Агроөнеркәсіп пен агробизнес интеграциясы
1. Кіріспе
2. Агробизнес туралы алғашқы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
3. Агроөнеркәсіп кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4. Агроөнеркәсіп кешенінің статистикалық мәліметтері ... ... ... ... ..10
5. Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
6. Агробизнестің экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
7. Агробизнесті дамыту мақсатында мемлекет тарапынан жүргізілу керек реформалар мен қолдаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
8. Агробизнес пен агроөнеркәсіп интеграциясы ... ... ... ... ... ... ... ... 32
9. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі агроөнеркәсіптік бірлестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
10. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
11. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2. Агробизнес туралы алғашқы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
3. Агроөнеркәсіп кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4. Агроөнеркәсіп кешенінің статистикалық мәліметтері ... ... ... ... ..10
5. Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
6. Агробизнестің экономикадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
7. Агробизнесті дамыту мақсатында мемлекет тарапынан жүргізілу керек реформалар мен қолдаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
8. Агробизнес пен агроөнеркәсіп интеграциясы ... ... ... ... ... ... ... ... 32
9. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі агроөнеркәсіптік бірлестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
10. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
11. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Жұмыс тақырыбы “агроөнеркәсіп және агробизнес интеграциясының байланысы” деп аталады. Бұл жұмыста қарастырылған,талқыланған мәселелер не срақтар: агробизнес терминінің пайда болуы; агронеркәсіп кешені; Қазақстан Республикасында даму қарқыны және бұлардың өзара байланысы; агробизнестің қарқындап, өркендеуіне мемлекет тарапынан көрсетілуі керек қолдаулар мен реформалар және тағы да басқалары.
Жалпы біз агробизнес терминін қалай түсінеміз?
Баршаға белгілі, өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек және өндірістік ресурстар болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында осы факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш бар. Олар – іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да, осы бір адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар іскер, бизнесмен, ал олардың экономикадағы және де өмірдің кез келген саласындағы қызметті іскерлік немесе бизнес деп аталады. Сонымен агробизнес – бұл, агроөнеркәсіп саласына байланысты бизнес.
“Интеграция” терминін қарастыратын болсақ, қазіргі экономикалық сөздік бойынша, интеграция (латын тілінен “integer” – толық) – экономикалық тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Осы жерде, агроөнеркәсіп және агробизнес арасындағы интеграцияны біз, осы екі ірі саланың “Екі жарты – бір бүтін” болып қосылып, нарықта өзара бірігіп әрекеттесуі арқылы бір – біріне көптеген пайда әкелуі деп түсінеміз.
Агробизнестің бастау алысы, дамуы – агроөнеркәсіпке тікелей байланысты, яғни оның тіршілік көзі деп айтсақ қателеспейміз.
Республикамызда агроөнеркәсіп кешені 3 сферадан тұрады, олар:
1. І сфера – қор шығаратын
2. ІІ сфера – ауыл шаруашылығы
3. ІІІ сфера – дайындау, сақтау және т.б. тұрады
Осы сфералар және де басқа да агроөнеркәсіп, агробизнес туралы толық мәліметті бұл жұмыстан оқи аласыз.
Жалпы біз агробизнес терминін қалай түсінеміз?
Баршаға белгілі, өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек және өндірістік ресурстар болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында осы факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш бар. Олар – іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да, осы бір адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар іскер, бизнесмен, ал олардың экономикадағы және де өмірдің кез келген саласындағы қызметті іскерлік немесе бизнес деп аталады. Сонымен агробизнес – бұл, агроөнеркәсіп саласына байланысты бизнес.
“Интеграция” терминін қарастыратын болсақ, қазіргі экономикалық сөздік бойынша, интеграция (латын тілінен “integer” – толық) – экономикалық тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Осы жерде, агроөнеркәсіп және агробизнес арасындағы интеграцияны біз, осы екі ірі саланың “Екі жарты – бір бүтін” болып қосылып, нарықта өзара бірігіп әрекеттесуі арқылы бір – біріне көптеген пайда әкелуі деп түсінеміз.
Агробизнестің бастау алысы, дамуы – агроөнеркәсіпке тікелей байланысты, яғни оның тіршілік көзі деп айтсақ қателеспейміз.
Республикамызда агроөнеркәсіп кешені 3 сферадан тұрады, олар:
1. І сфера – қор шығаратын
2. ІІ сфера – ауыл шаруашылығы
3. ІІІ сфера – дайындау, сақтау және т.б. тұрады
Осы сфералар және де басқа да агроөнеркәсіп, агробизнес туралы толық мәліметті бұл жұмыстан оқи аласыз.
1. Қазақстан Республикасы мен оның өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. Алматы – 2006ж
2. С. Әбділдин: “Агробизнесті ұйымдастыру” Алматы – 2001 жыл. 222-270 беттер.
3. М.Т.Оспанов, Р.Р. Аутов, Х.Ертазин: “Агробизнес” Алматы – 1997 жыл. 30-85 беттер.
4. Е.В. Серова “Аграрная экономика” Москва – 1999 жыл. 115-141 беттер.
5. Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев: “Экономикалық теория” Алматы – 1999 жыл. 197- беттер.
6. Т.И.Есполов, Р.Ю.Куватов, У.К.Керимова. “Повышение эффетивности сельского хозяйства Казахстана в условиях его интеграции с внешними рынками” Алматы – 2004 жыл
7. Р.Е.Елемесов: “Халықаралық экономикалық қатынастар” Алматы “Қазақ университеті” – 2002 жыл. 277-286 беттер.
2. С. Әбділдин: “Агробизнесті ұйымдастыру” Алматы – 2001 жыл. 222-270 беттер.
3. М.Т.Оспанов, Р.Р. Аутов, Х.Ертазин: “Агробизнес” Алматы – 1997 жыл. 30-85 беттер.
4. Е.В. Серова “Аграрная экономика” Москва – 1999 жыл. 115-141 беттер.
5. Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев: “Экономикалық теория” Алматы – 1999 жыл. 197- беттер.
6. Т.И.Есполов, Р.Ю.Куватов, У.К.Керимова. “Повышение эффетивности сельского хозяйства Казахстана в условиях его интеграции с внешними рынками” Алматы – 2004 жыл
7. Р.Е.Елемесов: “Халықаралық экономикалық қатынастар” Алматы “Қазақ университеті” – 2002 жыл. 277-286 беттер.
Жоспар
1. Кіріспе
2. Агробизнес туралы алғашқы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..4
3. Агроөнеркәсіп
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
4. Агроөнеркәсіп кешенінің статистикалық
мәліметтері ... ... ... ... ..10
5. Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
6. Агробизнестің экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
7. Агробизнесті дамыту мақсатында мемлекет тарапынан жүргізілу
керек реформалар мен
қолдаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..29
8. Агробизнес пен агроөнеркәсіп
интеграциясы ... ... ... ... ... ... ... ... .32
9. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі агроөнеркәсіптік
бірлестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
10.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...38
11. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе
Жұмыс тақырыбы “агроөнеркәсіп және агробизнес интеграциясының
байланысы” деп аталады. Бұл жұмыста қарастырылған,талқыланған мәселелер не
срақтар: агробизнес терминінің пайда болуы; агронеркәсіп кешені; Қазақстан
Республикасында даму қарқыны және бұлардың өзара байланысы; агробизнестің
қарқындап, өркендеуіне мемлекет тарапынан көрсетілуі керек қолдаулар мен
реформалар және тағы да басқалары.
Жалпы біз агробизнес терминін қалай түсінеміз?
Баршаға белгілі, өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек және
өндірістік ресурстар болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында осы
факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш
бар. Олар – іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта
жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да, осы бір
адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде
айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар
іскер, бизнесмен, ал олардың экономикадағы және де өмірдің кез келген
саласындағы қызметті іскерлік немесе бизнес деп аталады. Сонымен агробизнес
– бұл, агроөнеркәсіп саласына байланысты бизнес.
“Интеграция” терминін қарастыратын болсақ, қазіргі экономикалық
сөздік бойынша, интеграция (латын тілінен “integer” – толық) – экономикалық
тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара
байланыстардың дамуы. Осы жерде, агроөнеркәсіп және агробизнес арасындағы
интеграцияны біз, осы екі ірі саланың “Екі жарты – бір бүтін” болып
қосылып, нарықта өзара бірігіп әрекеттесуі арқылы бір – біріне көптеген
пайда әкелуі деп түсінеміз.
Агробизнестің бастау алысы, дамуы – агроөнеркәсіпке тікелей
байланысты, яғни оның тіршілік көзі деп айтсақ қателеспейміз.
Республикамызда агроөнеркәсіп кешені 3 сферадан тұрады, олар:
1. І сфера – қор шығаратын
2. ІІ сфера – ауыл шаруашылығы
3. ІІІ сфера – дайындау, сақтау және т.б. тұрады
Осы сфералар және де басқа да агроөнеркәсіп, агробизнес туралы толық
мәліметті бұл жұмыстан оқи аласыз.
1. Агробизнес туралы алғашқы түсініктері.
Нарықтық экономика – бұл ең алдымен еркін іскерлік экономикасы және
оның барлық салаларында бизнестің жұмыс істеуі. Ал, бизнес – бір жақты
анықтауға бағынбайтын, барынша ауқымды және сан қырлы ұғым. Ол істі
жүргізу, қажетті және адамдардың арасында сұранысқа ие өнім жасау ісі,
жұмысы, ол нарықтық экономиканың негізгі бағыты, салтымен жүйесі ретінде
қарастырылады.
Мұның өзі бизнесті пайда табу немесе басқадай әдіспен олжалы болумен
байланысты қызмет ретінде анықтайды. Америкалық экономист Й. Шумпеттер
қоғамда өндірістің үш факторы бар, олар – жер, еңбек және капитал деп
анықтама берді. Оның ғылымға қосқан жаңа түсінігі, бизнестің өндірістің
төртінші факторы ретінде қарастырды. Бұл жерде іскерлік қасиеттер, оған
қатысушылардың белсенділігі өндірістің қозғаушы күші ретінде, жоғарыдағы үш
фактордың іс – қимылын әрі қарай дамытушы фактор ретінде түсіндіріледі.
Сонымен бизнестің өзіне тән бір белгісі – ол жеке меншікке, өндіріс
факторына негізделеді. Ал, өз кезегінде бизнес қоғамға экономикалық -
әлеуметтік өркениет алып келеді. Адам Смит іскерліктен түскен пайданы
жекеменшік иесі - бизнесменге, оның қым – қиғаш қызметі мен коммерциялық
идеяларын іс жүзіне асыру жолындағы тәуекелі үшін қоғамның берген ақысы деп
атады.
Басқару саласының ірі маманы Макс Вебер бизнесті ақыл – ойдың дәнін
себуші ретінде іскерлік экономиканың басты факторы, оның дамуының негізгі
қозғаушысы деп санаған. Сондай-ақ бизнес іскер әлемі, коммерснттар ортасы
деген мағынада да қолданылады. Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы
бұл жеке іскерлік. Осыдан барып, бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның,
фирманың мәртебесін иеленбей-ақ, өздігінше жалғызбасты болып іс – қимыл
танытады. Егер бұл қызмет бір рет немесе кездейсоқ жүргізілмей, жүйелі
түрде жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Алайда іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін алғашқы
лицензия алу, патент алу, жеке кәсіпорынның тіркеуден өтіп, заңды тұлға
мәртебесін алу қарастырылады. Ал, ірі бизнесті ұйымдастыру үшін іскер
адамдар ірі фирмаларға бірігіп, топтық және ұжымдық іскерлікке көшуге
болады. Сонымен қатар әр түрлі фирмалар күш – жігерін біріктіріп, жинақтау
процесіне қатысады. Бұлар ірі фирмалардың филиалдары немесе одан тарайтын
кәсіпорындар. Осы айтылғандардың барлығын қорытындылай келе, бизнеске
экономикалық категория және адам қызметінің ерекше түрі ретінде анықтама
беруге болады. Бизнес немесе іскерлік – бұл дербес, инициативалық, мүлік
жауакершілігіне сүйене отырып іске асырылатын, өндіріспен, бөлумен,
айырбастаумен, тұтынумен байланысты жекелеген азаматтардың, сондай-ақ
олардың топтарының пайда немесе басқадай түрінде экономикалық табыс алуға
бағытталған кәсіпкерлік қызмет.
Бұл өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп шығару, көлік
тасымалдау, құрылыс жүргізу, комуналдық және тұрмыстық қызметтер, байланыс
қызметтерін көрсету, білім беру, ақпарат өндірісі, баспа өнімдерін шығару
тағы басқа сол сияқтылар. Негізгі мағынасында өндірістік бизнес бұл
тұтынушыларға қажет тауарға айырбастау қасиеті бар бағытында сапалы өнім
шығару.
Осының барлығын қорыта келгенде бизнестің қарастырылған түрлерінің
іскерлік қызметінің мәні жағынан алғанда өзара айырмашылықтары бар.
Дегенмен, іскерліктің салалық бөлінуі де ерекше күрделі. Материалдық
өндірістің өнеркәсіп, транспорт, құрылыс, ауыл шаруашылығы және басқалар,
кез келген саласында жоғарыда келтірілген іскерлік қызметтің түрлері мен
формалары салалық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жіктеуде болады. Бұл
тұрғыдан қарағанда, ауыл шаруашылығы іскерлігі – агробизнес ерекше орын
алады. Агробизнес ғылым ретінде өзінің алдына кең көлемдегі әр түрлі
міндеттердің жиынтығы, тек агробизнестің жан – жақты жалпы әдістемелік және
арнаулы экономикалық, технологиялық, құқықтық, әлеуметтік және басқа да
білімді талап ететін, слыстырмалы түрде жас бағыт. Ол бірнеше күрделі
ғылымдардың міндеттемелерін біріктіреді, өтпелі кезеңнің қиындықтары мен
және соған байланысты қоғамдық өндірістік қатынастарды өайта құру
мәселелері мен қиындыққа тап келеді.
Сондықтан да агробизнестің ғылым ретінде дамуына байланысты күрделі
мәселелері баршалық. Агробизнес термині қолданыла бастауын ғалымдар әрқалай
атайды. Агробизнес – бұл үлкен бизнестің ауыл шаруашылығын ресурстармен
қамтамасыз ететін және оның өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізетін бір
бөлігі. Агробизнес ұғымы қызметтің салалары мен түрлерінің жиынтығы
ретінде ауыл шаруашылығы өндірісін, яғни, ауыл шаруашылығы үшін ресурстар
өндіруден бастап, түпкі өнімді, азық – түлікті сатуға дейінгі тұтас
тізбекті білдіретін болды. Сонымен бір мезгілде бұл агробизнес деп
аталатын жеке экономикалық ғылымның зерттеу аймағына айналды. Экономикалық
ғылымда басқару туралы – менеджмент, өнімді тарату, өткізу өнері –
маркетинг, сондай-ақ бизнестің өзі – іскерлік сияқты салалары дүниеге
келді.
Мұның өзі ең алдымен агробизнестің мәнін, экономикалық мазмұны мен
құрылымын, оның сала ерекшеліктеріне және табиғи экономикалық,әлеуметтік
жағдайларына байланысты ауыл шаруашылығында даму ерекшелікетерімен жан –
жақты әдістемелік жұмыстармен қат – қабат қарастыруды талап етеді. Соңғы
кезде аграрлық өндірістің құралдары күрделеніп кетті, сондықтанауыл
шаруашылығына арнап құралдар шығаратын өнеркәсіптің мамандандырылған
салалары қажет.
Бұл жұмыстың аты “Агробизнес пен агроөнеркәсіп интерациясының
байланысы” деп аталғандықтан, “Интеграция” терминіне тоқталып өтейік.
Интеграция дегеніміз – қазіргі экономикалық сөздік анықтамасы бойынша
(латын тілінен “ineger” – толық) – экономикалық тұлғалардың бірігуі,олардың
өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Осы жерден
“Агробизнес пен агроөнеркәсіп интерациясының байланысын” біз – екі үлкен
саланың, яғни аробизнес пен ароөнеркәсіптің бірігуі, олардың өзара қосылып
бірге әрекеттесуінің тереңдеп көптеген жетістіктерге жеткізуі не болмаса
бір-біріне өзара қосылу арқылы пайда әкелуі және де әр саланың осыған
байланысты өзара дамуы деп түсінеміз. Ендігі кезек “Агроөнеркәсіп кешеніне”
тоқталып, толық мағынада жазып өтсек.
2. Агроөнеркәсіп кешені.
Азық – түлік өнімдерін өңдеу, сақтау және тасымалдау қызметіне
агробизнес комплексінің басқа сфераларын байланыстырып тұратын ұйытқы саты
ауыл шаруашылығы болып табылады. Агробизнеске тығыз байланысқан экономика
салаларының түгелдей бір тізбегі құрылған. Осыдан барып агроөнеркәсіптік
кешені пайда болды. Экономикалық мазмұнымен құрылымы бойынша бұл салалар
жиынтығы “агроөнеркәсіп кешені” деп аталды. Оның үш саласы – қор шығаратын
салалар. Ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу,
тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы
салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне
қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей
алмайды және дамымайды. Сондықтан да төрт негізгі сфераға бөлінеді.
Агро бизнес кешені
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйытқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға ауыл шаруашылығы
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар рыногын қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығындарының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптік салалары
нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқтыбарлық
көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз
өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетигтік сфераны
құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға қарағанда
агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ
өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен
азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының
қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда қызметтің
көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына
мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды
дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның ерекшелігі сонда,
агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рынокті
реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы
басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің
бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден
басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке
сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет
көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру,
қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы,
материалдық- техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің
түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай-ақ
шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар
өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды
қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды.
І
Агробизнес кешені
ІІІ
ІІ
Бірінші сфераға трактор және ауыл шаруашылығ машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін
салалар кіреді.
Екінші сфераға таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шщаруашылық (өндірістен айырмашылығы
бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалрмен өндірістің
жиыны болып табылады.Кей жағдайларды бірқатар мамандар тасымалдауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфроқұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфераға жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таң қаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл
экономикалықжүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы
факторы болғанын айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған
экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатынасынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе-теңдік құрылымыны қажеттілігінде
жатыр.
Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел, ол
өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын алады.
Көмір, қара және түсті металл, мұнай, газ өндіру жөніндегі дамыған
өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл
өнеркәсібімен қатар республиканың мықты өнеркәсіптік потенциялы да бар.
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде
егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам
гектаржәне шабындық жер 5 миллионға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына
шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл
шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден әлдеқайда көп. Соңғы
жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық
астық, 1,5 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт
және 100 мың тоннаға жуық жүн өндірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі,
сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы,
түйе, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық жүнді
аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасы
машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола
эрозияға қарсы техника шығару өндірістік бірлестігі және “Манкентживмаш”,
“Актюбсельмаш” пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін
машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде
қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналаларының кейбір түрлері
және қосымша бөлшектер шығарылады.
Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы
кәсіпорындар минералдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім
ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да
шығарады. Шымкенттегі “Фосфор” өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың
химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің
басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск
“өркениет” сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында экономикалық
реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы – тамақ, ет-сүт және
ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ ауыл
шаруашылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал
дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен
ұйымдардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан
тұрады.
3.Агроөнеркәсіп кешенінің статистикалық мәліметтері.
Ауыл шаруашылығы – Қазақстанның өнеркәсіп салаларының бірі.Оның маңыздылығы
– ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде. Ауыл
шаруашылығының дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем рыногында бәсекелестікке қабілетті өнеркәсіп секторын
дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына
жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аумақтармен тығыз байланысты.
Өндіріс құралдарына жеке меншік иелену құқығына және өзін-өзі басқару
принципіне негізделген отбасылық ферма (шаруа қожалығы), кооператив,
шаруашылық серіктестігі, акционерлік қоғам ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының базар экономикасына ең бейім түрлері екенін әлемдік
тәжірибе көрсетіп отыр. Кеншарлар мен ұжымшарларды қайта құрылымдау осы
тәжірибеге негізделген. Ауыл шаруашылығын реформалау жеке меншік
нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің санын ұлғайтумен қатар
жүргізілді.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан
(ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық
серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер)
қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан (ғылыми-зерттеу
институттарының, мекемелердің, оқу орындарының тәжірибелік шаруашылықтары)
құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты. Оған қоса, аграрлық
құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын ауыл
халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын және шамамен 3 мың бау –
бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін жатқызу керек.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі көрсеткіштері
1990 1995 2000 2005
Ауыл шаруашылығының
жалпы ішк өнімдегі 34.0 12.3 33.2 6.5
үлесі, %
Ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі (нақты
қолданыстағы 50,8 209267,8 444695,4 7631725
бағада), млн.тг -
барлығы
Өсімдік шаруашылығы 30,4 1140437 224759,8 399834,9
Мал шаруашылығы 9,6 95224,1 219936 363337,6
Ауыл шаруашылығының
жалпы өнімін өндіру
қарқыы (алдыңғы 106,8 75,6 95,8 107,3
жылдық
пайызбен)-барлығы
Өсімдік шаруашылығы 124 75,1 92 109,5
Мал шаруашылығы 98,1 75,7 100 104,5
Ауыл шаруашылығы
ішкі өнімінің қызмет
түрлері бойынша 100 100 100 100
құрылымы - барлығы
Өсімдік шаруашылығы 39 66 51 52
Мал шаруашылығы 61 34 49 48
Барлық шаруашылық
жүргізу түріндегі
ауыл шар-ғы
құрылымда- рының
саны (жылдың
аяғына), бірлік
Олардың ішінде жұмыс
істеп тұрған ауыл 4918 36285 81078 161962
шаруашылығы
құрылымдары
Соның ішінде:
Мемлекеттік 2223 1405 74 65
кәсіпорындар
Мемлекеттік емес 2371 4095 4631 4919
кәсіпорындар
Шаруа (фермер) 3624 30785 76373 56978
қожалықтары
Жұртшылық 2094 2175 2182 2133
шаруашылықтары, мың
Бау шаруашылықтары
және саяжай ... 2660 2945 ...
кооперативтері,
бірлік
Сатылған өнімнің
өзіндік құны 75646,0 58383,4
(ағымдағы бағамен)
млн.тг
Соның ішінде:
Өсімдік шаруашылығы 34574,9 45960,5
өнімдері
Мал шаруашылығы 41071,1 12422,9
өнімдері
Пайда (залал), -21755,3 4833,9
млн.тг
Барлық өнімді
өткізуден түскен -23,5 19,8
пайдалылық деңгейі,
%
Ауыл шаруашылығы
өнімдері бағасының
индексі, кезеңнің ... 338,2 648,1 942,6
аяғына, есемен. 1992
жыл
Соның ішінде:
Өсімдік шаруашылығы ... 361,9 729,8 945,6
өнімдері
Мал шаруашылығы ... 317,8 756,5 1192,5
өнімдері
Ауыл шаруашылығында
аң және орман
шаруашылығында жұмыс1215,4 1062,3 256,9 154,3
істейтін халықтың
саны, мың адам
Ауыл шаруашылығы
қызметкерлерінің
орташа айлық 292,4 2397 5657 14933
жалақысы, теңге
Жұмыс істеп тұрған ауыл шаруашылық құрылымдарының саны.
Жыл Ауыл Олардың ішінде: Халық-тың Бау
шаруа- жеке шаруа-шылықта
шылығы қосалқы ры және
құрылым-да шаруашылықсаяжай
ры барлығы тары кооператив-те
(мың.бір) рі
Мемле- Мемлекет-тікШаруа
кеттік емес (фермер)
кәсіп- кәсіпорын-дақожалық-та
орындар р ры
1990 4918 2223 2371 324 2094 ...
1995 36285 1405 4095 30785 2175 2660
2000 81078 74 4631 76373 2182 2945
2005 161962 65 4919 156978 2133 ...
Ауылшаруашылығы жерлерінің аумағы және оны жер пайдаланушылар арасында
бөлу.
Жылдар Жер пайдаланушыларСоның ішінде:
пайдалануындағы
ауыл шаруашылығы
Ауыл Мемлекеттік Азаматтардың
шаруашылығы емес жеке
кәсіпорындар кәсіпорындар пайдалануында
Барлық ауыл шаруашылығы жерлері
1990 197579,5 197215,4 102,3 261,8
1995 173884,4 160548,6 12924,8 411,0
2000 86378,9 57127,1 28904,7 347,1
2005 78383,0 41439,2 36634,9 308,9
Егістік жерлер
1990 35502,3 35325,1 9,7 167,5
1995 31654,5 29945,5 1423,4 285,6
2000 19379,8 13077,7 6050,2 251,9
2005 22152,0 13371,5 8560,2 220,3
Пішендік жерлер мен жайылымдар
1990 161739,0 161634,0 92,6 12,4
1995 139515,8 128202,5 11260,2 53,1
2000 63342,4 42096,1 21215,5 30,8
2005 53324,4 26869,4 26421,1 33,9
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер
өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар
пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік
жерлердің аумағы 1,6 есе, пішендік жерлер мен құрылымында егістік жерлердің
үлесіне 28,3 пайыз (1990 жылы – 18,0 пайыз), пішендік жерлерге 2,2 пайыз
және жайылымдарға 65,8 пайыз (1990 жылы – сәйкесінше жерлерге 2,1 пайыз
және 71,2 пайыз) тиесілі.
2006 жылдың 1 қаңтарында ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы.
Сөйтіп жер реформасы даму артықшылықтарын мемлекеттік емес жер
пайдаланушыларының пайдасына белгілеп, жерге деген мемлекеттік монополияны
жойды.
Елдің түрлі өңірлерінде шаруашылықтарды қайта ұйымдастырып, шаруашылық
жүргізуші субъектілеренің жаңа құрылымын қалыптастыру ауыл шаруашылығы
өндірісінің мамандандырылуы, табиғи жағдайлар, халықтың менталитеті
ескерілуімен жүзеге асырылды. Оңтүстік облстарда шаруа қожалықтары,
солтүстік облыстарда өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар және
басқада ірі мемлекеттік емес құрылымдар дамуы анағұрлым жоғары деңгейде
болды.
Аграрлық салада экономикалық өзгерістерді қамтамасыз ету мақсатында 2003-
2005 жылдарға арналған Мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы жүзеге
асырылды. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы тұрақтандырылды, ауыл шарушылығы
өнімдерінің және оны өңдеу өнімдерінің өндірісі ұлғайды, азық – түлік
импорты азаюда, ауыл шаруашылығы техникасымен жабдықталу деңгейі өсуде,
ауыл тұрғындарының әл – ауқаты жақсаруда. Осының бәрін одан әрі дамыту үшін
2006 жылы 2006 – 2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту тұжырымдамасы қабылданды және 2006 –
2008 жылдарға арналған осы Тұжырымдаманы жүзеге асыру бойынша бірінші
кезекті шаралар бағдарламасы әзірленді.
2005 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 763,2 млрд. теңге деңгейіне
жетті. 2003 – 2005 жылдардағы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі өсуінің
орташа жылдық қарқыны 1995 – 1998 жылдардағы деңгейден 15,7 пайыздық
тармаққа жоғары.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің көлемі ұлғайуына және дамуының қарқыны
тұрақтандырылуына қарамастан жалпы ішкі өнім құрылымындағы ауыл
шаруашылығының үлесі өнеркәсіптің өндіру салаларындағы эғкономикалық
өсімнің жоғары қарқындары аясында қысқарып, 8 – 9 пайыз деңгейінде
тұрақтандырылды.
Жалпы ішкі өнімдегі ауыл шаруашылығының үлесі
2005 жылғы көрсеткіш
Ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер құрылымы да өзгеруде. 1990 жылы шаруа
қожалықтары тіпті болмаған. 2005 жылы олар жалпы өнімнің 26,9 пайызын
өндірді. 1995 жылдан кейін өндірілген өнімнің негізгі көлемі ұсақ тауарлы
өндіріс (шаруа (фермер) қожалықтары және жұртшылық шаруашылығы) үлесінде
болғанын атап өту керек.
Шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығы өнімінің құрылымы.
Осы ретте, егер өсімдік шаруашылығында өндірістің негізгі бөлігі шаруа
(фермер) қожалықтарының және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үлесінде
болса, мал шаруашылығында өндірістің негізгі бөлігі халық шаруашылықтарының
үлесінде болған.
Жалпы өндірістің құрылымында мал шаруашылығының үлесі өсуде, егер 1995 жылы
ол 34 пайызға дейін төмендеген болса, 2005 жылы ол 48 пайызды құрады.
Шаруашылық санаттарындағы өндіріс салалары бойынша ауыл шаруашылығы
өнімінің құрылымы.
1990 1995 2000 2005
Барлық санаттардағы шаруашылықтар
Өсімдік шаруашылығы 39 66 49 52
Мал шаруашылығы 61 34 51 48
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
Өсімдік шаруашылығы 49 78 80 84
Мал шаруашылығы 51 22 20 16
Жұртшылық шаруашылықтары
Өсімдік шаруашылығы 13 51 29 25
Мал шаруашылығы 87 49 71 75
Шаруа қожалықтары
Өсімдік шаруашылығы ... 75 87 86
Мал шаруашылығы ... 25 13 14
Жалпы алғанда, аграрлық сектор халықтың негізгі азық – түлік
өнімдеріне деген мұқтаждығын ұлттық нормалардың деңгейінде қамтамасыз
етеді, соның ішінде республика бойынша қамтамасыз етілуі 58,9 пайыз
құрайтын жеміс – жидектер кірмейді.
Өсімдік шаруашылығы.
Өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі 2005 жылы 399,8 млрд. Теңгені құрады.
Оның құрамында дәнді және дәнді – бұршақты дақылдардың үлесіне 44 пайыз,
картоп пен көкөніс бақша дақылдарының үлесіне 29 пайыз, азық дақылдарының
үлесіне 13 пайыз, техникалық дақылдардың үлесіне 9 пайыз тиесілі. Шамалы
үлесі жемістерге, жидектерге, жүзімге және басқа да дақылдарға тиесілі.
1990 жылмен салыстырғанда өсімдік шаруашылығы жалпы өнімнің құрылымында құн
тепе – теңдігі өзгерді – астықтың, азықтың, жеміс – жидектердің үлес
салмағы азайып, техникалық және көкөніс – бақша дақылдарының үлес салмағы
ұлғайды.Бұл процеске баға факторы және егістік аумақтардың құрылымы өзгеруі
айтарлықтай ықпал етті.
Тұьынушылық сұраныс пен өнімді өткізу рыноктарының әсерінен
шаруашылықтардың барлық санаттарында 2005 жылы 1990 жылмен салыстырғанды
ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік жерлері 1,9 есе, дәнді дақылдардың
және азық дақылдардың егістік жерлері сәйкесінше 1,6 есе және 4,6 есе
қысқарды.
Ауыспалы егіс бұзылып, мақта егісі ұлғайтылды, жемісті ағаштар мен жүзім
ағаштарының алқаптарын қысқарту үрдісі сақталуда. Сонымен бір уақытта майлы
дақылдардың 2,5 есе, көкөніс дақылдарының 1,6 есе, бақша дақылдарының 1,2
есе егістік жерлерін ұлғайтуда оң үрдіс байқалуда.
Қалыптасқан көп құрылысты экономика шаруашылық санаттары арасындағы егістер
құрылымын түбегейлі өзгертті. 1990 жылы барлық дәнді және техникалық
дақылдар ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында шоғырланған болса, 2005 жылы
олар кәсіпорындар (сәйкесінше 63,7 пайыз және 29,5 пайыз) мен шаруа
қожалықтары (сәйкесінше 35,9 пайыз және 66,5 пайыз) арасында бөлінді.
Картоп пен көкөністерді өсіру көбінесе шағын құрылымдарға (жұртшылық
шаруашылықтарына) ауысты.
Егістік жерлердің мөлшерінде және құрылымында болған өзгерістер ауыл
шаруашылығы дақылдарының өнімділігіне және жалпы түсіміне әсерін тигізді.
90-шы жылдардың басынан 2005 жылға дейінгі кезең ішінде дәнді-дақыл- дардың
өнімділігі 1 гектардан 13,2 центнер мен жалпы түсімі 29,8 млн.т бойынша
1992 жылы рекордтық нәтижелерге қол жеткізілді. Меншік нысандарын,
шаруашылық жүргізу және басқару жүйесін өзгерту кезеңі ішінде ауыл
шаруашылығы ұшыраған дағдарыс қолайсыз ауа-райы жағдайларымен бірге 1998
жылы дән өндірісі 6,4 млн. тоннаға дейін құлдырауына әкеліп соқты. Жаңа
шаруашылық жүргізу нысандарының қалыптасуы, олардың рынок жағдайларына
бейімделуі, ауыл тауар өндірушілерін мемлекеттік қолдау өсімдік
шаруашылығының тұрақтануына ықпал етті. 1999 жылы астық өндірісі жылына 11
млн. тоннадан асып, 2005 жылы жылына 13,8 млн. тоннаға дейін жетті, дәнді
дақылдардың өнімділігі 10 цга құрады.
Материалдық – техникалық жабдықтау.
Ауыл шаруашылығы техникасының өндірісі.
1990 1995 2000 2005
Ауыл және орман шаруашылықтарына арналған
тракторлар, дана. 41050 1803 948 26
Соқалар жән длеейлі тырмалар, дана 21486 871 47 28
Тырмалар (делегейліден басқалары), 19195 82 82 121
қопсытқыштар, отағыштар мен кетпендер, дана
Сепкіштер, отырғызғыштар мен көшет отырғызу8330 349 213 91
машиналары, дана
Шалғылар, соның ішінде басқа топтарға 19690 2030 149 4
қосылмаған тракторға жалғанған шалғылар
Қатарлы дестелегіш, дана 1027 43 64 324
Жануарларға азық дайындау машиналары: құс ... ... 5 203
шаруашылығына арналған машиналар; құс
шаруашылығына арналған инкубаторлар мен
брудерлер, дана
Трактор тіркемелері, дана 10000 202 - -
Мал және орман шаруашылығына арналған ... 953.1 795.2 841.7
машиналардың бөлшектері, млн.тенге
Азық-түлік өнімдерін, сусындарды жәнее ... ... 747 284
темекі өнімдерін өңдеуге арналған
жабдықтар, дана
Шырын сыққыштар, дана ... ... 4282 17352
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі - өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті
болғанына, жұмысшылардығ белсенді күш – жігеріне қарамастан көптеген
факторлардың әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді.
Мысалы, әзірге адамның бақылауына аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа
райының жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе
тіпті жоққа шығарып тынады.
Нарықтық экономика ауыл өндірушілерінің табысын маусымдық ауытқулар
мен ауа райы – климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгілі бір тегершігін
жасады. Биржалық бизнесмендердің тұтас бір тобы пайда болды. Олар ауыл
шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның
өзі жеткіліксіз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл шаруашылығы
өнімдерін сатып алу және фермерлік табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесі
кеңінен тәжірибеге енгізілген.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланған жағдайда
тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің айырбастауға
келмейтін ең басты мәңгілік қоры – жердің алабөтен орны болып табылады.
Жердің құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды бірдей жұмсағанның
өзінде де өндіріс пен табыстың көлеміндегі айырмашылықты туғызады. Осыдан
барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы ауыл шаруашылық
жерлерінің шектелу проблемалары туады.
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауылшаруашылығының ерекше белгісі
онда өндірілген өнім (тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) онан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға негізделетін
ауылшаруашылығында бұл жағдай оның өндіріс технологиясының да ерекшелігін
білдіреді.
Өнеркәсіпте өндіріс және еңбек процесі көбінесе үздіксіз жүреді. Бұлай
болатын себебі техниканың, технологияның және өндірісті ұйымдастырудың
жетілдірілуін қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсіптік өндірісте
экономикалық процесс өнім шығаруды жеделдету мен көбейтуді төтенше
шектейтін табиғи – биологиялық факторлармен тығыз байланысты. Көп жағдайда
ауыл шаруашылығындағы бірқатар табиғи процестерді қысқарту өте қиын, тіпті
мүмкін емес. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының пісіп жетілу мерзімі
немесе саулық малдың күйлеу мерзімін айтсақ та жеткілкті.
Табиғи – биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда,
технологияны талдауда ең басты факторы болып саналады. Мал мен өсімдіктер
дамуының табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндірістік экономикалық
ресурстардың тиімділігінің төменділігіне әкеліп соқтыратын болғандықтан
техника, еңбек ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы
жерден келіп, әміршіл - әкімшіл экономика кезеңінде өсімі төмен мал өсіру
мен нашар жем – шөп базасы жағдайында ірі мал шаруашылығы кешендеріне,
қарапайым агротехникалық талаптарды сақтамаған жағдайды жерді мелио
райиялауға жұмсалған орасан шығын ауыл шаруашылығының өнімдері мен
шикізатын жоғалтуға алып келді.
Ең жетілдірілген техника, озық технология және өндірісті білікті
ұйымдастырудың өзі де өнім өндірудібелгілі бір биліктен асыруға мүмкіндік
бермейтін мал мен өсімдіктің табиғи – генетикалық потенциалы сияқты ауыл
шаруашылығының осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуін
тудырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық – техникалық ресурстардың
тепе – тең пайдалануына қолбайлар жасап, табыстың түсуін де ала – құла
қылады. Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс істейтін техниканы
пайдаланудың қажеттілігі сондай-ақ өндірістің қуат көздерін көп керек
ететіндігі тұрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға
алған жерде жүргізілетін жағдайда тұрақты шығынның деңгейі сонымен бірге
жалға төленетін ақы есебінен де өсіп отырады.тұрақты шығынның жоғары үлесі
шаруалар мен олардың өндірістік стратегиясына да әсер етеді. өнеркәсіпшіге
қарағанда, ауылдағы іскерге нарықтық конъюктура тиімсіз болған жағдайдың
өзінде де өндірісті күрт қысқарту тиімсіз, өйткені тұрақты шығындар өндіріс
көлеміне қарамастан өтелуі тиіс.
Табыстың түсуінінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылыңы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді.көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдың ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немесе көбейтілуіне мүмкіндік бермейді.
Осының өзі ауыл шаруашылық өндірісі мен аграрлық рыноктың тағы бір маңызды
ерекшелігі.
Алайда, бұл факторлар – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі қиыншылықтардың
мұзтаудың су бетінде көрініп тұрған басындай ғана. Мұның қатарында шаруа –
еңбек – жер жүйесін құрайтын әлеуметтік, экономикалық және психологиялық
қарым – қатынастар аясындағы қиыншылықтар – ең күрделі қиыншылықтар.
Қызметкердің немесе өнеркәсіп жұмысшысының, құрылысшының еңбегін
ұйымдастыру, есебін жүргізу, бақылау және әділетті еңбек ақысын төлеу өте
оңай шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақатысы емес, барлық өмірі ауыл
шаруашылығын жүргізу жағдайларына бағындырылған ауыл еңбеккерінің жағдайы
тіпті басқаша.
4. Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы және дамуы.
Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы және дамуы – нарықтық
экономикада бұл ең алдымен еркін кәсіпкерлік экономика ұғымынан бастау
алады. Нарықтық қатынасқа өту кезеңінде көпшілік бизнеске мойын бұрды.
Бизнес – ағылшын тілінен іс, коммерциялық іс - әрекет деп аударылады,
сәйкесінше бизенсмен дегеніміз іскер адам, кәсіпкер деген сөз.
Бизенес өте кең ауқымды ұғым. Американдық кітаптарда іс – әрекет
жасау жүйесі, сұранысқа ие өнім шығару жұмыс, нарық, экономиканың негізгі
бағыты, адам тұтынуын қанағаттандыру көзі деп жазылған. Жалпы бизнесті
пайда алу мақсатында жасалған іс - әрекет деп айтуға болады. Алайда дамыған
нарық жағдайында кәсіпкер тек өз пайдасын ойлауы қате, өзара тиімділік
қалыптасса ғана іс өрге басады. Яғни бизнесте алдау – арбалауға жол
беріммеуі керек. Бизнесмен (іскер не кәсіпкер) ылғи жаңа өнім, технология,
сапа, нарық, баға, тұтынушы және де материалдар, жабдықтар, транспорт,
ақпарат байланыспен қамтылуы керек. Сол себепті бизнес жоғарғы дәрежедегі
экономикалық таңдау еркіндігін, жауакершілікті талап етеді. Оның ерекшклігі
тәуекелділікке бару мен шығынға ұшырау қаупі. Жоғары айтылғанның бәрі істің
көзін тауып, оны жетілдіруге ынталандырады, бұл қоғамның, ортаның
экономикалық, әлеуметтік өрлеуіне жол ашады
Кәсіпкерлік сала бойынша өнеркәсіптік, көлік, құрылыс, ауыл
шаруашылығы болып бөлінеді. Осының ішінде ауыл шаруашылық кәсіпкерлік
агробизнесте ерекше орын алады.
Әкімшілік жүйеден нарықтық экономикаға өту меншік қатынастарын
реформалаумен байланысты. Ал өз құзырында өндіріс, жұмыс күші, жеке
творчестволық бастау болмаған соң, адам жеке іскер тұлға ретінде қалыптаса
алмайды. Еліміздегі экономикалық реформалардың елеулісі меншіктің түрлі
формаларының, оның ішіндегі жеке формасының дамуына жол ашу. Дәл осы түрі
иелік етуші тұлғаның жұмысты ынталана істеуіне себепкер болып табылады.
Қазақстанның аграрлық секторын жекешелендіре отырып, шаруашылық пен
меншіктің әр түріне негізделген көп қабатты экономика қалыптасты. Қазақстан
Республикасының конституциясына сәйкес меншіктің 2 түрі белгіленген:
мемлекеттік, жеке. Кез келген шаруашылықтың түрі меншіктің қатынасына қарай
ерекшелінеді. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне сәйкес
кәсіпорындардың ұйымдастыру – құқықтық, формасына қарай былай бөлінеді:
шаруашылық серіктестіктер (толық серіктестік, командитті серіктестік,
жауапкершілігі шекткулі серікткстік, қосымша жауапкершілікті серіктестік,
акционерлік қоғам), өндірістік кооперативтер, мемлекеттік кәсіпорындар
(республикалық, коммуналдық). Бұл жаңа ұйымдастыру құқықтық кәсіпорын
түрлерін ауыл шаруашылығында меншік түріне қарай 2 топқа бөлеміз:
✓ Мемлекеттік меншікке негізделген ауыл шаруашылық ұйымдастыру –
құқықтық кәсіпорын түрлері;
✓ Жеке меншікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. Агробизнес туралы алғашқы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..4
3. Агроөнеркәсіп
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
4. Агроөнеркәсіп кешенінің статистикалық
мәліметтері ... ... ... ... ..10
5. Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
6. Агробизнестің экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
7. Агробизнесті дамыту мақсатында мемлекет тарапынан жүргізілу
керек реформалар мен
қолдаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..29
8. Агробизнес пен агроөнеркәсіп
интеграциясы ... ... ... ... ... ... ... ... .32
9. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі агроөнеркәсіптік
бірлестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
10.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...38
11. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе
Жұмыс тақырыбы “агроөнеркәсіп және агробизнес интеграциясының
байланысы” деп аталады. Бұл жұмыста қарастырылған,талқыланған мәселелер не
срақтар: агробизнес терминінің пайда болуы; агронеркәсіп кешені; Қазақстан
Республикасында даму қарқыны және бұлардың өзара байланысы; агробизнестің
қарқындап, өркендеуіне мемлекет тарапынан көрсетілуі керек қолдаулар мен
реформалар және тағы да басқалары.
Жалпы біз агробизнес терминін қалай түсінеміз?
Баршаға белгілі, өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек және
өндірістік ресурстар болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында осы
факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне ерекше әсер ететін нақты күш
бар. Олар – іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта
жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі. Сондықтан да, осы бір
адами қасиеттерді өндірісті алға жылжытатын күштің төртінші факторы ретінде
айтуға толық құқымыз бар және оны іс жүзінде пайдалана білетін адамдар
іскер, бизнесмен, ал олардың экономикадағы және де өмірдің кез келген
саласындағы қызметті іскерлік немесе бизнес деп аталады. Сонымен агробизнес
– бұл, агроөнеркәсіп саласына байланысты бизнес.
“Интеграция” терминін қарастыратын болсақ, қазіргі экономикалық
сөздік бойынша, интеграция (латын тілінен “integer” – толық) – экономикалық
тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара
байланыстардың дамуы. Осы жерде, агроөнеркәсіп және агробизнес арасындағы
интеграцияны біз, осы екі ірі саланың “Екі жарты – бір бүтін” болып
қосылып, нарықта өзара бірігіп әрекеттесуі арқылы бір – біріне көптеген
пайда әкелуі деп түсінеміз.
Агробизнестің бастау алысы, дамуы – агроөнеркәсіпке тікелей
байланысты, яғни оның тіршілік көзі деп айтсақ қателеспейміз.
Республикамызда агроөнеркәсіп кешені 3 сферадан тұрады, олар:
1. І сфера – қор шығаратын
2. ІІ сфера – ауыл шаруашылығы
3. ІІІ сфера – дайындау, сақтау және т.б. тұрады
Осы сфералар және де басқа да агроөнеркәсіп, агробизнес туралы толық
мәліметті бұл жұмыстан оқи аласыз.
1. Агробизнес туралы алғашқы түсініктері.
Нарықтық экономика – бұл ең алдымен еркін іскерлік экономикасы және
оның барлық салаларында бизнестің жұмыс істеуі. Ал, бизнес – бір жақты
анықтауға бағынбайтын, барынша ауқымды және сан қырлы ұғым. Ол істі
жүргізу, қажетті және адамдардың арасында сұранысқа ие өнім жасау ісі,
жұмысы, ол нарықтық экономиканың негізгі бағыты, салтымен жүйесі ретінде
қарастырылады.
Мұның өзі бизнесті пайда табу немесе басқадай әдіспен олжалы болумен
байланысты қызмет ретінде анықтайды. Америкалық экономист Й. Шумпеттер
қоғамда өндірістің үш факторы бар, олар – жер, еңбек және капитал деп
анықтама берді. Оның ғылымға қосқан жаңа түсінігі, бизнестің өндірістің
төртінші факторы ретінде қарастырды. Бұл жерде іскерлік қасиеттер, оған
қатысушылардың белсенділігі өндірістің қозғаушы күші ретінде, жоғарыдағы үш
фактордың іс – қимылын әрі қарай дамытушы фактор ретінде түсіндіріледі.
Сонымен бизнестің өзіне тән бір белгісі – ол жеке меншікке, өндіріс
факторына негізделеді. Ал, өз кезегінде бизнес қоғамға экономикалық -
әлеуметтік өркениет алып келеді. Адам Смит іскерліктен түскен пайданы
жекеменшік иесі - бизнесменге, оның қым – қиғаш қызметі мен коммерциялық
идеяларын іс жүзіне асыру жолындағы тәуекелі үшін қоғамның берген ақысы деп
атады.
Басқару саласының ірі маманы Макс Вебер бизнесті ақыл – ойдың дәнін
себуші ретінде іскерлік экономиканың басты факторы, оның дамуының негізгі
қозғаушысы деп санаған. Сондай-ақ бизнес іскер әлемі, коммерснттар ортасы
деген мағынада да қолданылады. Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы
бұл жеке іскерлік. Осыдан барып, бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның,
фирманың мәртебесін иеленбей-ақ, өздігінше жалғызбасты болып іс – қимыл
танытады. Егер бұл қызмет бір рет немесе кездейсоқ жүргізілмей, жүйелі
түрде жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Алайда іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін алғашқы
лицензия алу, патент алу, жеке кәсіпорынның тіркеуден өтіп, заңды тұлға
мәртебесін алу қарастырылады. Ал, ірі бизнесті ұйымдастыру үшін іскер
адамдар ірі фирмаларға бірігіп, топтық және ұжымдық іскерлікке көшуге
болады. Сонымен қатар әр түрлі фирмалар күш – жігерін біріктіріп, жинақтау
процесіне қатысады. Бұлар ірі фирмалардың филиалдары немесе одан тарайтын
кәсіпорындар. Осы айтылғандардың барлығын қорытындылай келе, бизнеске
экономикалық категория және адам қызметінің ерекше түрі ретінде анықтама
беруге болады. Бизнес немесе іскерлік – бұл дербес, инициативалық, мүлік
жауакершілігіне сүйене отырып іске асырылатын, өндіріспен, бөлумен,
айырбастаумен, тұтынумен байланысты жекелеген азаматтардың, сондай-ақ
олардың топтарының пайда немесе басқадай түрінде экономикалық табыс алуға
бағытталған кәсіпкерлік қызмет.
Бұл өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп шығару, көлік
тасымалдау, құрылыс жүргізу, комуналдық және тұрмыстық қызметтер, байланыс
қызметтерін көрсету, білім беру, ақпарат өндірісі, баспа өнімдерін шығару
тағы басқа сол сияқтылар. Негізгі мағынасында өндірістік бизнес бұл
тұтынушыларға қажет тауарға айырбастау қасиеті бар бағытында сапалы өнім
шығару.
Осының барлығын қорыта келгенде бизнестің қарастырылған түрлерінің
іскерлік қызметінің мәні жағынан алғанда өзара айырмашылықтары бар.
Дегенмен, іскерліктің салалық бөлінуі де ерекше күрделі. Материалдық
өндірістің өнеркәсіп, транспорт, құрылыс, ауыл шаруашылығы және басқалар,
кез келген саласында жоғарыда келтірілген іскерлік қызметтің түрлері мен
формалары салалық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жіктеуде болады. Бұл
тұрғыдан қарағанда, ауыл шаруашылығы іскерлігі – агробизнес ерекше орын
алады. Агробизнес ғылым ретінде өзінің алдына кең көлемдегі әр түрлі
міндеттердің жиынтығы, тек агробизнестің жан – жақты жалпы әдістемелік және
арнаулы экономикалық, технологиялық, құқықтық, әлеуметтік және басқа да
білімді талап ететін, слыстырмалы түрде жас бағыт. Ол бірнеше күрделі
ғылымдардың міндеттемелерін біріктіреді, өтпелі кезеңнің қиындықтары мен
және соған байланысты қоғамдық өндірістік қатынастарды өайта құру
мәселелері мен қиындыққа тап келеді.
Сондықтан да агробизнестің ғылым ретінде дамуына байланысты күрделі
мәселелері баршалық. Агробизнес термині қолданыла бастауын ғалымдар әрқалай
атайды. Агробизнес – бұл үлкен бизнестің ауыл шаруашылығын ресурстармен
қамтамасыз ететін және оның өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізетін бір
бөлігі. Агробизнес ұғымы қызметтің салалары мен түрлерінің жиынтығы
ретінде ауыл шаруашылығы өндірісін, яғни, ауыл шаруашылығы үшін ресурстар
өндіруден бастап, түпкі өнімді, азық – түлікті сатуға дейінгі тұтас
тізбекті білдіретін болды. Сонымен бір мезгілде бұл агробизнес деп
аталатын жеке экономикалық ғылымның зерттеу аймағына айналды. Экономикалық
ғылымда басқару туралы – менеджмент, өнімді тарату, өткізу өнері –
маркетинг, сондай-ақ бизнестің өзі – іскерлік сияқты салалары дүниеге
келді.
Мұның өзі ең алдымен агробизнестің мәнін, экономикалық мазмұны мен
құрылымын, оның сала ерекшеліктеріне және табиғи экономикалық,әлеуметтік
жағдайларына байланысты ауыл шаруашылығында даму ерекшелікетерімен жан –
жақты әдістемелік жұмыстармен қат – қабат қарастыруды талап етеді. Соңғы
кезде аграрлық өндірістің құралдары күрделеніп кетті, сондықтанауыл
шаруашылығына арнап құралдар шығаратын өнеркәсіптің мамандандырылған
салалары қажет.
Бұл жұмыстың аты “Агробизнес пен агроөнеркәсіп интерациясының
байланысы” деп аталғандықтан, “Интеграция” терминіне тоқталып өтейік.
Интеграция дегеніміз – қазіргі экономикалық сөздік анықтамасы бойынша
(латын тілінен “ineger” – толық) – экономикалық тұлғалардың бірігуі,олардың
өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Осы жерден
“Агробизнес пен агроөнеркәсіп интерациясының байланысын” біз – екі үлкен
саланың, яғни аробизнес пен ароөнеркәсіптің бірігуі, олардың өзара қосылып
бірге әрекеттесуінің тереңдеп көптеген жетістіктерге жеткізуі не болмаса
бір-біріне өзара қосылу арқылы пайда әкелуі және де әр саланың осыған
байланысты өзара дамуы деп түсінеміз. Ендігі кезек “Агроөнеркәсіп кешеніне”
тоқталып, толық мағынада жазып өтсек.
2. Агроөнеркәсіп кешені.
Азық – түлік өнімдерін өңдеу, сақтау және тасымалдау қызметіне
агробизнес комплексінің басқа сфераларын байланыстырып тұратын ұйытқы саты
ауыл шаруашылығы болып табылады. Агробизнеске тығыз байланысқан экономика
салаларының түгелдей бір тізбегі құрылған. Осыдан барып агроөнеркәсіптік
кешені пайда болды. Экономикалық мазмұнымен құрылымы бойынша бұл салалар
жиынтығы “агроөнеркәсіп кешені” деп аталды. Оның үш саласы – қор шығаратын
салалар. Ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу,
тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы
салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне
қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей
алмайды және дамымайды. Сондықтан да төрт негізгі сфераға бөлінеді.
Агро бизнес кешені
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйытқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға ауыл шаруашылығы
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға
мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл
шаруашылығы үшін ресурстар рыногын қалыптастырып, оның техникалық және
технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығындарының
көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін
ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптік салалары
нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқтыбарлық
көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің басқа салаларымен тығыз
өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетигтік сфераны
құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға қарағанда
агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ
өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен
азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының
қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда қызметтің
көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына
мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды
дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның ерекшелігі сонда,
агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рынокті
реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы
басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің
бірден-бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден
басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке
сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет
көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру,
қолданбалы зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы,
материалдық- техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің
түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай-ақ
шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар
өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды
қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды.
І
Агробизнес кешені
ІІІ
ІІ
Бірінші сфераға трактор және ауыл шаруашылығ машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін
салалар кіреді.
Екінші сфераға таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шщаруашылық (өндірістен айырмашылығы
бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалрмен өндірістің
жиыны болып табылады.Кей жағдайларды бірқатар мамандар тасымалдауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфроқұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфераға жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таң қаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл
экономикалықжүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы
факторы болғанын айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған
экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатынасынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе-теңдік құрылымыны қажеттілігінде
жатыр.
Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел, ол
өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын алады.
Көмір, қара және түсті металл, мұнай, газ өндіру жөніндегі дамыған
өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл
өнеркәсібімен қатар республиканың мықты өнеркәсіптік потенциялы да бар.
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде
егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам
гектаржәне шабындық жер 5 миллионға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына
шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл
шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден әлдеқайда көп. Соңғы
жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық
астық, 1,5 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт
және 100 мың тоннаға жуық жүн өндірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі,
сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы,
түйе, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық жүнді
аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасы
машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола
эрозияға қарсы техника шығару өндірістік бірлестігі және “Манкентживмаш”,
“Актюбсельмаш” пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін
машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде
қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналаларының кейбір түрлері
және қосымша бөлшектер шығарылады.
Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы
кәсіпорындар минералдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім
ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да
шығарады. Шымкенттегі “Фосфор” өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың
химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің
басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск
“өркениет” сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында экономикалық
реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы – тамақ, ет-сүт және
ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ ауыл
шаруашылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал
дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен
ұйымдардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан
тұрады.
3.Агроөнеркәсіп кешенінің статистикалық мәліметтері.
Ауыл шаруашылығы – Қазақстанның өнеркәсіп салаларының бірі.Оның маңыздылығы
– ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде. Ауыл
шаруашылығының дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем рыногында бәсекелестікке қабілетті өнеркәсіп секторын
дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына
жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аумақтармен тығыз байланысты.
Өндіріс құралдарына жеке меншік иелену құқығына және өзін-өзі басқару
принципіне негізделген отбасылық ферма (шаруа қожалығы), кооператив,
шаруашылық серіктестігі, акционерлік қоғам ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының базар экономикасына ең бейім түрлері екенін әлемдік
тәжірибе көрсетіп отыр. Кеншарлар мен ұжымшарларды қайта құрылымдау осы
тәжірибеге негізделген. Ауыл шаруашылығын реформалау жеке меншік
нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің санын ұлғайтумен қатар
жүргізілді.
2006 жылдың басында біздің елде 4919 мемлекеттік емес кәсіпорындардан
(ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, түрлі шаруашылық
серіктестіктері және акционерлік қоғамдар), 157 мың шаруа (фермер)
қожалықтарынан және 65 мемлекеттік заңды тұлғалардан (ғылыми-зерттеу
институттарының, мекемелердің, оқу орындарының тәжірибелік шаруашылықтары)
құралған негізінде тұрақты аграрлық құрылым қалыптасты. Оған қоса, аграрлық
құрылымның құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын ауыл
халқының 2 миллионнан аса жеке шаруашылықтарын және шамамен 3 мың бау –
бақша шаруашылықтары мен саяжай кооперативтерін жатқызу керек.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі көрсеткіштері
1990 1995 2000 2005
Ауыл шаруашылығының
жалпы ішк өнімдегі 34.0 12.3 33.2 6.5
үлесі, %
Ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі (нақты
қолданыстағы 50,8 209267,8 444695,4 7631725
бағада), млн.тг -
барлығы
Өсімдік шаруашылығы 30,4 1140437 224759,8 399834,9
Мал шаруашылығы 9,6 95224,1 219936 363337,6
Ауыл шаруашылығының
жалпы өнімін өндіру
қарқыы (алдыңғы 106,8 75,6 95,8 107,3
жылдық
пайызбен)-барлығы
Өсімдік шаруашылығы 124 75,1 92 109,5
Мал шаруашылығы 98,1 75,7 100 104,5
Ауыл шаруашылығы
ішкі өнімінің қызмет
түрлері бойынша 100 100 100 100
құрылымы - барлығы
Өсімдік шаруашылығы 39 66 51 52
Мал шаруашылығы 61 34 49 48
Барлық шаруашылық
жүргізу түріндегі
ауыл шар-ғы
құрылымда- рының
саны (жылдың
аяғына), бірлік
Олардың ішінде жұмыс
істеп тұрған ауыл 4918 36285 81078 161962
шаруашылығы
құрылымдары
Соның ішінде:
Мемлекеттік 2223 1405 74 65
кәсіпорындар
Мемлекеттік емес 2371 4095 4631 4919
кәсіпорындар
Шаруа (фермер) 3624 30785 76373 56978
қожалықтары
Жұртшылық 2094 2175 2182 2133
шаруашылықтары, мың
Бау шаруашылықтары
және саяжай ... 2660 2945 ...
кооперативтері,
бірлік
Сатылған өнімнің
өзіндік құны 75646,0 58383,4
(ағымдағы бағамен)
млн.тг
Соның ішінде:
Өсімдік шаруашылығы 34574,9 45960,5
өнімдері
Мал шаруашылығы 41071,1 12422,9
өнімдері
Пайда (залал), -21755,3 4833,9
млн.тг
Барлық өнімді
өткізуден түскен -23,5 19,8
пайдалылық деңгейі,
%
Ауыл шаруашылығы
өнімдері бағасының
индексі, кезеңнің ... 338,2 648,1 942,6
аяғына, есемен. 1992
жыл
Соның ішінде:
Өсімдік шаруашылығы ... 361,9 729,8 945,6
өнімдері
Мал шаруашылығы ... 317,8 756,5 1192,5
өнімдері
Ауыл шаруашылығында
аң және орман
шаруашылығында жұмыс1215,4 1062,3 256,9 154,3
істейтін халықтың
саны, мың адам
Ауыл шаруашылығы
қызметкерлерінің
орташа айлық 292,4 2397 5657 14933
жалақысы, теңге
Жұмыс істеп тұрған ауыл шаруашылық құрылымдарының саны.
Жыл Ауыл Олардың ішінде: Халық-тың Бау
шаруа- жеке шаруа-шылықта
шылығы қосалқы ры және
құрылым-да шаруашылықсаяжай
ры барлығы тары кооператив-те
(мың.бір) рі
Мемле- Мемлекет-тікШаруа
кеттік емес (фермер)
кәсіп- кәсіпорын-дақожалық-та
орындар р ры
1990 4918 2223 2371 324 2094 ...
1995 36285 1405 4095 30785 2175 2660
2000 81078 74 4631 76373 2182 2945
2005 161962 65 4919 156978 2133 ...
Ауылшаруашылығы жерлерінің аумағы және оны жер пайдаланушылар арасында
бөлу.
Жылдар Жер пайдаланушыларСоның ішінде:
пайдалануындағы
ауыл шаруашылығы
Ауыл Мемлекеттік Азаматтардың
шаруашылығы емес жеке
кәсіпорындар кәсіпорындар пайдалануында
Барлық ауыл шаруашылығы жерлері
1990 197579,5 197215,4 102,3 261,8
1995 173884,4 160548,6 12924,8 411,0
2000 86378,9 57127,1 28904,7 347,1
2005 78383,0 41439,2 36634,9 308,9
Егістік жерлер
1990 35502,3 35325,1 9,7 167,5
1995 31654,5 29945,5 1423,4 285,6
2000 19379,8 13077,7 6050,2 251,9
2005 22152,0 13371,5 8560,2 220,3
Пішендік жерлер мен жайылымдар
1990 161739,0 161634,0 92,6 12,4
1995 139515,8 128202,5 11260,2 53,1
2000 63342,4 42096,1 21215,5 30,8
2005 53324,4 26869,4 26421,1 33,9
Жер үшін төлем енгізілуіне байланысты шаруашылық жүргізуші субъектілер
өнімділігі төмен жерлерден бас тартты, нәтижесінде жер пайдаланушылар
пайдалануындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 2,5 есе, егістік
жерлердің аумағы 1,6 есе, пішендік жерлер мен құрылымында егістік жерлердің
үлесіне 28,3 пайыз (1990 жылы – 18,0 пайыз), пішендік жерлерге 2,2 пайыз
және жайылымдарға 65,8 пайыз (1990 жылы – сәйкесінше жерлерге 2,1 пайыз
және 71,2 пайыз) тиесілі.
2006 жылдың 1 қаңтарында ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы.
Сөйтіп жер реформасы даму артықшылықтарын мемлекеттік емес жер
пайдаланушыларының пайдасына белгілеп, жерге деген мемлекеттік монополияны
жойды.
Елдің түрлі өңірлерінде шаруашылықтарды қайта ұйымдастырып, шаруашылық
жүргізуші субъектілеренің жаңа құрылымын қалыптастыру ауыл шаруашылығы
өндірісінің мамандандырылуы, табиғи жағдайлар, халықтың менталитеті
ескерілуімен жүзеге асырылды. Оңтүстік облстарда шаруа қожалықтары,
солтүстік облыстарда өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар және
басқада ірі мемлекеттік емес құрылымдар дамуы анағұрлым жоғары деңгейде
болды.
Аграрлық салада экономикалық өзгерістерді қамтамасыз ету мақсатында 2003-
2005 жылдарға арналған Мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы жүзеге
асырылды. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы тұрақтандырылды, ауыл шарушылығы
өнімдерінің және оны өңдеу өнімдерінің өндірісі ұлғайды, азық – түлік
импорты азаюда, ауыл шаруашылығы техникасымен жабдықталу деңгейі өсуде,
ауыл тұрғындарының әл – ауқаты жақсаруда. Осының бәрін одан әрі дамыту үшін
2006 жылы 2006 – 2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту тұжырымдамасы қабылданды және 2006 –
2008 жылдарға арналған осы Тұжырымдаманы жүзеге асыру бойынша бірінші
кезекті шаралар бағдарламасы әзірленді.
2005 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 763,2 млрд. теңге деңгейіне
жетті. 2003 – 2005 жылдардағы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі өсуінің
орташа жылдық қарқыны 1995 – 1998 жылдардағы деңгейден 15,7 пайыздық
тармаққа жоғары.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің көлемі ұлғайуына және дамуының қарқыны
тұрақтандырылуына қарамастан жалпы ішкі өнім құрылымындағы ауыл
шаруашылығының үлесі өнеркәсіптің өндіру салаларындағы эғкономикалық
өсімнің жоғары қарқындары аясында қысқарып, 8 – 9 пайыз деңгейінде
тұрақтандырылды.
Жалпы ішкі өнімдегі ауыл шаруашылығының үлесі
2005 жылғы көрсеткіш
Ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер құрылымы да өзгеруде. 1990 жылы шаруа
қожалықтары тіпті болмаған. 2005 жылы олар жалпы өнімнің 26,9 пайызын
өндірді. 1995 жылдан кейін өндірілген өнімнің негізгі көлемі ұсақ тауарлы
өндіріс (шаруа (фермер) қожалықтары және жұртшылық шаруашылығы) үлесінде
болғанын атап өту керек.
Шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығы өнімінің құрылымы.
Осы ретте, егер өсімдік шаруашылығында өндірістің негізгі бөлігі шаруа
(фермер) қожалықтарының және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үлесінде
болса, мал шаруашылығында өндірістің негізгі бөлігі халық шаруашылықтарының
үлесінде болған.
Жалпы өндірістің құрылымында мал шаруашылығының үлесі өсуде, егер 1995 жылы
ол 34 пайызға дейін төмендеген болса, 2005 жылы ол 48 пайызды құрады.
Шаруашылық санаттарындағы өндіріс салалары бойынша ауыл шаруашылығы
өнімінің құрылымы.
1990 1995 2000 2005
Барлық санаттардағы шаруашылықтар
Өсімдік шаруашылығы 39 66 49 52
Мал шаруашылығы 61 34 51 48
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
Өсімдік шаруашылығы 49 78 80 84
Мал шаруашылығы 51 22 20 16
Жұртшылық шаруашылықтары
Өсімдік шаруашылығы 13 51 29 25
Мал шаруашылығы 87 49 71 75
Шаруа қожалықтары
Өсімдік шаруашылығы ... 75 87 86
Мал шаруашылығы ... 25 13 14
Жалпы алғанда, аграрлық сектор халықтың негізгі азық – түлік
өнімдеріне деген мұқтаждығын ұлттық нормалардың деңгейінде қамтамасыз
етеді, соның ішінде республика бойынша қамтамасыз етілуі 58,9 пайыз
құрайтын жеміс – жидектер кірмейді.
Өсімдік шаруашылығы.
Өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі 2005 жылы 399,8 млрд. Теңгені құрады.
Оның құрамында дәнді және дәнді – бұршақты дақылдардың үлесіне 44 пайыз,
картоп пен көкөніс бақша дақылдарының үлесіне 29 пайыз, азық дақылдарының
үлесіне 13 пайыз, техникалық дақылдардың үлесіне 9 пайыз тиесілі. Шамалы
үлесі жемістерге, жидектерге, жүзімге және басқа да дақылдарға тиесілі.
1990 жылмен салыстырғанда өсімдік шаруашылығы жалпы өнімнің құрылымында құн
тепе – теңдігі өзгерді – астықтың, азықтың, жеміс – жидектердің үлес
салмағы азайып, техникалық және көкөніс – бақша дақылдарының үлес салмағы
ұлғайды.Бұл процеске баға факторы және егістік аумақтардың құрылымы өзгеруі
айтарлықтай ықпал етті.
Тұьынушылық сұраныс пен өнімді өткізу рыноктарының әсерінен
шаруашылықтардың барлық санаттарында 2005 жылы 1990 жылмен салыстырғанды
ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік жерлері 1,9 есе, дәнді дақылдардың
және азық дақылдардың егістік жерлері сәйкесінше 1,6 есе және 4,6 есе
қысқарды.
Ауыспалы егіс бұзылып, мақта егісі ұлғайтылды, жемісті ағаштар мен жүзім
ағаштарының алқаптарын қысқарту үрдісі сақталуда. Сонымен бір уақытта майлы
дақылдардың 2,5 есе, көкөніс дақылдарының 1,6 есе, бақша дақылдарының 1,2
есе егістік жерлерін ұлғайтуда оң үрдіс байқалуда.
Қалыптасқан көп құрылысты экономика шаруашылық санаттары арасындағы егістер
құрылымын түбегейлі өзгертті. 1990 жылы барлық дәнді және техникалық
дақылдар ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында шоғырланған болса, 2005 жылы
олар кәсіпорындар (сәйкесінше 63,7 пайыз және 29,5 пайыз) мен шаруа
қожалықтары (сәйкесінше 35,9 пайыз және 66,5 пайыз) арасында бөлінді.
Картоп пен көкөністерді өсіру көбінесе шағын құрылымдарға (жұртшылық
шаруашылықтарына) ауысты.
Егістік жерлердің мөлшерінде және құрылымында болған өзгерістер ауыл
шаруашылығы дақылдарының өнімділігіне және жалпы түсіміне әсерін тигізді.
90-шы жылдардың басынан 2005 жылға дейінгі кезең ішінде дәнді-дақыл- дардың
өнімділігі 1 гектардан 13,2 центнер мен жалпы түсімі 29,8 млн.т бойынша
1992 жылы рекордтық нәтижелерге қол жеткізілді. Меншік нысандарын,
шаруашылық жүргізу және басқару жүйесін өзгерту кезеңі ішінде ауыл
шаруашылығы ұшыраған дағдарыс қолайсыз ауа-райы жағдайларымен бірге 1998
жылы дән өндірісі 6,4 млн. тоннаға дейін құлдырауына әкеліп соқты. Жаңа
шаруашылық жүргізу нысандарының қалыптасуы, олардың рынок жағдайларына
бейімделуі, ауыл тауар өндірушілерін мемлекеттік қолдау өсімдік
шаруашылығының тұрақтануына ықпал етті. 1999 жылы астық өндірісі жылына 11
млн. тоннадан асып, 2005 жылы жылына 13,8 млн. тоннаға дейін жетті, дәнді
дақылдардың өнімділігі 10 цга құрады.
Материалдық – техникалық жабдықтау.
Ауыл шаруашылығы техникасының өндірісі.
1990 1995 2000 2005
Ауыл және орман шаруашылықтарына арналған
тракторлар, дана. 41050 1803 948 26
Соқалар жән длеейлі тырмалар, дана 21486 871 47 28
Тырмалар (делегейліден басқалары), 19195 82 82 121
қопсытқыштар, отағыштар мен кетпендер, дана
Сепкіштер, отырғызғыштар мен көшет отырғызу8330 349 213 91
машиналары, дана
Шалғылар, соның ішінде басқа топтарға 19690 2030 149 4
қосылмаған тракторға жалғанған шалғылар
Қатарлы дестелегіш, дана 1027 43 64 324
Жануарларға азық дайындау машиналары: құс ... ... 5 203
шаруашылығына арналған машиналар; құс
шаруашылығына арналған инкубаторлар мен
брудерлер, дана
Трактор тіркемелері, дана 10000 202 - -
Мал және орман шаруашылығына арналған ... 953.1 795.2 841.7
машиналардың бөлшектері, млн.тенге
Азық-түлік өнімдерін, сусындарды жәнее ... ... 747 284
темекі өнімдерін өңдеуге арналған
жабдықтар, дана
Шырын сыққыштар, дана ... ... 4282 17352
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі - өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті
болғанына, жұмысшылардығ белсенді күш – жігеріне қарамастан көптеген
факторлардың әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді.
Мысалы, әзірге адамның бақылауына аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа
райының жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе
тіпті жоққа шығарып тынады.
Нарықтық экономика ауыл өндірушілерінің табысын маусымдық ауытқулар
мен ауа райы – климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгілі бір тегершігін
жасады. Биржалық бизнесмендердің тұтас бір тобы пайда болды. Олар ауыл
шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның
өзі жеткіліксіз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл шаруашылығы
өнімдерін сатып алу және фермерлік табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесі
кеңінен тәжірибеге енгізілген.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланған жағдайда
тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің айырбастауға
келмейтін ең басты мәңгілік қоры – жердің алабөтен орны болып табылады.
Жердің құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды бірдей жұмсағанның
өзінде де өндіріс пен табыстың көлеміндегі айырмашылықты туғызады. Осыдан
барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы ауыл шаруашылық
жерлерінің шектелу проблемалары туады.
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауылшаруашылығының ерекше белгісі
онда өндірілген өнім (тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) онан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға негізделетін
ауылшаруашылығында бұл жағдай оның өндіріс технологиясының да ерекшелігін
білдіреді.
Өнеркәсіпте өндіріс және еңбек процесі көбінесе үздіксіз жүреді. Бұлай
болатын себебі техниканың, технологияның және өндірісті ұйымдастырудың
жетілдірілуін қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсіптік өндірісте
экономикалық процесс өнім шығаруды жеделдету мен көбейтуді төтенше
шектейтін табиғи – биологиялық факторлармен тығыз байланысты. Көп жағдайда
ауыл шаруашылығындағы бірқатар табиғи процестерді қысқарту өте қиын, тіпті
мүмкін емес. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының пісіп жетілу мерзімі
немесе саулық малдың күйлеу мерзімін айтсақ та жеткілкті.
Табиғи – биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда,
технологияны талдауда ең басты факторы болып саналады. Мал мен өсімдіктер
дамуының табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндірістік экономикалық
ресурстардың тиімділігінің төменділігіне әкеліп соқтыратын болғандықтан
техника, еңбек ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы
жерден келіп, әміршіл - әкімшіл экономика кезеңінде өсімі төмен мал өсіру
мен нашар жем – шөп базасы жағдайында ірі мал шаруашылығы кешендеріне,
қарапайым агротехникалық талаптарды сақтамаған жағдайды жерді мелио
райиялауға жұмсалған орасан шығын ауыл шаруашылығының өнімдері мен
шикізатын жоғалтуға алып келді.
Ең жетілдірілген техника, озық технология және өндірісті білікті
ұйымдастырудың өзі де өнім өндірудібелгілі бір биліктен асыруға мүмкіндік
бермейтін мал мен өсімдіктің табиғи – генетикалық потенциалы сияқты ауыл
шаруашылығының осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуін
тудырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық – техникалық ресурстардың
тепе – тең пайдалануына қолбайлар жасап, табыстың түсуін де ала – құла
қылады. Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс істейтін техниканы
пайдаланудың қажеттілігі сондай-ақ өндірістің қуат көздерін көп керек
ететіндігі тұрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға
алған жерде жүргізілетін жағдайда тұрақты шығынның деңгейі сонымен бірге
жалға төленетін ақы есебінен де өсіп отырады.тұрақты шығынның жоғары үлесі
шаруалар мен олардың өндірістік стратегиясына да әсер етеді. өнеркәсіпшіге
қарағанда, ауылдағы іскерге нарықтық конъюктура тиімсіз болған жағдайдың
өзінде де өндірісті күрт қысқарту тиімсіз, өйткені тұрақты шығындар өндіріс
көлеміне қарамастан өтелуі тиіс.
Табыстың түсуінінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылыңы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді.көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдың ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немесе көбейтілуіне мүмкіндік бермейді.
Осының өзі ауыл шаруашылық өндірісі мен аграрлық рыноктың тағы бір маңызды
ерекшелігі.
Алайда, бұл факторлар – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі қиыншылықтардың
мұзтаудың су бетінде көрініп тұрған басындай ғана. Мұның қатарында шаруа –
еңбек – жер жүйесін құрайтын әлеуметтік, экономикалық және психологиялық
қарым – қатынастар аясындағы қиыншылықтар – ең күрделі қиыншылықтар.
Қызметкердің немесе өнеркәсіп жұмысшысының, құрылысшының еңбегін
ұйымдастыру, есебін жүргізу, бақылау және әділетті еңбек ақысын төлеу өте
оңай шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақатысы емес, барлық өмірі ауыл
шаруашылығын жүргізу жағдайларына бағындырылған ауыл еңбеккерінің жағдайы
тіпті басқаша.
4. Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы және дамуы.
Ауыл шаруашылығындағы агробизнестің қалыптасуы және дамуы – нарықтық
экономикада бұл ең алдымен еркін кәсіпкерлік экономика ұғымынан бастау
алады. Нарықтық қатынасқа өту кезеңінде көпшілік бизнеске мойын бұрды.
Бизнес – ағылшын тілінен іс, коммерциялық іс - әрекет деп аударылады,
сәйкесінше бизенсмен дегеніміз іскер адам, кәсіпкер деген сөз.
Бизенес өте кең ауқымды ұғым. Американдық кітаптарда іс – әрекет
жасау жүйесі, сұранысқа ие өнім шығару жұмыс, нарық, экономиканың негізгі
бағыты, адам тұтынуын қанағаттандыру көзі деп жазылған. Жалпы бизнесті
пайда алу мақсатында жасалған іс - әрекет деп айтуға болады. Алайда дамыған
нарық жағдайында кәсіпкер тек өз пайдасын ойлауы қате, өзара тиімділік
қалыптасса ғана іс өрге басады. Яғни бизнесте алдау – арбалауға жол
беріммеуі керек. Бизнесмен (іскер не кәсіпкер) ылғи жаңа өнім, технология,
сапа, нарық, баға, тұтынушы және де материалдар, жабдықтар, транспорт,
ақпарат байланыспен қамтылуы керек. Сол себепті бизнес жоғарғы дәрежедегі
экономикалық таңдау еркіндігін, жауакершілікті талап етеді. Оның ерекшклігі
тәуекелділікке бару мен шығынға ұшырау қаупі. Жоғары айтылғанның бәрі істің
көзін тауып, оны жетілдіруге ынталандырады, бұл қоғамның, ортаның
экономикалық, әлеуметтік өрлеуіне жол ашады
Кәсіпкерлік сала бойынша өнеркәсіптік, көлік, құрылыс, ауыл
шаруашылығы болып бөлінеді. Осының ішінде ауыл шаруашылық кәсіпкерлік
агробизнесте ерекше орын алады.
Әкімшілік жүйеден нарықтық экономикаға өту меншік қатынастарын
реформалаумен байланысты. Ал өз құзырында өндіріс, жұмыс күші, жеке
творчестволық бастау болмаған соң, адам жеке іскер тұлға ретінде қалыптаса
алмайды. Еліміздегі экономикалық реформалардың елеулісі меншіктің түрлі
формаларының, оның ішіндегі жеке формасының дамуына жол ашу. Дәл осы түрі
иелік етуші тұлғаның жұмысты ынталана істеуіне себепкер болып табылады.
Қазақстанның аграрлық секторын жекешелендіре отырып, шаруашылық пен
меншіктің әр түріне негізделген көп қабатты экономика қалыптасты. Қазақстан
Республикасының конституциясына сәйкес меншіктің 2 түрі белгіленген:
мемлекеттік, жеке. Кез келген шаруашылықтың түрі меншіктің қатынасына қарай
ерекшелінеді. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне сәйкес
кәсіпорындардың ұйымдастыру – құқықтық, формасына қарай былай бөлінеді:
шаруашылық серіктестіктер (толық серіктестік, командитті серіктестік,
жауапкершілігі шекткулі серікткстік, қосымша жауапкершілікті серіктестік,
акционерлік қоғам), өндірістік кооперативтер, мемлекеттік кәсіпорындар
(республикалық, коммуналдық). Бұл жаңа ұйымдастыру құқықтық кәсіпорын
түрлерін ауыл шаруашылығында меншік түріне қарай 2 топқа бөлеміз:
✓ Мемлекеттік меншікке негізделген ауыл шаруашылық ұйымдастыру –
құқықтық кәсіпорын түрлері;
✓ Жеке меншікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz