Ядролық қару таратпау саласындағы саясатқа тарихи шолу

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XX ғасырдың екінші жартысында ядролық қару сияқты жойқын кару түрлерінің пайда болуы мен оны жетілдіруге байланысты адамзат өркениетінің құрып кету қауіпі сезіліп, ол еселене түсті. Хиросима мен Нагасаки қасіретінен сескенген адамзат ядролық қарудың таралуына жол бермеу туралы ойлана бастады. Аталған мәселе айырықша өткір талқыланып, маңызды рөлге ие болды. Мемлекеттердің өзара байланыстылығы мен тәуелділігі жағдайында қандай да бір жанжалдың ушығуы, жалпы дүниежүзіндегі түрақтылық пен қауіпсіздікке келеңсіз әсер ететінін түйсіну үшін әлемдік қауымдастыққа біраз уақыт қажет болды.
АҚШ пен бүрынғы КСРО басшылық еткен, ешқашан бітіспес жүйелердің блоктық ядролық тайталас заманында "ықтимал дүшпанды тежеу" немесе "кепілді қүртып жіберу" қүралы ретінде жер бетіндегі тіршілікті түбімен талай рет жойып жіберуге жететін ядролық қарудың орасан зор арсеналы жиналды. Ядролық қару халықаралық қатынастарда саяси бопсалау қүралына айналды. Күш тепе-теңдігінің "өлшемі" нақ ядролық қару болатын.
КСРО ыдырап, "қырғи-қабақ" соғыстың аяқталуы нәтижесінде әлем, ядролық қаруды таратпау түрғысынан алғанда түрақты бола қойған жоқ. Жаңа әлемдік тәртіп жағдайында халықаралық түрақтылыққа қауіп төндіретін мәселе - жаппай қырьш-жоятын қарудың таралуы болып табылады. Соның ішінде ең негізгісі - ядролық қаруды таратпау мәселесі. Ғаламдық геосаяси жағдайдың түбегейлі өзгеруіне қарамастан, дүниенің бірқатар аймақтарында айтарлықтай өткір этникалық, саяси, діни т.б. қайшылықтар сақталуда және оларда тактикалық ядролық қару қолдану ықтималдығын жоққа шығаруға болмас. Оның үстіне, соңғы жылдарда ядролық қаруды қолдарына түсіргісі келетін, әртүрлі экстремистік үйымдардың лаңкестік әрекеті етек алуда. Осының барлығы және ядролық қарусыздану мен таратпау мәселелерін аса жауапкершілікпен шешу қажеттілігін туындатты. Дегенмен әлем қауымдастығы бірқатар халықаралық актілер мен шарттар қабылдап, оның таралуын, белгілі-бір өңірлерге орналасу мүмкіндігін біраз шектеді. Өкінішке орай, адамзат ядролық қаруды толық жоя алмай отыр.
Ядролық қаруды таратпау және қарусыздану мәселелері казіргі заман халықаралық қатынастар тарихында және Қазақстан Республикасының сыртқы саясатында ең маңызды орындардың бірін алады. Орталық Азия республикаларының бастамашылдық рөлі мен Қазақстанның дишюматиялық қызметі арқасында дүниеге келген нақты үлгілі мысал арқылы аталған саладағы уағдаластықтарға қол жеткізіп және оларды іске асыру шараларын зерттеу, заманымыздың өзекті мәселелерінің бірі - ядролық каруды таратпау саласындағы халықаралық қатынастар дамуының кейбір негізгі үрдістерін айқындауға мүмкіндік береді.

1 Назарбаев Н. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. - Алматы, 1992. -14 6.
2 Қазақстан Республикасыньщ әскери доктринасы // Заң газеті. - 2000. - 10 ақпан.
3 Қазақ ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы // Социалистік Қазақстан. - 1990. - 28 қазан.
4 Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН - 52/38S от 9 декабря 1997 года //http://www.un.org/rassian/documen
5 Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН - 53/77А от 4 декабря 1998 года //http://www.un.org/mssian/documen
6 Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН - 55/33W от 20 ноября 2000 года // http://www.un.org/russian/documen
7 Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН - 57/69А от 22 ноября 2002 года // http:// www.un.org/mssian/documen
8 Резолюция 1540 (2004), принятая Советом Безопасности ООН на его 4956 заседании 28 апреля 2004 года // http://www.un.org/mssian/documen
9 Арыстанбекова А. Объединенные Нации и Казахстан. - Алматы, 2002. -С. 264.
10 Казыханов Е., Хамзаева А. Сотрудничество РК с ООН. - Алматы, 2002. -С. 194.
11 Выступление министра иностранных дел РК К.К. Токаева на 15-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН // Дипломатический курьер. - 1997. - № 1. - С. 52.
12 Соглашение о мерах по усовершенствованию линии прямой связи между Москвой и Вашингтоном от 1971 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. - М., 1974. - Вып. XXVII. - С. 229 -230.
13 Договор о запрещении испытаний ядерного оружия в атмосфере, под водой и в космосе от 5 августа 1963 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. -М., 1970. - Вып. XXIII. - С. 44-46.
14 Соглашение о предотвращении ядерной войны между США и СССР 1973 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. - М., 1975. - Вып. XXIX. -С. 27-28.
15 Договор о нераспространении ядерного оружия от 1968 года // Сборник документов по международному праву. - Алматы, 1998. - Т. 1. - С. 253.
16 Временное соглашение между СССР и США о некоторых мерах в области ограничения стратегических наступательных вооружений от 26 мая 1972 года // Борьба СССР против ядерной опасности, гонки вооружений, за разоружение. Документы и материалы / Гл. ред. А.А. Громыко. - М., 1987. - С. 363 -365.
122
17 Ядерное нераспространение: В 2-х т. / Под общ. ред. В.А. Орлова. - М.: ПИР-Центр, 2002. - Т. 2. - С. 524.
18 Договор между СССР и США об ограничении подземных испытаний ядерного оружия от 1974 года // Советский Союз в борьбе за разоружение. Сборник документов МИД СССР. - М, 1977. - С. 137-139.
19 Проект Конвенции о запрещении применения ядерного оружия от 1983 года // Сборник основных документов по вопросу разоружения. - М.: МИД СССР, 1987. - Т. XXV. - С. 546-548.
20 Обращение министра иностранных дел ПНР А. Рапацкого к Правительствам ГДР, ФРГ и ЧССР 1957 года // 50 лет борьбы СССР за разоружение. - Сборник документов. - М.: Наука, 1967. - С. 353.
21 Договор о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства, включая Луну и другие небесные тела от 1967 года // Борьба СССР за мирное использование космоса. -Документы и материалы МИД СССР. - М.: Политиздат, 1985. - Т. 2. - С. 11-17.
22 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. - Алматы, 1997. - 66 б.
23 Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. - Астана: Елорда, 2001. - 133 б.
24 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. - Алматы, 2002. -428 6.
25 Токаев К. Под стягом независимости: очерки о внешней политике Казахстана. - Алматы, 1997. - С. 697.
26 Исиналиев М. На грани...эпох. - Алматы, 1998. - С. 113.
27 CTR в Казахстане / Под ред. К.К. Токаева и B.C. Школьника. - Алматы, 2003. -С. 34.
28 Ежегодник СИПРИ за 2002 год. - М., 2003. - С. 741.
29 Ядерная энциклопедия. - М., 1996. - С. 185.
30 Договор между СССР и США о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружениий от 1991 года // Вестник Министерства иностранных дел СССР. - 1991. - №19(101). - С. 34.
31 Токаев К.К. Организация Объединенных Наций: полвека служения миру. -Алматы, 1995.-C. 138.
32 Центральная Азия во внешней политике Европейского Союза / Под ред. Ж.У. Ибрашева. - Алматы, 2004. - C.175.
33 Қожахметүлы К. Үлкен қанжар // Егменеді Қазақстан. -1992. - 8 ақпан.
34 Кожахметов К.К. Нераспространение ядерного оружия и Казахстан // Вестник КазГУ. Серия востоковедения. - 1998. - №4. - С. 48-61.
35 Кожахметов К. 20 тысяч бомб для Семипалатинска // Новое время. -1991.-№4.-С.З
36 Қожахметұлы К. Азия мен Африкадағы халықаралық қатынастар // Қазақтарихы. -1991. - №3. - 61 б.
37 Қожахметов К.Қ. Ақырзаман қаруы сыналмасын // Заман Қазақстан. -1996.-12шілде.
123
38 Байзакова К.И. Эволюция конституционной доктрины голлизма: политические и внешнеполитические аспекты. - Алматы, 2004. - 333 с.
39 Касенов У.Т. Безопасностъ Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы. - Алматы, 1998. - С. 179.
40 Касенов У., Елеукенов Д., Лаумулин М. Казахстан и Договор о нераспространении ядерного оружия. - Алматы, 1994. - С. 14.
41 Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология. - Алматы, 1999. - С. 327.
42 Ашимбаев М., Лаумулин М. Роль ядерного оружия в современном мире // Актуальные проблемы мировой политики. - Алматы, 2004. - С. 60-105.
43 Иватова Л.М. Казахстанско-американские отношения (политологический анализ): Дис. д-ра ист. наук. - Алматы, 1999. - С. 119.
44 Кораблев В.А. Обзор опыта создания и развития экспортного контроля в Казахстане и СНГ // Материалы конференции «Центральная Азия и Казахстан в системе современных международных отношений в условиях глобализации». -Алматы, 2004. - С. 142-146.
45 Кречетов С. Нормативная база обращения с РАО // Проблемы нераспространения. - 2002. - №1. - С. 10-15.
46 Масенов Ч. Экспортный контроль ядерных материалов и технологий и материалов двойного назначения // Проблемы нераспространения. - 1999. -№3.-С.4-7.
47 Проблема создания в Центральной Азии зоны, свободной от ядерного оружия. - Алматы, 1998. - С. 17.
48 Орлов В.А., Тимербаев P.M., Хлопков А.В. Проблемы ядерного нераспространения в российско-американских отношениях: история, возможности и перспективы дальнейшего взаимодействия. - М.: ПИР-Центр, 2001. -С. 172-173.
49 Сафранчук И. Создание зоны, свободной от ядерного оружия, в Центральной Азии: что думают в России // Ядерный контроль. - 1999.- №4. - С. 46.
50 Тимербаев P.M. Россия и ядерное нераспространение 1945-1968. - М., 1999.-С. 180.
51 Ядерное нераспространение / Под общ. ред. В.А. Орлова - М.: ПИР-Центр,2002.-Т. 1.-C. 168.
52 Ядерный доклад. Ддерное оружие, ядерные материалы и экспортный контроль в бывшем Советском Союзе. - Вашингтон - М., 2002. - Вып. 6. - С. 193-197.
53 Джураев А. Проблемы нераспространения в Республике Таджикистан // Материалы конференции "Новые лидеры, новые вызовы: нераспространение в изменяющемся мире". - Алматы, 2001. - С. 20 -22.
54 Ормонбеков Т. Экспортный контроль ядерных и радиоактивных материалов в Кыргызской Республике // Материалы конференции "Экспортный контроль ядерных передач в странах Центральной Азии". - Алматы, 2001. - С. 8-9.
124
55 Норбаев У. Система экспортного контроля Республики Узбекистан // Проблемы нераспространения. Спецвыпуск. - 2001. - С. 12-13.
56 Голдблат Д. ЗСЯО: история и современное значение // Ядерный контроль. - 1997. - №4. - С. 199.
57 Гарднер Г.Т. Ядерное нераспространение. - М., 1998. - С.160-162.
58 Пит де Клерк. Роль МАГАТЭ в Центральной Азии // Проблемы нераспространения. Спецвыпуск. (август) 2001 г. - 2001. - С. 10-12.
59 Поттер У. Оценивая опасность ядерных хищений из государств бывшего Советского Союза // Ядерный контроль. - 1996. - №13. - С. 10-14.
60 Пэрриш С. Перспектива ЗСЯО в ЦА // Ддерный контроль. - 2001. - №8. -С. 141-148.
61 Проблемы нераспространения. Анализ деятельности Соединенных Штатов по обеспечению безопасности ядерных и других высокоопасных материалов и технологий в странах бывшего СССР / Пер. с англ. - Киров, 1998. -C.219.
62 Теория международных отношений на рубеже столетий / Под ред. К. Буса, С. Смита / Пер. с англ. - М., 2002.
63 Рощин А.А. Международная безопасность и ядерное оружие. М.: Международные отношения, 1980.
64 Давыдов В.Ф. Безъядерные зоны и международная безопасность. М.: Международные отношения, 1988.
65 Цыганков П.А. Теория международных отношений. - М.: Гардарики, 2003.-590 с.
66 Соглашение между СССР и США о мерах по уменьшению опасности возникновения ядерной войны от 1971 года // http:// www.iss.niiit.ru/book-2/glav-6-5.htm.
67 История международных отношений и внешней политики / Под общ. ред. Ж. У. Ибрашева. - Алматы, 1998. - Ч. 3. - С. 114.
68 Заявление Генерального секретаря ЦК КПСС М.С. Горбачева, 15 января 1986 года. - М.: Политиздат, 1986. - С. 26.
69 Договор между СССР и США о ликвидации их ракет средней и меньшей дальности от 1987 года // Вестник министерства иностранных дел СССР. -1987. -№10.- С. 17-39.
70 Посвящение между РФ и США в связи с окончанием инспекционной деятельности по договору о ликвидации РСМД // http://www.camegie.ru/ pubs ./htm
71 Выступление министра иностранных дел РФ И. Иванова на 56-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН // Независимое военное обозрение. - 2001. - 4 октября.
72 Алматы Декларациясы // Егеменді Қазақстан. -1991.-20 желтоқсан.
73 Российская Федерация. Федеральный закон от 14 мая 2003 года. О ратификации Договора между РФ и США о сокращении наступательных потенциалов // http://www.ln.mid. ш /
125
74 Зоны, свободные от ядерного оружия. (Вопросы и ответы). - Алматы, 1997. - С. 7-8.
75 Арыстанбекова А.Х. ООН и проблема разоружения // Казахстан -Спектр. - 1999. - №4(10). - С. 59.
76 Борьба Советского Союза за разоружение 1946-1960 годы. / Под ред. В.А. Зорина. - М., 1961. - С. 416.
77 Договор о безъядерной зоне в Юго-Восточной Азии от 15 декабря 1995 года // http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs-all.htm.
78 Договор о безъядерной зоне в Африке от 11 апреля 1996 года // http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs-all.htm.
79 В Минске прошла международная конференция «Возможности и перспективы создания безъядерной зоны в Центральной и Восточной Европе» // http://www.pircenter.org/cgi-bin/pircenternews/publication-cgi
80 Орталық Азия республикалары басшыларының Алматы Декларациясы. 28 ақпан 1997 жыл // Егемен Қазақстан. - 1997. - 28 ақпан.
81 Международная конференция "XXI век: навстречу миру, свободному от ядерного оружия", Алматы, 29-30 августа 2001г. - Алматы, 2001. - С. 5.
82 Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің қағидалары // Егемен Қазақстан. - 1999. - 17 тамыз.
83 Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес саммитінің қорытынды күжаты // Дишюматия жаршысы. - 2002. - №1. - 67 б.
84 Б¥Ү Бас хатшысы К. Аннанның ядролық қару таратпау мәселелері жөніндегі II халықаралық конференцияға қатысушыларға жолдаған үндеуі // Егемен Қазақстан. - 1997. - 9 қыркүйек.
85 Совместное заявление министров иностранных дел Республики Казахстан, Кыргызской Республики, Республики Таджикистан, Туркменистана и Республики Узбекистан о создании в Центральной Азии зоны, свободной от ядерного оружия // Проблемы нераспространения. - 1998. - №1. - С. 48-49.
86 Основные элементы Договора о создании зоны, свободной от ядерного оружия в Центральной Азии (проект) // Ядерное распространение. - 1997. -Вып.21.-С. 111.
87 В Ташкенте продолжается сессия экспертной группы, готовящей проект договора о создании в Центральной Азии безъядерной зоны // Панорама. -1999.-5 февраля.
88 О заседании Совета министров иностранных дел государств-членов ОДКБ // Электронный новостной бюллетень «Ядерная Россия сегодня». - 2002. - 12 ноября // http://www.pircenter.org/
89 Центрально-азиатские государства завершили работу над текстом договора о зоне, свободной от ядерного оружия // Обозрение экспортного контроля. - 2005. - №24. - С. 4-5.
90 От региональной безопасности - к мировой // http: //www.uza.uz/
91 Договор о зоне, свободной от ядерного оружия в Центральной Азии будет подписан главами государств в «ядерном полигоне» СССР - г. Семипалатинск // http: //www.kabar.kg/
126
92 Договор о безъядерной зоне в Центральной Азии будет подписан в Семипалатинске // ИТАР-ТАСС. - 2005. - 10 февраля.
93 Внешняя политика нейтрального Туркменистана. Речи, выступления и интервью Президента Туркменистана Сапармурата Туркменбаши. - Ашхабад: МИД Туркменистана, 1999. - С. 173.
94 Письмо Постпреда РК при ООН М. Джарбусыновой от 08.05.2002 г. "О встрече с Д. Данапалой по вопросам создания в ЦА ЗСЯО" // Текущий архив МИД РК за 2002 год.
95 Письмо Постпреда РК при ООН М. Джарбусыновой от 06.09.2002 г. // Текущий архив МИД РК за 2002 год.
96 Виктор Панов. Президент Туркмении обменялся с заместителем генсека ООН мнениями по вопросам международной и региональной безопасности // РИА Новости. - 2002. - 26 августа.
97 Выступление Президента Республики Узбекистан И. Каримова на международной конференции «Центральная Азия - зона свободная от ядерного оружия» (15 сентября 1997 г.) // http:// www.press-service.uz/rus/rechi/htm
98 Душанбинская декларация Глав государств - членов ШОС // Шанхайская Организация Сотрудничества: Сборник документов. - Алматы, 2001.-С. 32.
99 Выступление Президента Республики Узбекистан И. Каримова на саммите Глав государств - участников ШОС // http://www.centrasia.ru
100 Централыю-азиатское турне заместителя Генерального секретаря ООН по вопросам разоружения Д. Данапала //http://www.tajikistan.tajnet.com/news.htm
101 Позиция РК на замечания Р-5 к проекту Договора ЦА ЗСЯО и Протокола к нему // Текущий архив МИД РК за 2002 год.
102 Положение о порядке исполнении и принятия совместных решении о применении сил и средств системы коллективной безопасности // Национальная безопасность: итоги десятилетия. - Астана, 2001. - С. 403-404.
103 Отчет о командировке 1-го секретаря ОМБКВ ДМС МИД РК Д.Р. Каиргельдиной на международную конференцию в Ташкенте, 15-16 сентября 1997 г. // Текущий архив МИД РК за 1997 год.
104 Письмо Постпреда РК при ООН М. Джарбусыновой первому зам.министра иностранных дел РК Е.А. Идрисову от 06.01.1999 г. // Текущий архив МИД РК за 1999 год.
105 Письмо вице-министра К. Абусеитова Постпреду РК при международных организациях в Женеве Н.Ж. Даненову от 18.08.00г. // Текущий архив МИД РК за 2000 год.
106 Бишкекская встреча Глав государств - участников ДКБ // Известия. -1999. -26августа.
107 Письмо Постпреда РК при ООН М. Джарбусыновой первому вице-министру иностранных дел РК К.Х. Абусеитову (Об итогах экпертной встречи стран С-5 + Р-5 в Нью-Йорке по вопросам создания ЗСЯО в ЦА) от 19.12.02 г. // Текущий архив МИД РК за 2002 год.
127
108 Қытай Халық Республикасының Қазақстанға қауіпсіздік кепілдіктерін беру туралы мәлімдемесі // Егемен Қазақстан. - 1995. - 9 ақпан.
109 Бао И. Китай: стратегические интересы в Центральной Азии и сотрудничество со странами региона // Центральная Азия и Кавказ. - 2001. -№5(17).-С. 120.
110 Интервью Председателя КНР Цзянь Цзэмина // Казахстанская правда. -1999. ~24августа.
111 Выступление Председателя Комиссии по иностранным делам Народного Политического Консультативного Совета КНР Тянь Цзэнпэя // Международная конференция "XXI век: навстречу миру, свободному от ядерного оружия" . - Алматы, 2001. - С.42.
112 Документ Великобритании в отношении зоны, свободной от ядерного оружия в Центральной Азии от 10.01.2003 г. (неофициальный перевод) // Текущий архив МИД РК за 2003 год.
113 Предложения и комментарий Франции к проекту Договора о зоне, свободной от ядерного оружия в Центральной Азии от 09.01.2003 г. (неофициальный перевод) // Текущий архив МИД РК за 2003 год.
114 Письмо Постпреда РК при ООН М.Б. Джарбусыновой первому вице-министру К.Х. Абусеитову от 8.10.2002 г. (О результатах консультативной встречи стран С-5 и Р-5 по ЦА ЗСЯО) // Текущий архив МИД РК за 2002 год.
115 Поправки и замечания Р-5 к тексту проекта Договора о создании ЗСЯО в ЦА (июнь 2003 г. комментарий к Самаркандскому тексту) // Текущий архив МИДРКза2003год.
116 Россия и Китай заявляют о необходимости создания безъядерной зоны в Центральной Азии // РИА "Новости". - 2004. - 14 октября.
117 Кабаев С. НАК "Казатомпром" в системе экспортного контроля Казахстана // Материалы международной конференции "Экспортный контроль ядерных передач в странах Центральной Азии". - Алматы, 2001. - С. 20-21.
118 Создано совместное предприятие по добыче урана // Электронный новостной бюллетень «Ядерная Россия сегодня». - 2002. ~ 12 ноября // http://www.pircenter.org/
119 Сатпаев Д., Спанов М. Национальная безопасность Республики Казахстан: опыт определения // Евразийское сообщество. - 1998. - №4. - С. 68 -69.
120 Ддролық қаруға қатысты бірлескен шаралар туралы келісім // Егеменді Қазақстан. -1991.-21 желтоқсан.
121 Ядерные наследники Советского Союза / Отв. ред. В. Пикаев. - М., 1998. -Вып. 5.- С. 82.
122 Роландсон С, Рехн И. Шведская программа поддержки Казахстана в области нераспространения ядерного топлива // Казахстан и современный мир. - 2003.-№3(6).-С. 231.
123 Деятельность Казахстана по укреплению международного режима нераспространения ОМУ // Информация МИД РК.
128

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 101 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XX ғасырдың екінші жартысында ядролық
қару сияқты жойқын кару түрлерінің пайда болуы мен оны жетілдіруге
байланысты адамзат өркениетінің құрып кету қауіпі сезіліп, ол еселене
түсті. Хиросима мен Нагасаки қасіретінен сескенген адамзат ядролық қарудың
таралуына жол бермеу туралы ойлана бастады. Аталған мәселе айырықша өткір
талқыланып, маңызды рөлге ие болды. Мемлекеттердің өзара байланыстылығы мен
тәуелділігі жағдайында қандай да бір жанжалдың ушығуы, жалпы дүниежүзіндегі
түрақтылық пен қауіпсіздікке келеңсіз әсер ететінін түйсіну үшін әлемдік
қауымдастыққа біраз уақыт қажет болды.
АҚШ пен бүрынғы КСРО басшылық еткен, ешқашан бітіспес жүйелердің
блоктық ядролық тайталас заманында "ықтимал дүшпанды тежеу" немесе "кепілді
қүртып жіберу" қүралы ретінде жер бетіндегі тіршілікті түбімен талай рет
жойып жіберуге жететін ядролық қарудың орасан зор арсеналы жиналды. Ядролық
қару халықаралық қатынастарда саяси бопсалау қүралына айналды. Күш тепе-
теңдігінің "өлшемі" нақ ядролық қару болатын.
КСРО ыдырап, "қырғи-қабақ" соғыстың аяқталуы нәтижесінде әлем, ядролық
қаруды таратпау түрғысынан алғанда түрақты бола қойған жоқ. Жаңа әлемдік
тәртіп жағдайында халықаралық түрақтылыққа қауіп төндіретін мәселе - жаппай
қырьш-жоятын қарудың таралуы болып табылады. Соның ішінде ең негізгісі -
ядролық қаруды таратпау мәселесі. Ғаламдық геосаяси жағдайдың түбегейлі
өзгеруіне қарамастан, дүниенің бірқатар аймақтарында айтарлықтай өткір
этникалық, саяси, діни т.б. қайшылықтар сақталуда және оларда тактикалық
ядролық қару қолдану ықтималдығын жоққа шығаруға болмас. Оның үстіне, соңғы
жылдарда ядролық қаруды қолдарына түсіргісі келетін, әртүрлі экстремистік
үйымдардың лаңкестік әрекеті етек алуда. Осының барлығы және ядролық
қарусыздану мен таратпау мәселелерін аса жауапкершілікпен шешу қажеттілігін
туындатты. Дегенмен әлем қауымдастығы бірқатар халықаралық актілер мен
шарттар қабылдап, оның таралуын, белгілі-бір өңірлерге орналасу мүмкіндігін
біраз шектеді. Өкінішке орай, адамзат ядролық қаруды толық жоя алмай отыр.
Ядролық қаруды таратпау және қарусыздану мәселелері казіргі заман
халықаралық қатынастар тарихында және Қазақстан Республикасының сыртқы
саясатында ең маңызды орындардың бірін алады. Орталық Азия
республикаларының бастамашылдық рөлі мен Қазақстанның дишюматиялық қызметі
арқасында дүниеге келген нақты үлгілі мысал арқылы аталған саладағы
уағдаластықтарға қол жеткізіп және оларды іске асыру шараларын зерттеу,
заманымыздың өзекті мәселелерінің бірі - ядролық каруды таратпау
саласындағы халықаралық қатынастар дамуының кейбір негізгі үрдістерін
айқындауға мүмкіндік береді.
Ядролық қаруды таратпауға күш-жігер жүмсау Қазакстан сыртқы саясатыньщ
маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Бүл жөнінде президент Н.
Назарбаев: "Қазақстан...бірінші кезекте ядролық қаруларды,
4
болашақта толық жою мақсатымен қысқартуға, қолдануға және оны жасауға
жәрдемдесетін материалдар мен технологияларды сыртқа шығару (беруге) жол
бермеуге қол жеткізе беретін болады"- дейді [1]. Осы түжырымдаманы іс
жүзінде дәлелдеп, еліміз ядролық қарудан ерікті түрде бас тартты. Ядролық
қарудан азат аймақ жасауда бастамашылардың бірі болғандығын ескерсек, бүл
мәселенің Қазақстан үшін саяси өзектілігі арта түседі.
Ядролық қару таратпау мәселесі қазіргі уақытта айырықша маңызды болып
отыр. Бүгінгі таңда, қалыптасқан халықаралық жағдайда Орталық Азия
елдерінің пікірінше, бейбітшілікті нығайтып, соғыс қаупін болдырмау және
ядролық қарусыздану саласындағы нақты шараларға қол жеткізу жөніндегі
барлық бейбітшіл мемлекеттердің күш-жігерін тоқтатпай, керісінше жандандыру
қажет деп есептейді. Ядролық қару таратпау шараларының ішіндегі негізгі
бағыттарының бірі ядролық қарудан азат аймақтар қүру мәселесі. Ядролық
қарусыз аймақ жасау мәселесіне қатысты Орталық Азия елдері, соның ішінде
Қазақстан да, оның шешілуі халықаралық түрақтылық пен қауіпсіздікті
сақтаудың ғаламдық міндеттерінің қүрамдас бөлігі болып табылатынын іс
жүзінде көрсетпек.
Орталық Азия мемлекеттері тарапынан ядролық қару таратпау тәртібін
нығайтуға атсалысып, ядролық қарусыз аймак жасау бастамасын жүзеге асыру
мәселесін зерттеу және қолданыстық маңызы бар кеңестер беру қажеттігі,
таңдалған тақырыптың ғылыми өзектілігін айқындайды. Қазақстандық тарих
ғылымында бүл тақырып бойынша бірең-сараң мақалалар жарияланған. Дегенмен,
аталған тақырып жүйелі түрде талдауды, байыпты әрі жан-жақты зерттеуді
қажет етеді.
Ядролық қаруды таратпауға, ондай қарудан азат аймақ қүруға және осы
мақсатқа жету жолындағы Орталық Азия республикаларының дипломатиялық
қызметіне байланысты күрделі мәселелерді ғылыми түрде жете зерттеу күн
санап үлкен саяси, теориялық және практикалық қызығушылық тудыруда. Орталық
Азия аймағында ядролық қару таратпау мәселесін зерттеу тақырыбы етіп
таңдалуының себебі - бүл мәселе Қазақстанның сыртқы саяси қызметінде әрі
халықаралық саясатта да өзінше дербес маңызға ие болғандықтан терең де
арнайы ғылыми зерттеуге әбден лайық.
Қазіргі замандағы ядролық қару таратпау мәселелерін жан-жақты, жүйелі
түрде қарастыру диссертациялық жүмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні Орталық Азия аймағында ядролық қару таратпау
мәселесінің саяси, әскери, экономикалық қырларын талдау болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің хронологиялық шеңбері 1993 - 2005 жылдардың
аралығын қамтиды, яғни Орталық Азия өңірінде ядролық қарудан азат аймақ
қүру туралы алғаш рет бастама көтерілген жылдан бастап күні бүгінге дейінгі
тарихи кезең қарастырылды. Бірақ мәселені жан-жақты зерттеу мақсатында
анағүрлым кең уақыт кезеңі қарастырылды.
5
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының
басты мақсаты Орталық Азия аймағында ядролық қаруды таратпау мәселесінің
барлық қырларын талдай отырып, оның ғаламдық жүйедегі өзіндік орнын
айқындау больга табылады. Бұл жүмыста алға қойылған мақсатқа қол жеткізу
үшін төмендегідей нақты міндетгерді шешу қарастырылды:
Ядролық қаруды таратпау саласындағы саясаттьщ тарихына шолу жасай
отырып, XX ғасырдың екінші жартысында халықаралық катынастардағы ядролық
қаруды таратпау және қарусыздану үрдістерінің өзара байланыстылығын ашып
көрсету;
ядролық қарудан азат аймақтар қалыптастыру шараларының ядролық қаруды
таратпау мәселесіне тигізетін ықпалын көрсету;
КСРО тарағаннан кейін оның ядролық қаруын иеленіп қалған мұрагер-
мемлекет ретінде Қазақстанның ядролық қаруды таратпауға бағытталған үжымдық
күш-жігерге қосқан үлесін көрсету;
Орталық Азия аймағында ядролық қару таратпау мәселесі жөніндегі аталған
аймақ елдерінің жүргізіп отырған саясатын және үстанымын айқындау;
Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ жасау мәселесіне қатысты
ресми ядролық мемлекеттердің үстанымын анықтау;
Орталық Азия өңірінде ядролық қарусыз аймақ қалыптастыру жолдарын,
ондай аймақтың халықаралық-қүқықтық, саяси мәртебесін айқындау;
ядролық қауіпсіздіктің халықаралық жүйесіндегі ядролық қарусыз аймақтың
жаңа геосаяси жағдайдағы болашағын анықтау;
Орталық Азия республикаларында ядролық қару таратпау саласындағы
қазіргі кездегі түйінді мәселелерді белгілеп, оларды шешу жолдарын
қарастыру;
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Зерттеу жүмысыньщ алдына
қойылған мақсат-міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің
ерекшелігі мен сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды:
Деректердің бірінші тобына Қазақстан Республикасыньщ ядролық таратпау
және қарусыздану, халықаралық қауіпсіздік саласындағы сыртқы саясатыньщ
негізгі бағыт-бағдарын анықтайтын ресми қүжаттар жатады [2-3]. Олар Қазақ
ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы, Қазақстан
Республикасының әскери доктринасы сияқты қүжаттар.
Деректердің екінші тобына Б¥¥ Бас Ассамблеясының қарарлары мен жүмыс
қүжаттары, сондай-ақ Қарусыздану жөніндегі комиссияның жүмыс топтарының
баяндамалары кіреді [4-8]. Мүнда сондай-ақ аталған комиссияға енгізген
Орталық Азия республикаларының үсыныстары, аталған елдер өкілдерінің осы
үйымдардағы сөйлеген сөздері дерек көздері ретінде енгізілді [9-11]. Осы
топтамадағы деректер халықаралық қауымдастықтың ядролық қару таратпау
мәселесіне, соның ішінде Орталық Азияда ядролық қарусыз аймақ жасау
мәселесіне деген қатынасын байқауға мүмкіндік береді.
Деректердің үшінші тобын ядролық қаруды таратпау және ядролық қарудан
азат аймақтар қалыптастыру мәселелері бойынша қол жеткізілген маңызды
6
екіжақты және көпжақты дипломатиялық қүжаттар құрайды [12-21]. Бүл
топтамада ядролық қарусыз аймақтар идеясы алғаш пайда болғаннан бергі
қүжаттар қамтылды. Негізінен КСРО мен АҚШ арасындағы ядролық қаруды шектеу
және қысқарту туралы келісімдер (СҚШ-1, СШҚ-2, ШҚҚ-1, ШҚҚ-2, ШПҚ-3);
ядролық қарудан азат аймақтардың, халықаралық-қүқықтық, саяси мәртебесін
айқындаудың қайнар көзі болып табылатын бүл қүжаттар ең негізгілердің бірі.
Деректердің төртінші жеке бір тобына Қазақстан Республикасының
президенті Н. Назарбаевтың еңбектері, ядролық қаруды таратпау және
қарусыздану жөніндегі келіссөздерге қатысқан үкімет басшылары мен
қайраткерлерінің, дипломаттардың еңбектері, сөйлеген сөздері, баяндамалары,
сүхбаттары мен мемуарлары енгізілді [22-27].
Деректердің бесінші тобын Қазақстан Республикасы Сыртқы Істер
Министрлігінің ағымдағы мүрағат материалдары қүрайды. Мүнда аталмыш
министрлік өкілдерінің ядролық қару таратпау мәселелеріне арналған
конференцияларда жасаған баяндамалары, есептері, қызмет хаттары,
сүхбаттарының жазбалары енгізілді. Бүл материалдар Орталық Азияда ядролық
қарудан азат аймақ қалыптастыру барысын бақылауға және еліміздің, сондай-ақ
ресми ядролық мемлекеттердің осы мәселеге қатысты үстанымын анықтауда
айрықша септігін тигізді.
Деректердің алтыншы тобын анықтамалық-энциклопедиялық материалдар
қүрайды [28-29]. Мүнда қаруға бақылау орнату, қарусыздану және таратпау
мәселелерінің ауқымды материалдары бар, Б¥¥-ның қарусыздану жөніндегі жыл
сайын шығатын анықтамалығы және Стокгольм халықаралық бейбітшілікті зерттеу
институтының (SIPRI) жылына бір рет жарық көретін анықтамалығы енді.
Деректердің жетінші тобына зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және
шетелдік газеттер мен журналдар кіреді. Ядролық қару таратпау мәселелеріне
қатысты елдегі және одан тыс шүғыл ақпаратқа қол жеткізуде маңызы өте зор
[30].
Диссер гациялық жұмыс тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі.
Диссертациялық жүмыс тақырыбының әр түрлі аспектілеріне арналған
қазақстандық, орта-азиялық, ресейлік және шетелдік, зерттеушілердің
еңбектері мүқият қарастырылды. Бүл еңбектер зерттеу жүмысының теориялық
негізіне айналды және тақырыптың мәнін аша түсуге айтарлықтай жәрдемдесті.
Президент Н. Назарбаевтың бірқатар еңбектерінде жалпы ядролық қаруды
таратпау тәртібін нығайту, ядролық қару таратпаудың ғаламдық және аймақтық
тәсілдерін үштастыру мәселелеріне байланысты келелі ойлар айтылған.
Президенттің пікірінше, ядролық қауіп, ядролық арсеналдьщ санымен емес,
оның қарапайым болу фактісімен өлшенетін деңгейге жетті, сондықтан ядролық
қарудың одан әрі таралуын болдырмай, толық қарусыздану
7
үшін халықаралық бақылау жасаудың жетілдірілген, әмбебап жүйесін құру
жөнінде әлемдік қауымдастықтың күш-жігерін біріктіру қажет [22-23].
Белгілі мемлекет қайраткері Қ.К. Тоқаевтың еңбектерінде тәуелсіздік
жылдары ішіндегі Қазақстанның аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, жаппай
қырып-жоятын қаруларды, соның ішінде ядролық қаруды таратпау және
қарусыздану мәселесіне қатысты сыртқы саясатының басым бағыттары жан-жақты
баяндалған [31].
әл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университетінің халықаралық қатынастар
және Қазақстан Респбуликасының сыртқы саясаты кафедрасының үжымдық
монографиясын да айта кету керек. Профессор Ж.О. Ибрашевтың жетекшілігімен
жазылған еңбекте авторлар ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы
Еуропалық Одақтың Орталық Азия республикаларына қатысты саясатын баяндай
келе, "ядролық қауіпсіздік жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу және оларды
жүзеге асыру, соның ішінде ядролық қару таратпау саласында аймак елдері
арасында ынтымақтастықты тереңдетуге жәрдемдесетін интеграциялык фактор
бола алатындығына күмәндануға болмайды" - дейді [32].
Профессор К.Қ. Қожахметов ядролық қаруды таратпауға байланысты
Қазақстанның сыртқы саясаты төңірегіндегі кейбір мәселелерге арналған
бірнеше мақалалары бар [33-37]. Солардың бірінде ғалым: "Қазір Кіндік
Азияны ядролық қарусыз аймақ деп жариялау керек. Оған ең алдымен Қазақстан,
Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Монғолстан қосылар деген
үміттемін" ...ол "қүрылса, оның игілігін көптеген халықтар көрері сөзсіз"-
деп түйіндейді [37].
Отандық тарихнамада ресми ядролық державалардың бірі - Францияның
әскери доктринасын талдап, оның қырғи-қабақ соғыс түсында халықаралық
қатынастар жүйесінде, соның ішінде НАТО-да ерекше үстанымда болғандығын
профессор Қ.Е. Байзақова өз еңбегінде дәлелдеген [38]. Автор ядролық
арсенал иеленуді Франция, үлттық және жалпы еуропалық тәуелсіз қорғаныс
саясатын жүргізудің басты дәлелі ретінде қарастырғандығын және осы бағытга
Франция табанды әрі белсенді саясат жүргізгендігін көрсеткен.
Ядролық қаруды таратпау тәртібін нығайту мәселелері мен болашағы,
Қазақстан Республикасының ЯҚТШ-қа қатысуы, аталған қүжаттың келешегі,
қарусыздану саласындағы еліміздің ішкі-сыртқы саясатын, осы бағытта
атқарылған шаралар туралы жекелеген мәселелерді талдауға арналған Д.Ш.
Елеукенов, Ө.Т. Қасенов [39-40], М.Т. Лаумулин [41-42], Л.М. Иватова [43]
сияқты отандық ғалымдардың еңбектерін атап өту керек. Белгілі саясаттанушы
Ө.Т. Қасенов өзінің мақалаларында Орталық Азиядағы геосаяси және
геостратегиялық жағдайға талдау жасай отырып, осы өңірдің өзгеріс үстіндегі
әлемдегі рөлін анықтауға айтарлықтай көңіл бөлген. Сонымен бірге Орталық
Азияны ядролық қарусыз аймақ ретінде халықаралық-қүқықтық жағынан рәсімделу
үрдісіне кедергі келтіруі мүмкін бірқатар факторларды атап көрсеткен.
8
Ядролық материалдарды экспорттық бақылаудың отандық жүйесін
қалыптастыру мен оны жетілдіру мәселесінің құқықтық және техникалық
аспектілері бойынша қалам тартып жүрген отандық зерттеушілерден В.А.
Кораблев [44], С. Кречетов [45], Ч. Масенов [46] сияқты авторларды атаған
жөн.
Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ (ЯҚАА) жасау ісінде Монтерей
халықаралық зерттеулер институты таратпау мәселелерін зерттеу орталығыньщ
(ТМЗО) Алматыдағы өкілдігінің рөліне ерекше тоқтала кетуге болады. Таратпау
мәселелерімен шұғылданатын мекеме ретінде ТМЗО Орталық Азияда ЯҚАА
қалыптастыру туралы бастамаға аса қызығушылық танытты. Осы ұйымның жаңа
тәуелсіз мемлекеттерде таратпау мәселелері бойынша жобалармен шұғылданатын
орталық қызметкерлерінің жинақтаған тәжірибесін ескере отырып, 1996 жылдың
басында Орталық Азияның кейбір елдерінің үкіметтері осы өңірде ядролық
қарусыз аймақ қүру жолындағы олардың күш-жігеріне көмек көрсету жөнінде
орталыққа өтініш жасады. ТМЗО бүл өтінішке дайындықпен үн қатты әрі сол
кезден бері бүл мәселе бойынша орталық-азиялық республикаларға эксперттік
көмек көрсетуде. Оның мысалы ретінде Беларуссия, Қазақстан, Ресей және
Украина мамандарының мақалалары енгізілген, үжымдық зерттеу жүмысын
келтіруге болады [47]. Бүл жинақ 1998 жылы қарашада Монтерей халықаралық
зерттеулер институты мен Форд қорының демеушілігімен таратпау мәселелерін
зерттеушілердің Қазақстандық ассоциациясы басып шығарды. Аталған жинақта
Орталық Азияда ЯҚАА қүру жөнінде ресми ядролық державалардың үстанымы,
аймақтық қауіпсіздік қүрылымдарының қатынасы, ЯҚАА және Каспий теңізінің
қүқықтық мәртебесінің мәселесі қарастырылған.
Ядролық қару таратпау мәселелерін зерттейтін Қазақстандағы үкіметтік
емес үйымдардың бірі - таратпау мәселелерін зерттеушілердің Қазақстандық
ассоциациясы. Бүл үйым жаппай қырып-жоятын, соның ішінде ядролық қаруды
таратпау мәселелеріне арналған Орталык Азия өңіріндегі бірден бір
мамандандырылған басылым шығарып түрған болатын. Басылым беттерінде ядролық
қару таратпау саласындағы жетекші мамандарының ең өзекті тақырыптарға
арналған мақалалары, экспорттық бақылау жүйесі, осы саладағы Қазақстандық
және басқа да орта-азиялық республикалардың заңнамасы туралы мәліметтер,
Орталық Азия аймағындағы экспорттық бақылау жүйелерінің салыстырмалы
талдауға арналған мақалалар жарияланып отырды. Сондай-ақ бюллетенде
Қазақстандық бүқаралық ақпарат қүралдарында, қарастырылып отырған тақырыпқа
байланысты жарияланған мәліметтерге шолу жасалып, үзінділер беріліп түрған
болатын.
Қарастырып отырған тақырыпқа байланысты ізденуші ресейлік зерттеушілер
қатарында В.А. Орлов, А.В. Хлопков, И.А. Ахтамзян [48], И. Сафранчук [49],
P.M. Тимербаев [50] бар. Аталған авторлар негізінен ядролық қару таратпау
мәселелеріне, соның ішінде Орталық Азияда ядролық қарусыз аймақ қүру
мәселесіне қатысты Ресейдің ресми үстанымын зерттеумен шүғылданады. Ядролық
қару таратпау мен қарусыздану саласындағы осы елдің
9
сыртқы саясатын талдауға және АҚШ-мен өзара әрекеттестік түрғысынан
қарауға көбірек көңіл бөледі.
Қарусыздану және ядролық қару таратпау мәселелерін зерттеумен
айналысатын Ресейдегі беделді ұйымдардың бірі ~ Мәскеулік ПИР-Центрді
айтпауға болмайды. ПИР-Центр ұжымы әзірлеп шығарған екі томдық еңбекті
ерекше атап өту керек [51]. Кітаптың бірінші томында ядролық қаруды
таратпаумен байланысты мәселелердің барлық тұстары баяндалған. Жүмыста
ядролық қарудың жасалу тарихы, ядролық таратпаудың халықаралық тәртібінің
қалыптасуы мен халықаралық-құқықтық аспектілері, соның ішінде ЯҚАА-тар
жасау бойынша, оның төңірегіндегі дипломатиялық күрестің ерекшеліктерін
және жекелеген мемлекеттердің ядролық бағдарламалары мен ядролық саясатының
ерекшелігі егжей-тегжейлі баяндалған. Ал екінші томында ядролық қару
таратпау, аймақтық мәселелер, ядролық қарудан азат аймақтар, экспорттық
бақылау, МАГАТЭ кепілдіктері, ядролық саладағы Ресей заңнамасы бойынша
негізгі қүжаттар толық немесе қысқартылған түрінде берілген. Осы үйым
шығаратын журнал беттерінде де аз да болса біз зерттеп отырған мәселеге
қатысты ресейлік және шетелдік мамандардың мақалалары жарияланып түрады.
Мәскеулік Карнеги орталығы жаппай қырьш-жоятын қаруды таратпау
мәселелері жөнінде бірнеше кітапшалар шығарды. Солардың ішінде, халықаралық
бейбітшілік үшін Карнеги институты мен Монтерей халықаралық зерттеулер
инситуты бірлесіп шығарған баяндаманы айтуға болады [52] . Онда Ресей,
Қазақстан, Беларусь, Украина аумағындағы ядролық қарулар мен бөлшектенетін
материалдар жөнінде жақсы іріктелген фактологиялық мәліметтер берілген.
Жалпы айта кететін нәрсе, соңғы жылдары таратпау мәселелерін зерттеу
ісінде өзгеріс орын алды. Егер бірнеше жыл бүрын негізгі тақырып ядролық
қаруды жою болса, қазіргі уақытта ең маңыздысы- экспорттық бақылау және
онымен жанасатын ядролық материалдардың заңсыз айналымына қатысты
мәселелердің өзектілігі артты.
Осыған байланысты диссертациялық зерттеу тақырыбының жекелеген
мәселелері бойынша Орталық Азия республикалары ғалымдарының зерттеу
жүмыстары пайдаланылды. Олардың арасында А. Джураев [53], А.И. Исламов
(Тәжікстан), Т. Ормонбеков (Қырғызстан) [55], У. Норбаев (Өзбекстан) [55]
сынды зерттеушілерді атау қажет. Аталған авторлардың ізденістері негізінен
өз елдеріндегі ядролық қару таратпаудың, ядролық материалдарды физикалық
қорғау, есебін жүргізу, қадағалау және экспорттық бақылаудың үлттық жүйесін
қалыптастыру мен жетілдіру сияқты маңызды салаларындағы мәселелерді
зерттеуге арналған. Сондықтан, орталық-азиялық республикаларының авторлары
мәселенің қүқықтық жағына көп көңіл бөлген.
Қарастырып отырған тақырып бойынша ізденіп жүрген шетелдік
зерттеушілерден Д. Голдблат [56], Г. Гарднер [57], Пит де Клерк [58], У.
Поттер [59], С. Пэрриш [60] сияқты авторларды атап өту керек. Аталған
зерттеушілер ядролық қаруды таратпау тәртібінің қалыптасуы, қазіргі жағдайы
мен оны
10
нығайту келешегімен байланысты саяси және күкықтық мәселелерді, Орталық
Азиялық республикалар мен МАГАТЭ арасындағы ынтымақтастық мәселелерінің
техникалық аспектілеріне (атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану)
қысқаша шолу жасалған. Сондай-ақ аталған өңірде ядролық қарусыз аймақ
қалыптастыру үрдісінің қазіргі жайын және оның болашағын зерттеуге көңіл
бөлінген.
АҚШ үлттық академиясының ұлттық зерттеу кеңесі дайындаған көлемді
баяндамада жаңа тәуелсіз мемлекеттерде ядролық қаруды таратпау мәселесі
бойынша "Нанн-Лугар бағдарламасын" жүзеге асыру жүмыстарының тиімділігіне
баға берілген [61].
Диссертациялық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі.
Өзіндік түжырымдар жасалған, ядролық қару таратпау және қарусыздану,
халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне арналған ресейлік және шетелдік
зерттеулердің ғылыми теориялары жекелеген күрделі мәселелерді қарастыруда
жүмыстың теориялық-методологиялық негізін қүрады. Олар теориялық-
методологиялық жағынан іргелі концептуалдық зерттеулер больга табылады.
Диссертацияда шетелдік зерттеушілерден жоғарыда аталған Г. Гарднер, К.
Бус және С. Смит [62] сияқты америкалық авторлардың жекелеген түжырымдары
пайдаланылды. Жүмысты орындау барысында кеңестік замандағы танымал
зерттеушілер А.А. Рощин [63], В.Ф. Давыдов [64], еңбектеріндегі ғылыми
түжырымдары ескерілді. Аталған жүмыстардың барлығы дерлік бүгінгі таңда
ескірген идеологиялық дәйектемелеріне байланысты қабылдауға болмайтындығына
қарамастан, олар қарастырып отырған мәселені зерттеудің ғылыми тәсілдерін
қолдану түрғысында өз маңызын жоғалтқан жоқ. Ресейлік танымал
зерттеушілердің бірі П.А. Цыганковтың [65] қазіргі кездегі халықаралық
қатынастар теориясына арналған ізденістері, бір жағынан жүмыстың теориялық-
методологиялық негізі болып табылады. Екінші жағынан - халықаралық
қауіпсіздік, қарусыздану үрдістерінің бағыттарына ғылыми баға берілген.
Жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасу жағдайында аймақтық және ғаламдық
ядролық қауіпсіздік мәселелерінің ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру
айрықша маңызды. Халықаралық қауіпсіздіктің жаңа қүрылымын зерттей келе
ғалымдар аталған үрдістің теориялық аспектілерін қарастырып, тәжірибелік
шешімдер үсынған. Олар үсынған методологиялық тәсілдер тақырыпты зерттеуде
халықаралық қатынастар жүйесі, қауіпсіздік жүйесінің аймақтық қүрылымына
катысты жаңа анықтамалар, пайымдаулар мен бағыттарды ескеруге жәрдемдеседі.
Диссертация дайындау барысында автор, алға қойылған міндеттерді шешуге
ғылыми және объективті түрғыдан қарауға мүмкіндік беретін методологиялық
қағидаларды басшылыққа алды. Зерттеудің басты методологиялық негізіне
тарихи үстаным қағидасы алынды. Бүл қағида, XX ғасырдьщ орта шенінен бастау
алып, бүгінгі күнге дейін жалғасқан ядролық қаруды таратпау және
қарусызданудың күрделі мәселелерін, Орталық Азия аймағында ядролық
қарусыз аймақ қүру мәселесін зерттеуде және
11
халықаралық қатынастар жүйесіндегі осы өңірдің даму үрдісінен
туындайтын қазіргі қиьшшылықтардың себебін анықтауға негіз болды.
Орталық Азия өңірінің халықаралық қатынастардағы алып отырған орнын
көрсетуде объективтілік қағидасы қолданылды. Бұл қағида зерттеу жұмысының
тақырыбына қатысты тарихи оқиғалар мен қүбылыстарды барлық қарама-
қайшылықтарын, күрделілігін, көгщырлылығын ескере отырьш жан-жақты
қарастыруға мүмкіндік береді. Объективтілік түрғыдан қарастыру қағидасын
қолдану ядролық қаруды таратпау тәртібінің даму үрдістерін көрсетуге
жәрдемдеседі.
Проблемалық-хронологиялық тәсіл ядролық қару таратпау тәртібінің
қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбы пәнаралық сипатта болғандықтан, яғни тарих, саясаттану
және халықаралық қүқықпен шектесетіндіктен, жақын ғылымдардың жетістіктері
де осы еңбектің методологиялық негізін қүрады. Ядролық қарудан азат аймақ
қалыптастыру мәселесіне байланысты Орталық Азия республикаларының, сондай-
ақ, ресми ядролық мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаты мен үстанымдарын
анықтауда, тәуелсіз бес елдің жетекші державалармен саяси, мемлекетаралық
қатынастарын зерттеуде аталған тәсілдердің маңызы зор.
Орталық Азия республикаларының, соның ішінде Қазақстанның аймақты
ядролық қарудан азат өңірге айналдыру және жалпы қарусыздану мен ядролық
қаруды таратпау тәртібін нығайту үрдісінде алатын өзіндік орнын анықтауда
салыстырмалы-тарихи талдау әдісі қолданылды. Планетамыздың басқа
өңірлерінде күрылып, қазіргі уақытта қызмет етіп жатқан ядролық қарусыз
аймақтардьщ орталық-азиялық республикалар үшін тәжірибесін, тарихи
тағылымын ескеруде аталған қағиданың орны бөлек.
Мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдарды пайдалану барысында оларды
сыни түрғыдан талдау әдісі қолданылды. Әсіресе, кеңестік заманда жарық
көрген, анағүрлым бай фактологиялық материалдарды қамтитын, дегенмен
біржақты сүрыпталған қүжаттар жинағы мен ғалымдардьщ біржақты баяндалған
еңбектерін пайдалану кезінде бүл әдістің қолданыстық маңызы айырықша.
Мемлекетаралық қатынастарды зерттеуде негізінен деректік сипаттағы
мемлекет қайраткерлерінің сөздерін, баяндамаларын, сүхбаттарын, сонымен
бірге ресми қүжаттардың мазмүнын саралауда контент-анализ тәсілі
қолданылды.
Диссертациялық жүмыстың ғылыми жаңалығы. Ғылыми-тәжірибелік түрғыдан
алғанда, бүл жүмыс көрсетілген мерзім ішіндегі Орталық Азия
республикаларының осы өңірде ядролық қарусыз аймақ қальштастыру мәселесінің
барлық аспектілерін жүйелі түрде зерттеу талпынысы болып табылады. Бүл
мәселе күрделі де көпқырлы болып келеді. Оның ішінде саяси-дипломатиялық,
халықаралық-қүқықтық, экономикалық және әскери түстары кіреді. Аталған
аспектілердің әрқайсысы жеке-дара арнайы зерттеу тақырыбы бола алады.
Алайда Қазақстандық тарих ғылымында ядролық қаруды таратпау
12
мәселесінің осынау маңызды тұстарын арнайы қарастыратын, айтарлықтай
толыққанды зерттеулер жоқ. Сондықтан бүл мәселенің алғаш рет Қазақстандық
ғылымда кешенді және жүйелі түрде талдаудың өзі отандық тарихнаманың жаңа
бетін ашады.
Орталық Азия өңірінде ядролық қару таратпау, ядролық қарудан азат аймақ
қалыптастыру және қарусыздану мәселелеріне қатысты аймақ республикаларының
ресми үстанымдарының алғаш рет отандық тарихнамада қарастырылуы ғылыми
жаңалық болып табылады.
Зерттеу тақырыбына қатысты Қазақстанның, Орта Азия республикаларының
және ресми ядролық мемлекеттердің үстанымдарын анықтайтын, бүгінгі күнге
дейін қабылданған ресми қүжат, іс-қағаздарын қүрайтын мүрағат
материалдарына талдау жасай отырып, бірсыпырасын ғылыми айналымға алғаш рет
енгізу де жаңалық болып табылады.
Диссертациялық жүмысты келесі бір жаңалығы - Орталық Азия аймағында
ядролық қарусыз аймақ қүру шараларын жүзеге асыруға байланысты туындаған
мәселелерді шешу жолдарын, даму келешегін, оның орны мен рөлін анықтауға
бағытталған дербес, дәйекті қорытындылар мен түжырымдар, нақты қолдануға
болатын үсыныстар жасалған.
Диссертациялық жұмыстың қолданыстық маңызы. Зертгеу жүмысында жасалған
бірқатар практикалық үсыныстар ҚР-ның сыртқы саяси ведомствосының аймақтық
қауіпсіздік мәселелерімен шүғылданатын қызметкерлері ядролық қарусыз аймақ
қүру саласында одан арғы шараларын әзірлеу барысында пайдалануы мүмкін.
Сонымен бірге, зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми қорытындылар мен
нәтижелердің жекелеген бөлімдері тарих, халықаралық қатынастар, саясаттану,
аймақтану саласьшдағы мамандар үшін осы тақырыпқа байланысты ізденістерін
жалғастыруға жәрдемдеседі деп ойлаймыз.
Диссертация материалдарын республика жоғарғы оқу орындарында тарих,
халықаралық қатынастар, халықаралық қүқық, аймақтану, саясаттану
мамандықтары бойынша оқитын студенттерге "Орталық Азия аймағындағы
қауіпсіздік мәселелері", "Халықаралық қауіпсіздік және ядролық қаруды
таратпау мәселелері" атты арнайы курстарын қүрастыруда қосымша материал
ретінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
Орталық Азияда ядролық қаруды таратпау мәселесінің барлық аспектілерін
терең әрі жан-жақты зерттеу барысында жасалған төмендегідей негізгі
түжырымдар қорғауға үсынылады:
1. Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған уақытган бері ядролық қарусыздану
мен таратпау тәртібін нығайтуға бағытталған бірқатар нақты шараларды іске
асырды. Олар өз кезегінде еліміздің әлемдік қауымдастықтың ажырамас мүшесі
ретінде қалыптасуыньщ маңызды алғышарттарының бірі болды. Ядролық
қарусыздану мен таратпау ісіне ғаламдық көлемдегі үлес қосқан Қазақстан,
осы саладағы саясатын тиянақты жүргізіп келеді. Бірқатар халықаралық
келісім-шарттардың қатысушысы ретінде өз міндеттемелерін
13
орындай отырып, Қазақстан Орталық Азияда ЯҚАА күру идеясын колдайды
және ЯҚАА туралы шартқа қосылу- еліміздің үлттық қауіпсіздігін нығайтудың
қосымша тетігі.
2. Орталық Азия елдерінің ядролық қару таратпау саласында жүмсаған күш-
жігері дипломатиялық тәжірибені байытып, аталған мәселені шешу
тәсілдеріне белгілі-бір жаңалык енгізді. Сондықтан ядролық қарусыз аймақ
қүру арқылы ядролық қару таратпау тәртібін нығайту сияқты маңызды
мәселенің қазіргі жағдайын және сол бағыттағы бес республиканың жүргізіп
отырған саясатын зерттеудің тәжірибелік маңызы бар.
3. Орталық Азияда ЯҚАА қүру көрші елдердің саяси-экономикалық
салаларда ынтымақтасу ісінде жаңа сапалы деңгейге көтерілгендігін көрсетер
еді. Оған қатысушы елдер ядролық державалардың жаппай және толық
қарусыздану жөніндегі міндеттемелерін орындау туралы мәселені қойып,
қарусыздану мәселесін белгілі дәрежеде ғаламдық және аймақтық тәсілдерін
үштастыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп жалпы Азиядағы түрақтылықты
қолдауда Орталық Азияның стратегиялық маңыздылығына көңіл бөлініп,
ядролық қару таратпау тәртібін нығайтуға үлес қосылады.
4. ЯҚАА қүру жоспарын жүзеге асыру жөніндегі алда түрған міндеттердің
үлкен жауапкершілігі мен күрделілігі, оны орындау жүмыстарын айырықша
мүқият жүргізуді талап етеді. Бүл жүмыс осы саладағы әлем
елдерінің жинақтаған тәжірибесін ескере отырып біртіндеп атқарылу керек.
ЯҚАА жасау ісінде барлық елдердің, бірінші кезекте ядролық
елдер мен көрші мемлекеттердің қолдауы - табысқа жетудің елеулі
факторы екендігін ескеру қажет.
5. Орталық Азияда ЯҚАА қүру жөніндегі бастаманы жүзеге асыру ісі оңай
емес екендігі байқалды. Ддролық державаларды қоса алғанда, көпшілік елдер
ЯҚАА күру ісін жалпы қолдағанымен, қазіргі кезде атқарылып жатқан жүмыс,
жоба дәл қазіргі қалпында аса қызығушылык тудырмайтыны көрінді. Мәселе шарт
жобасын әзірлеу жүмысында емес, мәселе оның жоғары деңгейде шешу және
саяси ерік таныту қажеттігінде болса керек. Келіссөздер
үрдісін жандандыруға және ымыраға келу жолдарын іздестіруге бағытталған
жаңа күш-жігер қажет.
6. Бүгінде ядролық қаруды өндіру үшін қажет материалдарды қадағалау
шаралары жеткіліксіз болып түр, сондықтан мүндай қаруды иеленуге ұмтылыс
түрінде көрінген таралу қауіпі сақталуда. Ядролық
материалдардың бақылаусыз таралуы, алаңдаушылық тудырып отырған
"сенімсіз" елдерге немесе одан жаманы, лаңкестік топтардың қолына түсу,
әрі оның қолдануына алып келу мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды. Ядролық
қарудың тарап кету ықтималдығына Орталық Азия елдері жауапкершілікпен
қарап, ядролық материалдарды физикалық қорғау, есебін жүргізу мен
экспорттық бақылау саласында екіжақты және көпжақты ынтымақтастыққа
мүдделілік танытуда.
7. Орталық Азия елдерінің экономикасын дамыту бағыттарының бірі-
жоғары ғылыми технологияларды пайдалану арқылы өндіріс үрдісін жеделдету.
Осы мақсатта олар ғылыми- техникалық ақпарат алмасуға қолғабыс ететін
14
халықаралық шаруашылық байланыстарды кеңейтіп жатқандықтан, ядролық
және басқа да радиоактивті материалдарды экспорттық бақылаудың ұлттық
жүйесін жетілдіру үшін Орталық Азия елдерінің күш-жігері мен тәжірибесін
біріктіру қажет. Сонда ғана олардың ядролық қару таратпау саласындағы
саясаты шынында да нәтижелі болмақ.
8. Қазіргі уақытта Орталық Азия елдерінде экспорттық бақылау
міндеттерін шешу көбіне халықаралық үйымдардың қаржысына зәру. Олар Орталық
Азия елдеріне көмек көрсету арқылы экспорттық бақылау жөніндегі жүмыстарды
қолдап, жандандырып отырады. Ядролык қару таратпаудың маңызды тетігі -аймақ
елдері мен ядролық қару таратпау саласында маманданатын хальщаралық үйымдар
арасында ынтымақтастықты дамыту болып табылады.
Зерттеу жұмысыньщ сыннан өтуі. Диссертациялық жүмыстың негізгі
түжырымдары мен қорытындылары "Еуропалық Одақ және Орталық Азия:
халықаралық лаңкестікпен күрес тәсілдері" (Алматы, 2003), әл-Фараби
атындағы ҚазҮУ-ің 70 жылдығына арналған "Орталық Азия мен Қазақстан
ғаламдану жағдайында қазіргі кездегі халықаралық қатынастар жүйесінде"
(Алматы, 2004 жыл, ақпан), "Бекмаханов тағылымы - 2004" (Алматы, 2000 жыл,
мамыр) атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялардың материалдары
жинағында баяндамалар түрінде жарық көрді. "ҚазМУ хабаршысы" журналының
беттерінде зерттеу жүмысының тақырыбы бойынша бірнеше мақала жарияланды.
Сонымен бірге диссертациялық жүмыс әл-Фараби атындағы ҚазҮУ-де қызмет
ететін Диссертациялық кеңес жанындағы ғылыми-тәжірибелік семинарда (2005
жыл, ақпан) талқыланды. Ал 2005 жылы қыркүйек айында С. Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті жалпы тарих және халықаралық
қатынастар кафедрасында және әл-Фараби атындағы ҚазҮУ халықаралық
қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар және Қазақстан
Республикасының сыртқы саясаты кафедрасының мәжілістерінде талқыланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жүмысы кіріспеден, үш
бөлімнен және қорытындыдан түрады. Диссертациялық жүмыстың басында
қолданған белгілер мен қысқартулар тізімі, соңында пайдаланған әдебиеттер
тізімі берілген. Жүмыс көлемі - 130 бет.
15
1 ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ ТАРАТПАУ САЛАСЫНДАҒЫ САЯСАТҚА
ТАРИХИ ШОЛУ
1.1 XX ғасырдың екінші жартысындағы халықаралық қатынастардағы ядролық
қару таратпау және қарусыздану мәселесі.
Ядролық дәуір 1945 жылы АҚШ ядролық қаруды алғашқы мемлекет болып сынап
және оны ең бірінші больш қолданған алғашкы ел атанғанда басталды. АҚШ-ньщ
артынан КСРО шарасыздан 1949 жылы бірінші рет ядролық жарылғыш құрылғыны
сынады. 1952 жылы ядролық қаруды Ұлыбритания иеленді. 1960 жылы Франция
және 1964 жылы Қытай да қол жеткізді. Ядролық қаруды жасаумен қатар, бір
мезгілде ядролық соғысты болдырмау өткір мәселеге айналды. Ендігі жерде
ядролық қаруға едәуір күштірек бомба ретінде қарапайым қарауға болмайтын
еді, өйткені оны Жапонияға қарсы қолданудың ащы тәжірибесі жан түршіктірді.
Өткен ғасырдың ортасында, әдеттегі қарудың барлық жаңа түрлері сияқты
ядролық қару да дүние жүзіне тез тарап кететіндей көрінді. Аздап болса да
ғылым мен экономикасы дамыған көптеген мемлекеттер өз ядролық
бағдарламаларын әзірлеп, іске қоса бастады. Бірақ 1950 жылдардың ортасы мен
1960 жылдардың басына қарай жағдай өзгере бастады. Әлем елдерінде ядролық
қаруға шындық түрғысынан, тіпті сенімсіз көзқарас қалыптаса бастады. Оны
қолданудың қандай салдары болуы мүмкін екендігі анықталды. Адамзат ядролық
қарудың тьш жойқын күшіне байланысты оны әдеттегі әскери мақсатта (жер
жаулап алу, шектеулі саяси мақсатқа жету т.с.с.) іс жүзінде қолдануға
болмайтындығын жете түсінді. Одан бүрын ядролық қаруды жасауға жүмсалатын
қаржының көлемі шамадан тыс екендігіне көптеген мемлекеттердің көзі жетті.
Қоғамда жаппай антиядролық қозғалыс қанат жайды.
Ядролық қаруға кол жеткізіп үлгерген бір топ елдер жаңа ядролық
мемлекеттердің пайда болуына жол бермеуге негізінен дайын болатын. Оның
үстіне көптеген елдер белгілі бір кауіпсіздік кепілдіктерін берген жағдайда
ядролық қаруды алудан бас тартуға келісетіндіктерін жасырмады. Мүндай
жағдайда, ең әуелі олардың көршілері немесе ықтимал қарсыластары да ядролық
қарусыз болып қалатындығына кепілдік берілу керек болды.
Екінші жағынан, ядролық қаруды жасап үлгерген елдер не болғанда да
жақын болашақта өз арсеналдарын толық жоюға ниет танытпады. Олар толық және
жаппай ядролық қарусыздану ісін тек үзақ мерзімді максат екенін мәлімдеді.
Қырғи-қабақ соғыс жағдайында, КСРО мен АҚШ арасындағы саяси-идеологиялық
қайшылық және өзара сенімсіздік тым терең сипат алған жағдайда, екі ел
қолдарында бар ядролық арсеналдарын жоюға келісетіндіктеріне үміт артудьщ
өзі мүмкін емес еді. Сондықтан көптеген елдің ядролық қарусыз әлем жасау
арқылы ядролық басқыншылық қатерін болдырмау үмтылыстарын толық жүзеге
асыру қиындап кетті.
Көпшілік мемлекеттердің әскери ядролық бағдарламалары негізгі ресми
ядролық державалардың ядролық қаруына жауап ретінде пайда болған жоқ.
16
Мысалы, Израильдің бағдарламасы негізінен Таяу Шығыс аймағындағы
шиеленісті жағдайға орай, яғни араб елдері тарапынан "төңген қауіпке"
байланысты туындады. Ал Египетгің ядролық бағдарламасын қолға алуға өз
кезегінде Израиль жағынан төнетін қатер түрткі болды. Сондай-ақ 1950 жылы
Үлыбритания мен Францияның осы аймақтағы саясаттарына (1956 жылы бүл екі
елдің Суэц каналын өз бақылауына алу әрекетін еске түсірсек те жеткілікті
болар) қатысты алаңдаушылық ықпал етпей қоймады.
Әлемнің кейбір мемлекеттері ядролық қаруға және оны жеткізу қүралдарын
иеленуді өздерінің қорғаныс қабілетін нығайту және өзінің халықаралық
мәртебесін жоғарылату мүмкіндігі ретінде қарастырды.
Осы орайда басқа ядролық державалармен салыстырғанда Францияның ерекше
ұстанымын айта кету керек. Егер ағылшындықтар америкалықтардың, ал
қытайлықтар КСРО көмегімен ядролық қаруға қол жеткізсе, Франция тек өз
ресурстарына сүйенді. Франция НАТО-ның мүшесі бола отырып, оның эскери
стратегиясын да толық қолдады. 1961 жылға дейін АҚШ эскери доктринасының
негізі болып келген жаппай кек алу стратегиясы мэнісінде НАТО-ның да
ресми стратегиясы болып табылды. Ол өз кезегінде толық АҚШ ядролық элеуеті
негізінде құрылған еді. Бірақ 1960 жылдардың басына қарай НАТО-да жағдай
айтарлықтай өзгерді. Франция ұлылығын жаңғырту саясаты эскери салада
тэуелсіз қорғанысты қамтамасыз етуді көздеді. Бесінші республиканың бірінші
президенті Ш. де Голль елдің әскери-саяси бағытын айқындап, ядролық күштер
тәуелсіз болу керек жэне олар тек қана өз аумағын қорғау үшін ғана
пайдаланылу керек деген түжырым жасады [38, с. 241]. Генералдың пікірінше,
қорғаныс саласында, тіпті жалпы сыртқы саясатта шешім қабылдау еркіндігін
сақтау үшін Франция НАТО-ға кІрікпейтін өз ядролық күштерін қалыптастыру
қажет болды. Яғни ядролық қару иелену -Франция тэуелсіздігін жаңғыртудың
кепілі ретінде қарастырылды. Осы бағытты жалғастырып, 1966 жылға қарай
Франция НАТО-ның эскери қүрылымынан толық шықты. Сөйтіп, халықаралық
қатынастардың биполярлық жүйесі кезіндегі Францияның НАТО-да айырықша
үстанымда болды. Бірақ Францияның әскери доктринасы ядролық тежеу
доктринасына негізделіп қала берді.
Сөйтіп, 1960 жылдарға қарай қайшылықгы жағдай қалыптасты. Бір жағынан
бір топ елдерде ядролык қару бар екендігінің өзі оның таралуына себепші
болды, екінші жағынан - әлем елдерінің басым көпшілігі ядролық қарудың
таралуын алдын-алу мақсатында оған тыйым салуға мүдделі еді.
Үзакқа созылған ресми және бейресми келіссөздер нәтижесінде 1960
жылдары әлем елдері ымыраға келіп, ядролық қаруды таратпау туралы Шарт
әзірленді (ЯҚТШ). ЯҚТШ-қа сәйкес оған қол қою сәтіне қарай ядролық қару
жасап үлгерген бес мемлекет қана (АҚШ, КСРО, Үлыбритания, Франция және
Қытай) оны ресми түрде иеленуге қүқықтарын сақтады. Ал қалған
мемлекеттердің басым көпшілігі бүл қүқықтан ерікті түрде бас тартты.
Ресми ядролық бес елдің ерекшелігін жариясыз мойындауға айырбас ретінде
олар ЯҚТШ бойынша ядролық қарусыздануға міндеттеме алды. Алайда
17
бүл міндеттеме таратпау тәртібінің ең осал тұсы болып табылатынын айта
кету керек, себебі қарусыздану күрделі әрі ұзак үрдіс еді. Ол былай түрсын,
ядролық қарусызданудың аса қымбат шара екендігі тек 1980 жылдардың соңында
ғана белгілі болды. Өздерінің қарусыздану мұраттарына беріктігі туралы жар
салып жатса да ядролық державалар ядролық қаруларын аластауға асықпады.
Тіпті өздері үшін төтенше маңызы бар таратпау тәртібі кей-кейде қыл үстінде
түрғандай халге түссе дағы солай болды.
1945 жылы тамызда АҚШ ядролық қаруын Хиросима мен Нагасаки қалаларында
қолданғаннан кейін әлем елдері оның өте ауыр зардабын көріп ядролық қару-
жарақты шектеу және ядролық қуатқа бақылау орнату жөнінде көптеген
мемлекеттер үсыныс білдірді. 1940 жылдардың соңы мен 1950 жылдары ядролық
қаруды таратпау туралы ІЫартқа (ЯҚТШ) қол қойылғанға дейін қарусыздану
бағытында белгілі-бір қадам жасалған болатын. Бүл істе әсіресе Кеңестер
Одағы ядролық қаруға тез арада тыйым салып, оны жоюды талап етуде
табандылық танытты. Алайда, ең алғашқы келісімге қол жеткізу үшін 10 жылдан
астам уақыт өту керек болды. Аталған мәселе бойынша келіссөздерді бастаудың
алғашқы ниетін ядролық сынақтарға мораторий жариялау сәтіне (1958 жылы)
жатқызуға болады. Ал 1963 жылы 5 тамызда Мәскеуде КСРО, АҚШ және
Үлыбритания сыртқы істер министрлері ядролық қаруды атмосферада, су астында
және ғарышта сынауға тыйым салу туралы Шартқа қол қойды [13, с. 45]. Бүл
қүжат ядролық қаруды жетілдіру мүмкіндігін аз да болса шектеді.
Бүл бөлім 1960 жылдардың соңынан бастау алатын қарусыздану туралы
келіссөздердің негізгі кезеңдері мен нәтижелерін қарастыруға арналған.
Соның ішінде стратегиялық қару-жарақты шектеу жөніндегі екіжақты кеңес-
америкалық келіссөздердің тарихы баяндалған. Көптеген мамандардың
пікірінше, "нағыз" қарусыздануға нақ осы екіжақты келіссөздер арқасында қол
жеткізілді, өйткені ядролық қарудың қондырғыларын жою және оларды жетілдіру
бағдарламаларын жабу ісін нақ осы үлгіде талқылау оң нәтиже берді.
Ядролық қаруды таратпау мәселесінде негізгі халықаралық-қүқықтық қүжат
болып табылатын 1968 жылы 1 шілдеде қол қойылған ядролық қаруды таратпау
туралы Шартқа (ЯҚТШ) ядролық қаруы бар мемлекеттер мен ондай қаруы жоқ
елдердің арасындағы өзара уағдаластық нәтижесінде қол жеткізілді: яғни
соңғылардың ядролық қаруды иеленбеу туралы міндеттемелеріне айырбас ретінде
алғашқылары оларға ядролық куатты бейбіт мақсатта пайдалануға жағдай
жасауға және қолдағы қаруды толық және жаппай жою жөнінде уәде берді.
Ядролық қару-жарақгы қысқарту мен оны таратпау халықаралық тәртібінің
өзара байланыстылығы ЯҚТШ-тың VI, VII бабында, сондай-ак кіріспенің кейбір
тармақтарында анықталған. Мысалы шарттың VI бабында былай делінген: "Осы
Шарттың әрбір қатысушысы ізгі ниет рухында жақын болашақта ядролық
қарусыздану мен ядролық жанталаса қарулануды тоқтату бойынша нәтижелі
шаралар туралы, сондай-ақ қатаң және тиімді халықаралық бақылаудағы
жаппай және толық қарусыздану туралы шарт жөнінде
18
келіссөздер жүргізуге міндеттенеді" [15, с. 253]. Ядролық қаруы жоқ
елдердің пікірінше ЯҚТШ-на енгізілген осы міндеттеме қарусыздану үрдісін
жеделдету керек болды.
Свйтіп, өткен ғасырдың 60-шы жылдарының соңына қарай халықаралық
қатынастар жүйесінде мемлекетаралық шиеленісті бәсеңдетуге ықпал еткен
жағдай қалыптасты. "Қырғи-қабақ соғыс" жағдайында бейбітшіл, демократиялық
күштер халықаралық шиеленісті бәсеңдету мен қарусыздану жолында белсенді
күресті өрістетті. Ядролық соғыс қауіпін болдырмауға және үлттар мен жалпы
адамзат мүддесін козғайтын ғаламдық мәселелерді шешуде халықаралық
ынтымақтастықты орнатуға деген шынайы үміт пайда болды. Бүл үрдіс ядролық
қаруға бақылау орнату және оны шектеу туралы келісім-шарттардың бүтін бір
жүйесіне үласты.
Тарихта белгілі Кариб оқиғасынан кейін ядролық қаруға байланысты
келеңсіздіктерге жол бермеу және алдын-алу мақсатымен 1963 жылы төтенше
жағдайда пайдалану үшін Мәскеу мен Вашингтон арасында тікелей байланыс
желісін орнату жөніндегі уағдаластық туралы Меморандумға қол қойылды [13,
с. 487], ал 1971 жылы бекітілген КСРО-АҚШ тікелей байланыс желісін
жетілдіру жөніндегі шаралар туралы келісім алғашқы қүжатты қайта жаңғыртты
[12, с. 229-230]. Осы жылы екі ел арасында ядролық соғыстың шығу қауіпін
азайту бойынша шаралар туралы Келісім жасалды (дәл осындай келісімдерді
КСРО 1976 жылы шілдеде Франциямен, 1977 жылы қазанда ¥лыбританиямен
жасасты). Тараптар ядролық карудың кездейсоқ немесе рүқсатсыз қолдануына
қарсы өздерінің техникалық кепілдіктерін жетілдіруге және үлттық
аумақтарынан тыс абайсыз немесе сынау мақсатында әдейі үшырылған кез-келген
ракета туралы екінші жақты дереу хабарлауға міндеттенді [66].
1972 жылы 26 мамырда Мәскеуде жоғары дәрежелі кездесу кезінде қол
қойылып сол жылы 3 қазанда күшіне енген стратегиялық шабуыл қаруын шектеу
саласындағы кейбір шаралар туралы уақытша келісім (СҚШ-1) және ракетаға
қарсы қорғаныс жүйесін шектеу туралы шарт [16, с. 364] (РҚҚ туралы шарт)
аталмыш мәселе турасында толыққанды келіссөздердің нақты нәтижеге
жеткендігін көрсетті.
СҚШ туралы келісім бойынша жерге орнатылатын қүрлықаралық баллистикалық
ракеталардың (ҚБР) түрақты үшыру қондырғыларының және сүңгуір қайықтың
баллистикалық ракеталары бар сол кездегі сүңгуір қайықтардың жалпы саны
шектедді. КСРО үшін ҚБР-дың үшыру қондырғыларының (ҮҚ) саны 1398, СҚБР -
950-ге дейін; ал АҚШ үшін ҚБР-дың ҮҚ-ның саны 1000, СҚБР - 656-ға дейін
шектеу белгіленді [29, с. 185]. Екі жақтың ауыр бомбалаушылары (АБ) шартпен
қамтылмай қалды, себебі уағдаласушы тараптар қандай үшақтар шектелу керек
екендігі жөнінде келісімге келе алмады. АҚЩ-ның түсіндіруінше әңгіме тек
бір елдің аумағынан екінші елдің аумағына жете алатын АБ туралы болу керек,
ал КСРО болса мәселе "алғы шепте орналасқан қүралдар" дейтіндер, яғни
негізінен Батыс Еуропадағы америкалық әскери базалардан КСРО аумағына жете
алатын АҚШ
19
ұшақтары жөнінде болу керектігін дәлелдеуге тырысты. Авиациялық
құралдар келісім шеңберінен тыс қалуы себепті, КСРО баллистикалық
ракеталардың жоғарылау деңгейімен "есесін қайтарды" (АҚШ-ның стратегиялық
бомбалаушылар саны КСРО-мен салыстырғанда едәуір көбірек еді).
Ракетаға қарсы қорғаныс (РҚҚ) туралы шарт бойынша "тараптар теңізде,
әуеде, ғарышта және жерге орнатылатын жылжымалы РҚҚ жүйесін немесе оның
кұрамдас бөліктерін жасамауға, сынамауға және орналастырмауға міндеттенді"
[17, с. 86]; (сынақтарды тек келісілген полигондарда өткізуге рұқсат
етілді). КСРО мен АҚШ әрқайсысы РҚҚ жүйесін 2 ауданға (бірі астана,
екіншісі ракеталық базалардың бірінде) орналастырумен шектелуге келісті.
Соның өзінде әр ауданның радиусы 150 шақырымнан, ал ондағы ұшыру
қондырғылар саны 100-ден аспау керек. 1974 жылғы хаттама бойынша
уағдаласушы тараптар РҚҚ жүйесін екі ауданның біреуімен ғана шектелуге
келісті [17, с. 90]; (КСРО Мәскеу айналасында, ал АҚШ Солтүстік Дакотадағы
Гранд Форкс ракеталық базасының айналасында орналастыру қүқығын бекітті).
Бүл келісімдердің (СҚШ-1, РҚҚ туралы шарт) тарихи маңызы сонда, оларда
алғаш рет ядролық арсеналды одан әрі үлғайтудың қажетсіздігі мойындалды
және стратегиялық қаруды шектеу үрдісін бастап берді, сондай-ақ қарусыздану
міңдеттерін шешу тәсілдерінің қағидалары жасалды. Екі елдің РҚҚ жүйесін
радиусы 150 шақырымнан аспайтын ауданмен шектелуі қалған барлық үлттық
аумақты тиесілі қорғаныссыз қалдыратын еді. Сөйтіп стратегиялық шабуыл
қаруының мөлшерлі теңдігі (жауап соққы беру мүмкіндігінің сақталуы)
жағдайындағы тең қорғаныссыздық стратегиялық түрақтылықтың негізі болып
қызмет етті. Осыған байланысты РҚҚ туралы шарт ядролық қаруларды қысқарту
үрдісінің алғышарты болып есептеледі.
1973 жылы маусымда АҚШ пен КСРО арасында ядролық соғысты
болдырмау туралы келісімге қол қойылды [14, с. 27-28]. Екі ел
ядролық соғыс қауіпін жоюға үмтылуға және әскери қарсыластықты
тудыратын жағдайды болдырмауға міндеттенді. Олар уағдаласушы жақты
және оның одақтасын, сондай-ақ халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қатерге тігуі мүмкін жағдайда басқа да елдерді күшпен қорқыту немесе оны
қолданамыз деп қорқытудан бас тартуға келісті.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.