Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері
КІРІСПЕ 4
1 Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері 7
1.1 Инвестициялардың әлеуметтік.экономикалық мәні, құрылымы,
түрлері 7
1.2 Инвестициялар елдің экономикалық дамуының құрамдас бір
бөлігі ретінде 13
1.3 Қазақстанда инвестициялық қатынастардың даму тарихы және
оның инвестициялық климатқа әсер етуі 17
2 Қазақстан Республикасының инвестициялық жағдайын талдау 26
2.1 ҚР инвестициялық климатын және инвестициялық процестер
жағдайын талдау 26
2.2. Шетелдік инвестициялар мен халықтың жұмысбастылығы арасындағы өзара байланысының талдауы 37
2.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестердің дамуы мен тенденциялары 43
3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестерді
жетілдіру 49
3.1 Қазақстан экономикасына инвестиция тартудағы болатын
кедергілерді жою жолдары 49
3.2 ҚР инвестициялаудың мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру 52
ҚОРЫТЫНДЫ 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
1 Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері 7
1.1 Инвестициялардың әлеуметтік.экономикалық мәні, құрылымы,
түрлері 7
1.2 Инвестициялар елдің экономикалық дамуының құрамдас бір
бөлігі ретінде 13
1.3 Қазақстанда инвестициялық қатынастардың даму тарихы және
оның инвестициялық климатқа әсер етуі 17
2 Қазақстан Республикасының инвестициялық жағдайын талдау 26
2.1 ҚР инвестициялық климатын және инвестициялық процестер
жағдайын талдау 26
2.2. Шетелдік инвестициялар мен халықтың жұмысбастылығы арасындағы өзара байланысының талдауы 37
2.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестердің дамуы мен тенденциялары 43
3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестерді
жетілдіру 49
3.1 Қазақстан экономикасына инвестиция тартудағы болатын
кедергілерді жою жолдары 49
3.2 ҚР инвестициялаудың мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру 52
ҚОРЫТЫНДЫ 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы метрді құрайды, бұл Батыс Еуропаның барлық мемлекеттерінің территориясына пара-пар көрсеткіш. Бұрыңғы Кеңес Одағы ресурстарының 60% орналасқан Қазақстанның потенциалы өте жоғары. Тәуелсіздік алғаннан кейін, еліміздің шаруашылығы мен өндірісі күрт төмедеп, халқымыздың әл-ауқаты күрт төмендеп кеткен болатын. Дәл сол кезде Қазақстанның алдында сырттан капитал тартудан басқа жол болмады деп айтса қателеспейміз. Өйткені, мемлекетте ірі кәсіпорындар мен зауыттардың қалыпты жұмысын сақтап қалатын меншікті ақша ресурстары болмады. Мұнай мен газдың, металдардың, көмірдің және т.б. мол қорына қарамастан, Қазақстанға потенциалды инвесторлар күдікпен қарады. Өйткені, тәуекел деңгейі өте жоғары болды. Кеңес Одағы ыдыраған соң, еліміздің қаржы жүйесі, заңнамалық базасы, саяси тұрақтылығы әлі де қалыптасып үлгермеген болатын. Алғашқы инвестор болып, 1993 АҚШ-тың «Шеврон» компаниясы әлемдегі ең ірі мұнай кен орындарының бірі Теңізді игеруге келді [1]. Осы уақыттан бастап еліміздің тарихында жаңа кезең басталды. Қазақстан экономикасы ең тез өсіп келе жатқан мемлекетке айналды. Инвестиция тарту көрсеткіші бойынша ТМД-да көшбасшы болды. Инвестициялар көмегімен еліміз тауар өндірісі мен шаруашылығын өз деңгейінде сақтай алмағанымен, өтпелі кезеңде біраз экономикалық жетістіктерге жетті. Қазір Қазақстанның шикізат ресурстары 8 трлн АҚШ долларына бағаланып отыр [2]. Бұл әлі жаңа инвестициялар тартуға потенциалдың өте жоғары екенін көрсетеді. Қазіргі жағдайда Қазақстан модернизация және экономиканың индустриалды секторын нығайту арқылы, өзінің дамуының жаңа сатысына шықты. Экономика дамуының жаңа сатысы қажет көлемде инвестициялық ресурстарды тартуды талап етеді. Қазіргі экономикалық жағдайды отандық шаруашылықта конъюнктуралық процестердің жақсаруымен, бірақ экономиканың нақты секторына керек қаражаттардың жеткіліксіздігімен сипаттауға болады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстанның әлемдегі неғұрлым бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы» жолдауында ұлттық дамудың барлық бағыттар бойынша басымдылықтарын анықтап берді. Олардың бірі – инвестициялық саясатты жетілдіру арқылы, инвестициялық ресурстарды тарту, соның ішінде шетелдік инвестицияларды тарту жолымен әлемдік экономикаға интеграциялану. Жаңа индустриалды мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономикаға өту процесі мемлекеттің инвестициялық процестерге белсенді араласуымен болған.
Менің таңдап отырған тақырыбымның өзектілігі инвестициялар Қазақстан экономикасының тұрақты дамуында маңызды рөл атқаратынында болып отыр. Қазақстан қазіргі уақытта инвестиция тарту бойынша үлкен жетістіктерге жеткені сөзсіз. Енді бұл инвестициялар Қазақстанның индустриалды мемлекетке айналу мақсатына барынша көп үлес қосуы керек.
Менің таңдап отырған тақырыбымның өзектілігі инвестициялар Қазақстан экономикасының тұрақты дамуында маңызды рөл атқаратынында болып отыр. Қазақстан қазіргі уақытта инвестиция тарту бойынша үлкен жетістіктерге жеткені сөзсіз. Енді бұл инвестициялар Қазақстанның индустриалды мемлекетке айналу мақсатына барынша көп үлес қосуы керек.
1 Исследование инвестиционной привлекательности Казахстана
2 Каскырбекова А. Развитие инвестиционного процесса в Республике Казахстан.- 2011
3 Массе П. Критерии и методы оптимального определения капиталовложении. – М., 2001. – С.24
4 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента, и денег. В книге Антология экономической классики. Книга, 1999.
5 Хейне П. Экономический образ мышления /пер. с англ. – М.: Дело, 1999. – С .574
6 Гитман Л.Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования /пер. с англ. – М., Дело, 1999. – С. 93
7 Матькин Ю.А. Инвестиционная деятельность в условиях перехода к регулируемой рыночной экономики в СССР // Экономика строительства, №11, 1998. – С.20
8 Миловидов В.Д. Паевые инвестиционные фонды. Москва, Анкил, ИНФРА. – М., 2005. – С.7
9 Қазақстан Республикасының «Шетел инвестициялары» туралы Заңы, 1994 жыл 27 желтоқсан.
10 Қазақстан Республикасының 2003жыл 8 қаңтардағы №373-II «Инвестициялар туралы» Заңы.
11 Оспанова М.Т., Мухамбетов Т.К. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы, теории, практики привлечения и использования. – Алматы, 2005 гл.1. – С.8.
12 Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции. – М: Финансы и статистика, 2001. – С.7.
13 Нурланова Н.К. Формирование и использование инвестиции в экономике Казахстана: стратегии и механизм. – Алматы: Гылым, 2005. – С.192.
14 Бланк И.А. Управление инвестициями предприятия. – М: Ника-Центр, 2003. – С.67.
15 Нурланова Н.К. Экономический механизм стимулирования инвестиционной активности // Известия НАН РК. Сер. Общественных наук. – 1995, №3. – С.27.
16 Орлова Е.Р. Инвестиции. Курс лекции. – М: Омега-Л, 2003
17 Тихомирова И. Инвестиционный климат в России: региональные риски. – М: Издатцентр, 1997. – С.101.
18 1990жыл 7 желтоқсандағы «КСРО дағы шетел инвестициялары туралы» Заңы
19 1995жыл 24 сәуірдегі № 2235 Қазақстан Республикасының «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы
20 1997 жыл 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының «Тікелей шетелдік инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы
21 Қазақстан Республикасы Президентінің « Тікелей отандық және шетел инвестицияларын тартуға экономиканың басым саласындағы тізімдемелерді бекіту туралы» Қаулысы, 1999 жыл 5 сәуір №3444
22 Stobaugh R. How to Analyze Foreign Investment Climates – Harvard Business Review, September – October, 1969
23 Toyne B., P. Walters. Global Marketing Management: A Strategic Perspective. Mass., Allyn and Bacon, 1998. – P. 53-78.
24 «World Investment Report 2000. GrossBorder Mergers and Acquisitions and Development». – UN, New York and Geneva, 2000. – P. 362-365
25 Инвестиционный рейтинг российских регионов // Эксперт, №39(155) 1998. – С.18-35
26 ҚР статистика Агенттігінің ресми сайты www.stat.kz
27 http://www.nationalbank.kz/cont/publish163756_8405.pdf
28 Казахстан в цифрах
29 Указ Президента РК от 06.03.2001 года N3444 “Об утверждении перечня приоритетных секторах экономики РК для привлечения прямых отечественных и иностранных инвестиций ”.
30 Бижанова Д. Прямые иностранные инвестиции в Республику Казахстан: вопросы эффективности. // Саясат –Policy № 5,2006 г.
31 Мауленов К.С. Государственное управление и правовое регулирование в области иностранных инвестиций в РК. // Жеты Жаргы, Алматы 2008 г.
32 Указ Президента РК от 05.04.2001 года “Об утверждении Правил постановления льгот и преференции при заключении контрактов с инвесторами, осуществляющему инвестиционную деятельность в проиоритетных секторах экономики
2 Каскырбекова А. Развитие инвестиционного процесса в Республике Казахстан.- 2011
3 Массе П. Критерии и методы оптимального определения капиталовложении. – М., 2001. – С.24
4 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента, и денег. В книге Антология экономической классики. Книга, 1999.
5 Хейне П. Экономический образ мышления /пер. с англ. – М.: Дело, 1999. – С .574
6 Гитман Л.Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования /пер. с англ. – М., Дело, 1999. – С. 93
7 Матькин Ю.А. Инвестиционная деятельность в условиях перехода к регулируемой рыночной экономики в СССР // Экономика строительства, №11, 1998. – С.20
8 Миловидов В.Д. Паевые инвестиционные фонды. Москва, Анкил, ИНФРА. – М., 2005. – С.7
9 Қазақстан Республикасының «Шетел инвестициялары» туралы Заңы, 1994 жыл 27 желтоқсан.
10 Қазақстан Республикасының 2003жыл 8 қаңтардағы №373-II «Инвестициялар туралы» Заңы.
11 Оспанова М.Т., Мухамбетов Т.К. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы, теории, практики привлечения и использования. – Алматы, 2005 гл.1. – С.8.
12 Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции. – М: Финансы и статистика, 2001. – С.7.
13 Нурланова Н.К. Формирование и использование инвестиции в экономике Казахстана: стратегии и механизм. – Алматы: Гылым, 2005. – С.192.
14 Бланк И.А. Управление инвестициями предприятия. – М: Ника-Центр, 2003. – С.67.
15 Нурланова Н.К. Экономический механизм стимулирования инвестиционной активности // Известия НАН РК. Сер. Общественных наук. – 1995, №3. – С.27.
16 Орлова Е.Р. Инвестиции. Курс лекции. – М: Омега-Л, 2003
17 Тихомирова И. Инвестиционный климат в России: региональные риски. – М: Издатцентр, 1997. – С.101.
18 1990жыл 7 желтоқсандағы «КСРО дағы шетел инвестициялары туралы» Заңы
19 1995жыл 24 сәуірдегі № 2235 Қазақстан Республикасының «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы
20 1997 жыл 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының «Тікелей шетелдік инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы
21 Қазақстан Республикасы Президентінің « Тікелей отандық және шетел инвестицияларын тартуға экономиканың басым саласындағы тізімдемелерді бекіту туралы» Қаулысы, 1999 жыл 5 сәуір №3444
22 Stobaugh R. How to Analyze Foreign Investment Climates – Harvard Business Review, September – October, 1969
23 Toyne B., P. Walters. Global Marketing Management: A Strategic Perspective. Mass., Allyn and Bacon, 1998. – P. 53-78.
24 «World Investment Report 2000. GrossBorder Mergers and Acquisitions and Development». – UN, New York and Geneva, 2000. – P. 362-365
25 Инвестиционный рейтинг российских регионов // Эксперт, №39(155) 1998. – С.18-35
26 ҚР статистика Агенттігінің ресми сайты www.stat.kz
27 http://www.nationalbank.kz/cont/publish163756_8405.pdf
28 Казахстан в цифрах
29 Указ Президента РК от 06.03.2001 года N3444 “Об утверждении перечня приоритетных секторах экономики РК для привлечения прямых отечественных и иностранных инвестиций ”.
30 Бижанова Д. Прямые иностранные инвестиции в Республику Казахстан: вопросы эффективности. // Саясат –Policy № 5,2006 г.
31 Мауленов К.С. Государственное управление и правовое регулирование в области иностранных инвестиций в РК. // Жеты Жаргы, Алматы 2008 г.
32 Указ Президента РК от 05.04.2001 года “Об утверждении Правил постановления льгот и преференции при заключении контрактов с инвесторами, осуществляющему инвестиционную деятельность в проиоритетных секторах экономики
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері
7
1. Инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы,
түрлері
7
2. Инвестициялар елдің экономикалық дамуының құрамдас бір
бөлігі ретінде
13
1.3 Қазақстанда инвестициялық қатынастардың даму тарихы және
оның инвестициялық климатқа әсер етуі
17
2 Қазақстан Республикасының инвестициялық жағдайын талдау
26
2.1 ҚР инвестициялық климатын және инвестициялық процестер
жағдайын талдау
26
2.2. Шетелдік инвестициялар мен халықтың жұмысбастылығы арасындағы өзара
байланысының талдауы
37
2.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестердің дамуы мен
тенденциялары
43
3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестерді
жетілдіру
49
3.1 Қазақстан экономикасына инвестиция тартудағы болатын
кедергілерді жою жолдары
49
3.2 ҚР инвестициялаудың мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы метрді құрайды, бұл
Батыс Еуропаның барлық мемлекеттерінің территориясына пара-пар көрсеткіш.
Бұрыңғы Кеңес Одағы ресурстарының 60% орналасқан Қазақстанның потенциалы
өте жоғары. Тәуелсіздік алғаннан кейін, еліміздің шаруашылығы мен өндірісі
күрт төмедеп, халқымыздың әл-ауқаты күрт төмендеп кеткен болатын. Дәл сол
кезде Қазақстанның алдында сырттан капитал тартудан басқа жол болмады деп
айтса қателеспейміз. Өйткені, мемлекетте ірі кәсіпорындар мен зауыттардың
қалыпты жұмысын сақтап қалатын меншікті ақша ресурстары болмады. Мұнай мен
газдың, металдардың, көмірдің және т.б. мол қорына қарамастан, Қазақстанға
потенциалды инвесторлар күдікпен қарады. Өйткені, тәуекел деңгейі өте
жоғары болды. Кеңес Одағы ыдыраған соң, еліміздің қаржы жүйесі, заңнамалық
базасы, саяси тұрақтылығы әлі де қалыптасып үлгермеген болатын. Алғашқы
инвестор болып, 1993 АҚШ-тың Шеврон компаниясы әлемдегі ең ірі мұнай кен
орындарының бірі Теңізді игеруге келді [1]. Осы уақыттан бастап еліміздің
тарихында жаңа кезең басталды. Қазақстан экономикасы ең тез өсіп келе
жатқан мемлекетке айналды. Инвестиция тарту көрсеткіші бойынша ТМД-да
көшбасшы болды. Инвестициялар көмегімен еліміз тауар өндірісі мен
шаруашылығын өз деңгейінде сақтай алмағанымен, өтпелі кезеңде біраз
экономикалық жетістіктерге жетті. Қазір Қазақстанның шикізат ресурстары 8
трлн АҚШ долларына бағаланып отыр [2]. Бұл әлі жаңа инвестициялар тартуға
потенциалдың өте жоғары екенін көрсетеді. Қазіргі жағдайда Қазақстан
модернизация және экономиканың индустриалды секторын нығайту арқылы, өзінің
дамуының жаңа сатысына шықты. Экономика дамуының жаңа сатысы қажет көлемде
инвестициялық ресурстарды тартуды талап етеді. Қазіргі экономикалық
жағдайды отандық шаруашылықта конъюнктуралық процестердің жақсаруымен,
бірақ экономиканың нақты секторына керек қаражаттардың жеткіліксіздігімен
сипаттауға болады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
өзінің Қазақстанның әлемдегі неғұрлым бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің
қатарына ену стратегиясы жолдауында ұлттық дамудың барлық бағыттар бойынша
басымдылықтарын анықтап берді. Олардың бірі – инвестициялық саясатты
жетілдіру арқылы, инвестициялық ресурстарды тарту, соның ішінде шетелдік
инвестицияларды тарту жолымен әлемдік экономикаға интеграциялану. Жаңа
индустриалды мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономикаға
өту процесі мемлекеттің инвестициялық процестерге белсенді араласуымен
болған.
Менің таңдап отырған тақырыбымның өзектілігі инвестициялар Қазақстан
экономикасының тұрақты дамуында маңызды рөл атқаратынында болып отыр.
Қазақстан қазіргі уақытта инвестиция тарту бойынша үлкен жетістіктерге
жеткені сөзсіз. Енді бұл инвестициялар Қазақстанның индустриалды мемлекетке
айналу мақсатына барынша көп үлес қосуы керек. Сондықтан, еліміздегі
инвестициялық процестерді талдап, оған баға беру арқылы кемшіліктерін
анықтап, тенденцияларды байқап, болашақтағы жағдайды болжау өте маңызды
болып табылады. Өйткені, шикізат қорлары сарқылады және оларға баға
тұрақсыз. Егер де әлемдік нарықта қатты өзгеріс болса, ұлттық экономика
кері әсер өте үлкен болады. Еліміздің экономикасы шикізат бағасына тура
тәуелді. Сондықтан экономикамызға жаңа сатыға өту қажеттілігі туындап отыр.
Инвестициялар тарту ұлттық экономиканың экономикалық өсiмi мен оның
бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң жоғарылауын анықтайтын, сондай-ақ оның әлемдiк
өндiрiстiк үдерiстермен ықпалдасуына ықпал ететiн аса маңызды факторлардың
бiрi болып табылады. Қабылдаушы елдiң экономикасына шетелдiк инвестициялар
ағыны кәсiпорындардың дамуын, адами капитал сапасын жоғарылатуды, жаңа
жұмыс орындарын ашуды жеделдетiп, озық технологияларды тарта және олардың
жанама салаларға таралуын ынталандыра алады. Сондықтан соңғы екi он
жылдықта жаһандық инвестициялар үшiн бәсекенiң күшеюi байқалады, бұл өз
кезегiнде мемлекеттiң алдына елдiң инвестициялар үшiн тартымдылығын
жоғарылатуға бағытталған экономикалық саясаттың кешендi шараларын әзiрлеу
мен жүргiзу мiндетiн қояды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты Қазақстанның инвестициялық процестерін
талдау болып табылады.Талдау арқылы экономикада болып жатқан өзгерістерді
анықтауға қол жеткізу. Бұдан келесідей міндеттер туындады:
1) инвестициялардың Қазақстан экономикасында атқаратын рөлін анықтау;
2) еліміздің инвестициялық климатын талдау;
3) Қазақстанның инвестициялық процестерді талдау;
4) шетел инвестицияларының жағдайын талдау, баға беру;
5) инвестицияларды қолдануды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізін инвестиция
бойынша отандық және шетелдік экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері
құрайды. Жұмыста заңдық және құқықтық актілер, Президент жолдаулары, ҚР
Үкіметінің жарлықтары кең қолданылған. Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде
ҚР статистика Агенттігі мен ҚР Ұлттық банкінің мәліметтері, ҚР бірқатар
министрліктерінің материалдары, шетелдік методологиялық және анықтамалық
материалдары, шетелдік статистикалық органдарының ресми ақпараттары болды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен
пайдалынылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және
әдістемелік негізі қарастырылған. Бірінші бөлімде инвестициялардың
теориялық-методолгиялық негіздері қарастырылған, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында инвестициялық процестердің даму тарихы жайлы тарау бар.
Диплом жұмысының екінші бөлімінде Қазақстанның инвестициялық климаты,
еліміздің инвестициялық процестері талданды. Инвестициялық процестердің
негізгі тенденциялары анықталды. Қазақстан экономикасында өте маңызды рөл
алатын шетелдік инвестициялардың елдегі жұмысбастылыққа әсері зерттелді.
Үшінші бөлімде еліміздегі инвестициялық процестерді жақсарту жолдары
ұсынылды.
1. Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері
1. Инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы, түрлері
Тарихи тұрғыдан инвестицияның маңызы мен генезисін анықтаудың жалпы
теориялық мәселелерін зерттеу қажет, сонымен қатар, түрлі мектептер мен
ағымдардың пайда болуы мен олардың жаңалануын да назардан тыс қалдырмау
керек. Қалыптасып жатқан экономикалық жағдайлар мен экономикалық теорияның
дамуына байланысты инвестиция ұғымының анықтамасы да өзгеріп отырды.
Мысалы, австриялық шекті пайдалылық мектебіне сәйкес, инвестиция айырбас,
бүгінгі қажеттіліктердің болашақта өтелуіне қанағаттандыру деген мағынада
түсіндіріледі. Капитал салымы актісіне беруге болатын жалпы анықтама
келесідей: болашақта инвестицияланған игіліктердің көмегімен күтілетін
қанағаттандыруға бүгінгі қажеттіліктерді айырбастау актісін инвестициялауды
түсінеміз- деп француз экономисі П.Массе өз ойын білдіреді. Мұндай әдіс
алғашқыларға қарағанда болашақта неғұрлым көп пайда алу үмітінде қазіргі
кездегі қажеттіліктерді айқындаудан бас тартуды қарастырады [3,27б].
Әдетте, инвестиция терминін жеке тұлға немесе корпорацияның белгілі
бір мүлікті сатып алу түсінігіне балайды, кейде ол қор биржасындағы
қағаздарды сатып алумен шектелуді де білдіреді.
Кейнсиандық мектеп өкілдері инвестицияларды инвестиция ресурстарына
деген сұраныс мөлшері арқылы анықтайды. Инвестициялардың неғұрлым маңызды
анықтамасын Дж.Кейнс ұсынған болатын: Берілген кезеңнің өндірістік қызмет
нәтижесінде өндіріс қаражат құнына қосылатын ағымдағы қосынды яғни
инвестициялар категориясының екіжақтылығының бар болуы. Бір жағынан
инвестициялық ресурстар көлемінің берілуі, басқа сөзбен айтқанда, әлеуетті
инвестициялық сұраныс. Екінші жағынан – капитал мүлігінің құнының өсімін
анықтайтын шығындар түрі, яғни іске асырылған инвестициялық сұраныс пен
ұсыныс. [4,12б].
Сонымен, инвестициялар негізгі, айналым немесе өтімді капиталдан
тұратынына қарамастан өндіріс қаражаттарының әр түрлі өсімдерін қамтиды.
Қазіргі жағдайларға сәйкес келетін неғұрлым нақты анықтама Пол Хейнеге
тиесілі: Инвестициялау – болашақта күтетін табыс үшін игіліктерді сатып
алу. Демек, сіз акцияларды сатып алып инвестициялаған сияқты, фирма да
станоктарды сатып алып, инвестициялайды дейді [5,20б].
Инвестициялар категориясына берілген көптеген анықтамалардың
нұсқаларын сараптай отырып, барлық ортақ ғылыми анықтамалар сияқты, олардың
да толық болмайтынын айта кету керек. Сонымен бірге, атаулы ұғымның өзіне
тән ерекшеліктерін бөліп айтуға болады. Инвестиция категориясын уақытша
әдіс тұрғысынан қарастыраық. Орталықтандырылған жоспарлы жүйе шеңберінде
инвестициялар ұғымы капитал салымы ұғымымен теңестіріліп құрылыс кешенінің
қызметін сипаттайтын аса маңызды экономикалық көрсеткіш ретінде саналды.
Капитал салымдары жоспарлы түрде өндірістік аппараттың, өндірістік
тағайындалңан қуаттар мен құрылғылардың ұдайы өндірісіне, сонымен қатар,
өндірістік емес сала объектілеріне бағытталатын жиынтық қоғамдық еңбек
ресурстарының құнын белгілейтін экономикалық категория деп анықталады.
Нарықтық қатынастардың негізінің дамуымен инвестицияларды іске асыру
түрлерін, әдістері мен ұстанымдарын бағалаудағы ғылыми әдістер де өзгере
бастады. Мысалы, Л.Дж.Гитман, М.Д.Джонк инвестиция деп оң табысқа қол
жеткізетін капитал құнын сақтау және өсіруді қамтамасыз ететін капитал салу
тәсілі.
Кейде инвестицияларды кәсіпкерлік пайда немесе пайыз түсіру мақсатында
капиталды ұзақ мерзімді салу түрінде іске асырылатын шығындар жиынтығы
деп қарастырады [6, 93б]. Мұндай түсінік капитал салымдарының экономикалық
мазмұнын сипаттау барысында пайдаланылған ресурстық және шығындық
әдістердің артықшылықтарын біріктіру талпынысы болып табылады.
Ю.А.Матькин инвестициялар деп әлеуметтік, экономикалық тиімділікке
жету мақсатымен елдің шеңберінде және шетелде қаржылық және материалды-
техникалық құралдарға салым болып табылады [7, 20б].
Инвестиция туралы түсініктердің басқа да анықтамалары көптеп
кездеседі. Мысалы, В.Д.Миловидовтың айтуынша, инвестиция – бұл түрлі
қаржылық немесе материалдық байлық нысанындағы еркін ақшалай қаражат
түріндегі салым [8,7б].
Қазақстан Республикасының 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы Шетел
инвестициялары туралы заңында келесі анықтама берілген: Инвестициялар –
табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын мүлікті
және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрі[9]. Берілген анықтамаға
сәйкес кәсіпкерлік қызмет объектілеріне бағытталған және коммерциялық пайда
түсіретін салымдар туралы ғана сөз қозғалып отыр. Бұл анықтама толық емес,
себебі инвестицияның мағынасын толық ашпайды.
ҚР 2003 жылдың 8 қаңтарындағы №373-II Инвестициялар туралы Заңында
келесі анықтама келтірілген: Инвестициялар – заңды тұлғаның жарғылық
капиталына немесе кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын бекітілген активтерді
өсіру үшін инвесторлар құйған мүліктің барлық түрлерін (жеке пайдалануға
арналған тауарлардан басқа), ол лизинг келісім-шартын жасаған сәттен бастап
лизинг құралдарды, сонымен қатар, оларға деген құқықтарды қамтиды [10].
Отандық ғалымдар,мысалы М.Т.Оспанова және Т.И.Мухамбетов
инвестицияларды анықтау кезінде басты назарды мазмұндық сипаттамаға
аударып қоймай, олардың мақсатты бағытталуын атап өтуді ұсынып отыр
[11,8б]. Осы тұрғыдан инвестициялар тікілей қоғамдық құңдылықтарға
материалдық емес және материалдық байлықтарға, сондай-ақ, жанама түрде
қаржылық құралдар, инновациялық және әлеуметтік салалар арқылы салынатын
ресурстарды тусінуге болады.
Тура осы анықтаманы В.В.Бочаров та қолдау жасады, оның айтуынша,
инвестициялар жалпы статистика емес, динамикада қарастырылады, яғни
берілген кезеңде инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің айналуы деп
түсініктеме берді. [ 12] .
Н.К.Нұрланованың ойынша, инвестициялар - тікелей қоғамдық
құндылықтарға материалдық емес және материалдық байлықтарға, сондай-ақ,
жанама түрде қаржылық құралдар, инновациялық және әлеуметтік салалар
арқылы салынатын ресурстарды тусінуге болады [13,192б] .
Жоғарыда айтылған ғалымдардың инвестициялық қызмет түрлерінің
анықтамасын ескере отырып,біздің көзқарасымызша, инвестиция термині екі
категорияға ие-қаржылық және экономикалық.Қаржы категориясы ретінде,
инвестициялар табыс алу мақсатында шаруашылық қызметке салынатын
активтердің барлық түрлерін құрайды.Ал, экономикалық категория ретінде
инвестициялар негізгі капиталды құруға,кеңейтуге, қайта құруға және
техникалық құралдармен жабдықтауға шығатын шығындарды,сонымен бірге,
мұнымен байланысты емес айналым капиталының өзгеруін қарастырыды, себебі
тауарлық материалдық қорлардағы өзгерістер щығындарының негізгі капиталға
жылжумен тусіндіріледі.
Инвестицияладрың мақсатты бағыттылығын бөлуге негізделіп және оның
барлық анықтамаларын қарастыра отырып, біздің ойымызша неғұрлым кеңірек
сипаттаманы келесі турде беруге болады. Сонымен, инвестиция деп нәтижесінде
пайда немесе әлеуметтік тиімді құрылатын кәсіпорын құруға, негізгі қорларды
жаңалуға, кеңейтуге, істегі кәсіпорындарды қайта құру мен техникалық
жабдықтауға, жылжымайтын мүлік сатып алуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге,
сонымен қатар акцияларды, облигацияларды және басқа да құнды қағаздар мен
активтерді сатып алуға жұмсалатын мемлекеттің құндылықтарын, ақша
қаражаттарын түсіну қажет (кесте 1.1).
Кесте 1.1
Инвестиция және инвестициялық қызмет анықтамаларына тұжырымдамалар
Батыс мектептері
П.Массе Болашақта инвестицияланған игіліктердің көмегімен
күтілетін қанағаттандыруға бүгінгі қажеттіліктерді
айырбастау актісін инвестициялауды түсінеміз;
Дж.Кейнс Берілген кезеңнің өндірістік қызметінің нәтижесін
өндіріс құралдарының ағымдық құнына қосу болып
табылады;
Инвестициялау деп - болашақта күтілетін табысты алу
Хейне үшін қандайда бір игіліктерді сатып алуды айтамыз;
Кесте 1.1 жалғасы
Л.Дж.Гитман, Оң табысқа қол жеткізетін капитал құнын сақтау және
М.Д.Джонк өсіруді қамтамасыз ететін капитал салу тәсәлі.
Ю.А.Матькин Инвестициялар деп әлеуметтік,экономикалық және
экология тиімділікке жету мақсатымен елдің шеңберінде
және шетелде қаржылық және материалды-техникалық
құралдарға салым болып табылады.
В.Д.Миловидов Әр түрлі қаржылық немесе материалдық байлық
нысанындағы еркін ақшалай қаражаттарын салым болып
табылады.Белгілі шаруашылық қызмет кезеңіндегі
жинақталаған және қолданылмаған қоғамдық өндіріске
қайта салынатын табыс турінде әр турлі шаруашылық
қызметіне салымының құралы;
В.Д.Никифорова Белгілі шаруашылық қызмет кезеңіңндегі жинақталған
және қолданылмаған қоғамдық өндіріске қайта салынатын
табыс турінде әр турлі шаруашылық қызметіне салымның
құралы;
П.Н.Завлин, Инвестициялар келешекте табыстар немесе басқа да
А.В.Васильев. табыстарды алу мақсатымен экономиканың объектілерге
А.И.Кноль мүліктік, интеллектуалдық құндылықтарына капитал
салымы;
В.В.Бочаров Инвестициялар жалпы статикада емес, дикамикада
қарастырылады, яғни берілген кезеңде инвестициялық
қызметтің соңғы өнімнің айналуы;
Қазақстандық авторлар
М.Т.Оспанова, Жаңа технологияларға енгізуге еңбек құралдырының
Т.И.Мухамбетова материалды және басқада заттармен байланысты өндірісті
кеңейту және жаңартуғаи шығындар;
Н.К.Нурланова Инвестициялар тікілей қоғамдық құндылықтарға
материалдық емес және материалдық байлықтарға, сондай
ақ, жанама турде қаржылық құралдар, инновациялық және
әлеуметтік салалар арқылы салынатын ресурстарды
тусінуге болады.
Ескерту – дерек көзі негізінде автор құрастырған [3, 31б], [4, 20б]
Инвестиция ұғымын анықтағаннан кейін міндетті турде оның жіктелуін
қарастыру қажет. Инвестициялардың жіктелуі тиімді инвестициялық қызметті
іске асыру үщін объективті ақпаратты ала отырып, оларды пайдалану деңгейін
жан-жақты талдауға, сауатты есепке алуға жағдай жасайды.
Нарықтық қатынастарға өткеннен кейін атаулы жіктеме өзінің ғылыми
және тәжірибелік маңыздылығын жоғалтпайды, бірақ ол келесі себептер
бойынша жеткіліксіз болып келеді:
Біріншіден, инвестициялар-капитал салымдарына қарағанда, неғұрлым кең
ұғым, ол капитал (нақты) салымдарын да, портфельдік (атаулы жіктелу
портфельдік инвестицияларды мүлде есепке алмайды) салымдарды қамтиды.
Екіншіден, нарықтық қатынастарға көшкеннен кейін инвестиция әдістері
мен тәсілдері, сонымен бірге оларлың қолдану салалары да (бұл жоғарыда
аталған жоқ) біршама кеңейді.
Біздің ойымызша, шетел дерек көздерінде айтылатын инвестициялық
жіктеме және оларды отандық тәжірибеде қодану мүмкіндіктерін анықтау
мақсатында жалпылау ғылыми және тәжірибелік қызығушылық тудырады. Мысалы,
неміс профессоры Вайнрих олардың қосымша объектілері бойынша
ивестициялардың келесідей жіктелуін ұсынды:
1) мүлік инвестициялары (материалдық инвестициялар) –ғимараттарда,
құрылғыларда, құрал-жабдықтарда, материал қорларындағы инвестициялар.
2) қаржы инвестициялары (акцияларды,облигацияларды және басқа құнды
қағаздарды сатып алу).
3) материалдық емес инвестициялар (кадрларды дайындауға, зерттеуге және
жасап шығаруларға, жарнамаға құйылатын инвестициялар).
Сонымен қатар, инвестициялар бағытталған әрекеттеріне қарай жіктеледі:
1) жоба (бастапқа инвестиция) немесе нетто негізінде;
2) кәсіпорынды қалыптастыру немесе сатып алу;
3) өндірісітік әлеуетті кеңейту (экстенсивтік инвестициялар),өсіру;
4) рейнвестициялар, яғни кәсіпорынның негізгі қор құрамын қолдау
мақсатында өндірістің жаңа құралдарын сатып алуға немесе дайындауға
жұмсалатын бос инвестициялық қаражаттарды байланыстыру (ауыстыруға,
өнімді шығару бағдарламасын өзгертуге, инвестицияны
диверсификациялауға, болашақта кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз
етуге құйылатын инвестициялар);
5) нетто-инвестициялар мен реинвестицияларды тұратын брутто-
инвестициялар.
Бұл жіктелу кәсіпорын басшылығына неғұрлым тиімді инвестициялық
саясатты жасап шығаруға мүмкіндік беріп, жағдай жасайды.
Біздің ойымызша, инвестициялардың неғұрлым кешенді жіктелуі
И.А.Бланктің еңбегінде келтірілген, онда инвестициялар мынандай белгілер
бойынша жіктеледі [14, 67б]:
1) салым объектісі;
2) инвестициялауға қатысу сипаты;
3) инвестициялау кезеңі, инвестициялық ресурстардың меншік түрлері;
4) аймақтық белгі бойынша.
Сонымен қатар, өзінің маңызы бойынша кәсіпорынның инвестициялық
портфелін сипаттайтын кәсіпорын деңгейіндегі жіктеме қажет. Атаулы
портфельдің анағурлым тәуекел мен неғұрлым экономикалық пайда түсіру
бойынша оңтайлану кәсіпорындағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Біздің пайымдауымызша, жоғарыда келтірілген жіктеулерді барлығыда
инвестициялардың түрлері мен формаларын неғұрлым терең қарастыруға
мүмкіндік беріп, тиімділікті өсіру мақсатында неғұрлым терең талдау
жүргізуге жағдай жасайды. Алайда, қазіргі кезде атаулы жіктеулер
жеткіліксіз.Біздің ойымызша, макродеңгейде инвестицияларды шығындау мақсаты
туралы айқын түсінік беретін жіктелу қажет. Жоғарыда айтылғандай,
инвестициялар біртекті емес, олар маңызды айырмашылықтарды иеленіп,мақсатты
бағытталуы мен айналым саласына қарай келесілерге құйылатын инвестицияларға
бөлінеді:
1) материалды активтерге, яғни қаражаттарды ғимараттарға, құрылғыларға,
қызмет мерзімі бір жылдан асатын кез келген машина түрлері мен құрал-
жабдықтарға және материалдық қорларға салынуы;
2) қаржы активтеріне, яғни қаражаттардың құнды қағаздарға салынуы;
3) материалды емес активтерге, яғни қаражаттардың патенттерді,
лицензияларды сатып алуға, ғылыми – техникалық жаңашылдықтарды жасап
шығаруға, кәсіби біліктілкті жоғарылатуға, өмір сүру сапасын өсіруге,
қоршаған ортаны жақсартуға, денсаулықты жақсартуға және т.б салынуы.
Инвестициялардың қалыптасуына ықпал ететін факторларға байланысты
экономикалық жіктелу келесідей:
1) өндірістік;
2) автономды.
Өндірстік инвестициялардың динамикасы, әдетте, экономикалық жүуйенің
эндогенді факторларымен байланысты, яғни ұлттық табыс пен тұтынушылық
сұраныстағы өзгерістермен байланысты.
Өндірістік инвестиция деп тұтынушылық қорды өсіру нәтижесінде жаңа
капиталдың пайда болуы қарастырылады. Н.К.Нұрланованың ойынша, мұндай
бөліну шартты болып, статистикалық тұрғыдан бағалана алмайды.Салымдардың
түрлі типтеріндегі сипатты қозғалыстарын айқындау үшін, төлемқабілеттілігі
сұранысына тәелділік деңгейін анықтау үшін, динамиканың өсу шекарасы мен
ерекшеліктерін бекіту үшін, оны теориялық үлгілерді жасап шығару және
инвестициялық қызметтерді анықтау кезінде пайдалану керек. Қарастырылып
жатқан инвестициялардың мазмұнды талдауы оларды топтастырып құрама
жіктелуін жасауға мүмкіндік береді [15, 27б ].
Ресей зерттеушісі Е.Р.Орлованың ойынша, инвестицияның белгілері
бойынша жіктелуінде келесідей бөлген болса: ұйымдастыру түрлері бойынша,
инвестициялық қызметтің объектілері бойынша, инвестициялық ресурстардың
меншік нысаны бойынша инвестициялауға қатысу сипаты бойынша, әрекеттің
бағытталуы бойынша жіктелген [16, 39 б ].
Біздің ойымызша қазіргі кезең талабына сай инвестициялардың
белгілеріне инвестициялық нарық түрлерінің жіктелуін қосу
қажет.Инвестициялық нарық түрлерінің құрамына нақты инвестициялаудың
нарықты объектісі, қаржылық инвестициялаудың нарықты объектісі және
иновациялық инвестициялаудың нарықты объектілері жатады.
Біздің пайымдауымызша, жоғарыда келтірілген жіктеулерді барлығыда
инвестициялардың түрлері мен формаларын неғұрлым терең қарастыруға
мүмкіндік беріп, тиімділікті өсіру мақсатында неғұрлым терең талдау
жүргізуге жағдай жасайды.
2. Инвестициялардың ел экономикасындағы рөлі мен маңыздылығы
Қазақстанның мемлекеттік егемендікке қол жеткізуі, ішкі және сыртқы
ресурстардың ағылып келуіне қолайлы жағдай туғызған экономиканы тиімді
инвестициялау мәселесінің көкейкестілігін арттырды. Кез-келген ел үшін,
әсіресе Қазақстан үшін, әлеуметтік-экономикалық саладағы жалпылама өмірлік
маңызы бар мүдде ретінде елдің дүние жүзілік қауымдастықта тең құқылы
адамдардың ашық өркениетті қоғам ретінде тұрақты дамуы өте маңызды.
Экономиканың жаһандануы, барлық елдерді тауарлардың; капиталдардың және
қызметтердің дүние жүзілік рыногына тәуелді етеді, елдің ұлттық
экономикалық жүйесінің халықаралық интеграция мен бәсекеге қарай бет бұру
үрдісін қалыптастырады, дүние жүзілік рынокта өзін бәсекелестік
артықшылықтармен қамтамасыз ете алмайтын елдер шеттетіліп, халқы мен
ресурстарын отаршылдық қанаудың объектісіне айналады. Міне сондықтан бұл
жағдайда ең басты міндет, республиканың экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді ескере отырып, оның дүние жүзілік экономикаға
интеграциялануы кезінде тәуекелділікті барынша азайту болып отыр.
Ел экономикасын инвестициялау кезінде республика мүддесінің ел байлығын
ұлттық әл-ауқатына зиянын тигізбестен оның сыртқы жағдайын нығайтуға қарай
жұмсалуы тұрғысынан қарауымыз қажет.
Сыртқы жағдайлардың өзгеруі ұлттық экономиканың агрессивті реакциясының
пайда болуына алып кенсе немесе экономикадағы қалыптасқан жағдайды сақтауды
талап етсе,онда бейімделудің қажетті шараларын жасау қажет.Бейімделу
қызметтері ішкі экономикалық саланың өзгеруіне ықпал ете отырып,екі
бағыттың ішкі және сыртқы ортаның өзара байланысында әрекет етуі
тиіс.Сыртқы және ішкі факторлардың өзара қатынасын айқындай отырып бұл
мәселеге өндірістік қатынастардың дамуы халықаралық экономикалық
қатынастарға қатысу дәрежесі мен экономикалық әлеуетті бағалау тұрғысынан
қарау керек.
Барлық елдерге бәсекелестік қабілетті арттыру үшін, жоғары сапалы өнімді
өндіріп,соған сәйкес рынокқа шығып отыру және де өз шаруашылығын өзгеріп
отырған жағдайға қарай бейімдеп отыру қажет.Ал бәсекелестік қабілетін
сақтап қалуға тырысатын кәсіпорындарға негізгі үш көзден – өзіндік
активтердің қоржынынан өндірістің орналасуымен байланысты активтердің
қоржынынан және барынша көбірек пайда табу мақсатымен осы қоржындардың
мүмкіндігін пайдалануға қажетті басқару тәжірибесінен қуат ала
отырып,тиімділікті көтеруге тура келеді.
Инвестициялық экономикалық категориялар ретінде кез келген мемлекет
экономикасының дамуына септігін тигізетін бірқатар маңызды қызмет атқарады,
сонымен қатар олар төмендегі берілгендерге негіз болады [16]:
1) кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорларының жүйелі жаңалануы мен
кеңейтілген ұдайы өндіріс саясатын іске асыру;
2) ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату мен өнім сапасын жақсарту;
3) қоғамдық өндірістің құрылымдық қайта құрылуы мен халық шаруашылығының
барлық салаларының баланстануының дамуы;
4) өнеркәсіптің қажетті шикізаттық базасын құру;
5) азаматтық құрылыс, денсаулық сақтаудың дамуы, орта және жоғары
мектептің дамуы және басқа да әлеуметтік мәселелерді шешу;
6) қоршаған ортаны қорғау;
7) мемлекеттің қорғану қабілетін қамтамасыз ету және басқа да көптеген
мәселелерді шешу.
Сонымен, инвестициялар маңызды экономикалық категория болып, ең
алдымен, жай және ұдайы өндіріс үшін, ғылыми техникалық прогресс (ҒТП)
жылдамдату үшін, құрылымдылық өзгерістер мен әлеуметтік мәселелерді шешу
үшін макро және микро деңгейлерде шешуші рөл атқарады.
Инвестицияларды пайдалану тиімділігі айтарлықтай деңгейде олардың
құрылымына байланысты болып келеді. Инвестицияның құрылымы деп түрлері,
пайдалану бағыттары мен жалпы инестициялардығы үлесі бойынша құрамын
түсінеміз.
Инвестициялардың құрылымы келесідегідей: инвестициялардың
технологиялық ұдайы өндірістік, салалық және жергілікті құрылымы.
Инвестициялардың технологиялық құрылымы деп белгілі бір объектіні
құруға шыққан шығын құрамы мен олардың ортақ сметалық құнындағы үлесін
түсінеміз, яғни жалпы көлемдегі инвестициялардың қандай бөлігі құрылымдылық
- монтаждық жұмыстарға (ҚМЖ), машиналарды, құрал- жабдықтарды сатып алу мен
олардың монтажына, жобалық зерттеуге жұмсалатын және басқа да шығындарды
қарастырамыз.
Инвестициялардың технологиялық құрылымы оларды пайдаланудағы
тиімділікке маңызды ықпалын тигізеді. Атаулы құрылымды жетілдіру жобаның
сметалық құнындағы машина мен құрал- жабдықтардың үлесін неғұрлым үлкен
деңгейге жеткізуден тұрады. Негізінде, инвестициялардың технологиялық
құрылымы болашақ кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларының пәрменді және
пәрменсіз бөлігінің, кәсіпорынның өндірістік қуатының артуына септігін
тигізеді, демек, өнім бірлігіне деген инвестициялар төмендейді.
Экономикалық тиімділікке еңбекті механизациялау мен автоматтандыру
деңгейін жоғарылату және де өнім бірлігіне жұмсалатын шартты шығындарды
төмендету арқылы жетуге болады.
Инвестициялардың ұдайы өндірістік құрылымы да оларды пайдалану
тиімділігіне ықпалын тигізеді. Инвестициялардың ұдайы өндірістік құрылымы
негізгі өндірістік қорлардың ұдайы өндіріс түрлері бойынша сметалық құнының
қатынасы мен олардың бөлінуін қарастырады. Яғни, инвестициялардың жалпы
көлеміндегі қай бөлігі жаңа құрылысқа, істегі өндірісті жаңадан құру мен
техникалық тұрғыдан қайта жабдықтауға, істегі өндірісті кеңейтуге,
жаңалауға бағытталады. Ұдайы өндірістік құрылымды жетілдіру істегі
өндірісті қайта құру мен техникалық жабдықтауға бағытталатын
инвестициялардың үлесінің өсуін көздейді. Инвестициялау теориясы мен
тәжірибесі істегі өндірісті қайта құру мен техникалық жабдықтау жаңа
өндірісті құрғаннан неғұрлым тиімді екенін көрсетеді. Оның себептері де
баршылық, атап айтқанда:
Біріншіден, қосымша өндірістік қуаттарды іске енгізу мерзімі
қысқарады,
екіншіден, үлес капитал салымдары қысқарады.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігі халық шаруашылығы деңгейінде
салалық және жергілікті (аймақтық) құрылымына байланысты.
Салалық құрылым өнеркәсіп салалары мен халық шаруашылығын жалпы
алғанда инвестициялардың бөлінуі мен арақатынасын қарастырады. Оның
жетілуі жалпы халық шаруашылығында ҒТП жылдамтуын қамтамасыз ететін
салалардың неғұрлым жедел дамуы мен пропорционалдығын қамтамасыз етуден
тұрады.
Инвестициялардың территориялық құрылымы жеке экономикалық аймақтар мен
республика облыстары бойынша жалпы жиынтығындағы бөлінуі мен арақатынасын
қарастырады. Капитал салымдарының территориялық құрылымын жетілдіру маңызы
жергілікті еркшеліктерге байланысты неғұрлым экономикалық және әлеуметтік
тиімділік алудан тұрады.
Инвестиция мен мемлекет экономикасының тиімділігі үшін қаржыландыру
көздері , меншік түрлері бойынша инвестициялар құрылымы маңызды болып
келеді.
Меншік түрлері бойынша, яғни мемлекетке, жергілікті органдарға, жеке
меншік заңды немесе жеке тұлғаларға немесе аралас меншік түрлеріне тиесілі
болуына байланысты. Жеке меншік инвестициялардың жалпы көлеміндегі үлесінің
өсуі оларды пайдалану деңгейіне оң ықпал етеді, демек, ел экономикасына
оңтайлы болады деген пікір қалыптасқан.
Қаржыландыру көздері бойынша, сонымен қатар, инвестициялардың атаулы
құрылымын жетілдіру бюджеттен тыс қаражаттардың үлесінің неғұрлым үлкен
деңгейге өсіруін көздейді.
Инвестицияларды кәсіпорындарда тиімді пайдалану да маңызды болып
келеді, себебі оның қаржылық жағдайы айтарлықтай деңгейде кәсіпорындардағы
құрылымына байланысты.
Инвестициялар құрылымын турлі бағыттар бойынша талдау үлкен ғылыми
және тәжірибелік маңызға ие. Оның тәжірибелік маңызы келесіден тұрады.
Атаулы талдау инвсетициялар құрылымының өзгеру тенденциясын анықтауға
жағдай жасап , сол негізде неғұрлым тиімді инвестициялық саясатты жасап
шығаруға мүмкіндік береді. Теориялық маңыздылығы атаулы талдау негізінде
инвестициялық қызметке және инвестициларды тиімді пайцдалануға ықпал ететін
жаңа факторларды анықтаудан тұрады.
Елдегі инвестициларға деген қатынас қойылған мақсатқа байланысты.
Шетел фирмаларының инвестицилары ішкі капитал салымдарына арналған көзі
ретінде ғана емес , сыртқы нарықтарда өткізу жүйесіне, жаңа қаржыландыру
көздеріне қол жеткізу әдісі ретінде қарастырылады.
Бөлінген инвестициялар және оны іс жүзінде игерудегі қызметтер жиынтығы
инвестициялық қызметті білдіреді.
Инвестициялық қызмет кез келген инвестицияның нысанындағы портфельдің
қалыптасуы мен бірге байланысты болады. Ал инвестициялық портфель
инвестициялық стратегияға сәйкес қызметін жүзеге асыру үшін
инвестициялаудың нақты және қаржылық объектілердің жиынтығынан қалыптасады.
Инвестициялық портфель келесі қағидалар негізінде қалыптасады:
1) инвестициялының стратегиясының жүзеге асырылуын қамтамасыз ету. Яғни
инвестициялық портфельдің қалыптасуы инвестициялық қызметтің ұзақ және
орта мерзімжі жоспарлауды қамтамасыз етететін, инвестициялық
стратегияға сәйкес келуі тиіс;
2) портфельдің инвестициялық ресурстарға сәйкестігін қамтамасыз ету яғни
таңдалынған инвестициялық объектілердің тізімі олардың ресурстармен
қамтамасыз етуі мүмкіндіктері мен шектелуі тиіс;
3) табыстылық пен өтіміділік арақатынасын оңтайландыру яғни белгілі бір
инвестициялық стратегияны сақтаудағы табыс пен тәуеклділіктің
арақатынасы;
4) портфельмен басқарушылықты қамтамасыз ету, яғни кадрлық әлеуетті
инвестициялау объектілердің сәйкестігі және құралдарды жедел қайта
инвестициялауды жүзеге асыру мүмкіндігі.
Инвестициялық қызмет мынандай негізгі принциптерге сәйкес жүзеге
асырылуы қажет:
1) қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері
кедергі жасап араласпауы қажет;
2) инвестициялаудың өз еркімен болуы;
3) меншік және қызмет түрлеріне қарамастан инвестициялық қызметке
қатысушылардың тең құқығы;
4) инвестицияның қорғалуы;
5) инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін таңдауға,
инвестициялық қызметті асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын бұзбай
сақтау.
Мемлекет экономикасына инвестицияны, пайда алу және тиімді пайдаға
жету мақсатындағы тәжірибелік әрекеттер инвестициялық қызметпен
түсінідіріледі.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік қолдаудың мақсаты қазіргі
технологияларды қолдана отырып өндірісті жаңарту және кеңейту, жаңасын
құруға инвестициялық ынталандыру және экономиканың дамуы үшін оңтайлы
инвестициялық климатты құру болып табылады.
Ұлттық шаруашылықтың динамикалық өсуін экономиканың нақты секторына
капитал тарту арқылы қамтамасыз етуге болады. Капиталды тарту мен
пайдаланудың көлемі, құрылымы мен тиімділігі елдегі инвестициялық климаттың
бар болуы мен анықталады[17].
Инвестициялық климат инвестицияны бөлуге қолайлы жағдай жасайтын,
капиталды сыртқа шығаратын, мемлекеттердің экономикалық, саяси, табиғи-
ресурсттың және арнаулы іс-әркеттерінің жиынтығын білдіреді.
3. Қазақстанда инвестициялық қатынастардың даму тарихы және оның
инвестициялық климатқа әсер етуі
Қазақстандағы инвестициялық заңнаманың дамуы және қалыптасу тарихы
1990 жылдың 7 желотоқсандағы алғашқы КСРО-дағы шетел инвестициялары
туралы Заңның қабылдануымен басталады. Осы заң инвестицияны қорғаудың
құқықтық ережесін, сонымен қатар шетел инвесторларына салықтық
жеңілдіктерді бекітті де, республика экономикасына алғашқы. Шетел
инвестициясын тартуға өз үлесін тигізді.Әлемдік нарықтағы Қазақстан
Республикасының интеграциясы халықаралық деңгейдегі қазақстандық заңдық
базаның дамуының әсер етеді.Қазақстан бірқатар халықаралық ұйымдарға
мүшеліккке еніп, әртурлі екі жақты және көп жақты сипаттағы халықаралық
келісімдерге қатысушы болды [18].
1994 жылдың 27 желтоқсанында Шетел инвестициялары туралы Заңы
қабылданып, онда мемлекеттік саясаттың өзгеруін ескере отырып, Қазақстанның
экономикалық дамуының бастапқы қадамы ретінде мемлекеттегі қолайлы
инвестициялық климаттың қалыптасына әсер етті.
1995 жылдың 24 сәуіріндегі № 2235 Бюджетке салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Заңында резидент
ер мен резиденттер еместерге және басқа да инвесторларға бірдей салық
мөлшерін қамтыды. Республикадағы шағын және орта бизнесті дамыту деңгейі
инвестициялық қызметті жақсартуға әсерін тигізді. [19].
1997 жылдың 28 ақпанында Тікілей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы Заңның қабылдануымен инвесициялық заңнама өз дамуын
жалғастырды[20]. Бұл заң экономикасының басымдықты салаларындағы
инвестициялық қызметпен байланысты және өндірістік саланы дамытуға
бейімделді. Инвестициялар бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі
мемлекетттік қолдауды жүзеге асыратын уәкілетті жалғыз мемлекеттік орган
ретінде анықталады. Оның төрағасын тек Қазақстан Республикасының Үкіметімен
тағайындалады және босатылады.
1997 жылдың 5 сәуіріндегі №3344 Тікілей отандық және шетел
инвестицияларын тартуға экономиканың басым саласындағы тізімдемелерді
бекіту туралы Президенттің Қаулысымен 2000 жылға дейінгі инвестиция
тартуға маңызды өңдірістің тізімі анықталады, яғни өндірістік инфрақұрылым,
өндеуші өнеркәсіп, Ақмола қаласының объектілері, Әлеуметтік сала және
туризм объектілері, тұрғын үй ауыл шаруашылығы [21].
2003 жылдың 8 қаңтарындағы Инвестициялар туралы Заңының қабылдануы
Қазақстан экономикасына сыртқы ресурстарды тартуға және қолайлы
инвестициялық климатты қалыптастыру болып табылады. Инвестициялық
тартымдылықты бағалай тарихы, яғни мемлекеттердің инвестициялық климаттың
алғаш бағалаулар XX ғ. 60 шы жылдарында батыс мамандарымен жасалып,
қолданылған.
Инвестициялық климатты бағалаулардың Гарвардтық бизнес мектебінің
бағалауы болып табылады. Салыстыру негізіне шетел жіне ұлттық инвесторлар
үшін заңнамалық жағдайлар, капиталды шығару мүмкіндігі, ұлттық валюта
жағдайы, елдегі саяси жағдай, инвестиция деңгейі, ұлттық капиталды
пайдалану мүмкіндігі сияқты мемлекеттердің сипаттамасын қамтыған
сарапттамалық шкала салынды [22,31-б ].
Мемлекеттердің инвестициялық тартымдылығын салыстыра бағалау
әдістемесінің ары қарай дамуы мамандармен бағаланған жүйені, өлшемдерді
кеңейту және күрделендіру, сандық көрсеткіштерді енгізу жолымен жүрді. Көп
жағдайда келесі өлшемдер мен көрсеткіштер қолданылды: экономикалық жүйе
түрі, макроэкономикалық көрсеткіштер жалпы ұлттық өнім көлемі (ЖҰӨ),
(экономика құрылымы және т.б) табиға ресурстармен қамтамасыз етілуі,
инфроқұрылым жағдайы , сыртқы сауда-саттықтың дамуы, мемлекеттің
экономикаға қатысу, 80-90жж. Өтпелі экономикасы инвестициялаудың ерекше
жағдайларын қамтыған мемлекеттер катергориясының пайда болуы инвестициялау
жағдайлары ғана емес, сонымен қатар нәтижерлерін, елдің экономикалық
орталықтарға жақын болуын, институционалды жаңартулардың көлемін,
демократиялық дәстүрлерді, жүргізілген реформалардың жағдайы мен
болашағын сауда ресурстарының сапасын ескеретін айрықша әдістемелік
тәсілдерді жасап шығаруды қажет етті.
Жоғарыда аталған әдістер мен ұлттық экономиканың инвестициялық
климаттың бағалаудың басқа да әдістері бар. Олар зерттеу мақсатына қарай
талданатын көрсеткіштер мен сапалық сипаттамалары мен көрсеткіштерді
талдау бойынша бөлінеді. Бірнеше мысал келтірейік:
1) инвестициялық климтатты бағалаудың әмбебап әдістемесі экономикалық
сипаттамалардың біраз санын, сауда көрсеткіштерін, саяси климаттың
сипаттамасын, инвестицияға арналған заңнамалық ортаның сипаттамасын
қамти отырып, мемлекеттің қазіргі жағдайы жан -жақты және терең
бағалап, оның даму мүмкіндіктері туралы қорытынды шығару жағдай
жасайды (Б.Тойн, П.Уолтерс және т.б) [23, 78 б].
2) Орталық-Шығыс Еуропа (ОШЕ), Тәуелсіздік Мемлекеттер Достастығы (ТМД)
елдеріндегі инвестициялық климатты салыстыра талдау үшін реформа
қарқыны мен болашағына қажет мамандандырылған әдістемелер
қолданылады.Ондай бағалаудың маңыздылығын атауда мемлекеттердегі батыс
компанияларының тәуелді болуымен анықталады. (Малтинэшнл бизнес
журналының әдістемелері-лондондық Экономист журналының қосымшасы,
Форчун (АҚШ) американдық Плэн экон кеңес фирмасының журналы ).
3) баллдық бағалау әдістемесі оның негізгі артықшылықтары шетел
инвесторлары үшін тартылымдылық бойыша түрлі мемлекеттердің ранжирлеу
белгісі ретінде қызмет атқаратын және басқа барлық құраушылардың
мөлшерін есепке алатын әр түрлі мемлекеттер үшін инвестициялық
климаттың шығару сипаттамаларын сандық салғастыру және қорытыңды
көрсеткіші шығару мүмкіндіктерінен туындайды. Ондай әдістемелерді
қолдану мысалын Гарвардтық бизнес мектебінде (АҚШ) жасалған сандық
шкаладан және 0-ден (орынсыз) бастап 4-ке (өте қолайлы) дейін
бекітілген 15 бағалау балл негізінде 45 мемлекеттегі инвсетициялық
климатты бағалау мақсатында жылына үш мәрте ГФР ақпараттық қызметі
басып шығаратын БЕРИ индексінен көруге болады. Балл саны неғұрлым
жоғары болса, көзделген пайда да соғұрлым жоғары болмақ [22,101-110б].
4) инвестициялық климатты қорытыңды тәуекелді шығару негізінде бағалау.
Атаулы әдісті қолдаушылар инвсетициялық климаттың құрамдас бөлігі
ретінде белгілердің екі нұсқасын қарастырады:
1) инвестициялық әлеует және инвестициялық тәуекелдер;
2) тәуекелдер мен әлеуметтік-экономикалық әлеует.
Біздің көзқарасымызша, тәуекелдік әдістің екінші нұсқасы қызуғышылық
танытарлық болып келеді. Оның тұжырымдамасының негізіне авторлардың
инвестициялық климат деңгейін бағалауға аймақтық қоғамдық жүйенің тұтастай
даму деңгейі тұрғысынан қарастыру туралы көзқарасы қаланған.
Берілген нұсқа авторлары Ресей федерациясының экономикалық-
географилық аудандары мен субъектілерінің, мемелекеттердің инвестициялық
тәекелдерін талдай отырып, басты компоненттер қатарынан адам
әлеуетін,дамудың материалдық базасы, әлеуметтік-саяси жағдай мен саяси
тәуекел факторларын, экономикалық жағдайын, экономика басқару деңгейін
есепке алған. Берілген нұсқаны қолдана отырып, қоғамдық қатынастар
деңгейін,қоғамдағы, экономикадағы,қаржы саласындағы ұйымдастыру мен басқару
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерді ескеру қажет.
Инвестициялық климатты бағалауды тағы бір әдісі мемлекетке несиелік
рейтингті беру болып табылады. Атаулы экономикалық көрсеткіштің анықталуы
коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялары мен әлеуетті анықталуы
инвесторлар арасында беделі жоғары халықаралық несие-рейтингтік
агенттіктермен жүргізіледі. Несие қабілеттілігін анықтайтын А, В,С,D
шкаласы бойынша ең үлкен көрсеткіш ААА құрайды, ондай көрсеткіш салынған
қаржының неғұрлым аз залалын қамти отырып, сенімділігі мен несие
қабілеттілігін жоғары деңгейлі мемлекеттерге беріледі. Сәйкес келе
инвесторлар үшін ең жоғары тәуекел мен сипатталатын болашағы жоқ
инвестициялық климат D көрсеткішімен бағаланады.
Халықаралық рейтинг агенттіктері сенім деңгейін бағалау ретінде
рейтинг маңызыңы көзқарасы бар болғаны мен, оның анықтамасына әр қалай қол
жеткізеді,олар рейтинг құрудың ерекше әдістемелерін иеленген. Дүние
жүзінде ондаған рейтинг агенттіктері бар. Алайда халықаралық нарықта төрт
концерн ғана көшбасшы ретінде танылып жүр –Moody’s Investors Service,
Inc, Standard & Poor’s Corporation, DUPP& Phels Credit Rstinds Co (
DSR)- және ағылшын -американдық Filch IBCA.Сонымен қатар, банк
рейтингімен айналысатын тағы да да бір агенттік – Thomson Bankwatch (TBW)
танымал бола бастады. Жоғарыда аталған төрт агенттіктің рөлінің
маңыздылығын АҚШ құнды қағаздары мен биржалары бойынша Комиссиямен берілген
ұлттық мойындалған статистикалық рейтингтік ұйымдар мәртебесінің
иеленуімен айғақтауға болады. Ондай мәртебе рейтинг қызметтерін көрсетуге
рұқсат беретін бас лицензияға тең және де көшбасшылардың бәсекеге
артықшыларын күшейтеді.
Рейтингтер инвесторларға неғұрлым кең кеңістіктерді ашады. Мысалы, АҚШ-
та барлық бұқаралық эмиссияларға рейтингтер беріледі. Рейтингтерді
пайдалану басқа да ірі мемлекеттерде жалпыға ортақ тәжірибеге айналған,
негізінде Ұлыбританияда,Германияда,Испанияда, Швецияда,Жапонияда. 80- ші
жылдардың аяғында 90-шы жылдардың басында несие рейтингтері Азия, 1986-
1996 жж аралығында тек бір Mood’s агенттігінің өзі 30 тәуелсіз
рейтингтері тағайындалған болатын.1997 жылы Mood’s бен Filch
IBCA.19,10 және 10 тәуелсіз рейтингтерді тағайындады, бұл атаулы
мемлекеттердің құнды қағаздарының эмитенттеріне рейтингтерді берудің басы
болып саналды [24, 251 б].
Қазақстан халықаралық рейтинг агенттіктерімен белсенді әрекеттесуде.
Егер де бастапқы кезеңде шетел инвесторлары өзінің капиталы үшін міндетті
мемлекеттік кепілді талап еткен болса, артынша Mood’s ,Standard & Poor’s
IBCA алғы рейтинг агенттіктерімен 1986 жылы Қазақстанға халықаралық несие
рейтингтерінің берілуінен кейін және сәйкес келген құқықтық базаның
құрылуынан кейін атаулы тәжірибе сирек кездесетін болды.
Қазақстанға несие рейтингісінің берілуінен және халықаралық қаржы
нарықтарында айналым мерзімі 3 жыл 200млн АҚШ доллары сомасына Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігінің еуроноталарын орналастырғаннан кейін
құнды қағаздар нарығында шетел инвесторларының қызметінің жандануы
байқалды. Еуроноталарының екінші эммисиясының көлемі 1997 жылы айналым
мерзімі 5 жыл 350 млн АҚШ долларын құрады. Ал Еуроноталардың үшінші
эммисиясының көлемі 2006 жылы айналым мерзімі 5 жыл 300 млн АҚШ долларын
құрады. Төртінші эммисия көлемі 2007 жылы айналым мерзімі 7 жыл 480 млн
АҚШ долларын құрады.
Рейтингті беру фактісі болашақта экономикалық көтерілуі септігін
тигізіп,қазақстандық капитал нарығына инвсетицияларды тартушы катализатор
ретінде мемлекеттің экономикалық дамуында үлкен рөл ойнайды. Мысалы, беделі
мықты экономикалық Euromoney журналы экономикалық және саяси тәуекелдері
бойынша жылына екі рет 180 мемлекетті ранжирлейді. Арнайы әдістеме бойынша
есептелген мемлекеттік тәуекелдің қосынды индексі ұлттық инвсетициялық
климаттың және шетел мемлекетіне деген батыс қаржы қоғамдастығының
қатынасының қолайлығы деңгейінің көрсеткіші ретінде қызмет атқара ала
алады.
Инвестициялық барометрде (Германия) басылған халықаралық мамандар
тобының бағалауынша инвестициялық климаттың қолайлығының деңгейі бойынша
Қазақстан бұрынғы КСРО (Балтық мемлекеттері және Ресеймен қатар) елдерінің
неғұрлым көп балл алған (100-дің 75,16 ден 81,45 –ке дейін алғашқы
бестігіне кіреді. Ұқсас әдістеме (Инвестициялық барометр) бойынша зерттеу
жүргізген Deutsche Bank мамандарының бағасы мемлекеттердің бірінші
тобының инвестициялық тартымдылығын бекіте түсті. Қазақстанға қатысты екі
бағалау да сәйкес келіп отыр: ТМД елдерінің басқа мемлекеттеріне қарағанда
мұндағы инвестициялық тәуекел анағұрлым төмен, ал инвестициялық климат
неғұрлым қолайлы [25, 12-13, 101б].
Сонымен, өтпелі кезеңнің қиыншылықтарына қарамастан, Қазақстандағы
тұрақтылық пен инвестициялық тартымдылық объективті болмысқа айналды.
Мемлекет табиғи ресурстарға бай, өнеркәсібі дамыған, батыс стандарттары
бойынша сапалы және арзан жұмыс күшіне ие. Ел тұрғындарының сатып алу
қабілеттігі басқа ТМД елдеріне қарағанда неғұрлым жоғары, бұл ішкі нарықтың
сыйымдылығын арттыра түседі. Орта жалақы деңгейі Достастық
мемлекеттердікімен салыстырғанда жоғары. Алайда,инвестициялардың оңтайлы
өсу динамикасына қарамастан, негізгі капиталдың технологялық, ұдайы
өндірістік және жас мөлшерлік құрылымы жағдайында белсенді өнеркәсіптік
саясатты іске асыруға жеткіліксіз болып отыр. Экспортқа бағытталған сектор
ішіндегі табыстардың жоғары шоғырлануы мен капиталда құюдың салааралық
механизмдерінің болмауын ескере отырып, негізгі капиталды ұдайы өндіріс
сипатындағы түбегейлі өзгерістерге үміт артуға болмайды.
Инвестиция саласындағы жағдай экономиканың инвестиция көлемін өсіріп
қоймай, бәсекеге қабілетті қуаттардың жетіспеушілігіне тап болған салаларға
инвестицияларды тарту стратегиясын анықтау қажеттілігі мен күрделеніп отыр.
Біздің пайымдауымызша, инвестициялық қызметті бағалаудағы ең тиімді
факторлық әдіс. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық климатына ықпал етуші
факторларды жинақтап бағалауға негізделеді. Халықаралық инвестиция бойынша
орталықтың (ITIC) ұсыныстарына сәйкес инвестициялардың келуіне тосқауыл
болған факторларды ранжирлеу жүргізіледі.
Қазақстанға инвестицияларды енгізуге кедергі болған экономикалық
себептер (салық, қаржы тәртібі, қаржы тәуекелі, тариф тосқауылы, айырбас
бағамын реттеу, инфляция, ішкі инвестициялаудың жетіспеушілігі), содан
кейінгі орында заңды, (құқықтық инфроқұрылым, құқықтық өзгерістер қарқыны,
патенттерді, технологияларды қорғау, өндемеген келісім шарттық
заңнама,құнды қағаздар нарығын реттеу) және саяси факторлар (әлеуметтік
шиеленісу ) одан кейін ұйымдастырушылық фактор (бюрократия, әлеуетті
әріптес табу қиындығы) және материалдық техникалық (байланыс инфроқұрылымы,
көлік инфроқұрылымы, тіл тосқауылдары) сипаттағы мәселелер анықталады.
Инвестициялық климат ұғымы макро және микро деңгейлерді қамтиды,
оларды инвесторлар бірыңғай тұтастық ретінде қабылдайды, өйткені қолайлы
инвестициялық климатты қалыптастыру бойынша үкіметтің кез келген заңнамалық
қызметі жергілкіті биліктің норма шығарушы қызметімен жоққа шығарылуы
мүмкін, ал жеңілдігі бар шаруашылық режимді құру бойынша жергілікті
деңгейдегі әрекеттер үкіметтің жалпы экономикалық реттеуінің кейбір
кемістіктерін өтеуі мүмкін.
Макроэкономикалық деңгейдегі климат инвестицияларға арналған саяси,
экономикалық және әлеуметтік органның көрсеткіштерін қамтиды.
Микроэкономикалық деңгейдегі климат нақты мемлекеттік органдардың
инвестор фирмасының, шаруашылық жеткізуші субъектілердің, сатып алушылардың
банктердің және қабылдаушы мемлекеттің кәсіби кеңестері мен еңбек
ұжымдарының екі жақты қатынасы арқылы көрінеді.
Айта кететін жағдай, инвестициялық климатты бағалаудағы неғұрлым сипатты
әдіс факторлық әдіс болып табылады [26,18-35б].Ол инвестициялық климатқа
ықпал етуші факторлар жиынтығын бағалауға негізделген. Алғашқы
компоненттеріне келесілерді жатқызамыз:
1) экономикалық әлеует сипаттамасы (табағи шикізат қорларының бар болуы
мен табиғи ресурстарға қол жеткізу, биоклиматтық әлеует, өндірістік
инвестициялауға арналған бос жерлердің бар болуы, өндірістік
инфроқұрылымның даму деңгейі, билікті жұмыс күшінің бар болуы мен
құны, энергиямен қамтамасыз етілу мен энергия резервтерінің бар
болуы);
2) шаруашылық қызметтің жалпы жағдайы (күтпеген жағдайлардың пайда болу
мүмкіндігі, материалдық өндіріс салаларының дамуы, экологиялық
қауіпсіздік, аяқталмаған құрылыс көлемі, құрылыс базасының дамуы);
3) нарықтық органның жетілуі (экономиканың ашықтығы, нарықтық
инфроқұрылымның дамуы, инвестициялық белсенділікке ықпал ету, инфляция
және оның ықпалы, халықты инвестициялық үрдіске тарту деңгейі
кәсіпкерліктің бәсекеге қабілетті ортасының дамуы,жергілікті өткізу
нарығының сыйымдылығы мен төлемқабілетті сұраныстың бар болуы);
4) саяси факторлар (халықтың мемлекеттік бидік органдарына деген
сенімділік деңгейі мен парақорлық деңгейі, орталық органдардың
жергілікті билік органдарымен қарым-қатынасы, ұлттық- діни қатынас
жағдайы);
5) әлеуметтік және әлеуметтік-мәдени факторлар (әлеуметтік тұрақтылық
пен халықтың өмір сүру деңгейі, тұрмыстық жағдай, медециналық қызмет
көрсетудің дамуы, нақты жалақы мөлшері, көші-қонның инвестициялық
үрдіске тигізетін ықпалы, тұрғылықты халықтың отандық және шетелдік
инвесторларға деген қатынасы, шетел мамандарына жасалған қызмет ету
жағдайлары);
6) заңнамалық факторлар (экономикалық қызмет етуді реттеу сапасы,
либералдану деңгейі, заң мен тәртіпті сақтау деңгейі, меншік құқығын
қорғау салық жүйесінің сапасы мен салық жүктемесінің деңгейі, көші-
қону және кеден деңгейі, сыртқы экономикалық, кедендік және валюталық
заңнама);
7) ұйымдастырушылық (мемлекеттік басқару органдары қызметінің
тұрақтылығы мен біртектілігі, капитал салымы мен биліктің
инвесторларға деген қатынасына орай мемлекеттік саясаттың біразділігі,
олардың экономикалық қызметке араласу деңгейі мен әдістері, жергілікті
билік органдарының кәсіби шеберлігінің деңгейі мен мемлекеттік аппарат
жұмысының тиімділігі, мысалы, кәсіпорынды тіркеу туралы шешім қабылдау
жеделдігі, ақпараттың қолжетерлігі);
8) қаржы факторлары (экономикалық тұрақтылық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері
7
1. Инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы,
түрлері
7
2. Инвестициялар елдің экономикалық дамуының құрамдас бір
бөлігі ретінде
13
1.3 Қазақстанда инвестициялық қатынастардың даму тарихы және
оның инвестициялық климатқа әсер етуі
17
2 Қазақстан Республикасының инвестициялық жағдайын талдау
26
2.1 ҚР инвестициялық климатын және инвестициялық процестер
жағдайын талдау
26
2.2. Шетелдік инвестициялар мен халықтың жұмысбастылығы арасындағы өзара
байланысының талдауы
37
2.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестердің дамуы мен
тенденциялары
43
3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процестерді
жетілдіру
49
3.1 Қазақстан экономикасына инвестиция тартудағы болатын
кедергілерді жою жолдары
49
3.2 ҚР инвестициялаудың мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы метрді құрайды, бұл
Батыс Еуропаның барлық мемлекеттерінің территориясына пара-пар көрсеткіш.
Бұрыңғы Кеңес Одағы ресурстарының 60% орналасқан Қазақстанның потенциалы
өте жоғары. Тәуелсіздік алғаннан кейін, еліміздің шаруашылығы мен өндірісі
күрт төмедеп, халқымыздың әл-ауқаты күрт төмендеп кеткен болатын. Дәл сол
кезде Қазақстанның алдында сырттан капитал тартудан басқа жол болмады деп
айтса қателеспейміз. Өйткені, мемлекетте ірі кәсіпорындар мен зауыттардың
қалыпты жұмысын сақтап қалатын меншікті ақша ресурстары болмады. Мұнай мен
газдың, металдардың, көмірдің және т.б. мол қорына қарамастан, Қазақстанға
потенциалды инвесторлар күдікпен қарады. Өйткені, тәуекел деңгейі өте
жоғары болды. Кеңес Одағы ыдыраған соң, еліміздің қаржы жүйесі, заңнамалық
базасы, саяси тұрақтылығы әлі де қалыптасып үлгермеген болатын. Алғашқы
инвестор болып, 1993 АҚШ-тың Шеврон компаниясы әлемдегі ең ірі мұнай кен
орындарының бірі Теңізді игеруге келді [1]. Осы уақыттан бастап еліміздің
тарихында жаңа кезең басталды. Қазақстан экономикасы ең тез өсіп келе
жатқан мемлекетке айналды. Инвестиция тарту көрсеткіші бойынша ТМД-да
көшбасшы болды. Инвестициялар көмегімен еліміз тауар өндірісі мен
шаруашылығын өз деңгейінде сақтай алмағанымен, өтпелі кезеңде біраз
экономикалық жетістіктерге жетті. Қазір Қазақстанның шикізат ресурстары 8
трлн АҚШ долларына бағаланып отыр [2]. Бұл әлі жаңа инвестициялар тартуға
потенциалдың өте жоғары екенін көрсетеді. Қазіргі жағдайда Қазақстан
модернизация және экономиканың индустриалды секторын нығайту арқылы, өзінің
дамуының жаңа сатысына шықты. Экономика дамуының жаңа сатысы қажет көлемде
инвестициялық ресурстарды тартуды талап етеді. Қазіргі экономикалық
жағдайды отандық шаруашылықта конъюнктуралық процестердің жақсаруымен,
бірақ экономиканың нақты секторына керек қаражаттардың жеткіліксіздігімен
сипаттауға болады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
өзінің Қазақстанның әлемдегі неғұрлым бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің
қатарына ену стратегиясы жолдауында ұлттық дамудың барлық бағыттар бойынша
басымдылықтарын анықтап берді. Олардың бірі – инвестициялық саясатты
жетілдіру арқылы, инвестициялық ресурстарды тарту, соның ішінде шетелдік
инвестицияларды тарту жолымен әлемдік экономикаға интеграциялану. Жаңа
индустриалды мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономикаға
өту процесі мемлекеттің инвестициялық процестерге белсенді араласуымен
болған.
Менің таңдап отырған тақырыбымның өзектілігі инвестициялар Қазақстан
экономикасының тұрақты дамуында маңызды рөл атқаратынында болып отыр.
Қазақстан қазіргі уақытта инвестиция тарту бойынша үлкен жетістіктерге
жеткені сөзсіз. Енді бұл инвестициялар Қазақстанның индустриалды мемлекетке
айналу мақсатына барынша көп үлес қосуы керек. Сондықтан, еліміздегі
инвестициялық процестерді талдап, оған баға беру арқылы кемшіліктерін
анықтап, тенденцияларды байқап, болашақтағы жағдайды болжау өте маңызды
болып табылады. Өйткені, шикізат қорлары сарқылады және оларға баға
тұрақсыз. Егер де әлемдік нарықта қатты өзгеріс болса, ұлттық экономика
кері әсер өте үлкен болады. Еліміздің экономикасы шикізат бағасына тура
тәуелді. Сондықтан экономикамызға жаңа сатыға өту қажеттілігі туындап отыр.
Инвестициялар тарту ұлттық экономиканың экономикалық өсiмi мен оның
бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң жоғарылауын анықтайтын, сондай-ақ оның әлемдiк
өндiрiстiк үдерiстермен ықпалдасуына ықпал ететiн аса маңызды факторлардың
бiрi болып табылады. Қабылдаушы елдiң экономикасына шетелдiк инвестициялар
ағыны кәсiпорындардың дамуын, адами капитал сапасын жоғарылатуды, жаңа
жұмыс орындарын ашуды жеделдетiп, озық технологияларды тарта және олардың
жанама салаларға таралуын ынталандыра алады. Сондықтан соңғы екi он
жылдықта жаһандық инвестициялар үшiн бәсекенiң күшеюi байқалады, бұл өз
кезегiнде мемлекеттiң алдына елдiң инвестициялар үшiн тартымдылығын
жоғарылатуға бағытталған экономикалық саясаттың кешендi шараларын әзiрлеу
мен жүргiзу мiндетiн қояды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты Қазақстанның инвестициялық процестерін
талдау болып табылады.Талдау арқылы экономикада болып жатқан өзгерістерді
анықтауға қол жеткізу. Бұдан келесідей міндеттер туындады:
1) инвестициялардың Қазақстан экономикасында атқаратын рөлін анықтау;
2) еліміздің инвестициялық климатын талдау;
3) Қазақстанның инвестициялық процестерді талдау;
4) шетел инвестицияларының жағдайын талдау, баға беру;
5) инвестицияларды қолдануды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізін инвестиция
бойынша отандық және шетелдік экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері
құрайды. Жұмыста заңдық және құқықтық актілер, Президент жолдаулары, ҚР
Үкіметінің жарлықтары кең қолданылған. Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде
ҚР статистика Агенттігі мен ҚР Ұлттық банкінің мәліметтері, ҚР бірқатар
министрліктерінің материалдары, шетелдік методологиялық және анықтамалық
материалдары, шетелдік статистикалық органдарының ресми ақпараттары болды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен
пайдалынылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және
әдістемелік негізі қарастырылған. Бірінші бөлімде инвестициялардың
теориялық-методолгиялық негіздері қарастырылған, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында инвестициялық процестердің даму тарихы жайлы тарау бар.
Диплом жұмысының екінші бөлімінде Қазақстанның инвестициялық климаты,
еліміздің инвестициялық процестері талданды. Инвестициялық процестердің
негізгі тенденциялары анықталды. Қазақстан экономикасында өте маңызды рөл
алатын шетелдік инвестициялардың елдегі жұмысбастылыққа әсері зерттелді.
Үшінші бөлімде еліміздегі инвестициялық процестерді жақсарту жолдары
ұсынылды.
1. Инвестициялық процестердің теоретикалық негіздері
1. Инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы, түрлері
Тарихи тұрғыдан инвестицияның маңызы мен генезисін анықтаудың жалпы
теориялық мәселелерін зерттеу қажет, сонымен қатар, түрлі мектептер мен
ағымдардың пайда болуы мен олардың жаңалануын да назардан тыс қалдырмау
керек. Қалыптасып жатқан экономикалық жағдайлар мен экономикалық теорияның
дамуына байланысты инвестиция ұғымының анықтамасы да өзгеріп отырды.
Мысалы, австриялық шекті пайдалылық мектебіне сәйкес, инвестиция айырбас,
бүгінгі қажеттіліктердің болашақта өтелуіне қанағаттандыру деген мағынада
түсіндіріледі. Капитал салымы актісіне беруге болатын жалпы анықтама
келесідей: болашақта инвестицияланған игіліктердің көмегімен күтілетін
қанағаттандыруға бүгінгі қажеттіліктерді айырбастау актісін инвестициялауды
түсінеміз- деп француз экономисі П.Массе өз ойын білдіреді. Мұндай әдіс
алғашқыларға қарағанда болашақта неғұрлым көп пайда алу үмітінде қазіргі
кездегі қажеттіліктерді айқындаудан бас тартуды қарастырады [3,27б].
Әдетте, инвестиция терминін жеке тұлға немесе корпорацияның белгілі
бір мүлікті сатып алу түсінігіне балайды, кейде ол қор биржасындағы
қағаздарды сатып алумен шектелуді де білдіреді.
Кейнсиандық мектеп өкілдері инвестицияларды инвестиция ресурстарына
деген сұраныс мөлшері арқылы анықтайды. Инвестициялардың неғұрлым маңызды
анықтамасын Дж.Кейнс ұсынған болатын: Берілген кезеңнің өндірістік қызмет
нәтижесінде өндіріс қаражат құнына қосылатын ағымдағы қосынды яғни
инвестициялар категориясының екіжақтылығының бар болуы. Бір жағынан
инвестициялық ресурстар көлемінің берілуі, басқа сөзбен айтқанда, әлеуетті
инвестициялық сұраныс. Екінші жағынан – капитал мүлігінің құнының өсімін
анықтайтын шығындар түрі, яғни іске асырылған инвестициялық сұраныс пен
ұсыныс. [4,12б].
Сонымен, инвестициялар негізгі, айналым немесе өтімді капиталдан
тұратынына қарамастан өндіріс қаражаттарының әр түрлі өсімдерін қамтиды.
Қазіргі жағдайларға сәйкес келетін неғұрлым нақты анықтама Пол Хейнеге
тиесілі: Инвестициялау – болашақта күтетін табыс үшін игіліктерді сатып
алу. Демек, сіз акцияларды сатып алып инвестициялаған сияқты, фирма да
станоктарды сатып алып, инвестициялайды дейді [5,20б].
Инвестициялар категориясына берілген көптеген анықтамалардың
нұсқаларын сараптай отырып, барлық ортақ ғылыми анықтамалар сияқты, олардың
да толық болмайтынын айта кету керек. Сонымен бірге, атаулы ұғымның өзіне
тән ерекшеліктерін бөліп айтуға болады. Инвестиция категориясын уақытша
әдіс тұрғысынан қарастыраық. Орталықтандырылған жоспарлы жүйе шеңберінде
инвестициялар ұғымы капитал салымы ұғымымен теңестіріліп құрылыс кешенінің
қызметін сипаттайтын аса маңызды экономикалық көрсеткіш ретінде саналды.
Капитал салымдары жоспарлы түрде өндірістік аппараттың, өндірістік
тағайындалңан қуаттар мен құрылғылардың ұдайы өндірісіне, сонымен қатар,
өндірістік емес сала объектілеріне бағытталатын жиынтық қоғамдық еңбек
ресурстарының құнын белгілейтін экономикалық категория деп анықталады.
Нарықтық қатынастардың негізінің дамуымен инвестицияларды іске асыру
түрлерін, әдістері мен ұстанымдарын бағалаудағы ғылыми әдістер де өзгере
бастады. Мысалы, Л.Дж.Гитман, М.Д.Джонк инвестиция деп оң табысқа қол
жеткізетін капитал құнын сақтау және өсіруді қамтамасыз ететін капитал салу
тәсілі.
Кейде инвестицияларды кәсіпкерлік пайда немесе пайыз түсіру мақсатында
капиталды ұзақ мерзімді салу түрінде іске асырылатын шығындар жиынтығы
деп қарастырады [6, 93б]. Мұндай түсінік капитал салымдарының экономикалық
мазмұнын сипаттау барысында пайдаланылған ресурстық және шығындық
әдістердің артықшылықтарын біріктіру талпынысы болып табылады.
Ю.А.Матькин инвестициялар деп әлеуметтік, экономикалық тиімділікке
жету мақсатымен елдің шеңберінде және шетелде қаржылық және материалды-
техникалық құралдарға салым болып табылады [7, 20б].
Инвестиция туралы түсініктердің басқа да анықтамалары көптеп
кездеседі. Мысалы, В.Д.Миловидовтың айтуынша, инвестиция – бұл түрлі
қаржылық немесе материалдық байлық нысанындағы еркін ақшалай қаражат
түріндегі салым [8,7б].
Қазақстан Республикасының 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы Шетел
инвестициялары туралы заңында келесі анықтама берілген: Инвестициялар –
табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын мүлікті
және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрі[9]. Берілген анықтамаға
сәйкес кәсіпкерлік қызмет объектілеріне бағытталған және коммерциялық пайда
түсіретін салымдар туралы ғана сөз қозғалып отыр. Бұл анықтама толық емес,
себебі инвестицияның мағынасын толық ашпайды.
ҚР 2003 жылдың 8 қаңтарындағы №373-II Инвестициялар туралы Заңында
келесі анықтама келтірілген: Инвестициялар – заңды тұлғаның жарғылық
капиталына немесе кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын бекітілген активтерді
өсіру үшін инвесторлар құйған мүліктің барлық түрлерін (жеке пайдалануға
арналған тауарлардан басқа), ол лизинг келісім-шартын жасаған сәттен бастап
лизинг құралдарды, сонымен қатар, оларға деген құқықтарды қамтиды [10].
Отандық ғалымдар,мысалы М.Т.Оспанова және Т.И.Мухамбетов
инвестицияларды анықтау кезінде басты назарды мазмұндық сипаттамаға
аударып қоймай, олардың мақсатты бағытталуын атап өтуді ұсынып отыр
[11,8б]. Осы тұрғыдан инвестициялар тікілей қоғамдық құңдылықтарға
материалдық емес және материалдық байлықтарға, сондай-ақ, жанама түрде
қаржылық құралдар, инновациялық және әлеуметтік салалар арқылы салынатын
ресурстарды тусінуге болады.
Тура осы анықтаманы В.В.Бочаров та қолдау жасады, оның айтуынша,
инвестициялар жалпы статистика емес, динамикада қарастырылады, яғни
берілген кезеңде инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің айналуы деп
түсініктеме берді. [ 12] .
Н.К.Нұрланованың ойынша, инвестициялар - тікелей қоғамдық
құндылықтарға материалдық емес және материалдық байлықтарға, сондай-ақ,
жанама түрде қаржылық құралдар, инновациялық және әлеуметтік салалар
арқылы салынатын ресурстарды тусінуге болады [13,192б] .
Жоғарыда айтылған ғалымдардың инвестициялық қызмет түрлерінің
анықтамасын ескере отырып,біздің көзқарасымызша, инвестиция термині екі
категорияға ие-қаржылық және экономикалық.Қаржы категориясы ретінде,
инвестициялар табыс алу мақсатында шаруашылық қызметке салынатын
активтердің барлық түрлерін құрайды.Ал, экономикалық категория ретінде
инвестициялар негізгі капиталды құруға,кеңейтуге, қайта құруға және
техникалық құралдармен жабдықтауға шығатын шығындарды,сонымен бірге,
мұнымен байланысты емес айналым капиталының өзгеруін қарастырыды, себебі
тауарлық материалдық қорлардағы өзгерістер щығындарының негізгі капиталға
жылжумен тусіндіріледі.
Инвестицияладрың мақсатты бағыттылығын бөлуге негізделіп және оның
барлық анықтамаларын қарастыра отырып, біздің ойымызша неғұрлым кеңірек
сипаттаманы келесі турде беруге болады. Сонымен, инвестиция деп нәтижесінде
пайда немесе әлеуметтік тиімді құрылатын кәсіпорын құруға, негізгі қорларды
жаңалуға, кеңейтуге, істегі кәсіпорындарды қайта құру мен техникалық
жабдықтауға, жылжымайтын мүлік сатып алуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге,
сонымен қатар акцияларды, облигацияларды және басқа да құнды қағаздар мен
активтерді сатып алуға жұмсалатын мемлекеттің құндылықтарын, ақша
қаражаттарын түсіну қажет (кесте 1.1).
Кесте 1.1
Инвестиция және инвестициялық қызмет анықтамаларына тұжырымдамалар
Батыс мектептері
П.Массе Болашақта инвестицияланған игіліктердің көмегімен
күтілетін қанағаттандыруға бүгінгі қажеттіліктерді
айырбастау актісін инвестициялауды түсінеміз;
Дж.Кейнс Берілген кезеңнің өндірістік қызметінің нәтижесін
өндіріс құралдарының ағымдық құнына қосу болып
табылады;
Инвестициялау деп - болашақта күтілетін табысты алу
Хейне үшін қандайда бір игіліктерді сатып алуды айтамыз;
Кесте 1.1 жалғасы
Л.Дж.Гитман, Оң табысқа қол жеткізетін капитал құнын сақтау және
М.Д.Джонк өсіруді қамтамасыз ететін капитал салу тәсәлі.
Ю.А.Матькин Инвестициялар деп әлеуметтік,экономикалық және
экология тиімділікке жету мақсатымен елдің шеңберінде
және шетелде қаржылық және материалды-техникалық
құралдарға салым болып табылады.
В.Д.Миловидов Әр түрлі қаржылық немесе материалдық байлық
нысанындағы еркін ақшалай қаражаттарын салым болып
табылады.Белгілі шаруашылық қызмет кезеңіндегі
жинақталаған және қолданылмаған қоғамдық өндіріске
қайта салынатын табыс турінде әр турлі шаруашылық
қызметіне салымының құралы;
В.Д.Никифорова Белгілі шаруашылық қызмет кезеңіңндегі жинақталған
және қолданылмаған қоғамдық өндіріске қайта салынатын
табыс турінде әр турлі шаруашылық қызметіне салымның
құралы;
П.Н.Завлин, Инвестициялар келешекте табыстар немесе басқа да
А.В.Васильев. табыстарды алу мақсатымен экономиканың объектілерге
А.И.Кноль мүліктік, интеллектуалдық құндылықтарына капитал
салымы;
В.В.Бочаров Инвестициялар жалпы статикада емес, дикамикада
қарастырылады, яғни берілген кезеңде инвестициялық
қызметтің соңғы өнімнің айналуы;
Қазақстандық авторлар
М.Т.Оспанова, Жаңа технологияларға енгізуге еңбек құралдырының
Т.И.Мухамбетова материалды және басқада заттармен байланысты өндірісті
кеңейту және жаңартуғаи шығындар;
Н.К.Нурланова Инвестициялар тікілей қоғамдық құндылықтарға
материалдық емес және материалдық байлықтарға, сондай
ақ, жанама турде қаржылық құралдар, инновациялық және
әлеуметтік салалар арқылы салынатын ресурстарды
тусінуге болады.
Ескерту – дерек көзі негізінде автор құрастырған [3, 31б], [4, 20б]
Инвестиция ұғымын анықтағаннан кейін міндетті турде оның жіктелуін
қарастыру қажет. Инвестициялардың жіктелуі тиімді инвестициялық қызметті
іске асыру үщін объективті ақпаратты ала отырып, оларды пайдалану деңгейін
жан-жақты талдауға, сауатты есепке алуға жағдай жасайды.
Нарықтық қатынастарға өткеннен кейін атаулы жіктеме өзінің ғылыми
және тәжірибелік маңыздылығын жоғалтпайды, бірақ ол келесі себептер
бойынша жеткіліксіз болып келеді:
Біріншіден, инвестициялар-капитал салымдарына қарағанда, неғұрлым кең
ұғым, ол капитал (нақты) салымдарын да, портфельдік (атаулы жіктелу
портфельдік инвестицияларды мүлде есепке алмайды) салымдарды қамтиды.
Екіншіден, нарықтық қатынастарға көшкеннен кейін инвестиция әдістері
мен тәсілдері, сонымен бірге оларлың қолдану салалары да (бұл жоғарыда
аталған жоқ) біршама кеңейді.
Біздің ойымызша, шетел дерек көздерінде айтылатын инвестициялық
жіктеме және оларды отандық тәжірибеде қодану мүмкіндіктерін анықтау
мақсатында жалпылау ғылыми және тәжірибелік қызығушылық тудырады. Мысалы,
неміс профессоры Вайнрих олардың қосымша объектілері бойынша
ивестициялардың келесідей жіктелуін ұсынды:
1) мүлік инвестициялары (материалдық инвестициялар) –ғимараттарда,
құрылғыларда, құрал-жабдықтарда, материал қорларындағы инвестициялар.
2) қаржы инвестициялары (акцияларды,облигацияларды және басқа құнды
қағаздарды сатып алу).
3) материалдық емес инвестициялар (кадрларды дайындауға, зерттеуге және
жасап шығаруларға, жарнамаға құйылатын инвестициялар).
Сонымен қатар, инвестициялар бағытталған әрекеттеріне қарай жіктеледі:
1) жоба (бастапқа инвестиция) немесе нетто негізінде;
2) кәсіпорынды қалыптастыру немесе сатып алу;
3) өндірісітік әлеуетті кеңейту (экстенсивтік инвестициялар),өсіру;
4) рейнвестициялар, яғни кәсіпорынның негізгі қор құрамын қолдау
мақсатында өндірістің жаңа құралдарын сатып алуға немесе дайындауға
жұмсалатын бос инвестициялық қаражаттарды байланыстыру (ауыстыруға,
өнімді шығару бағдарламасын өзгертуге, инвестицияны
диверсификациялауға, болашақта кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз
етуге құйылатын инвестициялар);
5) нетто-инвестициялар мен реинвестицияларды тұратын брутто-
инвестициялар.
Бұл жіктелу кәсіпорын басшылығына неғұрлым тиімді инвестициялық
саясатты жасап шығаруға мүмкіндік беріп, жағдай жасайды.
Біздің ойымызша, инвестициялардың неғұрлым кешенді жіктелуі
И.А.Бланктің еңбегінде келтірілген, онда инвестициялар мынандай белгілер
бойынша жіктеледі [14, 67б]:
1) салым объектісі;
2) инвестициялауға қатысу сипаты;
3) инвестициялау кезеңі, инвестициялық ресурстардың меншік түрлері;
4) аймақтық белгі бойынша.
Сонымен қатар, өзінің маңызы бойынша кәсіпорынның инвестициялық
портфелін сипаттайтын кәсіпорын деңгейіндегі жіктеме қажет. Атаулы
портфельдің анағурлым тәуекел мен неғұрлым экономикалық пайда түсіру
бойынша оңтайлану кәсіпорындағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Біздің пайымдауымызша, жоғарыда келтірілген жіктеулерді барлығыда
инвестициялардың түрлері мен формаларын неғұрлым терең қарастыруға
мүмкіндік беріп, тиімділікті өсіру мақсатында неғұрлым терең талдау
жүргізуге жағдай жасайды. Алайда, қазіргі кезде атаулы жіктеулер
жеткіліксіз.Біздің ойымызша, макродеңгейде инвестицияларды шығындау мақсаты
туралы айқын түсінік беретін жіктелу қажет. Жоғарыда айтылғандай,
инвестициялар біртекті емес, олар маңызды айырмашылықтарды иеленіп,мақсатты
бағытталуы мен айналым саласына қарай келесілерге құйылатын инвестицияларға
бөлінеді:
1) материалды активтерге, яғни қаражаттарды ғимараттарға, құрылғыларға,
қызмет мерзімі бір жылдан асатын кез келген машина түрлері мен құрал-
жабдықтарға және материалдық қорларға салынуы;
2) қаржы активтеріне, яғни қаражаттардың құнды қағаздарға салынуы;
3) материалды емес активтерге, яғни қаражаттардың патенттерді,
лицензияларды сатып алуға, ғылыми – техникалық жаңашылдықтарды жасап
шығаруға, кәсіби біліктілкті жоғарылатуға, өмір сүру сапасын өсіруге,
қоршаған ортаны жақсартуға, денсаулықты жақсартуға және т.б салынуы.
Инвестициялардың қалыптасуына ықпал ететін факторларға байланысты
экономикалық жіктелу келесідей:
1) өндірістік;
2) автономды.
Өндірстік инвестициялардың динамикасы, әдетте, экономикалық жүуйенің
эндогенді факторларымен байланысты, яғни ұлттық табыс пен тұтынушылық
сұраныстағы өзгерістермен байланысты.
Өндірістік инвестиция деп тұтынушылық қорды өсіру нәтижесінде жаңа
капиталдың пайда болуы қарастырылады. Н.К.Нұрланованың ойынша, мұндай
бөліну шартты болып, статистикалық тұрғыдан бағалана алмайды.Салымдардың
түрлі типтеріндегі сипатты қозғалыстарын айқындау үшін, төлемқабілеттілігі
сұранысына тәелділік деңгейін анықтау үшін, динамиканың өсу шекарасы мен
ерекшеліктерін бекіту үшін, оны теориялық үлгілерді жасап шығару және
инвестициялық қызметтерді анықтау кезінде пайдалану керек. Қарастырылып
жатқан инвестициялардың мазмұнды талдауы оларды топтастырып құрама
жіктелуін жасауға мүмкіндік береді [15, 27б ].
Ресей зерттеушісі Е.Р.Орлованың ойынша, инвестицияның белгілері
бойынша жіктелуінде келесідей бөлген болса: ұйымдастыру түрлері бойынша,
инвестициялық қызметтің объектілері бойынша, инвестициялық ресурстардың
меншік нысаны бойынша инвестициялауға қатысу сипаты бойынша, әрекеттің
бағытталуы бойынша жіктелген [16, 39 б ].
Біздің ойымызша қазіргі кезең талабына сай инвестициялардың
белгілеріне инвестициялық нарық түрлерінің жіктелуін қосу
қажет.Инвестициялық нарық түрлерінің құрамына нақты инвестициялаудың
нарықты объектісі, қаржылық инвестициялаудың нарықты объектісі және
иновациялық инвестициялаудың нарықты объектілері жатады.
Біздің пайымдауымызша, жоғарыда келтірілген жіктеулерді барлығыда
инвестициялардың түрлері мен формаларын неғұрлым терең қарастыруға
мүмкіндік беріп, тиімділікті өсіру мақсатында неғұрлым терең талдау
жүргізуге жағдай жасайды.
2. Инвестициялардың ел экономикасындағы рөлі мен маңыздылығы
Қазақстанның мемлекеттік егемендікке қол жеткізуі, ішкі және сыртқы
ресурстардың ағылып келуіне қолайлы жағдай туғызған экономиканы тиімді
инвестициялау мәселесінің көкейкестілігін арттырды. Кез-келген ел үшін,
әсіресе Қазақстан үшін, әлеуметтік-экономикалық саладағы жалпылама өмірлік
маңызы бар мүдде ретінде елдің дүние жүзілік қауымдастықта тең құқылы
адамдардың ашық өркениетті қоғам ретінде тұрақты дамуы өте маңызды.
Экономиканың жаһандануы, барлық елдерді тауарлардың; капиталдардың және
қызметтердің дүние жүзілік рыногына тәуелді етеді, елдің ұлттық
экономикалық жүйесінің халықаралық интеграция мен бәсекеге қарай бет бұру
үрдісін қалыптастырады, дүние жүзілік рынокта өзін бәсекелестік
артықшылықтармен қамтамасыз ете алмайтын елдер шеттетіліп, халқы мен
ресурстарын отаршылдық қанаудың объектісіне айналады. Міне сондықтан бұл
жағдайда ең басты міндет, республиканың экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді ескере отырып, оның дүние жүзілік экономикаға
интеграциялануы кезінде тәуекелділікті барынша азайту болып отыр.
Ел экономикасын инвестициялау кезінде республика мүддесінің ел байлығын
ұлттық әл-ауқатына зиянын тигізбестен оның сыртқы жағдайын нығайтуға қарай
жұмсалуы тұрғысынан қарауымыз қажет.
Сыртқы жағдайлардың өзгеруі ұлттық экономиканың агрессивті реакциясының
пайда болуына алып кенсе немесе экономикадағы қалыптасқан жағдайды сақтауды
талап етсе,онда бейімделудің қажетті шараларын жасау қажет.Бейімделу
қызметтері ішкі экономикалық саланың өзгеруіне ықпал ете отырып,екі
бағыттың ішкі және сыртқы ортаның өзара байланысында әрекет етуі
тиіс.Сыртқы және ішкі факторлардың өзара қатынасын айқындай отырып бұл
мәселеге өндірістік қатынастардың дамуы халықаралық экономикалық
қатынастарға қатысу дәрежесі мен экономикалық әлеуетті бағалау тұрғысынан
қарау керек.
Барлық елдерге бәсекелестік қабілетті арттыру үшін, жоғары сапалы өнімді
өндіріп,соған сәйкес рынокқа шығып отыру және де өз шаруашылығын өзгеріп
отырған жағдайға қарай бейімдеп отыру қажет.Ал бәсекелестік қабілетін
сақтап қалуға тырысатын кәсіпорындарға негізгі үш көзден – өзіндік
активтердің қоржынынан өндірістің орналасуымен байланысты активтердің
қоржынынан және барынша көбірек пайда табу мақсатымен осы қоржындардың
мүмкіндігін пайдалануға қажетті басқару тәжірибесінен қуат ала
отырып,тиімділікті көтеруге тура келеді.
Инвестициялық экономикалық категориялар ретінде кез келген мемлекет
экономикасының дамуына септігін тигізетін бірқатар маңызды қызмет атқарады,
сонымен қатар олар төмендегі берілгендерге негіз болады [16]:
1) кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорларының жүйелі жаңалануы мен
кеңейтілген ұдайы өндіріс саясатын іске асыру;
2) ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату мен өнім сапасын жақсарту;
3) қоғамдық өндірістің құрылымдық қайта құрылуы мен халық шаруашылығының
барлық салаларының баланстануының дамуы;
4) өнеркәсіптің қажетті шикізаттық базасын құру;
5) азаматтық құрылыс, денсаулық сақтаудың дамуы, орта және жоғары
мектептің дамуы және басқа да әлеуметтік мәселелерді шешу;
6) қоршаған ортаны қорғау;
7) мемлекеттің қорғану қабілетін қамтамасыз ету және басқа да көптеген
мәселелерді шешу.
Сонымен, инвестициялар маңызды экономикалық категория болып, ең
алдымен, жай және ұдайы өндіріс үшін, ғылыми техникалық прогресс (ҒТП)
жылдамдату үшін, құрылымдылық өзгерістер мен әлеуметтік мәселелерді шешу
үшін макро және микро деңгейлерде шешуші рөл атқарады.
Инвестицияларды пайдалану тиімділігі айтарлықтай деңгейде олардың
құрылымына байланысты болып келеді. Инвестицияның құрылымы деп түрлері,
пайдалану бағыттары мен жалпы инестициялардығы үлесі бойынша құрамын
түсінеміз.
Инвестициялардың құрылымы келесідегідей: инвестициялардың
технологиялық ұдайы өндірістік, салалық және жергілікті құрылымы.
Инвестициялардың технологиялық құрылымы деп белгілі бір объектіні
құруға шыққан шығын құрамы мен олардың ортақ сметалық құнындағы үлесін
түсінеміз, яғни жалпы көлемдегі инвестициялардың қандай бөлігі құрылымдылық
- монтаждық жұмыстарға (ҚМЖ), машиналарды, құрал- жабдықтарды сатып алу мен
олардың монтажына, жобалық зерттеуге жұмсалатын және басқа да шығындарды
қарастырамыз.
Инвестициялардың технологиялық құрылымы оларды пайдаланудағы
тиімділікке маңызды ықпалын тигізеді. Атаулы құрылымды жетілдіру жобаның
сметалық құнындағы машина мен құрал- жабдықтардың үлесін неғұрлым үлкен
деңгейге жеткізуден тұрады. Негізінде, инвестициялардың технологиялық
құрылымы болашақ кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларының пәрменді және
пәрменсіз бөлігінің, кәсіпорынның өндірістік қуатының артуына септігін
тигізеді, демек, өнім бірлігіне деген инвестициялар төмендейді.
Экономикалық тиімділікке еңбекті механизациялау мен автоматтандыру
деңгейін жоғарылату және де өнім бірлігіне жұмсалатын шартты шығындарды
төмендету арқылы жетуге болады.
Инвестициялардың ұдайы өндірістік құрылымы да оларды пайдалану
тиімділігіне ықпалын тигізеді. Инвестициялардың ұдайы өндірістік құрылымы
негізгі өндірістік қорлардың ұдайы өндіріс түрлері бойынша сметалық құнының
қатынасы мен олардың бөлінуін қарастырады. Яғни, инвестициялардың жалпы
көлеміндегі қай бөлігі жаңа құрылысқа, істегі өндірісті жаңадан құру мен
техникалық тұрғыдан қайта жабдықтауға, істегі өндірісті кеңейтуге,
жаңалауға бағытталады. Ұдайы өндірістік құрылымды жетілдіру істегі
өндірісті қайта құру мен техникалық жабдықтауға бағытталатын
инвестициялардың үлесінің өсуін көздейді. Инвестициялау теориясы мен
тәжірибесі істегі өндірісті қайта құру мен техникалық жабдықтау жаңа
өндірісті құрғаннан неғұрлым тиімді екенін көрсетеді. Оның себептері де
баршылық, атап айтқанда:
Біріншіден, қосымша өндірістік қуаттарды іске енгізу мерзімі
қысқарады,
екіншіден, үлес капитал салымдары қысқарады.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігі халық шаруашылығы деңгейінде
салалық және жергілікті (аймақтық) құрылымына байланысты.
Салалық құрылым өнеркәсіп салалары мен халық шаруашылығын жалпы
алғанда инвестициялардың бөлінуі мен арақатынасын қарастырады. Оның
жетілуі жалпы халық шаруашылығында ҒТП жылдамтуын қамтамасыз ететін
салалардың неғұрлым жедел дамуы мен пропорционалдығын қамтамасыз етуден
тұрады.
Инвестициялардың территориялық құрылымы жеке экономикалық аймақтар мен
республика облыстары бойынша жалпы жиынтығындағы бөлінуі мен арақатынасын
қарастырады. Капитал салымдарының территориялық құрылымын жетілдіру маңызы
жергілікті еркшеліктерге байланысты неғұрлым экономикалық және әлеуметтік
тиімділік алудан тұрады.
Инвестиция мен мемлекет экономикасының тиімділігі үшін қаржыландыру
көздері , меншік түрлері бойынша инвестициялар құрылымы маңызды болып
келеді.
Меншік түрлері бойынша, яғни мемлекетке, жергілікті органдарға, жеке
меншік заңды немесе жеке тұлғаларға немесе аралас меншік түрлеріне тиесілі
болуына байланысты. Жеке меншік инвестициялардың жалпы көлеміндегі үлесінің
өсуі оларды пайдалану деңгейіне оң ықпал етеді, демек, ел экономикасына
оңтайлы болады деген пікір қалыптасқан.
Қаржыландыру көздері бойынша, сонымен қатар, инвестициялардың атаулы
құрылымын жетілдіру бюджеттен тыс қаражаттардың үлесінің неғұрлым үлкен
деңгейге өсіруін көздейді.
Инвестицияларды кәсіпорындарда тиімді пайдалану да маңызды болып
келеді, себебі оның қаржылық жағдайы айтарлықтай деңгейде кәсіпорындардағы
құрылымына байланысты.
Инвестициялар құрылымын турлі бағыттар бойынша талдау үлкен ғылыми
және тәжірибелік маңызға ие. Оның тәжірибелік маңызы келесіден тұрады.
Атаулы талдау инвсетициялар құрылымының өзгеру тенденциясын анықтауға
жағдай жасап , сол негізде неғұрлым тиімді инвестициялық саясатты жасап
шығаруға мүмкіндік береді. Теориялық маңыздылығы атаулы талдау негізінде
инвестициялық қызметке және инвестициларды тиімді пайцдалануға ықпал ететін
жаңа факторларды анықтаудан тұрады.
Елдегі инвестициларға деген қатынас қойылған мақсатқа байланысты.
Шетел фирмаларының инвестицилары ішкі капитал салымдарына арналған көзі
ретінде ғана емес , сыртқы нарықтарда өткізу жүйесіне, жаңа қаржыландыру
көздеріне қол жеткізу әдісі ретінде қарастырылады.
Бөлінген инвестициялар және оны іс жүзінде игерудегі қызметтер жиынтығы
инвестициялық қызметті білдіреді.
Инвестициялық қызмет кез келген инвестицияның нысанындағы портфельдің
қалыптасуы мен бірге байланысты болады. Ал инвестициялық портфель
инвестициялық стратегияға сәйкес қызметін жүзеге асыру үшін
инвестициялаудың нақты және қаржылық объектілердің жиынтығынан қалыптасады.
Инвестициялық портфель келесі қағидалар негізінде қалыптасады:
1) инвестициялының стратегиясының жүзеге асырылуын қамтамасыз ету. Яғни
инвестициялық портфельдің қалыптасуы инвестициялық қызметтің ұзақ және
орта мерзімжі жоспарлауды қамтамасыз етететін, инвестициялық
стратегияға сәйкес келуі тиіс;
2) портфельдің инвестициялық ресурстарға сәйкестігін қамтамасыз ету яғни
таңдалынған инвестициялық объектілердің тізімі олардың ресурстармен
қамтамасыз етуі мүмкіндіктері мен шектелуі тиіс;
3) табыстылық пен өтіміділік арақатынасын оңтайландыру яғни белгілі бір
инвестициялық стратегияны сақтаудағы табыс пен тәуеклділіктің
арақатынасы;
4) портфельмен басқарушылықты қамтамасыз ету, яғни кадрлық әлеуетті
инвестициялау объектілердің сәйкестігі және құралдарды жедел қайта
инвестициялауды жүзеге асыру мүмкіндігі.
Инвестициялық қызмет мынандай негізгі принциптерге сәйкес жүзеге
асырылуы қажет:
1) қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері
кедергі жасап араласпауы қажет;
2) инвестициялаудың өз еркімен болуы;
3) меншік және қызмет түрлеріне қарамастан инвестициялық қызметке
қатысушылардың тең құқығы;
4) инвестицияның қорғалуы;
5) инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін таңдауға,
инвестициялық қызметті асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын бұзбай
сақтау.
Мемлекет экономикасына инвестицияны, пайда алу және тиімді пайдаға
жету мақсатындағы тәжірибелік әрекеттер инвестициялық қызметпен
түсінідіріледі.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік қолдаудың мақсаты қазіргі
технологияларды қолдана отырып өндірісті жаңарту және кеңейту, жаңасын
құруға инвестициялық ынталандыру және экономиканың дамуы үшін оңтайлы
инвестициялық климатты құру болып табылады.
Ұлттық шаруашылықтың динамикалық өсуін экономиканың нақты секторына
капитал тарту арқылы қамтамасыз етуге болады. Капиталды тарту мен
пайдаланудың көлемі, құрылымы мен тиімділігі елдегі инвестициялық климаттың
бар болуы мен анықталады[17].
Инвестициялық климат инвестицияны бөлуге қолайлы жағдай жасайтын,
капиталды сыртқа шығаратын, мемлекеттердің экономикалық, саяси, табиғи-
ресурсттың және арнаулы іс-әркеттерінің жиынтығын білдіреді.
3. Қазақстанда инвестициялық қатынастардың даму тарихы және оның
инвестициялық климатқа әсер етуі
Қазақстандағы инвестициялық заңнаманың дамуы және қалыптасу тарихы
1990 жылдың 7 желотоқсандағы алғашқы КСРО-дағы шетел инвестициялары
туралы Заңның қабылдануымен басталады. Осы заң инвестицияны қорғаудың
құқықтық ережесін, сонымен қатар шетел инвесторларына салықтық
жеңілдіктерді бекітті де, республика экономикасына алғашқы. Шетел
инвестициясын тартуға өз үлесін тигізді.Әлемдік нарықтағы Қазақстан
Республикасының интеграциясы халықаралық деңгейдегі қазақстандық заңдық
базаның дамуының әсер етеді.Қазақстан бірқатар халықаралық ұйымдарға
мүшеліккке еніп, әртурлі екі жақты және көп жақты сипаттағы халықаралық
келісімдерге қатысушы болды [18].
1994 жылдың 27 желтоқсанында Шетел инвестициялары туралы Заңы
қабылданып, онда мемлекеттік саясаттың өзгеруін ескере отырып, Қазақстанның
экономикалық дамуының бастапқы қадамы ретінде мемлекеттегі қолайлы
инвестициялық климаттың қалыптасына әсер етті.
1995 жылдың 24 сәуіріндегі № 2235 Бюджетке салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Заңында резидент
ер мен резиденттер еместерге және басқа да инвесторларға бірдей салық
мөлшерін қамтыды. Республикадағы шағын және орта бизнесті дамыту деңгейі
инвестициялық қызметті жақсартуға әсерін тигізді. [19].
1997 жылдың 28 ақпанында Тікілей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы Заңның қабылдануымен инвесициялық заңнама өз дамуын
жалғастырды[20]. Бұл заң экономикасының басымдықты салаларындағы
инвестициялық қызметпен байланысты және өндірістік саланы дамытуға
бейімделді. Инвестициялар бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі
мемлекетттік қолдауды жүзеге асыратын уәкілетті жалғыз мемлекеттік орган
ретінде анықталады. Оның төрағасын тек Қазақстан Республикасының Үкіметімен
тағайындалады және босатылады.
1997 жылдың 5 сәуіріндегі №3344 Тікілей отандық және шетел
инвестицияларын тартуға экономиканың басым саласындағы тізімдемелерді
бекіту туралы Президенттің Қаулысымен 2000 жылға дейінгі инвестиция
тартуға маңызды өңдірістің тізімі анықталады, яғни өндірістік инфрақұрылым,
өндеуші өнеркәсіп, Ақмола қаласының объектілері, Әлеуметтік сала және
туризм объектілері, тұрғын үй ауыл шаруашылығы [21].
2003 жылдың 8 қаңтарындағы Инвестициялар туралы Заңының қабылдануы
Қазақстан экономикасына сыртқы ресурстарды тартуға және қолайлы
инвестициялық климатты қалыптастыру болып табылады. Инвестициялық
тартымдылықты бағалай тарихы, яғни мемлекеттердің инвестициялық климаттың
алғаш бағалаулар XX ғ. 60 шы жылдарында батыс мамандарымен жасалып,
қолданылған.
Инвестициялық климатты бағалаулардың Гарвардтық бизнес мектебінің
бағалауы болып табылады. Салыстыру негізіне шетел жіне ұлттық инвесторлар
үшін заңнамалық жағдайлар, капиталды шығару мүмкіндігі, ұлттық валюта
жағдайы, елдегі саяси жағдай, инвестиция деңгейі, ұлттық капиталды
пайдалану мүмкіндігі сияқты мемлекеттердің сипаттамасын қамтыған
сарапттамалық шкала салынды [22,31-б ].
Мемлекеттердің инвестициялық тартымдылығын салыстыра бағалау
әдістемесінің ары қарай дамуы мамандармен бағаланған жүйені, өлшемдерді
кеңейту және күрделендіру, сандық көрсеткіштерді енгізу жолымен жүрді. Көп
жағдайда келесі өлшемдер мен көрсеткіштер қолданылды: экономикалық жүйе
түрі, макроэкономикалық көрсеткіштер жалпы ұлттық өнім көлемі (ЖҰӨ),
(экономика құрылымы және т.б) табиға ресурстармен қамтамасыз етілуі,
инфроқұрылым жағдайы , сыртқы сауда-саттықтың дамуы, мемлекеттің
экономикаға қатысу, 80-90жж. Өтпелі экономикасы инвестициялаудың ерекше
жағдайларын қамтыған мемлекеттер катергориясының пайда болуы инвестициялау
жағдайлары ғана емес, сонымен қатар нәтижерлерін, елдің экономикалық
орталықтарға жақын болуын, институционалды жаңартулардың көлемін,
демократиялық дәстүрлерді, жүргізілген реформалардың жағдайы мен
болашағын сауда ресурстарының сапасын ескеретін айрықша әдістемелік
тәсілдерді жасап шығаруды қажет етті.
Жоғарыда аталған әдістер мен ұлттық экономиканың инвестициялық
климаттың бағалаудың басқа да әдістері бар. Олар зерттеу мақсатына қарай
талданатын көрсеткіштер мен сапалық сипаттамалары мен көрсеткіштерді
талдау бойынша бөлінеді. Бірнеше мысал келтірейік:
1) инвестициялық климтатты бағалаудың әмбебап әдістемесі экономикалық
сипаттамалардың біраз санын, сауда көрсеткіштерін, саяси климаттың
сипаттамасын, инвестицияға арналған заңнамалық ортаның сипаттамасын
қамти отырып, мемлекеттің қазіргі жағдайы жан -жақты және терең
бағалап, оның даму мүмкіндіктері туралы қорытынды шығару жағдай
жасайды (Б.Тойн, П.Уолтерс және т.б) [23, 78 б].
2) Орталық-Шығыс Еуропа (ОШЕ), Тәуелсіздік Мемлекеттер Достастығы (ТМД)
елдеріндегі инвестициялық климатты салыстыра талдау үшін реформа
қарқыны мен болашағына қажет мамандандырылған әдістемелер
қолданылады.Ондай бағалаудың маңыздылығын атауда мемлекеттердегі батыс
компанияларының тәуелді болуымен анықталады. (Малтинэшнл бизнес
журналының әдістемелері-лондондық Экономист журналының қосымшасы,
Форчун (АҚШ) американдық Плэн экон кеңес фирмасының журналы ).
3) баллдық бағалау әдістемесі оның негізгі артықшылықтары шетел
инвесторлары үшін тартылымдылық бойыша түрлі мемлекеттердің ранжирлеу
белгісі ретінде қызмет атқаратын және басқа барлық құраушылардың
мөлшерін есепке алатын әр түрлі мемлекеттер үшін инвестициялық
климаттың шығару сипаттамаларын сандық салғастыру және қорытыңды
көрсеткіші шығару мүмкіндіктерінен туындайды. Ондай әдістемелерді
қолдану мысалын Гарвардтық бизнес мектебінде (АҚШ) жасалған сандық
шкаладан және 0-ден (орынсыз) бастап 4-ке (өте қолайлы) дейін
бекітілген 15 бағалау балл негізінде 45 мемлекеттегі инвсетициялық
климатты бағалау мақсатында жылына үш мәрте ГФР ақпараттық қызметі
басып шығаратын БЕРИ индексінен көруге болады. Балл саны неғұрлым
жоғары болса, көзделген пайда да соғұрлым жоғары болмақ [22,101-110б].
4) инвестициялық климатты қорытыңды тәуекелді шығару негізінде бағалау.
Атаулы әдісті қолдаушылар инвсетициялық климаттың құрамдас бөлігі
ретінде белгілердің екі нұсқасын қарастырады:
1) инвестициялық әлеует және инвестициялық тәуекелдер;
2) тәуекелдер мен әлеуметтік-экономикалық әлеует.
Біздің көзқарасымызша, тәуекелдік әдістің екінші нұсқасы қызуғышылық
танытарлық болып келеді. Оның тұжырымдамасының негізіне авторлардың
инвестициялық климат деңгейін бағалауға аймақтық қоғамдық жүйенің тұтастай
даму деңгейі тұрғысынан қарастыру туралы көзқарасы қаланған.
Берілген нұсқа авторлары Ресей федерациясының экономикалық-
географилық аудандары мен субъектілерінің, мемелекеттердің инвестициялық
тәекелдерін талдай отырып, басты компоненттер қатарынан адам
әлеуетін,дамудың материалдық базасы, әлеуметтік-саяси жағдай мен саяси
тәуекел факторларын, экономикалық жағдайын, экономика басқару деңгейін
есепке алған. Берілген нұсқаны қолдана отырып, қоғамдық қатынастар
деңгейін,қоғамдағы, экономикадағы,қаржы саласындағы ұйымдастыру мен басқару
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерді ескеру қажет.
Инвестициялық климатты бағалауды тағы бір әдісі мемлекетке несиелік
рейтингті беру болып табылады. Атаулы экономикалық көрсеткіштің анықталуы
коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялары мен әлеуетті анықталуы
инвесторлар арасында беделі жоғары халықаралық несие-рейтингтік
агенттіктермен жүргізіледі. Несие қабілеттілігін анықтайтын А, В,С,D
шкаласы бойынша ең үлкен көрсеткіш ААА құрайды, ондай көрсеткіш салынған
қаржының неғұрлым аз залалын қамти отырып, сенімділігі мен несие
қабілеттілігін жоғары деңгейлі мемлекеттерге беріледі. Сәйкес келе
инвесторлар үшін ең жоғары тәуекел мен сипатталатын болашағы жоқ
инвестициялық климат D көрсеткішімен бағаланады.
Халықаралық рейтинг агенттіктері сенім деңгейін бағалау ретінде
рейтинг маңызыңы көзқарасы бар болғаны мен, оның анықтамасына әр қалай қол
жеткізеді,олар рейтинг құрудың ерекше әдістемелерін иеленген. Дүние
жүзінде ондаған рейтинг агенттіктері бар. Алайда халықаралық нарықта төрт
концерн ғана көшбасшы ретінде танылып жүр –Moody’s Investors Service,
Inc, Standard & Poor’s Corporation, DUPP& Phels Credit Rstinds Co (
DSR)- және ағылшын -американдық Filch IBCA.Сонымен қатар, банк
рейтингімен айналысатын тағы да да бір агенттік – Thomson Bankwatch (TBW)
танымал бола бастады. Жоғарыда аталған төрт агенттіктің рөлінің
маңыздылығын АҚШ құнды қағаздары мен биржалары бойынша Комиссиямен берілген
ұлттық мойындалған статистикалық рейтингтік ұйымдар мәртебесінің
иеленуімен айғақтауға болады. Ондай мәртебе рейтинг қызметтерін көрсетуге
рұқсат беретін бас лицензияға тең және де көшбасшылардың бәсекеге
артықшыларын күшейтеді.
Рейтингтер инвесторларға неғұрлым кең кеңістіктерді ашады. Мысалы, АҚШ-
та барлық бұқаралық эмиссияларға рейтингтер беріледі. Рейтингтерді
пайдалану басқа да ірі мемлекеттерде жалпыға ортақ тәжірибеге айналған,
негізінде Ұлыбританияда,Германияда,Испанияда, Швецияда,Жапонияда. 80- ші
жылдардың аяғында 90-шы жылдардың басында несие рейтингтері Азия, 1986-
1996 жж аралығында тек бір Mood’s агенттігінің өзі 30 тәуелсіз
рейтингтері тағайындалған болатын.1997 жылы Mood’s бен Filch
IBCA.19,10 және 10 тәуелсіз рейтингтерді тағайындады, бұл атаулы
мемлекеттердің құнды қағаздарының эмитенттеріне рейтингтерді берудің басы
болып саналды [24, 251 б].
Қазақстан халықаралық рейтинг агенттіктерімен белсенді әрекеттесуде.
Егер де бастапқы кезеңде шетел инвесторлары өзінің капиталы үшін міндетті
мемлекеттік кепілді талап еткен болса, артынша Mood’s ,Standard & Poor’s
IBCA алғы рейтинг агенттіктерімен 1986 жылы Қазақстанға халықаралық несие
рейтингтерінің берілуінен кейін және сәйкес келген құқықтық базаның
құрылуынан кейін атаулы тәжірибе сирек кездесетін болды.
Қазақстанға несие рейтингісінің берілуінен және халықаралық қаржы
нарықтарында айналым мерзімі 3 жыл 200млн АҚШ доллары сомасына Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлігінің еуроноталарын орналастырғаннан кейін
құнды қағаздар нарығында шетел инвесторларының қызметінің жандануы
байқалды. Еуроноталарының екінші эммисиясының көлемі 1997 жылы айналым
мерзімі 5 жыл 350 млн АҚШ долларын құрады. Ал Еуроноталардың үшінші
эммисиясының көлемі 2006 жылы айналым мерзімі 5 жыл 300 млн АҚШ долларын
құрады. Төртінші эммисия көлемі 2007 жылы айналым мерзімі 7 жыл 480 млн
АҚШ долларын құрады.
Рейтингті беру фактісі болашақта экономикалық көтерілуі септігін
тигізіп,қазақстандық капитал нарығына инвсетицияларды тартушы катализатор
ретінде мемлекеттің экономикалық дамуында үлкен рөл ойнайды. Мысалы, беделі
мықты экономикалық Euromoney журналы экономикалық және саяси тәуекелдері
бойынша жылына екі рет 180 мемлекетті ранжирлейді. Арнайы әдістеме бойынша
есептелген мемлекеттік тәуекелдің қосынды индексі ұлттық инвсетициялық
климаттың және шетел мемлекетіне деген батыс қаржы қоғамдастығының
қатынасының қолайлығы деңгейінің көрсеткіші ретінде қызмет атқара ала
алады.
Инвестициялық барометрде (Германия) басылған халықаралық мамандар
тобының бағалауынша инвестициялық климаттың қолайлығының деңгейі бойынша
Қазақстан бұрынғы КСРО (Балтық мемлекеттері және Ресеймен қатар) елдерінің
неғұрлым көп балл алған (100-дің 75,16 ден 81,45 –ке дейін алғашқы
бестігіне кіреді. Ұқсас әдістеме (Инвестициялық барометр) бойынша зерттеу
жүргізген Deutsche Bank мамандарының бағасы мемлекеттердің бірінші
тобының инвестициялық тартымдылығын бекіте түсті. Қазақстанға қатысты екі
бағалау да сәйкес келіп отыр: ТМД елдерінің басқа мемлекеттеріне қарағанда
мұндағы инвестициялық тәуекел анағұрлым төмен, ал инвестициялық климат
неғұрлым қолайлы [25, 12-13, 101б].
Сонымен, өтпелі кезеңнің қиыншылықтарына қарамастан, Қазақстандағы
тұрақтылық пен инвестициялық тартымдылық объективті болмысқа айналды.
Мемлекет табиғи ресурстарға бай, өнеркәсібі дамыған, батыс стандарттары
бойынша сапалы және арзан жұмыс күшіне ие. Ел тұрғындарының сатып алу
қабілеттігі басқа ТМД елдеріне қарағанда неғұрлым жоғары, бұл ішкі нарықтың
сыйымдылығын арттыра түседі. Орта жалақы деңгейі Достастық
мемлекеттердікімен салыстырғанда жоғары. Алайда,инвестициялардың оңтайлы
өсу динамикасына қарамастан, негізгі капиталдың технологялық, ұдайы
өндірістік және жас мөлшерлік құрылымы жағдайында белсенді өнеркәсіптік
саясатты іске асыруға жеткіліксіз болып отыр. Экспортқа бағытталған сектор
ішіндегі табыстардың жоғары шоғырлануы мен капиталда құюдың салааралық
механизмдерінің болмауын ескере отырып, негізгі капиталды ұдайы өндіріс
сипатындағы түбегейлі өзгерістерге үміт артуға болмайды.
Инвестиция саласындағы жағдай экономиканың инвестиция көлемін өсіріп
қоймай, бәсекеге қабілетті қуаттардың жетіспеушілігіне тап болған салаларға
инвестицияларды тарту стратегиясын анықтау қажеттілігі мен күрделеніп отыр.
Біздің пайымдауымызша, инвестициялық қызметті бағалаудағы ең тиімді
факторлық әдіс. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық климатына ықпал етуші
факторларды жинақтап бағалауға негізделеді. Халықаралық инвестиция бойынша
орталықтың (ITIC) ұсыныстарына сәйкес инвестициялардың келуіне тосқауыл
болған факторларды ранжирлеу жүргізіледі.
Қазақстанға инвестицияларды енгізуге кедергі болған экономикалық
себептер (салық, қаржы тәртібі, қаржы тәуекелі, тариф тосқауылы, айырбас
бағамын реттеу, инфляция, ішкі инвестициялаудың жетіспеушілігі), содан
кейінгі орында заңды, (құқықтық инфроқұрылым, құқықтық өзгерістер қарқыны,
патенттерді, технологияларды қорғау, өндемеген келісім шарттық
заңнама,құнды қағаздар нарығын реттеу) және саяси факторлар (әлеуметтік
шиеленісу ) одан кейін ұйымдастырушылық фактор (бюрократия, әлеуетті
әріптес табу қиындығы) және материалдық техникалық (байланыс инфроқұрылымы,
көлік инфроқұрылымы, тіл тосқауылдары) сипаттағы мәселелер анықталады.
Инвестициялық климат ұғымы макро және микро деңгейлерді қамтиды,
оларды инвесторлар бірыңғай тұтастық ретінде қабылдайды, өйткені қолайлы
инвестициялық климатты қалыптастыру бойынша үкіметтің кез келген заңнамалық
қызметі жергілкіті биліктің норма шығарушы қызметімен жоққа шығарылуы
мүмкін, ал жеңілдігі бар шаруашылық режимді құру бойынша жергілікті
деңгейдегі әрекеттер үкіметтің жалпы экономикалық реттеуінің кейбір
кемістіктерін өтеуі мүмкін.
Макроэкономикалық деңгейдегі климат инвестицияларға арналған саяси,
экономикалық және әлеуметтік органның көрсеткіштерін қамтиды.
Микроэкономикалық деңгейдегі климат нақты мемлекеттік органдардың
инвестор фирмасының, шаруашылық жеткізуші субъектілердің, сатып алушылардың
банктердің және қабылдаушы мемлекеттің кәсіби кеңестері мен еңбек
ұжымдарының екі жақты қатынасы арқылы көрінеді.
Айта кететін жағдай, инвестициялық климатты бағалаудағы неғұрлым сипатты
әдіс факторлық әдіс болып табылады [26,18-35б].Ол инвестициялық климатқа
ықпал етуші факторлар жиынтығын бағалауға негізделген. Алғашқы
компоненттеріне келесілерді жатқызамыз:
1) экономикалық әлеует сипаттамасы (табағи шикізат қорларының бар болуы
мен табиғи ресурстарға қол жеткізу, биоклиматтық әлеует, өндірістік
инвестициялауға арналған бос жерлердің бар болуы, өндірістік
инфроқұрылымның даму деңгейі, билікті жұмыс күшінің бар болуы мен
құны, энергиямен қамтамасыз етілу мен энергия резервтерінің бар
болуы);
2) шаруашылық қызметтің жалпы жағдайы (күтпеген жағдайлардың пайда болу
мүмкіндігі, материалдық өндіріс салаларының дамуы, экологиялық
қауіпсіздік, аяқталмаған құрылыс көлемі, құрылыс базасының дамуы);
3) нарықтық органның жетілуі (экономиканың ашықтығы, нарықтық
инфроқұрылымның дамуы, инвестициялық белсенділікке ықпал ету, инфляция
және оның ықпалы, халықты инвестициялық үрдіске тарту деңгейі
кәсіпкерліктің бәсекеге қабілетті ортасының дамуы,жергілікті өткізу
нарығының сыйымдылығы мен төлемқабілетті сұраныстың бар болуы);
4) саяси факторлар (халықтың мемлекеттік бидік органдарына деген
сенімділік деңгейі мен парақорлық деңгейі, орталық органдардың
жергілікті билік органдарымен қарым-қатынасы, ұлттық- діни қатынас
жағдайы);
5) әлеуметтік және әлеуметтік-мәдени факторлар (әлеуметтік тұрақтылық
пен халықтың өмір сүру деңгейі, тұрмыстық жағдай, медециналық қызмет
көрсетудің дамуы, нақты жалақы мөлшері, көші-қонның инвестициялық
үрдіске тигізетін ықпалы, тұрғылықты халықтың отандық және шетелдік
инвесторларға деген қатынасы, шетел мамандарына жасалған қызмет ету
жағдайлары);
6) заңнамалық факторлар (экономикалық қызмет етуді реттеу сапасы,
либералдану деңгейі, заң мен тәртіпті сақтау деңгейі, меншік құқығын
қорғау салық жүйесінің сапасы мен салық жүктемесінің деңгейі, көші-
қону және кеден деңгейі, сыртқы экономикалық, кедендік және валюталық
заңнама);
7) ұйымдастырушылық (мемлекеттік басқару органдары қызметінің
тұрақтылығы мен біртектілігі, капитал салымы мен биліктің
инвесторларға деген қатынасына орай мемлекеттік саясаттың біразділігі,
олардың экономикалық қызметке араласу деңгейі мен әдістері, жергілікті
билік органдарының кәсіби шеберлігінің деңгейі мен мемлекеттік аппарат
жұмысының тиімділігі, мысалы, кәсіпорынды тіркеу туралы шешім қабылдау
жеделдігі, ақпараттың қолжетерлігі);
8) қаржы факторлары (экономикалық тұрақтылық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz