Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс саласы нысандарын жобалаудың экономикалық тиімділігін бағалау
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұрғын үй құрылысы жалпыұлттық мазмұндағы маңызды міндеттерінің қатарында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады. Қазақстан Республикасында халықтың қалың жігін қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз етудегі 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру - еліміздің әлеуметтік бағытта қарқынды дамуының нақты белгісі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы Жолдауларында тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету жайын үнемі алдыңғы қатарға қойып келеді. 2008 жылғы Жолдауында Елбасы төмендегідей бағыттарды атап көрсетті:
- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен сапасы;
- мемлекеттік қызметшілер мен бюджеттік сала қызметкерлеріне тұрғын үй құрылыс жинақ қорлары жүйесі арқылы жылына 4%-дан аспайтын пайыздық мөлшерде алдын-ала тұрғын үй займдарын беру;
- жалдамалы тұрғын үй құрылысына көңіл бөлу;
- құрылыс компаниялары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету және осы саладағы бәсекелестікті арттыру;
- тұрғын үй құрылысына үлескер-қатысушылардың құқықтарының қорғалуын күшейту;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында жер учаскелерін беру мен рәсімдеу ережелерін жеңілдету;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысының өнеркәсіптік, арзан және экологиялық таза технологияларын игеру;
- алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені қолдану қажеттігі.
Тұрғын үй саласы – бұл тұрғын үй нысандарына жеке меншік үстемдік ететін халық шаруашылығының ерекше тармағы. Тұрғын үй саласының нысандары жылжымайтын мүліктер рыногының негізін құрайды. Бүгінгі күні аталған рынок бизнестің табысты түріне айналды. Сондықтан да, Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүліктер рыногының қарқынды дамуы осы салаға инвестиция салуға дайын мемлекеттің, көптеген бизнес-құрылымдардың назарын өзіне аударуда.
Рынок жағдайында құрылыс, өндірістің басқа салалары сияқты, капитал қарқынының еркіндігі мен меншіктің әрбір нысанының дербестігімен байланысты жаңа экономикалық мазмұнға ие болды. Сондай-ақ, жаһандық экономикалық дағдарыс салдары құрылыс кешені кәсіпорындарын өндірістік-шаруашылық қызмет жүргізуде жаңа әдістер қолдануға, қаржы көздерін іздестіруге, басқару тәсілдерін өзгертуге мәжбүрлеп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы Жолдауларында тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету жайын үнемі алдыңғы қатарға қойып келеді. 2008 жылғы Жолдауында Елбасы төмендегідей бағыттарды атап көрсетті:
- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен сапасы;
- мемлекеттік қызметшілер мен бюджеттік сала қызметкерлеріне тұрғын үй құрылыс жинақ қорлары жүйесі арқылы жылына 4%-дан аспайтын пайыздық мөлшерде алдын-ала тұрғын үй займдарын беру;
- жалдамалы тұрғын үй құрылысына көңіл бөлу;
- құрылыс компаниялары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету және осы саладағы бәсекелестікті арттыру;
- тұрғын үй құрылысына үлескер-қатысушылардың құқықтарының қорғалуын күшейту;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында жер учаскелерін беру мен рәсімдеу ережелерін жеңілдету;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысының өнеркәсіптік, арзан және экологиялық таза технологияларын игеру;
- алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені қолдану қажеттігі.
Тұрғын үй саласы – бұл тұрғын үй нысандарына жеке меншік үстемдік ететін халық шаруашылығының ерекше тармағы. Тұрғын үй саласының нысандары жылжымайтын мүліктер рыногының негізін құрайды. Бүгінгі күні аталған рынок бизнестің табысты түріне айналды. Сондықтан да, Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүліктер рыногының қарқынды дамуы осы салаға инвестиция салуға дайын мемлекеттің, көптеген бизнес-құрылымдардың назарын өзіне аударуда.
Рынок жағдайында құрылыс, өндірістің басқа салалары сияқты, капитал қарқынының еркіндігі мен меншіктің әрбір нысанының дербестігімен байланысты жаңа экономикалық мазмұнға ие болды. Сондай-ақ, жаһандық экономикалық дағдарыс салдары құрылыс кешені кәсіпорындарын өндірістік-шаруашылық қызмет жүргізуде жаңа әдістер қолдануға, қаржы көздерін іздестіруге, басқару тәсілдерін өзгертуге мәжбүрлеп отыр.
1. Состояние рынка жилья и ипотечного кредитования в Республике Казахстан //Вестник КазЭУ, Алматы, 2006, - № 2, -с. 164-165.
2. Внешние и внутренние факторы, влияющие на эффективность жилищного строительства // Поиск-Ізденіс, Алматы, 2006, - № 3 (2)., -с.47-52.
3. Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысының даму мәселелері // ХХІ ғасырдағы жоғары оқу орны: жаңа экономикалық жағдайда өркендеу. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Ақтөбе: С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті, 2006, -64-67 б.
4. Тенденции развития сферы строительства жилья в Республике Казахстан // Инновационные идеи молодых ученых в сфере гуманитарных наук. Материалы международной научно-практической конференции -Астана: университет «Туран-Астана», 2006, -с.38-40.
5. Зарубежный опыт формирования рынка жилья и возможности его применения в условиях Республики Казахстан // Альпари, 2007, - №1., -с. 128-129.
6. Қазақстанның тұрғын үй рыногы: қазіргі жайы мен даму мүмкіндіктері // Вестник КазНУ. Серия экономическая. -№2(60). 2007, -48-51 б.
7. Об ипотечном жилищном кредитовании в Республике Казахстан // Социология Казахстана в условиях глобализации: состояние, проблемы и перспективы. Международная научно-практическая конференция – Астана: Казахский гуманитарно-юридический университет, 2007, -с.100-105.
8. Қазақстан Республикасындағы ипотекалық және тұрғын үй құрылысының дамуы // «Көкше жас ғалымдары - 2008» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Көкшетау, 4-5 маусым, 2008, 380-385 б.
9. Тұрғын үй құрылысы және тұрғын үй рыногын реттеудің шетелдік тәжірибесі // Вестник университета международного бизнеса, Алматы, 2008, - № 4(10), -39-41 б.
2. Внешние и внутренние факторы, влияющие на эффективность жилищного строительства // Поиск-Ізденіс, Алматы, 2006, - № 3 (2)., -с.47-52.
3. Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысының даму мәселелері // ХХІ ғасырдағы жоғары оқу орны: жаңа экономикалық жағдайда өркендеу. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Ақтөбе: С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті, 2006, -64-67 б.
4. Тенденции развития сферы строительства жилья в Республике Казахстан // Инновационные идеи молодых ученых в сфере гуманитарных наук. Материалы международной научно-практической конференции -Астана: университет «Туран-Астана», 2006, -с.38-40.
5. Зарубежный опыт формирования рынка жилья и возможности его применения в условиях Республики Казахстан // Альпари, 2007, - №1., -с. 128-129.
6. Қазақстанның тұрғын үй рыногы: қазіргі жайы мен даму мүмкіндіктері // Вестник КазНУ. Серия экономическая. -№2(60). 2007, -48-51 б.
7. Об ипотечном жилищном кредитовании в Республике Казахстан // Социология Казахстана в условиях глобализации: состояние, проблемы и перспективы. Международная научно-практическая конференция – Астана: Казахский гуманитарно-юридический университет, 2007, -с.100-105.
8. Қазақстан Республикасындағы ипотекалық және тұрғын үй құрылысының дамуы // «Көкше жас ғалымдары - 2008» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Көкшетау, 4-5 маусым, 2008, 380-385 б.
9. Тұрғын үй құрылысы және тұрғын үй рыногын реттеудің шетелдік тәжірибесі // Вестник университета международного бизнеса, Алматы, 2008, - № 4(10), -39-41 б.
ӘОК 332.812 (574)
Қолжазба құқығында
БЕКЕТОВА ҚАМАР НАЗАРБЕКҚЫЗЫ
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс саласы нысандарын жобалаудың
экономикалық тиімділігін бағалау
08.00.05-Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет саласы мен ортасы бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде
орындалған
Ғылыми жетекші: экономика ғылымдарының докторы,
профессор Шалболова Ү.Ж.
Ресми оппоненттер: ҚР ҰҒА академигі, экономика ғылымдарының
докторы, профессор Туркебаев Э.А.
экономика ғылымдарының кандидаты, доцент
Илашева С.А.
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық
университеті
Диссертация 2009 жылы маусымның 30 күні сағат 16.30 Халықаралық
Бизнес университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін диссертация қорғайтын Д 20.01.07 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы 050010, Алматы қаласы, Абай даңғылы, 8 а, 208 к.
Диссертациямен Халықаралық Бизнес университетінің кітапханасында
танысуға болады.
Автореферат 30 мамыр 2009 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы
э.ғ.д., профессор
Тусеева М.Х.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұрғын үй құрылысы жалпыұлттық мазмұндағы
маңызды міндеттерінің қатарында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
Стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады. Қазақстан
Республикасында халықтың қалың жігін қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз
етудегі 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың
Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру - еліміздің әлеуметтік бағытта
қарқынды дамуының нақты белгісі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
арналған жыл сайынғы Жолдауларында тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету
жайын үнемі алдыңғы қатарға қойып келеді. 2008 жылғы Жолдауында Елбасы
төмендегідей бағыттарды атап көрсетті:
- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен сапасы;
- мемлекеттік қызметшілер мен бюджеттік сала қызметкерлеріне тұрғын үй
құрылыс жинақ қорлары жүйесі арқылы жылына 4%-дан аспайтын пайыздық
мөлшерде алдын-ала тұрғын үй займдарын беру;
- жалдамалы тұрғын үй құрылысына көңіл бөлу;
- құрылыс компаниялары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету және осы
саладағы бәсекелестікті арттыру;
- тұрғын үй құрылысына үлескер-қатысушылардың құқықтарының қорғалуын
күшейту;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында жер учаскелерін беру
мен рәсімдеу ережелерін жеңілдету;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысының өнеркәсіптік, арзан және экологиялық таза
технологияларын игеру;
- алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені қолдану қажеттігі.
Тұрғын үй саласы – бұл тұрғын үй нысандарына жеке меншік үстемдік ететін
халық шаруашылығының ерекше тармағы. Тұрғын үй саласының нысандары
жылжымайтын мүліктер рыногының негізін құрайды. Бүгінгі күні аталған рынок
бизнестің табысты түріне айналды. Сондықтан да, Қазақстан Республикасында
жылжымайтын мүліктер рыногының қарқынды дамуы осы салаға инвестиция салуға
дайын мемлекеттің, көптеген бизнес-құрылымдардың назарын өзіне аударуда.
Рынок жағдайында құрылыс, өндірістің басқа салалары сияқты, капитал
қарқынының еркіндігі мен меншіктің әрбір нысанының дербестігімен байланысты
жаңа экономикалық мазмұнға ие болды. Сондай-ақ, жаһандық экономикалық
дағдарыс салдары құрылыс кешені кәсіпорындарын өндірістік-шаруашылық қызмет
жүргізуде жаңа әдістер қолдануға, қаржы көздерін іздестіруге, басқару
тәсілдерін өзгертуге мәжбүрлеп отыр.
Құрылыс саласына инвестиция салу инвестициялық жобалаумен тікелей
байланысты. Жобаға салынған инвестицияның тиімділігін бағалау жобалау
жұмыстарының тәжірибесінде маңызды және қажетті құрамдас бөлім болып
табылады. Оған тұрғын үй құрылысы саласындағы инвестициялық-құрылыстық
қызметке кері әсерін тигізетін бірқатар факторлар ықпал етеді, атап
айтқанда: тұрғын үй саласының әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздыққа барынша
бейім болуы; әдістемелік және нормативті қамтамасыз етудің жаңа шарттары
мен талаптарына сәйкес болмауы; тұрғын үй құрылысында құрылыс қызметін
реттеу мен басқарудың экономикалық әдістерінің жетілдірілмеуі; құрылыста
және пайдалануда келісім-шарттық жүйенің дамымауы (тұрғын үй құрылысы
саласында маманданған ұйымның болмауы); инвестициялық-құрылыстық қызметке
қатысушылар құрамының қызығушылықтарының толық ескерілмеуі; ұйым қызметін
жобалауды ұйымдастыру тәжірибесінің және тәсілдерінің жетілдірілмеуі және
т.б.
Инвестициялық қызмет мақсаттылығының экономикалық дағдарыс кезіндегі
әдістемесі рыноктық экономиканың талаптарына негізделеді, сондықтан
инвестиция немесе мақсаттылығының критерийі оның тиімділігін бағалау болып
табылады.
Аталған және басқа да себептер мәселенің өзектілігін анықтайды және тұрғын
үй саласы нысандарын жобалау мен құрылысының тиімділігін бағалауды
тереңдетуге бағытталған зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Экономикалық ғылымда тұрғын үй саласындағы
жобалық шешімдерді бағалаудың негізгі тұстары келесі шет елдік ғалымдардың
еңбектерінде талданған: П.Ст. Батлер, Беренс В., Гиттинджер Дж., Дж.
Дэниелл, Джек У., Самуэльсон Т., Фридман Д., Харбергер А., Эрланг А. және
т.б..
Жобалық шешімдер қабылдау теориясын жасақтауда және тұрғын үй саласын
реформалау мәселелерін зерттеуде ТМД елдерінің экономист-ғалымдарының
еңбектері қомақты үлес қосты, мұндай ғалымдарды атап айтар болсақ:
Арсланова З., Бузова И.А., Довдиенко И.В., Зайнуллина Т.Г., Корнай Я.И.,
Лукьянова Н.Г., Масянова Н.Н., Мелкумов Я.С., Пустоваров Э.А., Рахман И.А.,
Стулов А.В., Черняк В.З., Яско В.Л. және бірқатар басқа да ғалымдар.
Тұрғын үй секторының тиімді даму негіздеріне теориялық және тәжірибелік
үлес қосқан келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады:
Ж.М.Адилов, И.А.Аитов, Р.А.Алшанов, Е.М.Арын, Т.А.Әшімбаев, У.Б.Баймұратов,
А.К.Ералы, А.Еремин, Д.К.Еринчинов, Е.Б.Жатқанбаев, Л.Б.Кулумбетова,
А.Қ.Қошанов, Р.К.Ниязбеков, К.А.Сағадиев, А.М.Сейтқазиева,
А.А.Сурабалдинов, К.Тұрысов, Т.М.Утин, Л.М.Шаекина, Ү.Ж.Шалболова,
Ө.Қ.Шеденов, Чанг Чунг Нгиа және т.б.
Тұрғын үй саласы жобаларын бағалау механизмін жетілдірудің қаржылық,
статистикалық, сақтандыру, ұйымдық-салалық және экономикалық негіздерін
онан әрі зерттеу, тиімділікті арттыру шарттарын қалыптастыру және оларды
шаруашылық субъектілерін басқаруда қолдану қажеттілігі диссертациялық
зерттеудің тақырыбы мен бағытын айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты – тұрғын
үй құрылысы нысандарын жобалау тиімділігін бағалаудың ұйымдастырушылық-
әдістемелік негіздерін жасақтау және тұрғын үй саласындағы жобалау мен
құрылыс тиімділігін бағалау жүйесі элементтерін жетілдірудің теориялық және
ғылыми-тәжірибелік ұсыныстарын негіздеу болып табылады.
Диссертацияның мақсатына және тұрғын үй саласындағы жобалық шешімдердің
тиімділігін бағалаудың ұйымдық-әдістемелік бағыттарына сәйкес, келесі
мәселелер қойылды:
- тұрғын үй саласында жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың
теориялық және әдістемелік ережелерін зерттеу;
- тұрғын үй құрылысы нысандары жобалау жүйесі мен жобалық шешімдердің
қазіргі заманғы даму үрдістерін талдау;
- жобаларды бағалаудың әдістемелік бағыттарын негіздеу және тұрғын үй
саласы дамуының шет елдік тәжірибесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасында тұрғын үй рыногының қазіргі жағдайын талдау
және тұрғын үй рыногының дамуын тұрғын үй бағытындағы құрылыс нысандарына
әсер етуші факторлар негізінде даму үрдістерін анықтау;
- Қызылорда облысындағы тұрғын үй құрылысының және тұрғын үй рыногының
дамуына баға беру;
- тұрғын үй нысандары құрылысын жобалаудың экономикалық тиімділігін
айқындау;
- тұрғын үй саласын онан әрі дамыту жөнінде ұсыныстар жасау;
- тұрғын үй саласында жобаларды бағалаудың оңтайлы моделін жасақтап,
ұсыну.
Зерттеу пәні – тұрғын үй саласында тиімді жобалық шешімдерді қабылдаудың
экономикалық тәсілдері мен ғылыми әдістерінің жиынтығы.
Зерттеу нысаны (объектісі) - Қазақстан Республикасының тұрғын үй саласы
нысандары.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін шет елдік және отандық
экономист-ғалымдардың құрылыс, тұрғын үй саласындағы іргелі еңбектері,
Қазақстаннның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясы, тұрғын үй саласының
қызмет етуінің негізгі шарттарын анықтаушы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің құқықтық актілері мен қаулылары, салалық әдістемелік
материалдар, нормативті-техникалық және басқарушы құжаттар, ҚР Статистика
агенттігінің мәліметтері, басқарушы және ғылыми-зерттеужәне жобалық
мекемелердің ақпараттары құрады.
Зерттеу барысында жүйелік талдау, факторлық және салыстырмалы экономикалық
талдау, монографиялық және сызбалық безендірулер, экономика-математикалық
әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- тұрғын үй құрылыс нысандарын жобалаудың экономикалық тиімділігін
бағалаудағы әдістемелік бағыттар;
- Қазақстандағы тұрғын үй рыногының қазіргі жағдайын талдау негізінде
тұрғын үй құрылысының даму келешегіне қатысты жасалған тұжырымдар;
- арнайы критерийлер мен тиімділік көрсеткіштерін пайдалана отырып, тұрғын
үй құрылыс нысандары жобасының тиімділігін бағалау әдістемесі;
- тұрғын үй құрылыс нысандарын жобалау жүйесін дамыту жөнінде ғылыми
негізделген ұсыныстар;
- тәуекелділік жағдайында тұрғын үй құрылыс нысандарының жобалық шешімдерін
қабылдаудың оңтайлы моделі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығын төмендегілер құрайды:
- экономикалық ғылымдағы жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың
теориялық және әдістемелік ережелері негізінде тұрғын үй саласына қатысты
жобалардың тиімділігін бағалаудың тұжырымдамалық бағыттары жасақталып,
ұсынылды;
- Қазақстан Республикасының тұрғын үй рыногына кешенді талдау
жүргізілді, талдау негізінде тұрғын үй саласының даму бағыттары мен
мүмкіндіктері айқындалды;
- тұрғын үй құрылысы нысандарын жобалық шешімдердің тиімділігіне бағалау
жүргізілді және баламалы нұсқалар қатарынан ұтымды нұсқаны бағалау мен
таңдау бойынша ұсыныстар жасалды;
- дағдарыс жағдайында тұрғын үй саласының несиелік тәуекелдерін төмендету
жөнінде ұсыныстар берілді және болжамдық өзгерістер элементтерін қолдана
отырып, жобалар жағдайын бағалау әдістемесі ұсынылды;
- тәуекелділік шарттарында тұрғын үй құрылысы нысандарын жобалауды
бағалаудың экономика-математикалық моделі жасақталды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы – зерттеу нәтижелері тұрғын үй
құрылыс нысандарын жобалауды бағалау тиімділігін арттырудағы мәселелерді,
оларды бағалау бойынша шаралар кешенін, өңдеу және басқару тәсілдерін
жасақтау арқылы шешуге мүмкіндік береді.
Диссертацияда негізделген ұсыныстарды қолдану жобаларды тиімді бағалау
мәселесінің теориялық және әдістемелік базасын, тұрғын үй саласын дамытудың
стратегиялық мүмкіндіктерін жетілдіреді. Автор арқылы жасақталған ғылыми
негізделген тұжырымдарды құрылыс саласы кәсіпорындарының қызметінде,
сонымен бірге, ғылыми-зерттеу және жобалау мекемелерінің қызметінде
пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
келесі халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда
баяндалды: ХХІ ғасырдағы жоғары оқу орны: жаңа экономикалық жағдайда
өркендеу (Ақтөбе, 2006), Инновационные идеи молодых ученых в сфере
гуманитарных наук (Астана, 2006), Социология Казахстана в условиях
глобализации: состояние, проблемы и перспективы (Астана, 2007), Көкше жас
ғалымдары - 2008 (Көкшетау, 2008).
Зерттеу қорытындылары Қызылорда облыстық құрылыс басқармасының және
Жобақұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жұмыс әрекетінде
көрініс тапты және тәжірибеге енгізілгені анықтамалармен расталады.
Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша
жалпы көлемі – 3,0 шартты баспа табақ 9 ғылыми еңбек жарияланған, оның
ішінде, 5 мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігінің
Білім беру және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған ғылыми
басылымдарда, халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда
баяндалған 4 тезис бар.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, оның
ішінде: 19 сурет, 26 кестеден тұрады. Жалпы көлемі – 128 бет.
Жұмыстың негізгі мазмұны
1 Тұрғын үй құрылысы нысандарын жобалаудың экономикалық тиімділігінің
ғылыми-әдістемелік негіздері.
Құрылыс - материалдық өндірістің аса қуатты өнеркәсіптік саласы. Күрделі
құрылыстың көлемі мен деңгейінен материалдық өндірістің басқа да
салаларының дамуы, елдің экономикалық әлеуеті мен ұлттық табысының өсуі
қамтамасыз етіледі .
Тұрғын үй саласындағы нысандар құрылысы жобалық шешімдер негізінде жүзеге
асады. Жобалық шешім – кең мағынада, ой немесе келешектегі іс-әрекеттердің
жоспары. Тар мағынасында – құрал-жабдықтарды, өнімдерді немесе қызметтерді
жасақтаудағы құжаттар жиыны, сондай-ақ, бірқатар құжаттардың алдын-ала
үлгілері.
Құрылыс саласы туралы айтқанда, рыноктық экономистер капитал иеленушілер
мен инвестициялық үдерістердің басқа да қатысушылары, яғни инвестициялық
кешен арасын біріктіретін қарым-қатынасты меңзейді.
Құрылысқа адам мұқтаждығын қанағаттандыру үдерісінде ерекше қамтамасыз ету
рөлі тиесілі. Ел немесе өңір сияқты ауқымды шаруашылық жүйелерінде бұл
мақсаттар кезеңдер бойынша қалыптасады. Мақсаттар тұтыну деңгейінің
өсуімен байланысты, себебі:
құрылыс - адамның тұрғын үйге деген қажеттілігін тікелей қанағаттандыруы
қажет, бұл – құрылыс өнімінің ең жоғары, бірінші деңгейі;
құрылыс аталған қызметін қажеттіліктің басқа да түрлерін қанағаттандыра
отырып орындайды, мысалы, азық-түлік, тұтыну және қызметтік және т.б.
өнімдерді өндіруші, сақтаушы және өткізуші ғимараттармен қамтамасыз ету;
- тұтыну және қызметтік заттарды дайындау үдерісіне қатысушы өндіріс
құралдарын жасақтауға қатысу да құрылыс өнімдерінің бірі болып табылады;
- басқа құрылыс өнімдерін өндіруде қолданылып құрылыс өнімдері. Оларға
құрылыс материалдары мекемелері және т. б. жатады.
Профессор В.Николаевтың айтуы бойынша, бұл иерархиялық (сатылық) жүйеде
құрылыс қызметінің мақсаттылығы мен кез-келген деңгейдегі құрылыс өнімінің
құны тұтынушы арқылы осы өнімнің тиімділігімен (яғни, сұранысты
қанағаттандыруымен) анықталады.
Құрылыс қызметін ынталандыру жоғары деңгейден төменге қарай сол өнімді
тұтынуға деген қажеттілік арқылы, оны өндіру үшін ғимарат салудан
басталады.
Құрылыс (күрделі құрылыс) – материалдық өндіріс саласы, ғимараттар мен мен
құрылымдарды тұрғызу мен қайта өңдеу болып табылады. Құрылыс терминін екі
түрлі мағынада қарастыруға болады:
- біріншіден, техникалық, инженерлік мағынада – жобалау-іздестіру
жұмыстары, түрлі мақсаттағы ғимараттар мен құрал-жабдықтарды салу, қайта
өңдеу, жаңарту, қайта жабдықтандырумен байланысты өндірістік қызмет түрі;
екіншіден, экономикалық мағынасында халық шаруашылығының бір саласы
ретінде.
Жүйе ретінде құрылыс рыногы өзіне: құрылыс рыногының субъектілерін;
рыноктық қатынас объектілерін; құрылыс кешені рыногының инфрақұрылымы;
рыноктық механизм; мемлекеттік бақылау; рыноктық реттеу мен өзін-өзі
реттеуді біріктіреді.
Құрылыс рыногының субъектілері: инвесторлар, тапсырыс берушілер,
мердігерлер, ғылыми-жобалау мекемелері, ғылыми-зерттеу институттары (ҒЗИ),
құрылыс материалдарын өндіруші және құралдар құрылғылар өнеркәсібі
мекемелері, құрылыс және машина жасау кәсіпорындары, технологиялық,
энергетикалық және басқа да құралдарды жасаушы кәсіпорындар.
Рыноктық қатынас объектілері болып: құрылыс өнімдері (ғимараттар, нысандар
және олардың кешені және т.б.); құрылыс машиналары; көлік құралдары;
материалдар, бұйымдар; құрылғылар; капитал; жұмыс күші; ақпарат және т.б.
табылады.
Құрылыс кешені рыногының инфрақұрылымының құрамына: банктер – ұлттық
(мемлекеттік), сыртқы экономикалық, инвестициялық, акционерлік
коммерциялық, ипотекалық және т.б.; биржалар – тауарлық-шикізатты, еңбек
ресурстарының, қор (бағалы қағаздар), жылжымайтын мүліктердің және т.б.;
брокерлік кеңселер мен фирмалар; институционалдық инвесторлар – зейнетақы
қорлары, сақтандыру фирмалары, ашық және жабық үлгідегі инвестициялық
қорлар мен фирмалар және т.б.; шет елдік инвесторлар; агенттіктер,
делдалдық, жарнамалық, ақпараттық қызметтер мен фирмалар; инженерлік-кеңес
беруші орталықтар; аудиторлық фирмалар; құрылыс кешеніндегі венчурлық
(тәуекелді) кәсіпорындар; шағын бизнесті қолдаушы бағдарламалар мен қорлар;
бақылаушы-инспекциялық қызметтер; арбитраж, сот және т.б..
Жоба түсінігі бірқатар белгілері бойынша ортақ сипаттамалары бар
әртүрлі қызмет түрлерін біріктіреді, мұндай сипаттамалардың бастылары
ретінде төмендегілерді атап өтуге болады: нақты мақсаттарға, белгілі
нәтижелерге қол жеткізуге бағытталуы, көптеген өзара байланысты іс-
әрекеттердің реттелмелі түрде орындалуы, басталу және аяқталу уақытының
шектеулі түрде белгіленуі.
Жобалар – барлық деңгейдегі (қалалар, аудандар, ел) және барлық меншік
формасындағы ұйымдарды жетілдіру мен дамыту құралы болып саналады. Жоба –
жобаны іске асыру кезінде қолданылатын немесе тұтынылатын ресурстардың
ақысын төлеуге бекітілген бюджет шегінде және бөлінген уақыт шеңберінде
нақты, тамаша нәтижелерге қол жеткізу үшін жұмсалатын күштер жиынтығы.
Кез-келген нысанның құрылысы үшін ең алдымен, оның салынуының экономикалық
мақсаты мен техникалық мүмкіндіктерін бекітіп алу керек. Мұндай міндеттер
жоба деп аталатын арнайы құжатта бейнеленеді.
Жоба – бұл жасалатын инженерлік ғимараттың немесе басқа да кез-келген
өнеркәсіптік немесе азаматтық бағыттағы нысанның төмендегідей жүйеде
қалыптастырылған мақсаттары:
болашақ ғимараттың архитектуралық-жоспарламалық, құрылғы-жинақтамалық және
технологиялық шешімдерін бейнелейтін сызбалық материалдары (сызбалар);
нақты табиғи ортадағы жұмыстың қауіпсіздігі мен сенімділігі, оның
құрылысының техникалық мүмкіндіктерін негіздеуші түсіндірме-анықтамалық
жазбалары;
құрылыстың құны мен қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарының
шығынындарының экономикалық мақсаттылығын негіздеуші сметалық-экономикалық
бөлімі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жобалар ғимараттардың барынша жинақылығы мен
қолайлылығын қарастыруға міндетті, бірақ оның архитектуралық құрамына қолда
бар механикалық құралдарды ескере отырып, құрылғыларды ірілендіруге,
жобалық шешімдердің технологиялық дәрежесін жоғарылатуға, жоғары өнімді
техниканы қолдануда кері әсері болмауы тиіс. Жобаларда құрылыс өндірісін
жоспарлау мен ұйымдастыруға қатысты барлық ақпараттар (жұмыс көлемі,
қажетті материалдар саны, құрылғылар, машина, еңбек ресурстары, көлік
құралдары жөнінде мәліметтер) болу керек. Сондай-ақ, жоба бұйымдар,
бөлшектер және құрылғылар өндіруші кәсіпорындардың мүдделерін ескеруі
тиіс.
Әлемдік тәжірибеде құрылыстағы инвестициялық жобалардың экономикалық
тиімділігін бағалаудың әдістері бар, олар алға қойылған мақсаттардың
шындыққа негізделуі мен жобаны іске асыруда жүргізілетін жұмыстардың жайын
бақылау үшін жасалған. Дегенмен, тұрақты рыноктық экономикалы елдер
тәжірибесінен көшіріп алып, қолдану қазақстандық шындыққа сәйкес
келмейді, себебі бұл әдістер қаржылық талдаудың күрделі әдіс-шараларына
сүйенеді.
Сондықтан:
шетелдік әдістерге негізделген, рыноктық экономиканың дамуында өзінің
өміршеңдігін дәлелдеген әдістерді қолданана отырып, отандық әдістер нақты
нысандардың жобалық шешімдерде қалыптасқан тиімділік резервтерін ескеруі
тиіс;
капитал салымдарының жалпы тиімділігіне негізделген ірілендірілген
экономикалық бағыттар әдістерін жеткілікті дәрежеде толықтыруда,
жобалаушылар тиімділікті бағалау механизмін инвестициялық жобаны жүзеге
асырудың түрлі кезеңдерінде қолдануы тиіс;
инвестиция тиімділігін талдау механизмі инвестициялық қызметтің мекен-
жайлық, мерзімдік және субъективті (инвестордың тапсырысы бойынша)
ерекшеліктерін ескеруі тиіс;
жобалардың көпнұсқалылығы болуы тиіс, сәйкесінше, олардың экономикалық
тиімділігін бағалауды жетілдіру қажет;
инвестициялық жобаны жүзеге асырудың түрлі кезеңдерінде экономикалық
тиімділікті бағалауда бастапқы мәліметтермен өзара байланыс болуы тиіс, бұл
– инвестициялық циклдің мерзімінде тиімділік көрсеткіштерінің өзгеруін
бағалауға мүмкіндік береді.
Бірқатар экономистердің еңбектерінде қарастырылатын (В.Резниченко,
С.Ларина, Ю.Суханова, В.Клакоцкий және т.б.) әдістер инвестициялық
жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауды және бағдарламаларды
орындауда біртұтас ақпараттық бағыттты негізге алуды ұсынады. Яғни мұнда,
қолданылатын құжаттама жүйесінің универсалдылығы мен өзара байланысы
қамтамасыз етіледі. Жүйенің негізі болжанған пайда мен шығынның балансы,
сонымен бірге, сараптау материалдары: ақша қаражаттарының қозғалыс моделі,
шығынсыздықты талдау және ауытқуларды талдау, болып табылады.
Құрылыстағы инвестициялық жобаларды жасақтау тәжірибесін талдау және ғалым-
экономистердің теориялық тұжырымдары дәлелдегендей, инвестициялық
жобалардың тиімділігін бағалау ісі жобалау сатыларына сәйкес түрлі
критерийлер негізінде жүргізілуі тиіс. Әсіресе, біздің ойымызша, бұл тезис
тұрғын үй саласы нысандары үшін дәл келеді, өйткені жылжымайтын мүліктер
рыногында олардың бәсекеге қабілеттілігі, көп жағдайда, жобаларда
көрсетілген осы рыноктың ерекшеліктеріне байланысты дамиды.
Инвестициялық жобаның жалпы циклі міндеттер кешенін біріктіреді
(экономикалық, ұйымдық-басқарушылық, технологиялық және т.б.), яғни алғашқы
пікірдің туындауынан бастап нысанды пайдаланғанға дейін үш сатыдан тұрады:
инвестицияға дейінгі, инвестициялық, пайдалануға беру.
Біздің көзқарасымыз бойынша, есепке жобаның инновациялылығын анықтаушы
коэффициент, ең алдымен, тәжірибелік (эксперименттік) жобалауда ендірілуі
тиіс. Жобалаушылардың еңбек ақысының артуы тәуелді болып саналатын бұл
коэффициенттің өлшемі комиссия арқылы бекітілуі қажет.
Мұндай жағдайда жобалау жұмыстарының құнын анықтаушы формула төмендегідей
түрде бейнеленеді:
(1)
мұндағы:
Сжб – нысан бойынша жобалау жұмыстарының ағымдық құны;
Сқұр – базалық бағалар бойынша құрылыс құны;
а – негізгі жобалау жұмыстары құнының пайыздық нормативі;
Кик - жобалау жұмыстарының құнына қатысты инфляция коэффициенті;
Кн – басқа қаржы көздері арқылы қаржыландырылатын жобалау жұмыстарының
құнына қатысты түзеті коэффициенті;
Кэк – жобаның инновациялылығын ескеруде ұсынылып отырған түзету
коэффициенті (коэффициент өлшемі басқа сәйкес коэффициенттерге қатысты
құнның 30%-ға дейінгі мөлшерінде белгіленуі мүмкін)
Мұндай коэффициенттің (Кн) қажеттілігі ҚР Үкіметінің 17 ақпан 1999 жылғы
№168-РП өкімімен Астана қаласына қатысты 1999-2002 жылдарға арналған
тәжірибелік жобалау және құрылыс нысандарының тізімі және оларды
қаржыландыру тәртібінде көрсетілген, онда негізінен, құрылыс кешенінің
инновациялық бағдарламаларының жалпы жүйесінде тәжірибелік жобалаудың
қызмет ету қажеттілігі, сонымен қатар, тәжірибе арқылы маңызды қалалық
ғылыми-техникалық бағдарламалардың жүргізілу жайы анықталған. Дәлдік
деңгейіне, сондай-ақ, жұмсалатын қаржылар мен мерзіміне байланысты
инвестициялық шығындарды бағалау әдістерінің кезектілік сызбасы 1-суретте
көрсетілген.
Дерек көзі: автордың құрастыруы
Сурет 1 – Техника-экономикалық негіздеме, жобалық шешімнің құрамдас
бөліктері арасындағы өзара байланыс
Жоба тиімділігінің маңызды көрсеткіші таза дисконтталған табыс (басқаша
аталуы – ТДТ, интегралды тиімділік, Net Present Value, NPV) - есептік
мерзім ішінде жинақталған дисконтталған тиімділік. ТДТ келесі формула
арқылы есептеледі:
#G0 ТДТ=(E)
(2)
ТТ және ТДТ берілген жоба үшін әртүрлі кезеңдерге қатысты тиімділіктердің
бағалық теңсіздігін (сонымен бірге, шығындар мен нәтижелерді) есепке алып
және есепке алмағанда, шығындар көлемінен ақша ағымдарының сомасының артық
болуын сипаттайды.
ТТ пен ТДТ-тың арақатынасын жоба дисконты деп те атайды.
Инвестордың пікірімен жобаны тиімді деп мойындау үшін жобаның ТДТ-ы оң
болуы тиіс; баламалы жобаларды салыстыруда басымдылық ТДТ көлемі жоғары
жобаға берілуі тиіс.
Табыстылықтың ішкі нормасы (басқаша аты – ТІН, дисконттың ішкі нормасы,
рентабельділіктің ішкі нормасы, Internal Rate of Return, IRR).
Инвестициялық жобалар қатарында кеңінен тараған шығындармен басталып ТТ-сы
оң болатын жобаларда табыстылықтың ішкі нормасы ретінде белгіленеді,
егер дисконт нормасы жобаның таза дисконтталған табысы 0-ге жуық
болса, онда бұл жалғыз сан.
2 Қазақстан Республикасында тұрғын үй саласы нысандарын жобалау және
құрылысының экономикалық тиімділігі. Қазақстандағы тұрғын үй рыногының
қалыптасуы мен дамуы ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдары жекешелендіру үдерісімен
басталды. Жылжымайтын мүлік рыногының қалыптасу кезеңін шартты түрде үшке
бөлуге болады: бастапқы – 1991-1999 жылдар; жалғасушы – 2000-2004 жылдар;
аяқтаушы – 2005 жылдан бастап осы кезеңге дейін. Бірінші кезең – бұл
жылжымайтын мүлік саласындағы рыноктық қатынастардың заңдастырылуы 1990-шы
жылдардың басында жекешелендіру үдерісімен басталды. Ол қазақстандық
қозғалмайтын мүлік рыногының қалыптасуының бастапқы нүктесі болды. Алайда
келісім-шарттар бірді-екілі, ал жаңа тауар – тұрғын үй мүлкі үшін баға
құралу тетігінің анықталмағандығынан бағалар бей-берекет түрде қалыптасты.
Тұрғын үй саласындағы рыноктық қатынастарды дамыту үшін заңдық база
құрылғанымен, елдегі халықтың көп бөлігі төлем қабілеттілігінің
төмендігінен жаңа салынған үйлерді сатып ала алмады. Екінші кезең –
Қазақстандағы рыноктық экономиканың қарқынды дамуы тұрғын үйдің алғашқы
рыногындағы жағдайдың өзгеруіне алып келді. Нақты секторға, ең алдымен
жылжымайтын мүлік нысандарына инвестиция салымдарына жағдай жасалды. Егер
1990-ыншы жылдардың ортасынан тұрғын үй құрылысында біршама тоқырау
байқалса, 1998 жылдан бастап алғашқы рынок өз-өзіне келе бастады: 2000 жылы
құрылыс қарқыны алдыңғы жыл қарқынынымен салыстырғанда 195,6%-ға артты,
жаңа тұрғын үйді эксплуатацияға енгізу тек 2001 жылдан бастап баяу
қарқынмен өсе бастады.
Тұрғын үй рыногының қалыптасуының үшінші кезеңі елдің тұрғын үй саясатының
әрі қарай дамуымен байланысты болды. Кез-келген елдің тұрғын үй саясатының
бастапқы мақсаты - әрбір отбасын қалыпты тұрғын үймен және айналасын
қоршаған ортамен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын
дамытудың Мемлекеттік Бағдарламасы қабылданған (Қазақстан Республикасы
Президентінің №1388 2004 жылдың 11 маусымындағы Жарлығы). Негізгі мақсат –
халықтың түрлі топтарына тұрғын үйдің қол жетімділігін қамсыздандыратын
тұрғын үй құрылысын дамыту мәселесін кешенді шешу. Мақсатқа жету үшін
келесі міндеттерді шешу қарастырылған:
- сұраныс және ұсыныс тарапынан толыққанды теңестірілген тұрғын үй рыногын
құру;
- тұрғын үй құрылысына жеке инвестицияларды тарту және жеке тұрғын үй
құрылысын дамытуды ынталандыру;
- тиімді құрылыс индустриясын қалыптастыру;
- халықтың түрлі топтарына ипотекалық несиелендіру мен тұрғын үй
жинақтарының қол жетімділігін арттыру.
Қазақстандағы тұрғын үй рыногын талдауды үш негізгі бағыты бойынша
жүргізуге болады, олар: инвестициялау, тұрғын үй нысандарын енгізу және
бағалық көрсеткіш.
Тұрғын үй құрылысының дамуының негізгі көрсеткіші оны инвестициялау болып
табылады. Құрылыс өнімдеріне бағаның қарқынды өсуі инвесторларды бұл
саладағы инвестиция көлемін арттыруға ынталандырады (1-кесте).
Кесте 1 - Қазақстанның тұрғын үй құрылысына инвестициялар
млн.теңге
Көрсеткіштер 2004 ж. 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Қазақстан 130495 254287 368354 489626 344100
барлығы
Астана қ. 54289 95617 129898 163964 59169
Алматы қ. 20282 48317 103782 149024 23857
Дерек көзі: автордың ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері
бойынша құрастыруы
Талдау көрсетіп отырғандай, ел бойынша тұрғын үй құрылысына инвестициялар
төрт жыл ішінде жалпы алғанда 3,7 есе артқан. Алайда, барлық
инвестициялардың 64% Алматы мен Астана қалаларына келеді. 2004-2007 жылдары
тұрғын үй нысандарын инвестициялаудың артуы ел бойынша дайын тұрғын үй
нысандарының санын арттырды (2-кесте).
Кесте 2 - Қазақстандағы тұрғын үйлерді пайдалану
Жылдар Барлығы, мың шаршы м, жалпы алаңға %-бен
2004 2591100
2005 4992100
2006 6245100
2007 8104100
2008 6832100
Дерек көзі: есептеу автордың Обзор рынка жилой недвижимости www.
perspekt.kzfive: E: мәліметтері негізінде жүргізілді.
мәліметтері мәліметтері
Баға факторы – жаңа нысандарды енгізумен қатар, тұрғын үй рыногының даму
тиімділігінің негізгі критерийі болып табылады. Баға жұмыстың бірінші
бөлімінде жазылғандай, сұраныс пен ұсынысқа байланысты анықталады. Екінші
кезең Қазақстандағы тұрғын үй рыногының тұрғын үй бағасының тиімді өсімімен
қатар жүрді. Алматы қаласындағы тұрғын үйлердің бағасы соңғы жылдары
соншалықты жоғары болғаны, шет елдік тұрғын үйлердің (Канада, Чехия,
Испания, АҚШ) баға ұсынысын басып озып тұрды. Алматы қаласында 2007 ж. 1
шаршы метр бағасы шамамен 3000-5000 АҚШ долларды құрады. 2007 жылдың
желтоқсан айларында орта есеппен республикадағы жаңа тұрғын үйлердің бір
шаршы метр бағасы – 161,3 мың теңгені құрады, бұл 2006 жылдың желтоқсан
айымен салыстырғанда 30,2%-ға көтерілген, көркейтілген тұрғын үйлердің
қайта сату бағасы, сәйкесінше, шаршы метрге 136,2 мың теңгеге және 42,6%.
Статистикалық анықтамалар бойынша, құрылыстың көп пәтерлі тұрғын үйлердің
жалпы ауданының 2007 жылдың мамыр айына бір шаршы метрге нақты орта бағасы
– 76,6 мың теңге (627$), ал сату бағасы – 145,5 мың теңге (1192$).
Тұрғызылған тұрғын үйдің сату бағасы оның құрылыс бағасынан 1,9 есе асады.
2007 жылдың желтоқсан айында орта есеппен Республика бойынша жаңа тұрғын
үйдің бір шаршы метрге 161,3 мың теңгені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
БЕКЕТОВА ҚАМАР НАЗАРБЕКҚЫЗЫ
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс саласы нысандарын жобалаудың
экономикалық тиімділігін бағалау
08.00.05-Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет саласы мен ортасы бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде
орындалған
Ғылыми жетекші: экономика ғылымдарының докторы,
профессор Шалболова Ү.Ж.
Ресми оппоненттер: ҚР ҰҒА академигі, экономика ғылымдарының
докторы, профессор Туркебаев Э.А.
экономика ғылымдарының кандидаты, доцент
Илашева С.А.
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық
университеті
Диссертация 2009 жылы маусымның 30 күні сағат 16.30 Халықаралық
Бизнес университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін диссертация қорғайтын Д 20.01.07 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы 050010, Алматы қаласы, Абай даңғылы, 8 а, 208 к.
Диссертациямен Халықаралық Бизнес университетінің кітапханасында
танысуға болады.
Автореферат 30 мамыр 2009 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы
э.ғ.д., профессор
Тусеева М.Х.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тұрғын үй құрылысы жалпыұлттық мазмұндағы
маңызды міндеттерінің қатарында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
Стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады. Қазақстан
Республикасында халықтың қалың жігін қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз
етудегі 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың
Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру - еліміздің әлеуметтік бағытта
қарқынды дамуының нақты белгісі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
арналған жыл сайынғы Жолдауларында тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету
жайын үнемі алдыңғы қатарға қойып келеді. 2008 жылғы Жолдауында Елбасы
төмендегідей бағыттарды атап көрсетті:
- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен сапасы;
- мемлекеттік қызметшілер мен бюджеттік сала қызметкерлеріне тұрғын үй
құрылыс жинақ қорлары жүйесі арқылы жылына 4%-дан аспайтын пайыздық
мөлшерде алдын-ала тұрғын үй займдарын беру;
- жалдамалы тұрғын үй құрылысына көңіл бөлу;
- құрылыс компаниялары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету және осы
саладағы бәсекелестікті арттыру;
- тұрғын үй құрылысына үлескер-қатысушылардың құқықтарының қорғалуын
күшейту;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында жер учаскелерін беру
мен рәсімдеу ережелерін жеңілдету;
- жеке-дара тұрғын үй құрылысының өнеркәсіптік, арзан және экологиялық таза
технологияларын игеру;
- алдыңғы қатарлы шет елдік тәжірибені қолдану қажеттігі.
Тұрғын үй саласы – бұл тұрғын үй нысандарына жеке меншік үстемдік ететін
халық шаруашылығының ерекше тармағы. Тұрғын үй саласының нысандары
жылжымайтын мүліктер рыногының негізін құрайды. Бүгінгі күні аталған рынок
бизнестің табысты түріне айналды. Сондықтан да, Қазақстан Республикасында
жылжымайтын мүліктер рыногының қарқынды дамуы осы салаға инвестиция салуға
дайын мемлекеттің, көптеген бизнес-құрылымдардың назарын өзіне аударуда.
Рынок жағдайында құрылыс, өндірістің басқа салалары сияқты, капитал
қарқынының еркіндігі мен меншіктің әрбір нысанының дербестігімен байланысты
жаңа экономикалық мазмұнға ие болды. Сондай-ақ, жаһандық экономикалық
дағдарыс салдары құрылыс кешені кәсіпорындарын өндірістік-шаруашылық қызмет
жүргізуде жаңа әдістер қолдануға, қаржы көздерін іздестіруге, басқару
тәсілдерін өзгертуге мәжбүрлеп отыр.
Құрылыс саласына инвестиция салу инвестициялық жобалаумен тікелей
байланысты. Жобаға салынған инвестицияның тиімділігін бағалау жобалау
жұмыстарының тәжірибесінде маңызды және қажетті құрамдас бөлім болып
табылады. Оған тұрғын үй құрылысы саласындағы инвестициялық-құрылыстық
қызметке кері әсерін тигізетін бірқатар факторлар ықпал етеді, атап
айтқанда: тұрғын үй саласының әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздыққа барынша
бейім болуы; әдістемелік және нормативті қамтамасыз етудің жаңа шарттары
мен талаптарына сәйкес болмауы; тұрғын үй құрылысында құрылыс қызметін
реттеу мен басқарудың экономикалық әдістерінің жетілдірілмеуі; құрылыста
және пайдалануда келісім-шарттық жүйенің дамымауы (тұрғын үй құрылысы
саласында маманданған ұйымның болмауы); инвестициялық-құрылыстық қызметке
қатысушылар құрамының қызығушылықтарының толық ескерілмеуі; ұйым қызметін
жобалауды ұйымдастыру тәжірибесінің және тәсілдерінің жетілдірілмеуі және
т.б.
Инвестициялық қызмет мақсаттылығының экономикалық дағдарыс кезіндегі
әдістемесі рыноктық экономиканың талаптарына негізделеді, сондықтан
инвестиция немесе мақсаттылығының критерийі оның тиімділігін бағалау болып
табылады.
Аталған және басқа да себептер мәселенің өзектілігін анықтайды және тұрғын
үй саласы нысандарын жобалау мен құрылысының тиімділігін бағалауды
тереңдетуге бағытталған зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Экономикалық ғылымда тұрғын үй саласындағы
жобалық шешімдерді бағалаудың негізгі тұстары келесі шет елдік ғалымдардың
еңбектерінде талданған: П.Ст. Батлер, Беренс В., Гиттинджер Дж., Дж.
Дэниелл, Джек У., Самуэльсон Т., Фридман Д., Харбергер А., Эрланг А. және
т.б..
Жобалық шешімдер қабылдау теориясын жасақтауда және тұрғын үй саласын
реформалау мәселелерін зерттеуде ТМД елдерінің экономист-ғалымдарының
еңбектері қомақты үлес қосты, мұндай ғалымдарды атап айтар болсақ:
Арсланова З., Бузова И.А., Довдиенко И.В., Зайнуллина Т.Г., Корнай Я.И.,
Лукьянова Н.Г., Масянова Н.Н., Мелкумов Я.С., Пустоваров Э.А., Рахман И.А.,
Стулов А.В., Черняк В.З., Яско В.Л. және бірқатар басқа да ғалымдар.
Тұрғын үй секторының тиімді даму негіздеріне теориялық және тәжірибелік
үлес қосқан келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады:
Ж.М.Адилов, И.А.Аитов, Р.А.Алшанов, Е.М.Арын, Т.А.Әшімбаев, У.Б.Баймұратов,
А.К.Ералы, А.Еремин, Д.К.Еринчинов, Е.Б.Жатқанбаев, Л.Б.Кулумбетова,
А.Қ.Қошанов, Р.К.Ниязбеков, К.А.Сағадиев, А.М.Сейтқазиева,
А.А.Сурабалдинов, К.Тұрысов, Т.М.Утин, Л.М.Шаекина, Ү.Ж.Шалболова,
Ө.Қ.Шеденов, Чанг Чунг Нгиа және т.б.
Тұрғын үй саласы жобаларын бағалау механизмін жетілдірудің қаржылық,
статистикалық, сақтандыру, ұйымдық-салалық және экономикалық негіздерін
онан әрі зерттеу, тиімділікті арттыру шарттарын қалыптастыру және оларды
шаруашылық субъектілерін басқаруда қолдану қажеттілігі диссертациялық
зерттеудің тақырыбы мен бағытын айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты – тұрғын
үй құрылысы нысандарын жобалау тиімділігін бағалаудың ұйымдастырушылық-
әдістемелік негіздерін жасақтау және тұрғын үй саласындағы жобалау мен
құрылыс тиімділігін бағалау жүйесі элементтерін жетілдірудің теориялық және
ғылыми-тәжірибелік ұсыныстарын негіздеу болып табылады.
Диссертацияның мақсатына және тұрғын үй саласындағы жобалық шешімдердің
тиімділігін бағалаудың ұйымдық-әдістемелік бағыттарына сәйкес, келесі
мәселелер қойылды:
- тұрғын үй саласында жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың
теориялық және әдістемелік ережелерін зерттеу;
- тұрғын үй құрылысы нысандары жобалау жүйесі мен жобалық шешімдердің
қазіргі заманғы даму үрдістерін талдау;
- жобаларды бағалаудың әдістемелік бағыттарын негіздеу және тұрғын үй
саласы дамуының шет елдік тәжірибесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасында тұрғын үй рыногының қазіргі жағдайын талдау
және тұрғын үй рыногының дамуын тұрғын үй бағытындағы құрылыс нысандарына
әсер етуші факторлар негізінде даму үрдістерін анықтау;
- Қызылорда облысындағы тұрғын үй құрылысының және тұрғын үй рыногының
дамуына баға беру;
- тұрғын үй нысандары құрылысын жобалаудың экономикалық тиімділігін
айқындау;
- тұрғын үй саласын онан әрі дамыту жөнінде ұсыныстар жасау;
- тұрғын үй саласында жобаларды бағалаудың оңтайлы моделін жасақтап,
ұсыну.
Зерттеу пәні – тұрғын үй саласында тиімді жобалық шешімдерді қабылдаудың
экономикалық тәсілдері мен ғылыми әдістерінің жиынтығы.
Зерттеу нысаны (объектісі) - Қазақстан Республикасының тұрғын үй саласы
нысандары.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін шет елдік және отандық
экономист-ғалымдардың құрылыс, тұрғын үй саласындағы іргелі еңбектері,
Қазақстаннның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясы, тұрғын үй саласының
қызмет етуінің негізгі шарттарын анықтаушы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің құқықтық актілері мен қаулылары, салалық әдістемелік
материалдар, нормативті-техникалық және басқарушы құжаттар, ҚР Статистика
агенттігінің мәліметтері, басқарушы және ғылыми-зерттеужәне жобалық
мекемелердің ақпараттары құрады.
Зерттеу барысында жүйелік талдау, факторлық және салыстырмалы экономикалық
талдау, монографиялық және сызбалық безендірулер, экономика-математикалық
әдістер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- тұрғын үй құрылыс нысандарын жобалаудың экономикалық тиімділігін
бағалаудағы әдістемелік бағыттар;
- Қазақстандағы тұрғын үй рыногының қазіргі жағдайын талдау негізінде
тұрғын үй құрылысының даму келешегіне қатысты жасалған тұжырымдар;
- арнайы критерийлер мен тиімділік көрсеткіштерін пайдалана отырып, тұрғын
үй құрылыс нысандары жобасының тиімділігін бағалау әдістемесі;
- тұрғын үй құрылыс нысандарын жобалау жүйесін дамыту жөнінде ғылыми
негізделген ұсыныстар;
- тәуекелділік жағдайында тұрғын үй құрылыс нысандарының жобалық шешімдерін
қабылдаудың оңтайлы моделі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығын төмендегілер құрайды:
- экономикалық ғылымдағы жобалық шешімдердің тиімділігін бағалаудың
теориялық және әдістемелік ережелері негізінде тұрғын үй саласына қатысты
жобалардың тиімділігін бағалаудың тұжырымдамалық бағыттары жасақталып,
ұсынылды;
- Қазақстан Республикасының тұрғын үй рыногына кешенді талдау
жүргізілді, талдау негізінде тұрғын үй саласының даму бағыттары мен
мүмкіндіктері айқындалды;
- тұрғын үй құрылысы нысандарын жобалық шешімдердің тиімділігіне бағалау
жүргізілді және баламалы нұсқалар қатарынан ұтымды нұсқаны бағалау мен
таңдау бойынша ұсыныстар жасалды;
- дағдарыс жағдайында тұрғын үй саласының несиелік тәуекелдерін төмендету
жөнінде ұсыныстар берілді және болжамдық өзгерістер элементтерін қолдана
отырып, жобалар жағдайын бағалау әдістемесі ұсынылды;
- тәуекелділік шарттарында тұрғын үй құрылысы нысандарын жобалауды
бағалаудың экономика-математикалық моделі жасақталды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы – зерттеу нәтижелері тұрғын үй
құрылыс нысандарын жобалауды бағалау тиімділігін арттырудағы мәселелерді,
оларды бағалау бойынша шаралар кешенін, өңдеу және басқару тәсілдерін
жасақтау арқылы шешуге мүмкіндік береді.
Диссертацияда негізделген ұсыныстарды қолдану жобаларды тиімді бағалау
мәселесінің теориялық және әдістемелік базасын, тұрғын үй саласын дамытудың
стратегиялық мүмкіндіктерін жетілдіреді. Автор арқылы жасақталған ғылыми
негізделген тұжырымдарды құрылыс саласы кәсіпорындарының қызметінде,
сонымен бірге, ғылыми-зерттеу және жобалау мекемелерінің қызметінде
пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
келесі халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда
баяндалды: ХХІ ғасырдағы жоғары оқу орны: жаңа экономикалық жағдайда
өркендеу (Ақтөбе, 2006), Инновационные идеи молодых ученых в сфере
гуманитарных наук (Астана, 2006), Социология Казахстана в условиях
глобализации: состояние, проблемы и перспективы (Астана, 2007), Көкше жас
ғалымдары - 2008 (Көкшетау, 2008).
Зерттеу қорытындылары Қызылорда облыстық құрылыс басқармасының және
Жобақұрылыс жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жұмыс әрекетінде
көрініс тапты және тәжірибеге енгізілгені анықтамалармен расталады.
Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша
жалпы көлемі – 3,0 шартты баспа табақ 9 ғылыми еңбек жарияланған, оның
ішінде, 5 мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігінің
Білім беру және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған ғылыми
басылымдарда, халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда
баяндалған 4 тезис бар.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан, оның
ішінде: 19 сурет, 26 кестеден тұрады. Жалпы көлемі – 128 бет.
Жұмыстың негізгі мазмұны
1 Тұрғын үй құрылысы нысандарын жобалаудың экономикалық тиімділігінің
ғылыми-әдістемелік негіздері.
Құрылыс - материалдық өндірістің аса қуатты өнеркәсіптік саласы. Күрделі
құрылыстың көлемі мен деңгейінен материалдық өндірістің басқа да
салаларының дамуы, елдің экономикалық әлеуеті мен ұлттық табысының өсуі
қамтамасыз етіледі .
Тұрғын үй саласындағы нысандар құрылысы жобалық шешімдер негізінде жүзеге
асады. Жобалық шешім – кең мағынада, ой немесе келешектегі іс-әрекеттердің
жоспары. Тар мағынасында – құрал-жабдықтарды, өнімдерді немесе қызметтерді
жасақтаудағы құжаттар жиыны, сондай-ақ, бірқатар құжаттардың алдын-ала
үлгілері.
Құрылыс саласы туралы айтқанда, рыноктық экономистер капитал иеленушілер
мен инвестициялық үдерістердің басқа да қатысушылары, яғни инвестициялық
кешен арасын біріктіретін қарым-қатынасты меңзейді.
Құрылысқа адам мұқтаждығын қанағаттандыру үдерісінде ерекше қамтамасыз ету
рөлі тиесілі. Ел немесе өңір сияқты ауқымды шаруашылық жүйелерінде бұл
мақсаттар кезеңдер бойынша қалыптасады. Мақсаттар тұтыну деңгейінің
өсуімен байланысты, себебі:
құрылыс - адамның тұрғын үйге деген қажеттілігін тікелей қанағаттандыруы
қажет, бұл – құрылыс өнімінің ең жоғары, бірінші деңгейі;
құрылыс аталған қызметін қажеттіліктің басқа да түрлерін қанағаттандыра
отырып орындайды, мысалы, азық-түлік, тұтыну және қызметтік және т.б.
өнімдерді өндіруші, сақтаушы және өткізуші ғимараттармен қамтамасыз ету;
- тұтыну және қызметтік заттарды дайындау үдерісіне қатысушы өндіріс
құралдарын жасақтауға қатысу да құрылыс өнімдерінің бірі болып табылады;
- басқа құрылыс өнімдерін өндіруде қолданылып құрылыс өнімдері. Оларға
құрылыс материалдары мекемелері және т. б. жатады.
Профессор В.Николаевтың айтуы бойынша, бұл иерархиялық (сатылық) жүйеде
құрылыс қызметінің мақсаттылығы мен кез-келген деңгейдегі құрылыс өнімінің
құны тұтынушы арқылы осы өнімнің тиімділігімен (яғни, сұранысты
қанағаттандыруымен) анықталады.
Құрылыс қызметін ынталандыру жоғары деңгейден төменге қарай сол өнімді
тұтынуға деген қажеттілік арқылы, оны өндіру үшін ғимарат салудан
басталады.
Құрылыс (күрделі құрылыс) – материалдық өндіріс саласы, ғимараттар мен мен
құрылымдарды тұрғызу мен қайта өңдеу болып табылады. Құрылыс терминін екі
түрлі мағынада қарастыруға болады:
- біріншіден, техникалық, инженерлік мағынада – жобалау-іздестіру
жұмыстары, түрлі мақсаттағы ғимараттар мен құрал-жабдықтарды салу, қайта
өңдеу, жаңарту, қайта жабдықтандырумен байланысты өндірістік қызмет түрі;
екіншіден, экономикалық мағынасында халық шаруашылығының бір саласы
ретінде.
Жүйе ретінде құрылыс рыногы өзіне: құрылыс рыногының субъектілерін;
рыноктық қатынас объектілерін; құрылыс кешені рыногының инфрақұрылымы;
рыноктық механизм; мемлекеттік бақылау; рыноктық реттеу мен өзін-өзі
реттеуді біріктіреді.
Құрылыс рыногының субъектілері: инвесторлар, тапсырыс берушілер,
мердігерлер, ғылыми-жобалау мекемелері, ғылыми-зерттеу институттары (ҒЗИ),
құрылыс материалдарын өндіруші және құралдар құрылғылар өнеркәсібі
мекемелері, құрылыс және машина жасау кәсіпорындары, технологиялық,
энергетикалық және басқа да құралдарды жасаушы кәсіпорындар.
Рыноктық қатынас объектілері болып: құрылыс өнімдері (ғимараттар, нысандар
және олардың кешені және т.б.); құрылыс машиналары; көлік құралдары;
материалдар, бұйымдар; құрылғылар; капитал; жұмыс күші; ақпарат және т.б.
табылады.
Құрылыс кешені рыногының инфрақұрылымының құрамына: банктер – ұлттық
(мемлекеттік), сыртқы экономикалық, инвестициялық, акционерлік
коммерциялық, ипотекалық және т.б.; биржалар – тауарлық-шикізатты, еңбек
ресурстарының, қор (бағалы қағаздар), жылжымайтын мүліктердің және т.б.;
брокерлік кеңселер мен фирмалар; институционалдық инвесторлар – зейнетақы
қорлары, сақтандыру фирмалары, ашық және жабық үлгідегі инвестициялық
қорлар мен фирмалар және т.б.; шет елдік инвесторлар; агенттіктер,
делдалдық, жарнамалық, ақпараттық қызметтер мен фирмалар; инженерлік-кеңес
беруші орталықтар; аудиторлық фирмалар; құрылыс кешеніндегі венчурлық
(тәуекелді) кәсіпорындар; шағын бизнесті қолдаушы бағдарламалар мен қорлар;
бақылаушы-инспекциялық қызметтер; арбитраж, сот және т.б..
Жоба түсінігі бірқатар белгілері бойынша ортақ сипаттамалары бар
әртүрлі қызмет түрлерін біріктіреді, мұндай сипаттамалардың бастылары
ретінде төмендегілерді атап өтуге болады: нақты мақсаттарға, белгілі
нәтижелерге қол жеткізуге бағытталуы, көптеген өзара байланысты іс-
әрекеттердің реттелмелі түрде орындалуы, басталу және аяқталу уақытының
шектеулі түрде белгіленуі.
Жобалар – барлық деңгейдегі (қалалар, аудандар, ел) және барлық меншік
формасындағы ұйымдарды жетілдіру мен дамыту құралы болып саналады. Жоба –
жобаны іске асыру кезінде қолданылатын немесе тұтынылатын ресурстардың
ақысын төлеуге бекітілген бюджет шегінде және бөлінген уақыт шеңберінде
нақты, тамаша нәтижелерге қол жеткізу үшін жұмсалатын күштер жиынтығы.
Кез-келген нысанның құрылысы үшін ең алдымен, оның салынуының экономикалық
мақсаты мен техникалық мүмкіндіктерін бекітіп алу керек. Мұндай міндеттер
жоба деп аталатын арнайы құжатта бейнеленеді.
Жоба – бұл жасалатын инженерлік ғимараттың немесе басқа да кез-келген
өнеркәсіптік немесе азаматтық бағыттағы нысанның төмендегідей жүйеде
қалыптастырылған мақсаттары:
болашақ ғимараттың архитектуралық-жоспарламалық, құрылғы-жинақтамалық және
технологиялық шешімдерін бейнелейтін сызбалық материалдары (сызбалар);
нақты табиғи ортадағы жұмыстың қауіпсіздігі мен сенімділігі, оның
құрылысының техникалық мүмкіндіктерін негіздеуші түсіндірме-анықтамалық
жазбалары;
құрылыстың құны мен қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарының
шығынындарының экономикалық мақсаттылығын негіздеуші сметалық-экономикалық
бөлімі.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жобалар ғимараттардың барынша жинақылығы мен
қолайлылығын қарастыруға міндетті, бірақ оның архитектуралық құрамына қолда
бар механикалық құралдарды ескере отырып, құрылғыларды ірілендіруге,
жобалық шешімдердің технологиялық дәрежесін жоғарылатуға, жоғары өнімді
техниканы қолдануда кері әсері болмауы тиіс. Жобаларда құрылыс өндірісін
жоспарлау мен ұйымдастыруға қатысты барлық ақпараттар (жұмыс көлемі,
қажетті материалдар саны, құрылғылар, машина, еңбек ресурстары, көлік
құралдары жөнінде мәліметтер) болу керек. Сондай-ақ, жоба бұйымдар,
бөлшектер және құрылғылар өндіруші кәсіпорындардың мүдделерін ескеруі
тиіс.
Әлемдік тәжірибеде құрылыстағы инвестициялық жобалардың экономикалық
тиімділігін бағалаудың әдістері бар, олар алға қойылған мақсаттардың
шындыққа негізделуі мен жобаны іске асыруда жүргізілетін жұмыстардың жайын
бақылау үшін жасалған. Дегенмен, тұрақты рыноктық экономикалы елдер
тәжірибесінен көшіріп алып, қолдану қазақстандық шындыққа сәйкес
келмейді, себебі бұл әдістер қаржылық талдаудың күрделі әдіс-шараларына
сүйенеді.
Сондықтан:
шетелдік әдістерге негізделген, рыноктық экономиканың дамуында өзінің
өміршеңдігін дәлелдеген әдістерді қолданана отырып, отандық әдістер нақты
нысандардың жобалық шешімдерде қалыптасқан тиімділік резервтерін ескеруі
тиіс;
капитал салымдарының жалпы тиімділігіне негізделген ірілендірілген
экономикалық бағыттар әдістерін жеткілікті дәрежеде толықтыруда,
жобалаушылар тиімділікті бағалау механизмін инвестициялық жобаны жүзеге
асырудың түрлі кезеңдерінде қолдануы тиіс;
инвестиция тиімділігін талдау механизмі инвестициялық қызметтің мекен-
жайлық, мерзімдік және субъективті (инвестордың тапсырысы бойынша)
ерекшеліктерін ескеруі тиіс;
жобалардың көпнұсқалылығы болуы тиіс, сәйкесінше, олардың экономикалық
тиімділігін бағалауды жетілдіру қажет;
инвестициялық жобаны жүзеге асырудың түрлі кезеңдерінде экономикалық
тиімділікті бағалауда бастапқы мәліметтермен өзара байланыс болуы тиіс, бұл
– инвестициялық циклдің мерзімінде тиімділік көрсеткіштерінің өзгеруін
бағалауға мүмкіндік береді.
Бірқатар экономистердің еңбектерінде қарастырылатын (В.Резниченко,
С.Ларина, Ю.Суханова, В.Клакоцкий және т.б.) әдістер инвестициялық
жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауды және бағдарламаларды
орындауда біртұтас ақпараттық бағыттты негізге алуды ұсынады. Яғни мұнда,
қолданылатын құжаттама жүйесінің универсалдылығы мен өзара байланысы
қамтамасыз етіледі. Жүйенің негізі болжанған пайда мен шығынның балансы,
сонымен бірге, сараптау материалдары: ақша қаражаттарының қозғалыс моделі,
шығынсыздықты талдау және ауытқуларды талдау, болып табылады.
Құрылыстағы инвестициялық жобаларды жасақтау тәжірибесін талдау және ғалым-
экономистердің теориялық тұжырымдары дәлелдегендей, инвестициялық
жобалардың тиімділігін бағалау ісі жобалау сатыларына сәйкес түрлі
критерийлер негізінде жүргізілуі тиіс. Әсіресе, біздің ойымызша, бұл тезис
тұрғын үй саласы нысандары үшін дәл келеді, өйткені жылжымайтын мүліктер
рыногында олардың бәсекеге қабілеттілігі, көп жағдайда, жобаларда
көрсетілген осы рыноктың ерекшеліктеріне байланысты дамиды.
Инвестициялық жобаның жалпы циклі міндеттер кешенін біріктіреді
(экономикалық, ұйымдық-басқарушылық, технологиялық және т.б.), яғни алғашқы
пікірдің туындауынан бастап нысанды пайдаланғанға дейін үш сатыдан тұрады:
инвестицияға дейінгі, инвестициялық, пайдалануға беру.
Біздің көзқарасымыз бойынша, есепке жобаның инновациялылығын анықтаушы
коэффициент, ең алдымен, тәжірибелік (эксперименттік) жобалауда ендірілуі
тиіс. Жобалаушылардың еңбек ақысының артуы тәуелді болып саналатын бұл
коэффициенттің өлшемі комиссия арқылы бекітілуі қажет.
Мұндай жағдайда жобалау жұмыстарының құнын анықтаушы формула төмендегідей
түрде бейнеленеді:
(1)
мұндағы:
Сжб – нысан бойынша жобалау жұмыстарының ағымдық құны;
Сқұр – базалық бағалар бойынша құрылыс құны;
а – негізгі жобалау жұмыстары құнының пайыздық нормативі;
Кик - жобалау жұмыстарының құнына қатысты инфляция коэффициенті;
Кн – басқа қаржы көздері арқылы қаржыландырылатын жобалау жұмыстарының
құнына қатысты түзеті коэффициенті;
Кэк – жобаның инновациялылығын ескеруде ұсынылып отырған түзету
коэффициенті (коэффициент өлшемі басқа сәйкес коэффициенттерге қатысты
құнның 30%-ға дейінгі мөлшерінде белгіленуі мүмкін)
Мұндай коэффициенттің (Кн) қажеттілігі ҚР Үкіметінің 17 ақпан 1999 жылғы
№168-РП өкімімен Астана қаласына қатысты 1999-2002 жылдарға арналған
тәжірибелік жобалау және құрылыс нысандарының тізімі және оларды
қаржыландыру тәртібінде көрсетілген, онда негізінен, құрылыс кешенінің
инновациялық бағдарламаларының жалпы жүйесінде тәжірибелік жобалаудың
қызмет ету қажеттілігі, сонымен қатар, тәжірибе арқылы маңызды қалалық
ғылыми-техникалық бағдарламалардың жүргізілу жайы анықталған. Дәлдік
деңгейіне, сондай-ақ, жұмсалатын қаржылар мен мерзіміне байланысты
инвестициялық шығындарды бағалау әдістерінің кезектілік сызбасы 1-суретте
көрсетілген.
Дерек көзі: автордың құрастыруы
Сурет 1 – Техника-экономикалық негіздеме, жобалық шешімнің құрамдас
бөліктері арасындағы өзара байланыс
Жоба тиімділігінің маңызды көрсеткіші таза дисконтталған табыс (басқаша
аталуы – ТДТ, интегралды тиімділік, Net Present Value, NPV) - есептік
мерзім ішінде жинақталған дисконтталған тиімділік. ТДТ келесі формула
арқылы есептеледі:
#G0 ТДТ=(E)
(2)
ТТ және ТДТ берілген жоба үшін әртүрлі кезеңдерге қатысты тиімділіктердің
бағалық теңсіздігін (сонымен бірге, шығындар мен нәтижелерді) есепке алып
және есепке алмағанда, шығындар көлемінен ақша ағымдарының сомасының артық
болуын сипаттайды.
ТТ пен ТДТ-тың арақатынасын жоба дисконты деп те атайды.
Инвестордың пікірімен жобаны тиімді деп мойындау үшін жобаның ТДТ-ы оң
болуы тиіс; баламалы жобаларды салыстыруда басымдылық ТДТ көлемі жоғары
жобаға берілуі тиіс.
Табыстылықтың ішкі нормасы (басқаша аты – ТІН, дисконттың ішкі нормасы,
рентабельділіктің ішкі нормасы, Internal Rate of Return, IRR).
Инвестициялық жобалар қатарында кеңінен тараған шығындармен басталып ТТ-сы
оң болатын жобаларда табыстылықтың ішкі нормасы ретінде белгіленеді,
егер дисконт нормасы жобаның таза дисконтталған табысы 0-ге жуық
болса, онда бұл жалғыз сан.
2 Қазақстан Республикасында тұрғын үй саласы нысандарын жобалау және
құрылысының экономикалық тиімділігі. Қазақстандағы тұрғын үй рыногының
қалыптасуы мен дамуы ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдары жекешелендіру үдерісімен
басталды. Жылжымайтын мүлік рыногының қалыптасу кезеңін шартты түрде үшке
бөлуге болады: бастапқы – 1991-1999 жылдар; жалғасушы – 2000-2004 жылдар;
аяқтаушы – 2005 жылдан бастап осы кезеңге дейін. Бірінші кезең – бұл
жылжымайтын мүлік саласындағы рыноктық қатынастардың заңдастырылуы 1990-шы
жылдардың басында жекешелендіру үдерісімен басталды. Ол қазақстандық
қозғалмайтын мүлік рыногының қалыптасуының бастапқы нүктесі болды. Алайда
келісім-шарттар бірді-екілі, ал жаңа тауар – тұрғын үй мүлкі үшін баға
құралу тетігінің анықталмағандығынан бағалар бей-берекет түрде қалыптасты.
Тұрғын үй саласындағы рыноктық қатынастарды дамыту үшін заңдық база
құрылғанымен, елдегі халықтың көп бөлігі төлем қабілеттілігінің
төмендігінен жаңа салынған үйлерді сатып ала алмады. Екінші кезең –
Қазақстандағы рыноктық экономиканың қарқынды дамуы тұрғын үйдің алғашқы
рыногындағы жағдайдың өзгеруіне алып келді. Нақты секторға, ең алдымен
жылжымайтын мүлік нысандарына инвестиция салымдарына жағдай жасалды. Егер
1990-ыншы жылдардың ортасынан тұрғын үй құрылысында біршама тоқырау
байқалса, 1998 жылдан бастап алғашқы рынок өз-өзіне келе бастады: 2000 жылы
құрылыс қарқыны алдыңғы жыл қарқынынымен салыстырғанда 195,6%-ға артты,
жаңа тұрғын үйді эксплуатацияға енгізу тек 2001 жылдан бастап баяу
қарқынмен өсе бастады.
Тұрғын үй рыногының қалыптасуының үшінші кезеңі елдің тұрғын үй саясатының
әрі қарай дамуымен байланысты болды. Кез-келген елдің тұрғын үй саясатының
бастапқы мақсаты - әрбір отбасын қалыпты тұрғын үймен және айналасын
қоршаған ортамен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын
дамытудың Мемлекеттік Бағдарламасы қабылданған (Қазақстан Республикасы
Президентінің №1388 2004 жылдың 11 маусымындағы Жарлығы). Негізгі мақсат –
халықтың түрлі топтарына тұрғын үйдің қол жетімділігін қамсыздандыратын
тұрғын үй құрылысын дамыту мәселесін кешенді шешу. Мақсатқа жету үшін
келесі міндеттерді шешу қарастырылған:
- сұраныс және ұсыныс тарапынан толыққанды теңестірілген тұрғын үй рыногын
құру;
- тұрғын үй құрылысына жеке инвестицияларды тарту және жеке тұрғын үй
құрылысын дамытуды ынталандыру;
- тиімді құрылыс индустриясын қалыптастыру;
- халықтың түрлі топтарына ипотекалық несиелендіру мен тұрғын үй
жинақтарының қол жетімділігін арттыру.
Қазақстандағы тұрғын үй рыногын талдауды үш негізгі бағыты бойынша
жүргізуге болады, олар: инвестициялау, тұрғын үй нысандарын енгізу және
бағалық көрсеткіш.
Тұрғын үй құрылысының дамуының негізгі көрсеткіші оны инвестициялау болып
табылады. Құрылыс өнімдеріне бағаның қарқынды өсуі инвесторларды бұл
саладағы инвестиция көлемін арттыруға ынталандырады (1-кесте).
Кесте 1 - Қазақстанның тұрғын үй құрылысына инвестициялар
млн.теңге
Көрсеткіштер 2004 ж. 2005 ж. 2006 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Қазақстан 130495 254287 368354 489626 344100
барлығы
Астана қ. 54289 95617 129898 163964 59169
Алматы қ. 20282 48317 103782 149024 23857
Дерек көзі: автордың ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері
бойынша құрастыруы
Талдау көрсетіп отырғандай, ел бойынша тұрғын үй құрылысына инвестициялар
төрт жыл ішінде жалпы алғанда 3,7 есе артқан. Алайда, барлық
инвестициялардың 64% Алматы мен Астана қалаларына келеді. 2004-2007 жылдары
тұрғын үй нысандарын инвестициялаудың артуы ел бойынша дайын тұрғын үй
нысандарының санын арттырды (2-кесте).
Кесте 2 - Қазақстандағы тұрғын үйлерді пайдалану
Жылдар Барлығы, мың шаршы м, жалпы алаңға %-бен
2004 2591100
2005 4992100
2006 6245100
2007 8104100
2008 6832100
Дерек көзі: есептеу автордың Обзор рынка жилой недвижимости www.
perspekt.kzfive: E: мәліметтері негізінде жүргізілді.
мәліметтері мәліметтері
Баға факторы – жаңа нысандарды енгізумен қатар, тұрғын үй рыногының даму
тиімділігінің негізгі критерийі болып табылады. Баға жұмыстың бірінші
бөлімінде жазылғандай, сұраныс пен ұсынысқа байланысты анықталады. Екінші
кезең Қазақстандағы тұрғын үй рыногының тұрғын үй бағасының тиімді өсімімен
қатар жүрді. Алматы қаласындағы тұрғын үйлердің бағасы соңғы жылдары
соншалықты жоғары болғаны, шет елдік тұрғын үйлердің (Канада, Чехия,
Испания, АҚШ) баға ұсынысын басып озып тұрды. Алматы қаласында 2007 ж. 1
шаршы метр бағасы шамамен 3000-5000 АҚШ долларды құрады. 2007 жылдың
желтоқсан айларында орта есеппен республикадағы жаңа тұрғын үйлердің бір
шаршы метр бағасы – 161,3 мың теңгені құрады, бұл 2006 жылдың желтоқсан
айымен салыстырғанда 30,2%-ға көтерілген, көркейтілген тұрғын үйлердің
қайта сату бағасы, сәйкесінше, шаршы метрге 136,2 мың теңгеге және 42,6%.
Статистикалық анықтамалар бойынша, құрылыстың көп пәтерлі тұрғын үйлердің
жалпы ауданының 2007 жылдың мамыр айына бір шаршы метрге нақты орта бағасы
– 76,6 мың теңге (627$), ал сату бағасы – 145,5 мың теңге (1192$).
Тұрғызылған тұрғын үйдің сату бағасы оның құрылыс бағасынан 1,9 есе асады.
2007 жылдың желтоқсан айында орта есеппен Республика бойынша жаңа тұрғын
үйдің бір шаршы метрге 161,3 мың теңгені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz