Басимов ұдайы қалам тартып, газетте көптеген уақыт талабына сай мәселелер
көтерді. Бұл газет халық қамын терең бойлады. Бұқарамен тонның ішкі
бауындай байланысты. Сара Есова Жетісу газетінде 1968 жылы жарияланған
Бел белестер атты мақаласында: Жиырмасыншы жылдары...Ел өмірінде ұлан-
асыр істер, Кеңес өкіметі үшін табанды күрестер болғаны мәлім. Қоғамдық
дамудың мұндай сипаты Жетісу өлкесіне де тән еді. Ол кезде Жетісу
облыстарына осы күнгі Алматы, Талдықорған, Қырғызстанның Фрунзе, Қарақол,
Нарын уездері қарайтын. Осы айтылған облыста большевиктік сөзді таратып,
Кеңес үкіметінің саясатын насихаттайтын бірден-бір газет Тілші болды...-
деп мақтанышпен еске алған. Бұл басылымның өмірі ұзақтау болып, 1929 жылдың
соңына дейін үзбей жарық көріп тұрды.
1930-1932 жылдардағы ашаршылық зардабынан халқымыз еңсесін енді
көтере бастаған кезде 1935 жылы Алматыда Сталин жолы деп ат таққан
облыстық газет дүниеге келді. Оның алғашқы редакторы белгілі жазушы Жақан
Сыздықов еді. ∕7∕ Алғашқы санынан бастап-ақ Жетісу өңірінің тыныс-
тіршілігі, партияның алға қойған орасан зор міндеттері, сауатсыздықты жою,
жастар тәрбиесі және өзге де тақырыптар назардан тыс қалмады. Сталин жолы
күрделі уақыттың күңгірт пернесін ашуға барынша тырысты. Алайда, цензураның
қадам бастырмайтын жүйесі аяқтан шалды. Домалақ арыз аршындап азаматтарға
тұсау сала бастады. Үлкен бір жазалағыш кезеңнің келе жатқандығын біреу
сезсе, біреу сезбеген еді. Содан 1935 жылы газеттің басшылығына жазушы
Хасен Өзденбаев тағайындалды. Білікті журналист, алғыр ұйымдастырушы газет
жұмысын жетік меңгерген азамат еді. Ол күнара шығатын газетті жетісіне бес
рет елге таратуға қол жеткізді. Көлемі шағын еді, оны да ұлғайтты. Редакция
қызметкерлерін талап қойғыштығымен ширата түсті. Шығармашылық ұжымның ісі
бір жүйеге түсті. Сталин жолы газетінде ел өмірі кеңінен көрініс тапты.
Аталмыш басылым ең алдымен оқырмандармен арадағы
ішкі байланысты жақсарта түсті. Ауылдағы жаңа салт-дәстүрді аса
белсенділікпен мадақтады. Оның үстіне бұл тұста дүниені дүр сілкіндірген
социализм жүйесі әкелген жаңа дәстүрлер ел арасына кеңінен бойлай түскен
еді. Әрине алдыңғы шепте ұрандап партия комитеттерінің жауынгерлері жүрді.
Олар елдің рухын көтеруге ұмтылды. Газеттің сарғайған беттерін парақтап
отырар болсаңыз, сан-салалы өндіріс орындары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz