Қазақстандағы қор нарығы: даму перспективасы және экономикалық құқықтарының аспектілері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚОР НАРЫҒЫНДАҒЫ БИРЖАЛАР МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Нарықтық құрылымындағы қор нарықтарының ұғымы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бағалы қағаздар нарығына түсінік және оның ерекшелік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бағалы қағаздар мәні, маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногін мемлекеттік
реттеу маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстандағы қор нарығының жағдайын талдау ... ... ... ...
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ
ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ...
3.1 Қор нарығын реформалау қажеттілігі және дамыған елдер
тәжірибесін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары және
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚОР НАРЫҒЫНДАҒЫ БИРЖАЛАР МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Нарықтық құрылымындағы қор нарықтарының ұғымы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бағалы қағаздар нарығына түсінік және оның ерекшелік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бағалы қағаздар мәні, маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногін мемлекеттік
реттеу маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстандағы қор нарығының жағдайын талдау ... ... ... ...
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ
ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ...
3.1 Қор нарығын реформалау қажеттілігі және дамыған елдер
тәжірибесін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары және
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» халыққа Жолдауында: «Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді.» – деп айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына 28 ақпан 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауының бесінші бөлімінде жаңа кезеңнің негізгі міндеттері «Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз он басты міндетті шешуге тиіспіз.», - оның ішіндегі: «Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару» барысындағы міндетіміз «Біздің тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Оның дамуы халықты өз салымдарын бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартпайынша мүмкін емес.»
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: «Алтыншы бағыт – Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі», - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын «Бесіншіден, біз тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет», - деп атап ерекше міндеттеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» халыққа Жолдауында: «Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді.» – деп айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына 28 ақпан 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауының бесінші бөлімінде жаңа кезеңнің негізгі міндеттері «Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз он басты міндетті шешуге тиіспіз.», - оның ішіндегі: «Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару» барысындағы міндетіміз «Біздің тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Оның дамуы халықты өз салымдарын бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартпайынша мүмкін емес.»
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: «Алтыншы бағыт – Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі», - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын «Бесіншіден, біз тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет», - деп атап ерекше міндеттеді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына 28 ақпан 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауы // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007 ж.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына 11 қазан 1997 жылғы «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауы // Егемен Қазақстан, 12 қазан 1997ж.
3. Ф. Котлер Основы маркетинга: Пер. С. анг. М: “ Бизнес – книга” 2005ж
4. Лаврушин И. О. Деньги, кредит, банки. М.: “Финансы и статистика” 2004 г.
5. Жуков Е. Ф. Менеджмент и маркетинг в банках. М: “Банки и биржи, ЮНИТИ”, 1997 г.
6. Алтыбаев Б. А., Истаева А. А. Основы маркетинга: учебное пособие / Под редакцией д. э. н. Профессора Н. К. Мамырова - Алматы: Экономика, 2003
7. Маркова В. Д. Маркетинг услуг. М: “Финансы и статистика”, 2006 г.
8. Банки и банковские организаций в Республике Казахстан. Основные законодательные акты. По состоянию на 1 сентября 2006 года. Алматы 2006 г.
9. Севрук В. Т. Банковский маркетинг. М: “Дело ЛТД”, 2003г.
10. Кулагин В. Г. Маркетинг зарплатных пластиковых карт // Банки и бухгалтреия, 2007 г. №2
11. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 жылғы. – Алматы, 2008.
12. Балабанова И. Т. Банки и банковское дело. Санкт – Петербург: “Питер” 2001 г.
13. Сулейменов М.К. Право собственности в РК. – Алматы, 1998.
14. Четвериков В. Н. Маркетинг в непроизводственной сфере, 2005
15. Питре С. Роуз. Банковский менеджмент . М: “Дело”, 2006 г.
16. Сазанов С. Мнение / Банки Казахстана,2005 г. №2
17. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен // Банки Казахстана. 2008 г. №8
18. Райзберг Б.А.. Курс экономики: Учебник /Под ред.– ИНФРА-М, 2006.
19. Русанов Ю.Ю. Банковский менеджмент, Учебное пособие, М., 2006.
20. Основные итоги деятельности в 2006 году ОАО “ Народный банк Казахстана” // Казахстанская правда , 2007 г. 27 февраля
21. Информационно – сравнительная таблица ставок вознограждения банков РК // Банки Казахстана, 2007 г. №1
22. Иванова С. П. Банковский маркетинг. М: “Маркетинг”,2001г.
23. Абдильманова Ш. Некоторые аспекты формирования имиджа банков в Казахстана, 2006 г. №1-2
24. Уткин Э. А. Банковский маркетинг. М: “Инфра – М” 2005 г.
25. Ахмедов Н., Рубцов С. Оценка стратегических решений в банке // Маркетинг,2007г. №1
26. Вороненков Ю. Сохранить и приумножить // Экономика и жизнь, 2008 г. №34
27. Усоскин В. М. Современный коммерческий банк: управление и операций. М: “Все для вас”, 2007 г.
28. Устенов В.А. Управление инновационной деятельностью в процессе создания новой техники освоение производства новой продукции. – М: ГАУ. 2008.
29. Нусуповых А.“Проблемы НДС”//Деловая неделя № 40, 2000
30. Санто Б. Инновация как средство экономического развития: Пер. с венгер. – М: Прогресс. 2001.
31. Колупаев Н. “Эх, налоги – пыль, да туман…”// Вечерний Алматы №83, 29 апреля 2006
32. Миловилов Д. В. Современное банковское дело: опыт США. М:”Издательство МГУ”, 2008г.
33. Нацбанк информирует, разьясняет, комментирует // Казахстанская правда, 2008 г. 13 февраля
34. РR // PANORAMA, 2008 г. 28 марта
35. БанкЦентрКредит //, 2008 г. 14 марта
36. Илаев Е. Х. Банковский маркетинг и торговая марка // Вестник КазГУ , 2008г. №4
37. Басшиева А. Жарнаманың даму бағыты. ҚазЭУ Хабаршысы, 2008 ж. №3
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына 11 қазан 1997 жылғы «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауы // Егемен Қазақстан, 12 қазан 1997ж.
3. Ф. Котлер Основы маркетинга: Пер. С. анг. М: “ Бизнес – книга” 2005ж
4. Лаврушин И. О. Деньги, кредит, банки. М.: “Финансы и статистика” 2004 г.
5. Жуков Е. Ф. Менеджмент и маркетинг в банках. М: “Банки и биржи, ЮНИТИ”, 1997 г.
6. Алтыбаев Б. А., Истаева А. А. Основы маркетинга: учебное пособие / Под редакцией д. э. н. Профессора Н. К. Мамырова - Алматы: Экономика, 2003
7. Маркова В. Д. Маркетинг услуг. М: “Финансы и статистика”, 2006 г.
8. Банки и банковские организаций в Республике Казахстан. Основные законодательные акты. По состоянию на 1 сентября 2006 года. Алматы 2006 г.
9. Севрук В. Т. Банковский маркетинг. М: “Дело ЛТД”, 2003г.
10. Кулагин В. Г. Маркетинг зарплатных пластиковых карт // Банки и бухгалтреия, 2007 г. №2
11. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 жылғы. – Алматы, 2008.
12. Балабанова И. Т. Банки и банковское дело. Санкт – Петербург: “Питер” 2001 г.
13. Сулейменов М.К. Право собственности в РК. – Алматы, 1998.
14. Четвериков В. Н. Маркетинг в непроизводственной сфере, 2005
15. Питре С. Роуз. Банковский менеджмент . М: “Дело”, 2006 г.
16. Сазанов С. Мнение / Банки Казахстана,2005 г. №2
17. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен // Банки Казахстана. 2008 г. №8
18. Райзберг Б.А.. Курс экономики: Учебник /Под ред.– ИНФРА-М, 2006.
19. Русанов Ю.Ю. Банковский менеджмент, Учебное пособие, М., 2006.
20. Основные итоги деятельности в 2006 году ОАО “ Народный банк Казахстана” // Казахстанская правда , 2007 г. 27 февраля
21. Информационно – сравнительная таблица ставок вознограждения банков РК // Банки Казахстана, 2007 г. №1
22. Иванова С. П. Банковский маркетинг. М: “Маркетинг”,2001г.
23. Абдильманова Ш. Некоторые аспекты формирования имиджа банков в Казахстана, 2006 г. №1-2
24. Уткин Э. А. Банковский маркетинг. М: “Инфра – М” 2005 г.
25. Ахмедов Н., Рубцов С. Оценка стратегических решений в банке // Маркетинг,2007г. №1
26. Вороненков Ю. Сохранить и приумножить // Экономика и жизнь, 2008 г. №34
27. Усоскин В. М. Современный коммерческий банк: управление и операций. М: “Все для вас”, 2007 г.
28. Устенов В.А. Управление инновационной деятельностью в процессе создания новой техники освоение производства новой продукции. – М: ГАУ. 2008.
29. Нусуповых А.“Проблемы НДС”//Деловая неделя № 40, 2000
30. Санто Б. Инновация как средство экономического развития: Пер. с венгер. – М: Прогресс. 2001.
31. Колупаев Н. “Эх, налоги – пыль, да туман…”// Вечерний Алматы №83, 29 апреля 2006
32. Миловилов Д. В. Современное банковское дело: опыт США. М:”Издательство МГУ”, 2008г.
33. Нацбанк информирует, разьясняет, комментирует // Казахстанская правда, 2008 г. 13 февраля
34. РR // PANORAMA, 2008 г. 28 марта
35. БанкЦентрКредит //, 2008 г. 14 марта
36. Илаев Е. Х. Банковский маркетинг и торговая марка // Вестник КазГУ , 2008г. №4
37. Басшиева А. Жарнаманың даму бағыты. ҚазЭУ Хабаршысы, 2008 ж. №3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Экономика кафедрасы
Қазақстандағы қор нарығы: даму перспективасы және экономикалық құқықтарының
аспектілері
Орындаған: _________________________
Экономика қолы, күні
кафедрасының студенті
Ғылыми жетекші:
э.ғ.д., профессор _________________________
қолы, күні
Норма бақылаушы: __________________________
Доктор PhD қолы, күні
Кафедра меңгерушісі
қорғауға жіберді:
э.ғ.к., доцент _______________________ Бардоусов
О.В.
қолы, күні
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚОР НАРЫҒЫНДАҒЫ БИРЖАЛАР МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.1 Нарықтық құрылымындағы қор нарықтарының ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бағалы қағаздар нарығына түсінік және оның ерекшелік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бағалы қағаздар мәні, маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ...
2. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар ЖӘНЕ ҚОР нарығынЫҢ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногін мемлекеттік
реттеу маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстандағы қор нарығының жағдайын талдау ... ... ... ...
3.ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы бағалы
қағаздар ЖӘНЕ ҚОР нарығыНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ...
3.1 Қор нарығын реформалау қажеттілігі және дамыған елдер
тәжірибесін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары және
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы Жаңа Әлемдегі Жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке
қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-
қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық
сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің
атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да
жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік
іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық,
әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі
жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын
болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біздің салауатты экономикалық
өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне
және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. – деп
айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық
экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына 28 ақпан 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Жолдауының бесінші бөлімінде жаңа кезеңнің негізгі міндеттері Қазақстан
әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар
мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне
айналуы үшін біз он басты міндетті шешуге тиіспіз., - оның ішіндегі:
Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап
тұру емес, оның өсуін басқару барысындағы міндетіміз Біздің тиімді жұмыс
істейтін қор рыногын құруымыз керек. Оның дамуы халықты өз салымдарын
бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартпайынша мүмкін емес.
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: Алтыншы бағыт – Ырықтандыру
жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа
деңгейі, - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын Бесіншіден, біз
тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ
ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін
емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту
бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет, - деп атап ерекше міндеттеді.
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Президентіміз Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
атты халыққа Жолдауында: Қазақстанның банк жүйесі тарапынан экономиканың
келешегі зор секторларына нарықтық жағынан орнықты қолдау көрсетуі үшін
жағдай жасалуын және банктердің өңірлік экономикалық жобаларға, соның
ішінде мемлекеттік – жеке меншік әріптестік шеңберінде қатысуын бағалы
қағаздар нарығын күшейту қажет., – деп айтқандай, бағалы қағаздардың
біздің елімізде банктер мен басқа несиелік институттардың даму болашақтары
бойынша сұрақтары ерекше болып келеді.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан соң өз экономикасына, өз
заңына ие болды. Осымен байланысты бағалы қағаздар нарығын дамыту
қажетті болып табылады. Ал бағалы қағаздар нарығы қазір біздің елімізде
жаңа даму үстінде.
Статистикалық деректерге сүйене отырсақ Қазақстан қор биржасында (КАSE)
жасалған операциялар көлемі нарықтың барлық секторында 4425,3 миллион
долларға жетті,яғни 682,9 миллиард теңгеге 2011 жылдағы осы кезең кезіндегі
операциялар көлемімен 2012 жылғы операцияларды салыстырсақ олар долларлық
эквивалентте 1,39 есе өскен.
Әрине мұндай жағдай біздің қор нарығының жаңа даму үстінде екендігін
көрсетеді. Теориялық материалдарға сүйене отырып, және тәжірибе
материалдарды талдай отырып мен өзім бұрыннан бері мүдделі болып жүрген
тақырыбымды, яғни бағалы қағаздар нарығындағы банктердің рөлін осы
дипломдық жұмысымда толығырақ ашып қарастыруға тырыстым.
Әрине бағалы қағаздар нарығының банктерсіз қалыптасуы мүмкін емес.
Кез–келген елдің бағалы қағаздар нарығын немесе қор биржасын алып
қарастырсақ банктердің осы елдің бағалы қағаздар нарығында банктердің
алатын рөлі өте зор. Ал біздің елде осы бағалы қағаздар нарығында
банктердің алатын рөлі қаншалықты маңызды екендігін мен өзімнің дипломдық
жұмысымда ашып қарастыруға тырыстым.
Құрылымдық жағынан дипломдық жұмыс: кіріспе, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы бағалы
қағаздар нарығындағы банктердің іс - әрекетін анықтау және зерттеп талдау
болып табылады. Жұмыстың басты мақсатына жетуде келесі міндеттер
қарастырылды:
- Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы түсінік және
оның мемлекеттік реттелуі;
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы қызметтеріне
талдау;
- банктердің бағалы қағаздар нарығындағы даму перспективалары;
- банктердің бағалы қағаздар нарығына инвестициялары және қоржын
рейтингін дамыту мәселелері
Жұмыстың зерттеу пәні ретінде екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар
нарығындағы қаржылық қызметтері болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі ретінде екінші деңгейлі банктердің бағалы
қағаздар нарығындағы қаржылық жүйесі болып табылады.
Осы тақырыпты талдағанда мен негізгі үш тарауды қарастырдым. Бірінші
тарауда біз Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы
түсінікті және оның мемлекеттік реттелуін қарастырдық.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында банктердің бағалы қағаздар
нарығындағы жағдайына талдау жасадық. Үшінші тарауда банктердің бағалы
қағаздар нарығындағы даму перспективаларын қарастырдық.
1 ҚОР НАРЫҒЫНДАҒЫ БИРЖАЛАР МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық құрылымындағы қор нарықтарының ұғымы
мен мәні
Бағалы қағаздар нарығы екі негізгі нысанда болады: біріншілік нарық, онда
бағалы қағаздарды сатумен капиталды жұмылдыру өтеді, және екіншілік
нарық, онда бұрынғы айналысқа ақша шығарған бағалы қағаздар айналымда
болады және меншіктерді қайта болу жүреді. Тек қана қор қағаздарының аз
бөлігі, олардың біріншілікті орналасуынан соң, өзінің барлық болу
мерзімінде ұстаушы қоржынында қалады. Бағалы қағаздардың негізгі масасы
ертелі-кеш қайта сату үшін қор нарығына түседі. Бағалы қағаздар саудасы,
оларың бастапқы шығарушымен сатылғанынан соң,яғни олардың бірінші сатып
алушыдан келесісіне ығысуы, екеншілік нарығында өтеді. Ат үсті қараған
кезде қор инструменттерінің екеншілік айналымы таза алып-сатарлық операция
болып көрінеді, өйткені бұл айналым біріншілік нарығында бағалы қағаздар
шығарушының капиталдарына ештеңе қоспайды. Белгілі дәрежеде бұл дұрыс,
дегенмен екіншілік нарығы капиталды ұлттық шаруашылықтың ең тиімді саласына
бағыттаушы механизм жасайды,өйткені келемекті өндірістердің жоғары табысты
бағалы қағаздарының әйгілілігі оларды жаңа шығарылымдарға орналастыруға
мүмкіндік береді,яғни жаңа капиталдарды тартады[23. 82 б].
Екіншілік нарық екі бөлімнен тұрады: ұйымдастырылған нарық,бағалы
қағаздар нарығы жуйесінің ең тараған әлементімен –қор биржасымен
–көрсетіледі, және ұйымдастырылмаған нарық (биржа сыртындағы нарық),
операция субъектілері болып делдалдар,дилерлер, шығарушылар және
инвесторлар табылады. Биржалық нарық бағалы қағаздардың биржалардағы
айналымы мен көрінеді. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіптік әрекет “ҚР
бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы” заң негізінде жүзеге асады.
Бұл заң бағалы қағаздар меншіктенушілердің мүліктік құқығы мен мүддесін
қоргау масатында бағалы қағаздармен байланысты мәмілелерді тіркеуді іске
асыратын, бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының қызметін
реттейді.
ҚР осы заңының негізінде бағалы қағаздармен байланысты мәмілелерді
тіркеу, олардың тіркелген жерінде шығарушымен келесі қатысушыларының
бірімен жүзеге асады:
1. делдалмен –дилермен;
2. кастодимен;
3. орталық депозитаршімен немесе тіркеушімен.
Бағалы қағаздар нарығында кастодилердің қызметі, олардың атаулы иегер
функциясын орындауыменен қортындыланады. Ол келесідей функцияларды
орындайды:
1. бағалы қағаздармен байланысты мәміленің орындалуын бақылау;
2. тапсырыскерлердің ақша қаражаттарымен мәмілеге түсетін бағалы
қағаздар қоржыныңың сақталуын және есебін қамтамасыздандыру;
3. бағалы қағаздардың атаулы иегері ретіндегі қызметті жузеге асыру;
4. тапсырыскерлердің бағалы қағаздарының мәмілелері бойынша төлем
агенті функциясын орындау;
5. шартпен қарастырылған және ҚР заңдарына қойшы келмейтін басқада
қызметтер көрсету.
Кастодилік шарт жасау ұсынысы тапсырыскерден, кастодиде ақша
қаражатымен бағалы қағаздар бойынша есеп ашу жөнінде жазбахат нысандағы
өтінішпен түседі. Кастоди , тапсырыскерді оның бағалы қағаздары мен
мәмілеге қатысатын ақша қаражаттарының сақталуы және есебі бойынша қызмет
ережелерімен шарт жасаспастан бұрын таныстыруға міндетті.
Кастодилік шарт келесідей құрамда болуы керек:
1.кастоди мен тапсырыскер деректемелер;
2.шарттың мән-мағынасы;
3.тараптар құқығы мен міндеттері;
4.кастодидіің атаулы иегер ретінде өз кызметін орындауы туралы
мәліметтер;
5.тапсырыскер алдында кастодидін есеп беру нысаны мен кезеңділігі;
6.Шарт талаптарын бұзғаны үшін тараптардың жауапкершілігі.
Кастоди Қазақстан Республикасының Халық банкімен берілген бағалы
қағаздар мен ақша қаражатын сақтау туралы арнайы лицензиясы және
кастодилік қызметті орындауға лицензиясы болған жағдайда өз қызметін
орындауға құқығы болады.
Делдалдық шарт. Атаулы иелену туралы шарт жасасу ұссынысы
тапсырыскерден, делдал-дилерде бағалы қағаздар бойынша есеп ашуға жазба
хат нысанынадағы өтінішпен түседі. Делдал-дилер тапсырыскерді,оның атаулы
иегер ретіндегі атқаратын ретіндегі атқаратын қызметімен таныстыруға
міндетті. Шарт жасау кезінде шотқа тез арада қандайда құндылықты немесе
қағаздарды есепке жатқызу талап етілмейді.Делдал –дилерлер, уәкілетті
органдар берген, бағалы қағаздармен байланысты мәмілелерді ,тіркеу құқықты
делдалдық қызметін атқаруға болатыны туралы лицензиясы болған жағдайда
атаулы иегер бола алады [24. 67 б].
Делдалдық қызметті жүзеге асыруға лицензияны беру шарты мен
тәртібі,жәнеде оның әрекетін тоқтату және қайтарып алуды негіздеу
Қазакстан Республикасы заңдарымен орнықтырылады.
Делдал –дилердің құрылтайшылық шартына еңгізген барлық өзгертулері мен
толықтырмалары тіркеу үшін уәкілетті органдарға беріледі.
Орталық депозитарий бейкоммерциялық уйым болып табылады және акционерлік
қоғам нысанында құрылады. Орталық депозитариймен алынатын пайда, оған
қатысушылар арасында бөлінбейді және оның техникалық дамуына бағытталады.
Орталық депозитарийдің тапсырыскерлері болып –бағалы қағаздар нарығың
кәсіпқой қатысушылары- депонентер, бағалы қағаздардың атаулы иегерлері
болатын кастодилер мен делдал –дилерлер табылады. Орталық депозиратийдің
кастодилер мен делдал –дилерлерге қызмет көрсетуден бас тартуға құқығы жоқ.
Депозитарлық қызметті жүзеге асыру лицензиясын беру шарты мен тәртібі ,
және де әрекеттену рұқсату мен қайта алуды негіздеу Қазақстан
Республикасы заңдарымен белгіленеді.
Клинингілік қызмет Қазақстан Республикасы Халық Банкісі лицензиясы
негізінде және сәйкес жүргізіледі. Ақшалай есептеулер,депоненттер шотынан
ақша қаражататын есептен шығару және есептеуші есеп айырысу ұйымының
депозитарийлік тапсырмасы негізінде орындалады.
Бағалы қағаздар бойынша есептеулер орталық депозиратариймен дербес
жүргізіледі. Қысқаша, қор биржасын бағалы қағаздардың ұйымдастырылған
нарығы ретінде анықтауға болады.Классикалық қор, биржасы, бағалы
қағаздармен мәмілелер жасалынатын операциялық құжырасы бар үймереттен
тұрады.
Компьютерлік және ақпараттық технологиялар процесі электрондық
биржалардың пайда болуына әкелді. Электрондық биржа-бұл компания
терминалдары- биржа мүшелері қосылған компьютерлік желі. Терминалдарды сол
компаниялардың офистарына шығаруға болады. Бағалы қағаздардың барлығы
бірдей биржада айналымда болмайды. Оған тек қана шығарушылардың оның
талабына жауап беретін қағаздарды ғана жіберіледі. Қағидаға сай, бұл ірі ,
қаржылай мықты компаниялардың қағаздары болады. Жас және әлсіз
компаниялардың бағалы қағаздары биржадан тыс нарықта айналады[25. 81 б].
Әрбір биржа шығарушыларға өз талаптарының тізімін жасайды.
Сондықтан, солардың қатаңдығына тәуелді бір компанияның қағаздарына баға
белгілене алады, яғни бір немесе бірнеше биржалар айналымында болады.
Шығарушыны, оның күйінің биржа талаптарына сәйкестігін тексеруге
байланысты, “листинг” арнайы термині пайда болды. Листинг-бұл шығарушының
бағалы қағаздарын биржаның көшірме тізіміне енгізу тәртібі. Егер шығарушы
өз қағаздарының биржада бағалары белгіленгенін қаласа және ол қойылатын
талаптарға сэйкес болса,онда оның қағаздары биржадағы айналымға жіберіледі.
Егер ары қарай шығарушы оларды қанағаттандыра алмаса , онда оның
қағаздары көшірме тізімнен алынып тасталынады. Мұндай тәртіп делистинг деп
аталады. Қағида бойынша ,акционерлік қоғам (АҚ) оның акциялары биржа
айналымында болуына ұмтылады. Акцияларға биржада база белгілену
фактісінің өзі-ақ АҚ сенімділік деңгейін көрсетеді, өйткені ол биржа
мамандарының сараптамасынан өтеді. Басқада жағдайларыны теңдей болғанымен,
мүндай кәсіпорындарға жаңа акциялар шығару есебінен қаржыларды тарту
жеңіл, өйткені инвесторлар олардың жағдайы мен келешегі туралы тез қолға
тиетін биржадағы баға белгіленімі негізінде жорамалдайды.
Қазакстандық заңдарға сәйкес қор биржасы – бұл бейкоммерциялық ұйым.
Биржадағы сауданы тек оның мүшелері ғана жүргізе алады.
Биржалық мәліметтер жасасқысы келетін, басқа тұоғалар, делдалдар
ретіндегі биржа мүшелері арқылы әрекет жасауға міндетті.
Қор биржасы өткізілетін сауда өсаттықтың жариялылығы мен көпшіліктілігін
қамтамас етуге міндетті.
Биржа –бұл бағалы қағаздарға байланысты мәмілелер жасалынатын орын.
Сондықтан, бағалы қағаздардың өзі физикалық түрде биржада қатыспайды.
Биржада мәміле жасасқаннан соң сатып алушы мен сатушы өзара өз араларында
осы үшін нормативті құжаттармен белгіленген мезгілдерде өзара есептесу
жүргізеді.
Биржалық нарық алуан түрлі. Ол екі сегменттен тұрады:спотты және
мерзімді рыноктерден. Спотты рынокте бағалы қағаздардың бірмезгілдегі
жеткізілуі және ақы төленуі өтеді. Әрбіір елдің заңдары,өзара есептесуді
жүзеге асыру үшін, мәміле жасасу уақытынан бастап бірнеше күнді
контрагентке береді. Спотты рынокта пайда болған бағаны спотты немесе
кассалық баға деп атайды[26. 37 б].
Мерзімді рынок-бұл мерзімдік мәмілелер жасалынатын рынок.
Мерзімдік мәмілелер осындай мәмілелер жасалатын кезде ескертілетін
шарттарда, өзара шарт затын келешекте жеткізу туралы контрагенттер
арасындағы шартты көрсетеді. Нарықтың екі сегментіне сәйкес спотты және
мерзімді биржаларды бөлуге болады. Сонымен қатар тауар биржаларыда болады.
Атына сэйкес тауар биржасында тауарлар сатылады және сатып алынады.
Дегенмен, казіргі жағдайларда тауар биржаларында мерзімдік өзара шарттар
саудасыда жүргізіледі,оның шарттар саудасыда жүргізіледі,оның ішінде
негізінде бағалы қағаздар жататын өзара шарттарда бар.Сонымен, қор және
тауар биржаларының белгілі бір жақындасуы жүреді,өйткені біріншісінде де,
екіншісінде де бағалы қағаздарға мерзімдік өзара шарттары айналады.
өзінің ішкі ұйымдасуы бойынша биржа бірнеше мамандандырылған
бөлімдерден тұрады: валюталық, қорлық,тауарлық.
Соңдықтан биржаның ресми атауы, биржада айналымдағы бүкіл құралдар
жиынтығын барлық уақытта дәл көрсете алмайды.
Шығарушылар сипатына қарай қорнарығын мемлекеттік жәнне мемлекеттік емес
бағалы қағаздар рыногіне бөлуге болады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар
рыногі кәсіпкерлік сектор үшін қаржы ресурстарын шоғырландыруға
көмектеседі. Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногі екі маңызды мәселені
шешуге мүмкіндік амады. Біріншіден,мемлекетке мемлекеттік бюджет тапшығын
жұмылдыруға мүмкіндік береді. Екінші ден, ол экономикадағы қыска мерзімді
пайызды мөлшермлені реттеуші өріс болып табылады.
Яғни, қор нарығының бірінші функциясы, ұйымдар мақсаты үшін салымшылар
қаражатын шоғырландыру және шаруашылық қызметі масштабын кеңейтумен
қортындыланады. Екінші функция-ақпаратты. Ол, қор нарығындағы жағдайдың
салымшыларға экономикалық жағдаят туралы ақпаратты хабарлауымен және
оларға өз капиталын орналастыруға бағдар беруімен қортындыланады.
Бұл ақапарат бағалы қағаздардың бағамдық құнында берілді.
Биржаның жалпы басшылығын директорлар кеңесі орындайды. Ол өз қызметінде,
биржаны басқару ретің оның мүшелерінің құрамын,қабылдау шарттарын, биржалық
органдардың, қабылдау шарттарын, биржалық органдардың пайда болу тәртібі
мен функциясын анықтайтын,биржа жарғысын жетекшілікке алады.
Биржаны күнделікті басқару және оны әкімшілікті қадағалау үшін кеңес
президент пен вице президентті тағайындайды. Одан өзге биржаны барлық
тараптан қадағалауды оның мүшелерінен құралған комитеттер жүргізеді.
Мысалы, аудиторлық, биржалық индекстер бойынша, опциондар бойынша[27. 82
б].
Мүшелер қабылдаушы комитет биржаға мүшелікке қабылдау өтініштерін
қарайды. Төрелік комитеті биржа мүшелері жәнеде мүшелері мен олардың
тапсырыскерлері арасында пайда болатын мәселелерді қарайды, тыңдайды және
реттейді. Комитеттердән саны мен құрамы биржадан биржаға өзгеріп отырады,
бірақ олардың бірқатары міндетті түрде болады. Бұлөбиржа тізімміне
акцияларды енгізу өтініштерін қарайтын листинг бойынша комиссия немесе
комитет, сауда құжырасы тәртібі бойынша комитет, ол әкімшілікпен бірігіп
сауда режимін (сауда сессиясы) анықтайды және сауда құжырасындағы
қызметтер бойынша екежелердің сақталуын қадағалайды.
Сонымен қатар, “Биржа мушелерінің жақсы атағы күмэнділікке қойылатын”
барлық жағдайындағы комитет немесе баға белгілеу комиссиясы, ол тұрақты
түрде, биржалық (бағамдық) бюллетеньдердің арнайы шығарылымдарында сатылған
бағалы қағаздар санымен олардың бағамдары туралы мәліметтерді жариялайды.
Биржа –бұл бейкоммерциялық құрылым,сондықтан корпоративтік табыс
салығынан босатылады. Биржалық сауданы ұйымдастыруға жұмсалған шығынды жабу
үшін, биржа қатысушылардан бірқатар салықтар мен төленімдер алады. Бұл
сауда құжырасында жасалған мәмілеге , компанияның олардың акциясын биржа
тізіміне енгізуге салынатын салыққ; жаңа мүшелередің жылсайынғы жарнасы.
Осы жарналар биржа табысының негізгі баптарын құрайды.
Биржа сұраныс пен ұсыныс шоғыррлануын қамтамасыздандырады, бірақ ол
бағалы қағазсаткысы немесе сатып алғысы келетіндердің бәрін түгел
орналастыруға нақты күйі келмейді. Биржалық операциялар –делдалдар болады.
Олар биржада да ,оның сыртында да әрекеттесе алады ,өйткені барлық
қағаздарға биржада баға белгілене бермейді. Биржадан тыс рынокте, сұраныс
пен ұсыныстың шоғырлану функциясы нақты жүктелетін делдалдар шеңбірі
қалыптасады. Кеңістікте делдалдар жеке-дара , бірақ оларбір-бірімен қарым
–қатынасқа тұрақты түсетіндіктен.өзара байланысты біртұтас болады.
Жеке алынған қор мәмілесінде үш тарап әрекеттеседі – сатып алушы,сатушы,
делдал.үлгі,бастапқы сатысында өте қарапайым-бәр делдал сатушыны сатып
алушымен кездестіреді. Қор операцияларының масштабы өскен сайын екінші
үлгі пайда болады, делдал екеу: сатып алушы біреуіне бет бұрады, сатушы-
екіншісіне және дәл келу ықтималдығы төмен . Қор операциясының одан әрі
қарқындауында үшінші үлгі құрылады: енді делдалдарға көмек керек болады,
олардың арасында тағы да бір делдал пайда болады. Делдал екә түрлі әрекет
жасай алады. Біріншіден , өз есебінен, уақытша қағаз иеленуші болып және
сату мен сатып алу арасындағы бағам айырмасы ретінде табыс алады.
Американың қор рыногінде ондай делдалдарды дилерлер деп атайды. Екіншіден,
мәміле саласынан белгілі бір пайызына жұмыс істейді, яғни өз
тапсырыскерінен акцияларды сатып алу-сатуға тапсырма ала отырып,комиссиялық
сыйақы алады[28. 74 б].
Бірінші және екінші үлгіде делдал біріншісі немесе екіншісі ретінде
жұмыс жасай алады . Үшінші үлгіде еңбекті болу байқалады: орталық делдал
өз есебінен жұмыс істейді , ал екі қапталдағылар – комиссиялық
бастамада. Үшінші үлгі ұзақ уақыт, 80 жылдардың ортасына дейін Лондон
биржаларында болды, тіпті осы уақытқа дейін Нью-Йорктің қор биржасында
жұмыс істейді. Орталық делдал Лондонда джоббер деп, ал Нью-Йоркте маман
деп аталанды. Қаталдығы делдалдар екі жақтада делдал деп аталанды
өркендеген қөр нарығында делдалдық операцияларда бірдейлік жоқ-барлық үш
үлгіде қатар жүреді, әрқайсысының өзінде “қордың қуысы” бар. Айтайық,
тапсырыскерлері көп делдал, басқарларын саңамағанда, сатып алуға екі
тапсырыс алды дейік. Делдалға тек мәмілені ресімдеу қажет, ол жалғыз өзі-ақ
жасай алады, басқа делдалдардың көмегін керек етпейді.
өздігінен орындалатын тапсырыстар биржа тобырында пайда болуы мүмкін, бір
делдал ондағы бар ұсынысты хабарлайды, ал екіншісі қостайды – жұп сұраныс
(делдалдық екінші үлгі бойынша). Дегенмен, көптеген тапсырмалар шартты ...
дейін көтерілсе? Мұндай тапсырыстарды бірден орындауға болмайды . Осы
кезде тапсырмалар оған қаталдағы делдалдармен беріледі. Орталық делдалды
компьютер алмастыра алатын айтуымыз керек, жарым-жартылай қазірде жасалуда.
Екісатылы делдалдықты қажетсіну бірден қуралмайтындықтан, делдалға қандай
бастамамен жұмысты бастаған дұрыс - өз есебінен бе немесе делдал ретінде ме
деген мәселе туады. Тапсырыскерден қағаздарды сатып алуға немесе оған оны
сатуға дайын дилерлерің болғаны жақсы. Бірақ диллерге айналымға өз
қаражатын салуға және тәуекелге баруға тура келеді. Айтайық, ақша
жетіспеушілігін қарызбен алмасытуға болады, ал тәуекелдік проблемасын ол
шеше алмайды. Жағдайды дұрыс бағалай алмаған дилер, рынокты тепе-
теңсіздікке экеледі және егер алған несиені қайтармаса банкроттықтың
тізбекті реакциясына ұшырайды.
Өзінің тәжірибесіздігін және нарықтың жетілмегендігін мойындайтын дилер,
жоғары сақтың көрсетуге және тапсырыскерлерден бас тартуға ынғайберіп
тұрады.
Біздің биржаларға делдалдық қызмет көрсетуді дамытуда реттеу нормаларын
енгізетін стратегия қажет: диллердегі минимал капитал қанша болуы қажет, ол
алатын несиенің шегі қандай? Делдалдық және диллерлік қызметті лицензия
лау қажет, олардың есеп-қисабына стандарттар белгілеу керек. Әрине,
анықтау қажет: қай делдалға қөңіл аудару керектігіне. Алғашқы сатыда
дилерлік функцияны өзіне алуға дайын делдалдардың табылмауыда мүмкін.
Делдалдың орталыққа алдымен делдалды отырған дұрыс, бір уақытта оған қор
бағалыгының сұранысы мен ұсынысының шогырлануын қамтамасыздандыруға барынша
күш салғыза отырып. Біртіндеп делдалдың қайсысы өзіне дилер ролін алуға
дайын екені белгілі болады[28. 67 б].
Яғни, биржа – бұл делдалдар патшалығы, олар биржаның нағыз қожалары, оның
ішінде заңды да, биржа акционерлік қоғам ретінде уйымдастырылған болса.
Биржаның көпшілік құқықты институт ретінде де қурылуы мүмкін. Биржаны
акционерлік қоғам ретіндегі мекеме ету ынтагері, әрине биржалық құжарада
жұмыс істегісі келетіндер, олар бағалы қағаздың сатып алу – сату қызметін
инвесторларға қалдырады. Биржаның құрылтайшысы – бұл биржа мүшелері,
олардың шеңьері кеңейеді,егер құрылтайшылар акционерлік санын қосымша
қабылдауды қажет деп тапса. Қор биржасы пайдасыз акционерлік қоғам
статусында болады, яғни өз мүшелері арасында болу үшін табыс табуды мақсат
етпейді. Бір қарағанда ьұл түсініксіз құбылыс, бірақ шын мәнінде биржа
мушелері биржалық делдал ретінде жұмыс істеу арқылы табыс табады. Биржа
тапсырыскерлерінің қандайда бір саланы жалпы биржалық жинаққа төлеуі, содан
соң оны биржа мүшелері арасында бөлінуі қарастырылмайды; әйтпесе
түсіленәң қанағатсыз жұмыс істйтін, аз тапсырыс керлер тартатын, сонымен
қатар жалпы жинақтан өзіне қосымша төлем талап ететін мүшелері арасында
бөлінді басталуы мүмкін. Табыссыз статусы, биржа акционерлік қоғам
ретінде ешқандай табыс алмайды дегенді ккөрсетпейді. Алынған табыстар
құжыраны жайластыруға, үймеретті көркейтуге, байланыстыың қазіргі жүйесін
құруға, зерттеу жұмыстарын жүргізуге жұмсалады. Биржа мүшелері орынды
экономиканы сақтау үшін қажет етелетін қаржыға тең табыс алуға мудделі:
табыстың көтерілуі мүшелердің пайдасының қысқаруын немесе бағалы қағаздарды
сатып алу-сату қызметінің қымбаттағанын көрсетеді.
Қор нарығының жағдайы экономиканың дамуын тұрақтандыруда аса маңызды
роль айнайды. Қор нарығының күйреуі, яғни қысқа мерзімді уақытта бағалы
қағаздар құнысын бағамының қатты төмендеуі, экономикадағы дағдарыс пен
құлдырауды туғызады. Бұл бағалы қағаздар құнының түсуі салымшыларды
кедейлендіретінімен түсіндіріледі. Сонымен арқасында, ол өзінің тұтынуын
қысқартады. Тауарлар мен қызметке сұраныс төмендейді. Кәсіпорындарда
тауарлы-материалды қундылықтар қоры жиналды, олар өндірісті қысқарта
бастайды және жұмыскерлердә жқмыстан босатады,бұл тұтыну деңгейін одан эрі
төмендетеді. Одан өзге бағалы қағаздарың бағамдық құнының қулауы
кәсіпорындардың жаңа қағаздар шығарылымы есебінен қажетті қаражаттарды
шоғырландыру мүмкіндігін азайтады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығына түсінік және оның ерекшелік сипаты
Нарықтық экономика әр түрлі нарықтар жағдайын өзіне енгізеді. Сол
нарықтардың бірі қаржы нарығы болып табылады.
Қаржы нарығы – ақша қаражаттарын экономикаға қатысушылардың арасында
өзара бөлетін нарық болып табылады. Басқаша айтқанда оны экономиканың
жүрегі деп айта аламыз,қаржы нарығының көмегімен бос қаржы ресурстары бір
жерге жинақталып, оны тиімді қолдана алатын тұлғаларға бағыттайды. Қаржы
нарығының элементтері бағалы қағаздар нарығы немесе қор нарығы болып
табылады. Бағалы қағаздар нарығы – бұл несиелік қатынастарды дамытатын
және меншіктестікті бағалы қағаздар арқылы жүзеге асыратын нарық[1. 93
б].
Қаржы қаражаттарын бағалы қағаздар арқылы таратудың маңызы, ол бағалы
қағаздардың нарықта еркін айналу мүмкіншілігі болып табылады.Сондықтан, өз
қаржысын белгілі бір өндіріске бағалы қағаздар сатып алу арқылы салған
тұлға, өз қаражаттарын толық немесе белгілі бір бөлімін,бағалы
қағаздарды сату арқылы қайтара алады. Және осы кездегі оның іс- әрекеті
өндіріс рпоцесіне әсер етпейді себебі ақша кәсіпорыннан алынбайды.
Бағалы қағаздарды еркін сатып алу, сату мүмкінділігі, салымшы кез
келген шаруашылық жобаға қаражатын қанша уақытқа салам десе, сонша
уақытқа салуға еркіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және дамуы өндіріс және сауда
қызметінің даму себебінен оған қосымша қаражат тарту қажеттілігінен
туындайды. Өндіріс көлемінің өсуіне байланысты және, әрі қарай дамыту үшін
бір немесе бірнеше кәсіпкердің қаражаты жеткіліксіз болды.Сондықтан
көбірек тұлға-лардың қаржысын тарту қажет болды. ХIХ – шы ғасырдағы
теміржол салудың дамуы көптеген ақша қаражаттарын қажет етті. Осы кезеңде
бағалы қағаздар нарығы жақсы дами бастады.
Бағалы қағаздардың қаржы ресурстарын тарту құралы ретінде пайда болуы
белгілі дәрежеде шаруашылық қызметке байланысты тәуекел мәселесін шешуге
көмек береді. Егерде белгілі бір тұлға үлкен тәуекелге бел буса, онда ол
бағалы қағаздардың үлкен қоржынын сатып алады, ал керісінше жағдайда бір
немесе бірнеше бағалы қағаздарды сатып алумен шектеледі. Бағалы
қағаздардың мұндай қасиеті жаңа тауар өндіретін немесе жаңа қызмет
көрсететін кәсіпорындар үшін өте тиімді болып табылады.Себебі, мұндай
жағдайда банктен несие алу өте қиын мәселе болып табылады. Акциялар
шығару жаңа кәсіпорындардың, жаңа жобаларын қаржыландыруға мүмкіндік
береді.
Салымшылар үлкен тәуекелге барады, бірақ олжалы жағдайда олар үлкен
пайда табады. Мысалға IВМ кәсіпорыны да барында тәуекелі бар кәсіпорын
ретінде пайда болған[2. 64 б].
Ұдайы салымшылар санын өсіру үшін қағаздар шығарылуы мүмкін. Осының
нәтижесінде ақша қаражаттарының тарту көлемін ұлғайтуға болады.Осы
айтқандарымыздың барлығын қорытындылай отырып келесідей тұжырым айта
аламыз:
Қор нарығының бірінші қызметі салымшылардың қаражаттарын шаруашылық
қызметін көлемін ұлғайту үшін қолдану.
Екінші қызметі – ақпараттық, яғни ол экономиканың коньюнктурасы жайлы
ақпарат береді, және салымшыларға капиталдарын қайта салуы керектігі жайлы
ақпарат береді. Берілген ақпарат бағалы қағаздардың курстық бағасында
көрсетілген. Мысалы: белгілі бір кәсіпорынның акциясының бағасы өссе, онда
ол осы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің өсуін білдіреді және
керісінше. Және осындай жағдай қор нарығымен жалпы экономикаға тән.
Бағалы қағаздардың курстық бағасының төмендеуі экономиканың тоқырауын
білдіреді және керісінше. Бұл тәртіптің терістік жағдайлары да болады,
бірақ көп жағдайда қор нарығы экономика қозғалысының бағытын дұрыс
анықтайды. Бұған келесі жағдайлар дәлел бола алады.
Қазақстанның қор нарығының дамуы 1997 жылдың 2 – ші жартысында
байқалды. Дәл осы кезеңде сауда санының ең үлкен саны тіркелді, сауда
тізімінде Республиканың 13 компаниясының 24 акциясы орын алды және олардың
кейбіреулернің 20 миллиард теңгеден асып түсті. ”Қазақтелеком” Акционерлік
қоғамының акциясының курсы 1997 жылдың қыркүйек – қараша айларында 1200 –
1500 теңгені құрады, ал сату курсы 1400 - 1800 теңгеге тең болды[3. 35 б].
Бұл акцияларға инвестиция салғандар жақсы түсіндірілмейді, жалпы
Қазақстанның экономикасының төмендеуімен тү-сіндіріледі. Осылайша қор
нарығындағы жағдай экономиканың алдағы жағдайы жайлы мәлімет береді.
Мынадай кезектіліктің пайда болуы және қор нарығымен экономикалық
коньюнктураның байланысы келесіден туындайды, салымшылар белгілі бір
кәсіпорынның болашақ шаруашылық жағдайын талдау үшін әрдайым
мәліметтер жинап оларды талдайды. Егер алынған мәлімет оңтайлы болса,
олар қағаздарды сатып алады, ал керісінше болған жағдайда сатады.
Осының нәтижесінде бағалы қағаздардың курстық бағасы кәсіпорынның
шаруашылық жағдайының қорытындысы білінбей жатып өзгереді. Қор нарығының
жағдайы экономиканың тұрақты дамуына үлкен әсер етеді, бағалы қағаздардың
бағасының аз уақытта күрт түсуі, экономиканың тоқырауына әкеледі.
Салымшылар мұндай жағдайда әдетте өздерінің тұтыну қажеттіліктерін
азайтады, тауарлар мен қызметтерге сұраныс азаяды, кәсіпорындарда өткі-
зілмеген өнім жинала бастайды, олар өндірісті азайтып жұмыскерлер санын
қысқарта бастайды, ол тұтыну деңгейін одан әрі қысқарта түседі. Сонымен
қатар курстық бағаның төмендеуі жаңа бағалы қағаздар шығару арқылы қаражат
тарту мүмкіндігін азайта түседі.
Бағалы қағаздар нарығын ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша
нарығы – бұл нарықта қысқа мерзімді бағалы қағаздар айналысқа түседі. Егер
де қағаз нарықта бір жылға дейін айналса онда ол ақша нары-ғының құрамы
ретінде қарастырылады. Ақша нарығы шаруашылық субьек-тілердің қысқа
мерзімді қаржыландыруға қызмет етеді.
Капитал нарығы - бұл нарықта бағалы қағаздар немесе қағаздар мерзімсіз
бір жылдан айналыста болады. Капитал нарығы шаруашылық субьектілерді ұзақ
мерзімде қаржыландыру үшін қызмет етеді[4. 67 б].
Ұйымның құрылымы бойынша бағалы қағаздар нарығын екіге бөледі. Бірінші
және екінші нарық. Бірінші нарықта бағалы қағаздың алғашқы орналасуы
жүзеге асырылады. Кез – келген бағалы қағаз алғаш рет бірінші нарықта
қарастырылады. Осылайша “Бірінші нарық” термині жаңа шығарылған бағалы
қағаздарды сатуға жатады. Бірінші нарықта бағалы қағазды сату арқылы оны
шығарғандар өздеріне қажетті қаржы қаражаттарын алады, ол қағаздар бірінші
ұстаушылар қолына түседі. Осылайша, бірінші нарық функциясы жаңа капитал
тартудан тұрады.
Бағалы қағаздар заңды тұлға-лармен шығарылады. Бағалы қағаздарды
шығарушы тұлғалар эмитент - деп аталады, ал қағаздарды шығару эмиссия деп
аталады. Бағалы қағаздарға өз қаражатын салушы заңды немесе жеке тұлға
“инвестор” деп аталады. Қор нарығында қағазды сатып алушылардың
негізгілері заңды тұлғалар болып табылады, көбінесе банктер, сақтандыру
ұйымдары, инвестициялық, зейнетақы қорлары, өйткені көбінесе осылар үлкен
қаражат соммаларына ие.
Қор нарығында “институционалдық инвестор” термині бар, ол біреудің
активтеріне ие болатын мамандарға жатады, немесе тартылған қаражат арқылы
қаржылық активтерге ие кәсіпорындарды атайды. Алғашқы инвес-тор бағалы
қағазды сатып алғаннан соң ол оны басқа тұлғаларға қайта сатуға еркінді,
ал олар оны басқа салымшыларға сатуға ерікті. Бағалы қағазды алғашқы және
одан кейінгі қайта сату екінші нарықта жүзеге асады.
Бағалы қағаздардың айналысы жүзге асатын нарық екінші нарық деп
аталады. Бұл нарықта эмитент үшін қаржы ресурстарын тарту жүзеге
асырылмайды, тек қана келесі инвесторлар арасында ресурстардың қайта
бөлінуі байқалады. Екінші нарық қайта сату механизмі болып табылған-дықтан
инвесторларға қағаздарды еркін сату мүмкіндігін тудырады. Екінші нарық жоқ
болған жағдайда немесе дұрыс дамымаған жағдайда бағалы қағаздарды қайта
сату мүмкіндігі болмайтын еді, ол инвесторлардың
қағазды сатып алуға
мүддесіз болуына әкеледі. Мұның нәтижесінде қоғам ұтылыста болады, себебі
көп кәсіпорындар негізінен жаңа кәсіпорындар қажетті қаржы ресурстарын ала
алмайтын еді[8. 28 б].
Екінші нарық құрылымына биржалық және биржадан тыс нарықтарға кіреді.
Екінші нарықтың былай бөлінуі бағалы қағаздардың барлығы биржада айнала
алмайтынын дәлелдейді.Тарих бойынша алдымен биржадан тыс нарық пайда
болған, содан кейін бағалы қағазадар арқылы жасалатын операциялар көлемі
өсу нәтижесінде қор биржалары пайда болды. Алдында айтылғандай биржада
бағалы қағаздардың барлығы айнала алмайды. Әдетте мұндай жағдайды тұрақты
компаниялардың бағалы қағаздары айналысқа түсе алады.
Ал қаржылық жағдайы тұрақсыз жас компаниялардың бағалы қағаздары
биржадан тыс айналады. Әр компания өзінің бағалы қағаздарын биржада
айналдыруға тырысады, өйткені бағалы қағаздары биржада айналысқа түссе, ол
жағдай әдетте компанияның тұрақты екендігін дәлелдейді.
Эмитенттер бойынша қор нарығы мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы
қағаздар болып бөлінеді.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығы қаржы ресурстарын кәсіп-орындарға
жинауға әсерін тигізеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы екі негізгі мәселені шешуге
әсер етеді.
Мемлекет өзіне қажетті ақша ресурстарын жинап алады және мемлекеттік
бюджеттің дифицитін жабады.
Мемлекет экономикадағы пайыздық қойылымды реттейді, пайыздық қойылым
ақшаның бағасы болып табылады, сондықтан ақша ұсынысынан тәуелді
болады.
Егер, Ұлттық банк кәсіпкерлік белсенділікті пайыздық қойылымды төмендету
арқылы ынталандырам десе, онда ол мемлекеттік бағалы қағаз-дарды сатып ала
бастайды[9. 56 б].
Бұл жағдайда экономикаға қосымша ақша массасы түседі және пайыздық
қойылымы төмендейді. Егер ұлттық банк тез экономикалық өсімі инфляцияға
алып келеді деп есептесе, онда ол мемлекеттік бағалы қағаздарды сата
бастайды, ал ол пайыздық қойылымның өсуіне және кәсіпкерлік
белсенділіктің тұрақтануына әкеледі.
Мемлекет инвесторлар мен эмитенттердің қызметерін реттеп отырса, бағалы
қағаздар нарығы өз қызметтерін тиімді орындайтын еді. Мемлекеттік
реттеу келесі жолдармен жүзеге асырылады:
- Эмитенттер мен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларының қызметтеріне
міндетті талап қою арқылы;
- Шығарылған бағалы қағаздарды тіркеп және эмиссия талаптарының
орындалуына бақылау жүргізу арқылы;
- Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметін лицензиялау арқылы;
- Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуде, бағалы қағаздар бойынша
ұлттық комиссия негізгі роль атқарады.
Ол бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметіне бақылау жасайды
және мемлекеттік емес бағалы қағаздарды эмиссиялау стандарты-мен
анықтайды. Банктік және несиелік мекемелердің қызмет атқаруына бақылауды
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі атқарады.Бағалы қағаздар нарығына
қатысушылардың қызметін реттеуде қор нарығының өзіндік реттелетін ұйымдары
орын алады, олар Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары бойынша ұлттық
комиссия рұқсатымен құрылады. Бағалы қағаздар нарығы өз қызметін тиімді
атқара алады, егерде ол қаржылық махинациялармен, заңсыз бәсекелестіктен
қорғалса. Осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының қызметін жүзеге
асыруда мемлекеттік заң тарапына оған көптеген талаптар қойылады. Бірінші
бағалы қағаздарды шығару бойынша белгілі әдістер жүргізіледі. Қағаздар
шектелген немесе шектелмеген тұлғалар тізімдер арасында айнала алады.
Егерде шығару талабы бойынша бағалы қағаздарды шектеусіз тұлғалар арасында
берсе мұндай эмиссия ашық эмиссия деп аталады, егерде бағалы қағаздар
орналасуы шктеулі тұлғалар арасында болса мұндай эмиссия жабық эмиссия
деп аталады[11. 48 б].
Жабық немесе ашық эмиссия кезінде иеленушілердің саны 500 – ден астам
болған кезде және эмиссия көлемі 50000 минималды еңбек ақы көлемінен асса,
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша ұлттық эмиссиясында
тіркеуге алынуы тиіс.
Инвестор өзінің қағаздарын тіркеуге алынғаннан кейін сата алады. Ашық
эмиссия кезінде эмитент өзінің қаржылық жағдайы жайлы ақпарат беріп отыруы
қажет, және ол мерзімдік басылымға қаржылық жағдайын жазу керек, ол
баспаның тиражы 50000 экземплярдан аз болмауы керек. Жыл сайын эмитент
бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссияға бағалы қағаздар жағдайы жайлы
есеп беруі керек, сонымен қатар бағалы қағаздар иелеріне де егерде олар
талап етсе.
Екіншіден қызметтік ақпаратты қолдануына бақылау жүргізіледі. Қызметтік
ақпаратты білуші тұлғаларға оларды үшінші тұлғаларға жариялауға рұқсат
берілмейді. Қызметтік ақпаратқа ие тұлғаларға келесілер жатады:
- эмитентті және бағалы қағаздар нарығына қатысушылрады басқарушы
органның қызметтік тұлғалары;
- эмитенттің немесе бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың аудиторлары;
- көрсетілген ақпаратқа ие мемлекеттік органдардың қызметкерлері.
Үшіншіден бағалы қағаздар нарығандағы жарнамалық қызмет реттеледі. Бағалы
қағаздарды және төленген немесе есептелген табыстар туралы ақпараттар
жарнама болып табылады. Жарнамаға келесілерде тыйым салынады:
- эмитенттің қызметі және оның бағалы қағаздары туралы нақты емес ақпарат
беруге;
- болжамды табыс көлемін көрсетуге немесе кепілдік етуге;
- жарнаманы бәсекелестікке қолдануға;
- эмиссиондық бағалы қағаздарды тіркестірмей жатып алдын ала жарнамалауға
тиым салынады.
Төртіншіден белгілі жағдайларда бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
өздерінің бағалы қағаздармен жүргізетін опреациялары жайлы ақпарат
берулері керек, себебі бағалы қағаздар нарығында инвесторлар бір - бірімен
жалпы мүдде арқылы байланысты болып, басқа салымшыларға кері әсерлерін
тигізулері мүмкін. Сондықтан заң аффинирлендірілген тұлға түсінігін
енгізеді. Қазақстан Республикасының “Акционерлік қоғамдар” туралы заң
аффинирлендірілген тұлғаға 10% -дан астам акциясы бар тұлғаны жатқызады.
Заң талаптары бойынша акционерлік қоғамдар мұндай тұлғалар бойынша есеп
беріп отыруы қажет.
Бағалы қағаздар нарығы бойынша заң бұзушыларға заңмен сәйкес санкциялар
қолданылады[12. 123 б].
Қазақстан Республикасында отандық бағалы қағаздаар нарығын дамыту
бойынша мемлекет тарапынан мақсатты бағытталған саясат жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында 17.05.96 жылы бағалы қағаздар нарығын дамыту
бағдарламасы бойынша қаулы қабылданды. Бұл бағдарлама келесі негізгі
бағыттар бойынша жүзеге асырылды:
• Бағалы қағаздар нарығының заңдық базасының құрылуы;
• Институционалды инвесторлар жүйесінің құрылуы;
• Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құру;
• Бағаалы қағазадар нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру;
• Бухгалтерлік және қаржылық есеп беруді реформалау;
• Бағалы қағаздар нарығының өзіндік реттелуі;
• Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандарын дайындау жүйесі;
• Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін дамыту;
• Отандық бағалы қағаздар нарығын халықаралық қаржылық нарықтар жүйесіне
енгізуге алғышарттар жасау.
Бағалы қағаздар нарығының заңдық базасын құру бағыттрадың ішіндегі
негізгі бағыт болып табылады.
Қазіргі кезеңде бағалы қағаздар нарығының заңдық базалық инфра-
құрылымы құрылды. Ол өзіне Қазақстан Республикасының прези-дентінің және
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиясының
заңдық және нормативті құқықтық актілерін енгізеді. Бүгінгі таңда
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар туралы заңы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне және оған сәйкес қабылданған
нормативті құқықтық актілерден тұрады Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығын реттеуде негізгі іс - әрекетті келесі заңдар атқарады:
1997 жылдың 5 наурызында қабылданған “Бағалы қағаздар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы. 1997 жылдың 5 наурызында қабылданған “Бағалы
қағаздармен істелінген операцияларды тіркеу туралы заң” 1998 жылдың 10
шілдесінде қабылданған “Акционерлік қоғамдар туралы заң”, 1997 жылдың 5
наурызында қабылданған “бағалы қағаздар туралы заңы” Қазақстан
Республикасының заңында бағалы қағаздар нарығының обьектілері мен
субьектілері анықталған, сонымен қатар бағалы қағаздарды шығару және
орналастыру талаптары қойылған, бағалы қағаздармен сауда ұйымдастыру
және оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауды қарастырады. 1997 жылдың 5
наурызында қабылданған “Бағалы қағаздармен жүзеге асырылған операцияларды
тіркеу туралы” заңында бағалы қағаздармен жүзеге асырылған операцияларды
тіркеу бойынша және бағалы қағаздарға құқық меншігін дәлелдейтін
ұйымдардың іс – қызметтері анықталған. 1998 жылдың 10 шілдесінде
қабылданған “Акционерлік қоғамдар туралы” заңында Акционерлік қоғамды құру
тәртібі және олардың қызметі, сонымен қатар олардың бағалы қағаздарды
шығару тәртібі.
Көрсетілген заң актілерімен қатар Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздар нарығын реттеу көптеген нормативті құқықтық актілермен жүзеге
асырылады.
1.3. Бағалы қағаздар мәні,маңызы және түрлері
Бағалы қағаз деп – мүліктік құқыққа иелендіретін құжат түрін айтамыз.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздарының негізгі түрлерін
қарастырайық.
Облигация – бұл несие беруші мен несие алушының арасындағы
қарыздық қатынасты дәлелдейтін құжат болып табылады. Облигация екі
негізгі элементтен құралады[13. 67 б]:
- эмитенттің облигация ұстаушыға облигацияда көрсетілген мерзімде
қайтару міндеті;
- эмитенттің облигация ұстаушыға облигацияда көрсетілген сомманы
белгіленген мерзімде қайтару міндеті;
- эмитенттің облигация ұстаушысына пайыз түріндегі табысты төлеу
міндеті.
Акциямен облигация арасындағы айырмашылық келесіде, инвестор акцияны
сатып алған кезден бастап эмитент компаниясының иелерінің бірі болады.
Ал облигацияны сатып алған кезде инвестор эмитент компаниясына қарыз
беруші болады. [6,32б]
Сонымен қатар облигацияның айналу мерзімі шектеулі болады.
Облигациялар бірқатар белгілері бойынша келесідей болып бөлінеді:
Эмитентке байланысты:
- мемлекеттік;
- административті – территориялық;
- корпоративтік;
- шетелдік;
Төлеу мерзіміне байланысты облигациялар екі үлкен топқа бөлінеді.
Төлеу мерзімі белгіленген облигациялар:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді ;
- ұзақ мерзіміді;
Төлеу мерзімі белгіленбеген облигациялар:
- мерзімсіз;
- талап етілгенге дейінгі;
- мерзімін ұлғайта алатын;
Иелену тәртібіне байланысты облигациялар атаулы болады. Облигациялық
қарыз мақсатына байланысты облигациялар келесідей бөлінеді:
- қарапайым;
- мақсатты;
Орналастыру әдісі бойынша:
- еркін орналасатын облигациялық қарыздар;
- еріксіз түрде орналастырылатын қарыздар;
Қарыздарды қайтару түріне байланысты:
- ақшалық;
- натуралды;
Номиналды қайтару әдісіне байланысты:
- бір реттік;
- көп реттік;
Купондық табысты төлеу әдісіне байланысты:
- белгіленген купондық қойылым негізіндегі;
- малтушы купондық қойылым негізіндегі;
Айналым мінездемесі бойынша облигациялар келесідей бөлінеді:
- айырбасталатын;
- айырбасталмайтын;
Қамтамасыздандырылғанына байланысты:
- кепілдендірілген;
- кепілдендірілмеген;
Инвесторлардың салымдарының қорғалу дәрежесіне байланысты:
- сенімді облигациялар;
- макулатуралық облигациялар;
Осы аталғандарды қорытындылай келе отырып облигацияларды келесідей
мінездей аламыз:
- эмитенттің қарыздық міндеттемесі
- акционерлік қоғамдардың инвестицияларын қаржыландыру көздері
- азаматтармен ұйымдардың қаржыларын сақтау және олар бойынша
табыс алуы
Акция - бұл эмиссиондық бағалы қағаз, осы қағаз негізінде оның
иесі акционерлік қоғамның пайдасының бөлігін дивиденд ретінде
алады.
Акционерлік қоғам қарапайым және артықшылығы бар акциялар шығаруға
құқылы[14. 69б].
Акционерлік қоғам құрылтайшылары “ Алтын акция” шығара алады, ол акция
жарғылық капитал құруға қатыспайды және ол бойынша дивиденд алынбайды.
Ол акцияның иесі тек құрылтайшылар жиналысында шешім қабылдау кезінде
артықшылыққа ие болады.
Әдетте акция деп Акционерлік қоғамның құрылған кезіндегі бағалы
қағазды айтады. Сондықтан акция акционерлік қоғамның жарғылық
капиталына белгілі бір үлестің қосқандығын дәлелдейтін куәлік болып
табылады.
Акция шығаруға эмитентті келесі жағдайлар тартады:
Акционерлік қоғам инвесторларға акция сатып алуға жұмсалған
қаражаттарын қайтып беруге міндетті емес. Төлейтін дивиденд көлемі
табыстан тәуелсіз болады. Егер де аз табыс болған жағдайда акционерлік
қоғам дивидендті төлемей – ақ барлық табысты өндірісті дамытуға
жұмсалуы мүмкін. Акция келесідей қасиеттерге ие:
- Акция бұл меншік иелігі, яғни иесі акционерлік қоғамның иелерінің
бірі болып табылады;
- Акцияның мерзімі шектеусіз, яғни акционерлік қоғам бар болса, ақша
иесінің құқығында бола береді. Акцияға шектеулі жауапкершілік тән,
өйткені акционер Акционерлік қоғамның міндеттері бойынша жауап
бермейді. Сондықтан банкрот болған жағдайда инвестор акцияға салған
қаражатынан басқа қаражат жоғалтады. Акцияға біріктілік тән, олар бір
тұлға ретінде қарастырылады.
- Акция құжатты түрде немесе құжатсыз шарттарда жазылады түрде
шығарыла алады.
Иелену тәртібіне байланысты акциялар атаулы және көрсетушіге
бөлінеді.
Акционерлік қоғамның акциялары орналастырылған және жарияланған
болып бөлінеді. Орналастырылған акциялар деп, акционерлер сатып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Экономика кафедрасы
Қазақстандағы қор нарығы: даму перспективасы және экономикалық құқықтарының
аспектілері
Орындаған: _________________________
Экономика қолы, күні
кафедрасының студенті
Ғылыми жетекші:
э.ғ.д., профессор _________________________
қолы, күні
Норма бақылаушы: __________________________
Доктор PhD қолы, күні
Кафедра меңгерушісі
қорғауға жіберді:
э.ғ.к., доцент _______________________ Бардоусов
О.В.
қолы, күні
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚОР НАРЫҒЫНДАҒЫ БИРЖАЛАР МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.1 Нарықтық құрылымындағы қор нарықтарының ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бағалы қағаздар нарығына түсінік және оның ерекшелік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Бағалы қағаздар мәні, маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ...
2. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар ЖӘНЕ ҚОР нарығынЫҢ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногін мемлекеттік
реттеу маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстандағы қор нарығының жағдайын талдау ... ... ... ...
3.ҚАЗАҚСТАН Республикасындағы бағалы
қағаздар ЖӘНЕ ҚОР нарығыНЫҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ...
3.1 Қор нарығын реформалау қажеттілігі және дамыған елдер
тәжірибесін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары және
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы Жаңа Әлемдегі Жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке
қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-
қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық
сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің
атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да
жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік
іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық,
әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі
жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын
болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біздің салауатты экономикалық
өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне
және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. – деп
айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық
экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына 28 ақпан 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Жолдауының бесінші бөлімінде жаңа кезеңнің негізгі міндеттері Қазақстан
әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар
мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне
айналуы үшін біз он басты міндетті шешуге тиіспіз., - оның ішіндегі:
Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап
тұру емес, оның өсуін басқару барысындағы міндетіміз Біздің тиімді жұмыс
істейтін қор рыногын құруымыз керек. Оның дамуы халықты өз салымдарын
бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартпайынша мүмкін емес.
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: Алтыншы бағыт – Ырықтандыру
жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа
деңгейі, - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын Бесіншіден, біз
тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ
ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін
емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту
бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет, - деп атап ерекше міндеттеді.
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Президентіміз Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
атты халыққа Жолдауында: Қазақстанның банк жүйесі тарапынан экономиканың
келешегі зор секторларына нарықтық жағынан орнықты қолдау көрсетуі үшін
жағдай жасалуын және банктердің өңірлік экономикалық жобаларға, соның
ішінде мемлекеттік – жеке меншік әріптестік шеңберінде қатысуын бағалы
қағаздар нарығын күшейту қажет., – деп айтқандай, бағалы қағаздардың
біздің елімізде банктер мен басқа несиелік институттардың даму болашақтары
бойынша сұрақтары ерекше болып келеді.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан соң өз экономикасына, өз
заңына ие болды. Осымен байланысты бағалы қағаздар нарығын дамыту
қажетті болып табылады. Ал бағалы қағаздар нарығы қазір біздің елімізде
жаңа даму үстінде.
Статистикалық деректерге сүйене отырсақ Қазақстан қор биржасында (КАSE)
жасалған операциялар көлемі нарықтың барлық секторында 4425,3 миллион
долларға жетті,яғни 682,9 миллиард теңгеге 2011 жылдағы осы кезең кезіндегі
операциялар көлемімен 2012 жылғы операцияларды салыстырсақ олар долларлық
эквивалентте 1,39 есе өскен.
Әрине мұндай жағдай біздің қор нарығының жаңа даму үстінде екендігін
көрсетеді. Теориялық материалдарға сүйене отырып, және тәжірибе
материалдарды талдай отырып мен өзім бұрыннан бері мүдделі болып жүрген
тақырыбымды, яғни бағалы қағаздар нарығындағы банктердің рөлін осы
дипломдық жұмысымда толығырақ ашып қарастыруға тырыстым.
Әрине бағалы қағаздар нарығының банктерсіз қалыптасуы мүмкін емес.
Кез–келген елдің бағалы қағаздар нарығын немесе қор биржасын алып
қарастырсақ банктердің осы елдің бағалы қағаздар нарығында банктердің
алатын рөлі өте зор. Ал біздің елде осы бағалы қағаздар нарығында
банктердің алатын рөлі қаншалықты маңызды екендігін мен өзімнің дипломдық
жұмысымда ашып қарастыруға тырыстым.
Құрылымдық жағынан дипломдық жұмыс: кіріспе, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы бағалы
қағаздар нарығындағы банктердің іс - әрекетін анықтау және зерттеп талдау
болып табылады. Жұмыстың басты мақсатына жетуде келесі міндеттер
қарастырылды:
- Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы түсінік және
оның мемлекеттік реттелуі;
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы қызметтеріне
талдау;
- банктердің бағалы қағаздар нарығындағы даму перспективалары;
- банктердің бағалы қағаздар нарығына инвестициялары және қоржын
рейтингін дамыту мәселелері
Жұмыстың зерттеу пәні ретінде екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар
нарығындағы қаржылық қызметтері болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі ретінде екінші деңгейлі банктердің бағалы
қағаздар нарығындағы қаржылық жүйесі болып табылады.
Осы тақырыпты талдағанда мен негізгі үш тарауды қарастырдым. Бірінші
тарауда біз Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы
түсінікті және оның мемлекеттік реттелуін қарастырдық.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында банктердің бағалы қағаздар
нарығындағы жағдайына талдау жасадық. Үшінші тарауда банктердің бағалы
қағаздар нарығындағы даму перспективаларын қарастырдық.
1 ҚОР НАРЫҒЫНДАҒЫ БИРЖАЛАР МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық құрылымындағы қор нарықтарының ұғымы
мен мәні
Бағалы қағаздар нарығы екі негізгі нысанда болады: біріншілік нарық, онда
бағалы қағаздарды сатумен капиталды жұмылдыру өтеді, және екіншілік
нарық, онда бұрынғы айналысқа ақша шығарған бағалы қағаздар айналымда
болады және меншіктерді қайта болу жүреді. Тек қана қор қағаздарының аз
бөлігі, олардың біріншілікті орналасуынан соң, өзінің барлық болу
мерзімінде ұстаушы қоржынында қалады. Бағалы қағаздардың негізгі масасы
ертелі-кеш қайта сату үшін қор нарығына түседі. Бағалы қағаздар саудасы,
оларың бастапқы шығарушымен сатылғанынан соң,яғни олардың бірінші сатып
алушыдан келесісіне ығысуы, екеншілік нарығында өтеді. Ат үсті қараған
кезде қор инструменттерінің екеншілік айналымы таза алып-сатарлық операция
болып көрінеді, өйткені бұл айналым біріншілік нарығында бағалы қағаздар
шығарушының капиталдарына ештеңе қоспайды. Белгілі дәрежеде бұл дұрыс,
дегенмен екіншілік нарығы капиталды ұлттық шаруашылықтың ең тиімді саласына
бағыттаушы механизм жасайды,өйткені келемекті өндірістердің жоғары табысты
бағалы қағаздарының әйгілілігі оларды жаңа шығарылымдарға орналастыруға
мүмкіндік береді,яғни жаңа капиталдарды тартады[23. 82 б].
Екіншілік нарық екі бөлімнен тұрады: ұйымдастырылған нарық,бағалы
қағаздар нарығы жуйесінің ең тараған әлементімен –қор биржасымен
–көрсетіледі, және ұйымдастырылмаған нарық (биржа сыртындағы нарық),
операция субъектілері болып делдалдар,дилерлер, шығарушылар және
инвесторлар табылады. Биржалық нарық бағалы қағаздардың биржалардағы
айналымы мен көрінеді. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіптік әрекет “ҚР
бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы” заң негізінде жүзеге асады.
Бұл заң бағалы қағаздар меншіктенушілердің мүліктік құқығы мен мүддесін
қоргау масатында бағалы қағаздармен байланысты мәмілелерді тіркеуді іске
асыратын, бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының қызметін
реттейді.
ҚР осы заңының негізінде бағалы қағаздармен байланысты мәмілелерді
тіркеу, олардың тіркелген жерінде шығарушымен келесі қатысушыларының
бірімен жүзеге асады:
1. делдалмен –дилермен;
2. кастодимен;
3. орталық депозитаршімен немесе тіркеушімен.
Бағалы қағаздар нарығында кастодилердің қызметі, олардың атаулы иегер
функциясын орындауыменен қортындыланады. Ол келесідей функцияларды
орындайды:
1. бағалы қағаздармен байланысты мәміленің орындалуын бақылау;
2. тапсырыскерлердің ақша қаражаттарымен мәмілеге түсетін бағалы
қағаздар қоржыныңың сақталуын және есебін қамтамасыздандыру;
3. бағалы қағаздардың атаулы иегері ретіндегі қызметті жузеге асыру;
4. тапсырыскерлердің бағалы қағаздарының мәмілелері бойынша төлем
агенті функциясын орындау;
5. шартпен қарастырылған және ҚР заңдарына қойшы келмейтін басқада
қызметтер көрсету.
Кастодилік шарт жасау ұсынысы тапсырыскерден, кастодиде ақша
қаражатымен бағалы қағаздар бойынша есеп ашу жөнінде жазбахат нысандағы
өтінішпен түседі. Кастоди , тапсырыскерді оның бағалы қағаздары мен
мәмілеге қатысатын ақша қаражаттарының сақталуы және есебі бойынша қызмет
ережелерімен шарт жасаспастан бұрын таныстыруға міндетті.
Кастодилік шарт келесідей құрамда болуы керек:
1.кастоди мен тапсырыскер деректемелер;
2.шарттың мән-мағынасы;
3.тараптар құқығы мен міндеттері;
4.кастодидіің атаулы иегер ретінде өз кызметін орындауы туралы
мәліметтер;
5.тапсырыскер алдында кастодидін есеп беру нысаны мен кезеңділігі;
6.Шарт талаптарын бұзғаны үшін тараптардың жауапкершілігі.
Кастоди Қазақстан Республикасының Халық банкімен берілген бағалы
қағаздар мен ақша қаражатын сақтау туралы арнайы лицензиясы және
кастодилік қызметті орындауға лицензиясы болған жағдайда өз қызметін
орындауға құқығы болады.
Делдалдық шарт. Атаулы иелену туралы шарт жасасу ұссынысы
тапсырыскерден, делдал-дилерде бағалы қағаздар бойынша есеп ашуға жазба
хат нысанынадағы өтінішпен түседі. Делдал-дилер тапсырыскерді,оның атаулы
иегер ретіндегі атқаратын ретіндегі атқаратын қызметімен таныстыруға
міндетті. Шарт жасау кезінде шотқа тез арада қандайда құндылықты немесе
қағаздарды есепке жатқызу талап етілмейді.Делдал –дилерлер, уәкілетті
органдар берген, бағалы қағаздармен байланысты мәмілелерді ,тіркеу құқықты
делдалдық қызметін атқаруға болатыны туралы лицензиясы болған жағдайда
атаулы иегер бола алады [24. 67 б].
Делдалдық қызметті жүзеге асыруға лицензияны беру шарты мен
тәртібі,жәнеде оның әрекетін тоқтату және қайтарып алуды негіздеу
Қазакстан Республикасы заңдарымен орнықтырылады.
Делдал –дилердің құрылтайшылық шартына еңгізген барлық өзгертулері мен
толықтырмалары тіркеу үшін уәкілетті органдарға беріледі.
Орталық депозитарий бейкоммерциялық уйым болып табылады және акционерлік
қоғам нысанында құрылады. Орталық депозитариймен алынатын пайда, оған
қатысушылар арасында бөлінбейді және оның техникалық дамуына бағытталады.
Орталық депозитарийдің тапсырыскерлері болып –бағалы қағаздар нарығың
кәсіпқой қатысушылары- депонентер, бағалы қағаздардың атаулы иегерлері
болатын кастодилер мен делдал –дилерлер табылады. Орталық депозиратийдің
кастодилер мен делдал –дилерлерге қызмет көрсетуден бас тартуға құқығы жоқ.
Депозитарлық қызметті жүзеге асыру лицензиясын беру шарты мен тәртібі ,
және де әрекеттену рұқсату мен қайта алуды негіздеу Қазақстан
Республикасы заңдарымен белгіленеді.
Клинингілік қызмет Қазақстан Республикасы Халық Банкісі лицензиясы
негізінде және сәйкес жүргізіледі. Ақшалай есептеулер,депоненттер шотынан
ақша қаражататын есептен шығару және есептеуші есеп айырысу ұйымының
депозитарийлік тапсырмасы негізінде орындалады.
Бағалы қағаздар бойынша есептеулер орталық депозиратариймен дербес
жүргізіледі. Қысқаша, қор биржасын бағалы қағаздардың ұйымдастырылған
нарығы ретінде анықтауға болады.Классикалық қор, биржасы, бағалы
қағаздармен мәмілелер жасалынатын операциялық құжырасы бар үймереттен
тұрады.
Компьютерлік және ақпараттық технологиялар процесі электрондық
биржалардың пайда болуына әкелді. Электрондық биржа-бұл компания
терминалдары- биржа мүшелері қосылған компьютерлік желі. Терминалдарды сол
компаниялардың офистарына шығаруға болады. Бағалы қағаздардың барлығы
бірдей биржада айналымда болмайды. Оған тек қана шығарушылардың оның
талабына жауап беретін қағаздарды ғана жіберіледі. Қағидаға сай, бұл ірі ,
қаржылай мықты компаниялардың қағаздары болады. Жас және әлсіз
компаниялардың бағалы қағаздары биржадан тыс нарықта айналады[25. 81 б].
Әрбір биржа шығарушыларға өз талаптарының тізімін жасайды.
Сондықтан, солардың қатаңдығына тәуелді бір компанияның қағаздарына баға
белгілене алады, яғни бір немесе бірнеше биржалар айналымында болады.
Шығарушыны, оның күйінің биржа талаптарына сәйкестігін тексеруге
байланысты, “листинг” арнайы термині пайда болды. Листинг-бұл шығарушының
бағалы қағаздарын биржаның көшірме тізіміне енгізу тәртібі. Егер шығарушы
өз қағаздарының биржада бағалары белгіленгенін қаласа және ол қойылатын
талаптарға сэйкес болса,онда оның қағаздары биржадағы айналымға жіберіледі.
Егер ары қарай шығарушы оларды қанағаттандыра алмаса , онда оның
қағаздары көшірме тізімнен алынып тасталынады. Мұндай тәртіп делистинг деп
аталады. Қағида бойынша ,акционерлік қоғам (АҚ) оның акциялары биржа
айналымында болуына ұмтылады. Акцияларға биржада база белгілену
фактісінің өзі-ақ АҚ сенімділік деңгейін көрсетеді, өйткені ол биржа
мамандарының сараптамасынан өтеді. Басқада жағдайларыны теңдей болғанымен,
мүндай кәсіпорындарға жаңа акциялар шығару есебінен қаржыларды тарту
жеңіл, өйткені инвесторлар олардың жағдайы мен келешегі туралы тез қолға
тиетін биржадағы баға белгіленімі негізінде жорамалдайды.
Қазакстандық заңдарға сәйкес қор биржасы – бұл бейкоммерциялық ұйым.
Биржадағы сауданы тек оның мүшелері ғана жүргізе алады.
Биржалық мәліметтер жасасқысы келетін, басқа тұоғалар, делдалдар
ретіндегі биржа мүшелері арқылы әрекет жасауға міндетті.
Қор биржасы өткізілетін сауда өсаттықтың жариялылығы мен көпшіліктілігін
қамтамас етуге міндетті.
Биржа –бұл бағалы қағаздарға байланысты мәмілелер жасалынатын орын.
Сондықтан, бағалы қағаздардың өзі физикалық түрде биржада қатыспайды.
Биржада мәміле жасасқаннан соң сатып алушы мен сатушы өзара өз араларында
осы үшін нормативті құжаттармен белгіленген мезгілдерде өзара есептесу
жүргізеді.
Биржалық нарық алуан түрлі. Ол екі сегменттен тұрады:спотты және
мерзімді рыноктерден. Спотты рынокте бағалы қағаздардың бірмезгілдегі
жеткізілуі және ақы төленуі өтеді. Әрбіір елдің заңдары,өзара есептесуді
жүзеге асыру үшін, мәміле жасасу уақытынан бастап бірнеше күнді
контрагентке береді. Спотты рынокта пайда болған бағаны спотты немесе
кассалық баға деп атайды[26. 37 б].
Мерзімді рынок-бұл мерзімдік мәмілелер жасалынатын рынок.
Мерзімдік мәмілелер осындай мәмілелер жасалатын кезде ескертілетін
шарттарда, өзара шарт затын келешекте жеткізу туралы контрагенттер
арасындағы шартты көрсетеді. Нарықтың екі сегментіне сәйкес спотты және
мерзімді биржаларды бөлуге болады. Сонымен қатар тауар биржаларыда болады.
Атына сэйкес тауар биржасында тауарлар сатылады және сатып алынады.
Дегенмен, казіргі жағдайларда тауар биржаларында мерзімдік өзара шарттар
саудасыда жүргізіледі,оның шарттар саудасыда жүргізіледі,оның ішінде
негізінде бағалы қағаздар жататын өзара шарттарда бар.Сонымен, қор және
тауар биржаларының белгілі бір жақындасуы жүреді,өйткені біріншісінде де,
екіншісінде де бағалы қағаздарға мерзімдік өзара шарттары айналады.
өзінің ішкі ұйымдасуы бойынша биржа бірнеше мамандандырылған
бөлімдерден тұрады: валюталық, қорлық,тауарлық.
Соңдықтан биржаның ресми атауы, биржада айналымдағы бүкіл құралдар
жиынтығын барлық уақытта дәл көрсете алмайды.
Шығарушылар сипатына қарай қорнарығын мемлекеттік жәнне мемлекеттік емес
бағалы қағаздар рыногіне бөлуге болады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар
рыногі кәсіпкерлік сектор үшін қаржы ресурстарын шоғырландыруға
көмектеседі. Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногі екі маңызды мәселені
шешуге мүмкіндік амады. Біріншіден,мемлекетке мемлекеттік бюджет тапшығын
жұмылдыруға мүмкіндік береді. Екінші ден, ол экономикадағы қыска мерзімді
пайызды мөлшермлені реттеуші өріс болып табылады.
Яғни, қор нарығының бірінші функциясы, ұйымдар мақсаты үшін салымшылар
қаражатын шоғырландыру және шаруашылық қызметі масштабын кеңейтумен
қортындыланады. Екінші функция-ақпаратты. Ол, қор нарығындағы жағдайдың
салымшыларға экономикалық жағдаят туралы ақпаратты хабарлауымен және
оларға өз капиталын орналастыруға бағдар беруімен қортындыланады.
Бұл ақапарат бағалы қағаздардың бағамдық құнында берілді.
Биржаның жалпы басшылығын директорлар кеңесі орындайды. Ол өз қызметінде,
биржаны басқару ретің оның мүшелерінің құрамын,қабылдау шарттарын, биржалық
органдардың, қабылдау шарттарын, биржалық органдардың пайда болу тәртібі
мен функциясын анықтайтын,биржа жарғысын жетекшілікке алады.
Биржаны күнделікті басқару және оны әкімшілікті қадағалау үшін кеңес
президент пен вице президентті тағайындайды. Одан өзге биржаны барлық
тараптан қадағалауды оның мүшелерінен құралған комитеттер жүргізеді.
Мысалы, аудиторлық, биржалық индекстер бойынша, опциондар бойынша[27. 82
б].
Мүшелер қабылдаушы комитет биржаға мүшелікке қабылдау өтініштерін
қарайды. Төрелік комитеті биржа мүшелері жәнеде мүшелері мен олардың
тапсырыскерлері арасында пайда болатын мәселелерді қарайды, тыңдайды және
реттейді. Комитеттердән саны мен құрамы биржадан биржаға өзгеріп отырады,
бірақ олардың бірқатары міндетті түрде болады. Бұлөбиржа тізімміне
акцияларды енгізу өтініштерін қарайтын листинг бойынша комиссия немесе
комитет, сауда құжырасы тәртібі бойынша комитет, ол әкімшілікпен бірігіп
сауда режимін (сауда сессиясы) анықтайды және сауда құжырасындағы
қызметтер бойынша екежелердің сақталуын қадағалайды.
Сонымен қатар, “Биржа мушелерінің жақсы атағы күмэнділікке қойылатын”
барлық жағдайындағы комитет немесе баға белгілеу комиссиясы, ол тұрақты
түрде, биржалық (бағамдық) бюллетеньдердің арнайы шығарылымдарында сатылған
бағалы қағаздар санымен олардың бағамдары туралы мәліметтерді жариялайды.
Биржа –бұл бейкоммерциялық құрылым,сондықтан корпоративтік табыс
салығынан босатылады. Биржалық сауданы ұйымдастыруға жұмсалған шығынды жабу
үшін, биржа қатысушылардан бірқатар салықтар мен төленімдер алады. Бұл
сауда құжырасында жасалған мәмілеге , компанияның олардың акциясын биржа
тізіміне енгізуге салынатын салыққ; жаңа мүшелередің жылсайынғы жарнасы.
Осы жарналар биржа табысының негізгі баптарын құрайды.
Биржа сұраныс пен ұсыныс шоғыррлануын қамтамасыздандырады, бірақ ол
бағалы қағазсаткысы немесе сатып алғысы келетіндердің бәрін түгел
орналастыруға нақты күйі келмейді. Биржалық операциялар –делдалдар болады.
Олар биржада да ,оның сыртында да әрекеттесе алады ,өйткені барлық
қағаздарға биржада баға белгілене бермейді. Биржадан тыс рынокте, сұраныс
пен ұсыныстың шоғырлану функциясы нақты жүктелетін делдалдар шеңбірі
қалыптасады. Кеңістікте делдалдар жеке-дара , бірақ оларбір-бірімен қарым
–қатынасқа тұрақты түсетіндіктен.өзара байланысты біртұтас болады.
Жеке алынған қор мәмілесінде үш тарап әрекеттеседі – сатып алушы,сатушы,
делдал.үлгі,бастапқы сатысында өте қарапайым-бәр делдал сатушыны сатып
алушымен кездестіреді. Қор операцияларының масштабы өскен сайын екінші
үлгі пайда болады, делдал екеу: сатып алушы біреуіне бет бұрады, сатушы-
екіншісіне және дәл келу ықтималдығы төмен . Қор операциясының одан әрі
қарқындауында үшінші үлгі құрылады: енді делдалдарға көмек керек болады,
олардың арасында тағы да бір делдал пайда болады. Делдал екә түрлі әрекет
жасай алады. Біріншіден , өз есебінен, уақытша қағаз иеленуші болып және
сату мен сатып алу арасындағы бағам айырмасы ретінде табыс алады.
Американың қор рыногінде ондай делдалдарды дилерлер деп атайды. Екіншіден,
мәміле саласынан белгілі бір пайызына жұмыс істейді, яғни өз
тапсырыскерінен акцияларды сатып алу-сатуға тапсырма ала отырып,комиссиялық
сыйақы алады[28. 74 б].
Бірінші және екінші үлгіде делдал біріншісі немесе екіншісі ретінде
жұмыс жасай алады . Үшінші үлгіде еңбекті болу байқалады: орталық делдал
өз есебінен жұмыс істейді , ал екі қапталдағылар – комиссиялық
бастамада. Үшінші үлгі ұзақ уақыт, 80 жылдардың ортасына дейін Лондон
биржаларында болды, тіпті осы уақытқа дейін Нью-Йорктің қор биржасында
жұмыс істейді. Орталық делдал Лондонда джоббер деп, ал Нью-Йоркте маман
деп аталанды. Қаталдығы делдалдар екі жақтада делдал деп аталанды
өркендеген қөр нарығында делдалдық операцияларда бірдейлік жоқ-барлық үш
үлгіде қатар жүреді, әрқайсысының өзінде “қордың қуысы” бар. Айтайық,
тапсырыскерлері көп делдал, басқарларын саңамағанда, сатып алуға екі
тапсырыс алды дейік. Делдалға тек мәмілені ресімдеу қажет, ол жалғыз өзі-ақ
жасай алады, басқа делдалдардың көмегін керек етпейді.
өздігінен орындалатын тапсырыстар биржа тобырында пайда болуы мүмкін, бір
делдал ондағы бар ұсынысты хабарлайды, ал екіншісі қостайды – жұп сұраныс
(делдалдық екінші үлгі бойынша). Дегенмен, көптеген тапсырмалар шартты ...
дейін көтерілсе? Мұндай тапсырыстарды бірден орындауға болмайды . Осы
кезде тапсырмалар оған қаталдағы делдалдармен беріледі. Орталық делдалды
компьютер алмастыра алатын айтуымыз керек, жарым-жартылай қазірде жасалуда.
Екісатылы делдалдықты қажетсіну бірден қуралмайтындықтан, делдалға қандай
бастамамен жұмысты бастаған дұрыс - өз есебінен бе немесе делдал ретінде ме
деген мәселе туады. Тапсырыскерден қағаздарды сатып алуға немесе оған оны
сатуға дайын дилерлерің болғаны жақсы. Бірақ диллерге айналымға өз
қаражатын салуға және тәуекелге баруға тура келеді. Айтайық, ақша
жетіспеушілігін қарызбен алмасытуға болады, ал тәуекелдік проблемасын ол
шеше алмайды. Жағдайды дұрыс бағалай алмаған дилер, рынокты тепе-
теңсіздікке экеледі және егер алған несиені қайтармаса банкроттықтың
тізбекті реакциясына ұшырайды.
Өзінің тәжірибесіздігін және нарықтың жетілмегендігін мойындайтын дилер,
жоғары сақтың көрсетуге және тапсырыскерлерден бас тартуға ынғайберіп
тұрады.
Біздің биржаларға делдалдық қызмет көрсетуді дамытуда реттеу нормаларын
енгізетін стратегия қажет: диллердегі минимал капитал қанша болуы қажет, ол
алатын несиенің шегі қандай? Делдалдық және диллерлік қызметті лицензия
лау қажет, олардың есеп-қисабына стандарттар белгілеу керек. Әрине,
анықтау қажет: қай делдалға қөңіл аудару керектігіне. Алғашқы сатыда
дилерлік функцияны өзіне алуға дайын делдалдардың табылмауыда мүмкін.
Делдалдың орталыққа алдымен делдалды отырған дұрыс, бір уақытта оған қор
бағалыгының сұранысы мен ұсынысының шогырлануын қамтамасыздандыруға барынша
күш салғыза отырып. Біртіндеп делдалдың қайсысы өзіне дилер ролін алуға
дайын екені белгілі болады[28. 67 б].
Яғни, биржа – бұл делдалдар патшалығы, олар биржаның нағыз қожалары, оның
ішінде заңды да, биржа акционерлік қоғам ретінде уйымдастырылған болса.
Биржаның көпшілік құқықты институт ретінде де қурылуы мүмкін. Биржаны
акционерлік қоғам ретіндегі мекеме ету ынтагері, әрине биржалық құжарада
жұмыс істегісі келетіндер, олар бағалы қағаздың сатып алу – сату қызметін
инвесторларға қалдырады. Биржаның құрылтайшысы – бұл биржа мүшелері,
олардың шеңьері кеңейеді,егер құрылтайшылар акционерлік санын қосымша
қабылдауды қажет деп тапса. Қор биржасы пайдасыз акционерлік қоғам
статусында болады, яғни өз мүшелері арасында болу үшін табыс табуды мақсат
етпейді. Бір қарағанда ьұл түсініксіз құбылыс, бірақ шын мәнінде биржа
мушелері биржалық делдал ретінде жұмыс істеу арқылы табыс табады. Биржа
тапсырыскерлерінің қандайда бір саланы жалпы биржалық жинаққа төлеуі, содан
соң оны биржа мүшелері арасында бөлінуі қарастырылмайды; әйтпесе
түсіленәң қанағатсыз жұмыс істйтін, аз тапсырыс керлер тартатын, сонымен
қатар жалпы жинақтан өзіне қосымша төлем талап ететін мүшелері арасында
бөлінді басталуы мүмкін. Табыссыз статусы, биржа акционерлік қоғам
ретінде ешқандай табыс алмайды дегенді ккөрсетпейді. Алынған табыстар
құжыраны жайластыруға, үймеретті көркейтуге, байланыстыың қазіргі жүйесін
құруға, зерттеу жұмыстарын жүргізуге жұмсалады. Биржа мүшелері орынды
экономиканы сақтау үшін қажет етелетін қаржыға тең табыс алуға мудделі:
табыстың көтерілуі мүшелердің пайдасының қысқаруын немесе бағалы қағаздарды
сатып алу-сату қызметінің қымбаттағанын көрсетеді.
Қор нарығының жағдайы экономиканың дамуын тұрақтандыруда аса маңызды
роль айнайды. Қор нарығының күйреуі, яғни қысқа мерзімді уақытта бағалы
қағаздар құнысын бағамының қатты төмендеуі, экономикадағы дағдарыс пен
құлдырауды туғызады. Бұл бағалы қағаздар құнының түсуі салымшыларды
кедейлендіретінімен түсіндіріледі. Сонымен арқасында, ол өзінің тұтынуын
қысқартады. Тауарлар мен қызметке сұраныс төмендейді. Кәсіпорындарда
тауарлы-материалды қундылықтар қоры жиналды, олар өндірісті қысқарта
бастайды және жұмыскерлердә жқмыстан босатады,бұл тұтыну деңгейін одан эрі
төмендетеді. Одан өзге бағалы қағаздарың бағамдық құнының қулауы
кәсіпорындардың жаңа қағаздар шығарылымы есебінен қажетті қаражаттарды
шоғырландыру мүмкіндігін азайтады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығына түсінік және оның ерекшелік сипаты
Нарықтық экономика әр түрлі нарықтар жағдайын өзіне енгізеді. Сол
нарықтардың бірі қаржы нарығы болып табылады.
Қаржы нарығы – ақша қаражаттарын экономикаға қатысушылардың арасында
өзара бөлетін нарық болып табылады. Басқаша айтқанда оны экономиканың
жүрегі деп айта аламыз,қаржы нарығының көмегімен бос қаржы ресурстары бір
жерге жинақталып, оны тиімді қолдана алатын тұлғаларға бағыттайды. Қаржы
нарығының элементтері бағалы қағаздар нарығы немесе қор нарығы болып
табылады. Бағалы қағаздар нарығы – бұл несиелік қатынастарды дамытатын
және меншіктестікті бағалы қағаздар арқылы жүзеге асыратын нарық[1. 93
б].
Қаржы қаражаттарын бағалы қағаздар арқылы таратудың маңызы, ол бағалы
қағаздардың нарықта еркін айналу мүмкіншілігі болып табылады.Сондықтан, өз
қаржысын белгілі бір өндіріске бағалы қағаздар сатып алу арқылы салған
тұлға, өз қаражаттарын толық немесе белгілі бір бөлімін,бағалы
қағаздарды сату арқылы қайтара алады. Және осы кездегі оның іс- әрекеті
өндіріс рпоцесіне әсер етпейді себебі ақша кәсіпорыннан алынбайды.
Бағалы қағаздарды еркін сатып алу, сату мүмкінділігі, салымшы кез
келген шаруашылық жобаға қаражатын қанша уақытқа салам десе, сонша
уақытқа салуға еркіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және дамуы өндіріс және сауда
қызметінің даму себебінен оған қосымша қаражат тарту қажеттілігінен
туындайды. Өндіріс көлемінің өсуіне байланысты және, әрі қарай дамыту үшін
бір немесе бірнеше кәсіпкердің қаражаты жеткіліксіз болды.Сондықтан
көбірек тұлға-лардың қаржысын тарту қажет болды. ХIХ – шы ғасырдағы
теміржол салудың дамуы көптеген ақша қаражаттарын қажет етті. Осы кезеңде
бағалы қағаздар нарығы жақсы дами бастады.
Бағалы қағаздардың қаржы ресурстарын тарту құралы ретінде пайда болуы
белгілі дәрежеде шаруашылық қызметке байланысты тәуекел мәселесін шешуге
көмек береді. Егерде белгілі бір тұлға үлкен тәуекелге бел буса, онда ол
бағалы қағаздардың үлкен қоржынын сатып алады, ал керісінше жағдайда бір
немесе бірнеше бағалы қағаздарды сатып алумен шектеледі. Бағалы
қағаздардың мұндай қасиеті жаңа тауар өндіретін немесе жаңа қызмет
көрсететін кәсіпорындар үшін өте тиімді болып табылады.Себебі, мұндай
жағдайда банктен несие алу өте қиын мәселе болып табылады. Акциялар
шығару жаңа кәсіпорындардың, жаңа жобаларын қаржыландыруға мүмкіндік
береді.
Салымшылар үлкен тәуекелге барады, бірақ олжалы жағдайда олар үлкен
пайда табады. Мысалға IВМ кәсіпорыны да барында тәуекелі бар кәсіпорын
ретінде пайда болған[2. 64 б].
Ұдайы салымшылар санын өсіру үшін қағаздар шығарылуы мүмкін. Осының
нәтижесінде ақша қаражаттарының тарту көлемін ұлғайтуға болады.Осы
айтқандарымыздың барлығын қорытындылай отырып келесідей тұжырым айта
аламыз:
Қор нарығының бірінші қызметі салымшылардың қаражаттарын шаруашылық
қызметін көлемін ұлғайту үшін қолдану.
Екінші қызметі – ақпараттық, яғни ол экономиканың коньюнктурасы жайлы
ақпарат береді, және салымшыларға капиталдарын қайта салуы керектігі жайлы
ақпарат береді. Берілген ақпарат бағалы қағаздардың курстық бағасында
көрсетілген. Мысалы: белгілі бір кәсіпорынның акциясының бағасы өссе, онда
ол осы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің өсуін білдіреді және
керісінше. Және осындай жағдай қор нарығымен жалпы экономикаға тән.
Бағалы қағаздардың курстық бағасының төмендеуі экономиканың тоқырауын
білдіреді және керісінше. Бұл тәртіптің терістік жағдайлары да болады,
бірақ көп жағдайда қор нарығы экономика қозғалысының бағытын дұрыс
анықтайды. Бұған келесі жағдайлар дәлел бола алады.
Қазақстанның қор нарығының дамуы 1997 жылдың 2 – ші жартысында
байқалды. Дәл осы кезеңде сауда санының ең үлкен саны тіркелді, сауда
тізімінде Республиканың 13 компаниясының 24 акциясы орын алды және олардың
кейбіреулернің 20 миллиард теңгеден асып түсті. ”Қазақтелеком” Акционерлік
қоғамының акциясының курсы 1997 жылдың қыркүйек – қараша айларында 1200 –
1500 теңгені құрады, ал сату курсы 1400 - 1800 теңгеге тең болды[3. 35 б].
Бұл акцияларға инвестиция салғандар жақсы түсіндірілмейді, жалпы
Қазақстанның экономикасының төмендеуімен тү-сіндіріледі. Осылайша қор
нарығындағы жағдай экономиканың алдағы жағдайы жайлы мәлімет береді.
Мынадай кезектіліктің пайда болуы және қор нарығымен экономикалық
коньюнктураның байланысы келесіден туындайды, салымшылар белгілі бір
кәсіпорынның болашақ шаруашылық жағдайын талдау үшін әрдайым
мәліметтер жинап оларды талдайды. Егер алынған мәлімет оңтайлы болса,
олар қағаздарды сатып алады, ал керісінше болған жағдайда сатады.
Осының нәтижесінде бағалы қағаздардың курстық бағасы кәсіпорынның
шаруашылық жағдайының қорытындысы білінбей жатып өзгереді. Қор нарығының
жағдайы экономиканың тұрақты дамуына үлкен әсер етеді, бағалы қағаздардың
бағасының аз уақытта күрт түсуі, экономиканың тоқырауына әкеледі.
Салымшылар мұндай жағдайда әдетте өздерінің тұтыну қажеттіліктерін
азайтады, тауарлар мен қызметтерге сұраныс азаяды, кәсіпорындарда өткі-
зілмеген өнім жинала бастайды, олар өндірісті азайтып жұмыскерлер санын
қысқарта бастайды, ол тұтыну деңгейін одан әрі қысқарта түседі. Сонымен
қатар курстық бағаның төмендеуі жаңа бағалы қағаздар шығару арқылы қаражат
тарту мүмкіндігін азайта түседі.
Бағалы қағаздар нарығын ақша нарығы және капитал нарығы құрайды. Ақша
нарығы – бұл нарықта қысқа мерзімді бағалы қағаздар айналысқа түседі. Егер
де қағаз нарықта бір жылға дейін айналса онда ол ақша нары-ғының құрамы
ретінде қарастырылады. Ақша нарығы шаруашылық субьек-тілердің қысқа
мерзімді қаржыландыруға қызмет етеді.
Капитал нарығы - бұл нарықта бағалы қағаздар немесе қағаздар мерзімсіз
бір жылдан айналыста болады. Капитал нарығы шаруашылық субьектілерді ұзақ
мерзімде қаржыландыру үшін қызмет етеді[4. 67 б].
Ұйымның құрылымы бойынша бағалы қағаздар нарығын екіге бөледі. Бірінші
және екінші нарық. Бірінші нарықта бағалы қағаздың алғашқы орналасуы
жүзеге асырылады. Кез – келген бағалы қағаз алғаш рет бірінші нарықта
қарастырылады. Осылайша “Бірінші нарық” термині жаңа шығарылған бағалы
қағаздарды сатуға жатады. Бірінші нарықта бағалы қағазды сату арқылы оны
шығарғандар өздеріне қажетті қаржы қаражаттарын алады, ол қағаздар бірінші
ұстаушылар қолына түседі. Осылайша, бірінші нарық функциясы жаңа капитал
тартудан тұрады.
Бағалы қағаздар заңды тұлға-лармен шығарылады. Бағалы қағаздарды
шығарушы тұлғалар эмитент - деп аталады, ал қағаздарды шығару эмиссия деп
аталады. Бағалы қағаздарға өз қаражатын салушы заңды немесе жеке тұлға
“инвестор” деп аталады. Қор нарығында қағазды сатып алушылардың
негізгілері заңды тұлғалар болып табылады, көбінесе банктер, сақтандыру
ұйымдары, инвестициялық, зейнетақы қорлары, өйткені көбінесе осылар үлкен
қаражат соммаларына ие.
Қор нарығында “институционалдық инвестор” термині бар, ол біреудің
активтеріне ие болатын мамандарға жатады, немесе тартылған қаражат арқылы
қаржылық активтерге ие кәсіпорындарды атайды. Алғашқы инвес-тор бағалы
қағазды сатып алғаннан соң ол оны басқа тұлғаларға қайта сатуға еркінді,
ал олар оны басқа салымшыларға сатуға ерікті. Бағалы қағазды алғашқы және
одан кейінгі қайта сату екінші нарықта жүзеге асады.
Бағалы қағаздардың айналысы жүзге асатын нарық екінші нарық деп
аталады. Бұл нарықта эмитент үшін қаржы ресурстарын тарту жүзеге
асырылмайды, тек қана келесі инвесторлар арасында ресурстардың қайта
бөлінуі байқалады. Екінші нарық қайта сату механизмі болып табылған-дықтан
инвесторларға қағаздарды еркін сату мүмкіндігін тудырады. Екінші нарық жоқ
болған жағдайда немесе дұрыс дамымаған жағдайда бағалы қағаздарды қайта
сату мүмкіндігі болмайтын еді, ол инвесторлардың
қағазды сатып алуға
мүддесіз болуына әкеледі. Мұның нәтижесінде қоғам ұтылыста болады, себебі
көп кәсіпорындар негізінен жаңа кәсіпорындар қажетті қаржы ресурстарын ала
алмайтын еді[8. 28 б].
Екінші нарық құрылымына биржалық және биржадан тыс нарықтарға кіреді.
Екінші нарықтың былай бөлінуі бағалы қағаздардың барлығы биржада айнала
алмайтынын дәлелдейді.Тарих бойынша алдымен биржадан тыс нарық пайда
болған, содан кейін бағалы қағазадар арқылы жасалатын операциялар көлемі
өсу нәтижесінде қор биржалары пайда болды. Алдында айтылғандай биржада
бағалы қағаздардың барлығы айнала алмайды. Әдетте мұндай жағдайды тұрақты
компаниялардың бағалы қағаздары айналысқа түсе алады.
Ал қаржылық жағдайы тұрақсыз жас компаниялардың бағалы қағаздары
биржадан тыс айналады. Әр компания өзінің бағалы қағаздарын биржада
айналдыруға тырысады, өйткені бағалы қағаздары биржада айналысқа түссе, ол
жағдай әдетте компанияның тұрақты екендігін дәлелдейді.
Эмитенттер бойынша қор нарығы мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы
қағаздар болып бөлінеді.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығы қаржы ресурстарын кәсіп-орындарға
жинауға әсерін тигізеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы екі негізгі мәселені шешуге
әсер етеді.
Мемлекет өзіне қажетті ақша ресурстарын жинап алады және мемлекеттік
бюджеттің дифицитін жабады.
Мемлекет экономикадағы пайыздық қойылымды реттейді, пайыздық қойылым
ақшаның бағасы болып табылады, сондықтан ақша ұсынысынан тәуелді
болады.
Егер, Ұлттық банк кәсіпкерлік белсенділікті пайыздық қойылымды төмендету
арқылы ынталандырам десе, онда ол мемлекеттік бағалы қағаз-дарды сатып ала
бастайды[9. 56 б].
Бұл жағдайда экономикаға қосымша ақша массасы түседі және пайыздық
қойылымы төмендейді. Егер ұлттық банк тез экономикалық өсімі инфляцияға
алып келеді деп есептесе, онда ол мемлекеттік бағалы қағаздарды сата
бастайды, ал ол пайыздық қойылымның өсуіне және кәсіпкерлік
белсенділіктің тұрақтануына әкеледі.
Мемлекет инвесторлар мен эмитенттердің қызметерін реттеп отырса, бағалы
қағаздар нарығы өз қызметтерін тиімді орындайтын еді. Мемлекеттік
реттеу келесі жолдармен жүзеге асырылады:
- Эмитенттер мен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларының қызметтеріне
міндетті талап қою арқылы;
- Шығарылған бағалы қағаздарды тіркеп және эмиссия талаптарының
орындалуына бақылау жүргізу арқылы;
- Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметін лицензиялау арқылы;
- Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуде, бағалы қағаздар бойынша
ұлттық комиссия негізгі роль атқарады.
Ол бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қызметіне бақылау жасайды
және мемлекеттік емес бағалы қағаздарды эмиссиялау стандарты-мен
анықтайды. Банктік және несиелік мекемелердің қызмет атқаруына бақылауды
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі атқарады.Бағалы қағаздар нарығына
қатысушылардың қызметін реттеуде қор нарығының өзіндік реттелетін ұйымдары
орын алады, олар Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары бойынша ұлттық
комиссия рұқсатымен құрылады. Бағалы қағаздар нарығы өз қызметін тиімді
атқара алады, егерде ол қаржылық махинациялармен, заңсыз бәсекелестіктен
қорғалса. Осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының қызметін жүзеге
асыруда мемлекеттік заң тарапына оған көптеген талаптар қойылады. Бірінші
бағалы қағаздарды шығару бойынша белгілі әдістер жүргізіледі. Қағаздар
шектелген немесе шектелмеген тұлғалар тізімдер арасында айнала алады.
Егерде шығару талабы бойынша бағалы қағаздарды шектеусіз тұлғалар арасында
берсе мұндай эмиссия ашық эмиссия деп аталады, егерде бағалы қағаздар
орналасуы шктеулі тұлғалар арасында болса мұндай эмиссия жабық эмиссия
деп аталады[11. 48 б].
Жабық немесе ашық эмиссия кезінде иеленушілердің саны 500 – ден астам
болған кезде және эмиссия көлемі 50000 минималды еңбек ақы көлемінен асса,
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша ұлттық эмиссиясында
тіркеуге алынуы тиіс.
Инвестор өзінің қағаздарын тіркеуге алынғаннан кейін сата алады. Ашық
эмиссия кезінде эмитент өзінің қаржылық жағдайы жайлы ақпарат беріп отыруы
қажет, және ол мерзімдік басылымға қаржылық жағдайын жазу керек, ол
баспаның тиражы 50000 экземплярдан аз болмауы керек. Жыл сайын эмитент
бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссияға бағалы қағаздар жағдайы жайлы
есеп беруі керек, сонымен қатар бағалы қағаздар иелеріне де егерде олар
талап етсе.
Екіншіден қызметтік ақпаратты қолдануына бақылау жүргізіледі. Қызметтік
ақпаратты білуші тұлғаларға оларды үшінші тұлғаларға жариялауға рұқсат
берілмейді. Қызметтік ақпаратқа ие тұлғаларға келесілер жатады:
- эмитентті және бағалы қағаздар нарығына қатысушылрады басқарушы
органның қызметтік тұлғалары;
- эмитенттің немесе бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың аудиторлары;
- көрсетілген ақпаратқа ие мемлекеттік органдардың қызметкерлері.
Үшіншіден бағалы қағаздар нарығандағы жарнамалық қызмет реттеледі. Бағалы
қағаздарды және төленген немесе есептелген табыстар туралы ақпараттар
жарнама болып табылады. Жарнамаға келесілерде тыйым салынады:
- эмитенттің қызметі және оның бағалы қағаздары туралы нақты емес ақпарат
беруге;
- болжамды табыс көлемін көрсетуге немесе кепілдік етуге;
- жарнаманы бәсекелестікке қолдануға;
- эмиссиондық бағалы қағаздарды тіркестірмей жатып алдын ала жарнамалауға
тиым салынады.
Төртіншіден белгілі жағдайларда бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
өздерінің бағалы қағаздармен жүргізетін опреациялары жайлы ақпарат
берулері керек, себебі бағалы қағаздар нарығында инвесторлар бір - бірімен
жалпы мүдде арқылы байланысты болып, басқа салымшыларға кері әсерлерін
тигізулері мүмкін. Сондықтан заң аффинирлендірілген тұлға түсінігін
енгізеді. Қазақстан Республикасының “Акционерлік қоғамдар” туралы заң
аффинирлендірілген тұлғаға 10% -дан астам акциясы бар тұлғаны жатқызады.
Заң талаптары бойынша акционерлік қоғамдар мұндай тұлғалар бойынша есеп
беріп отыруы қажет.
Бағалы қағаздар нарығы бойынша заң бұзушыларға заңмен сәйкес санкциялар
қолданылады[12. 123 б].
Қазақстан Республикасында отандық бағалы қағаздаар нарығын дамыту
бойынша мемлекет тарапынан мақсатты бағытталған саясат жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында 17.05.96 жылы бағалы қағаздар нарығын дамыту
бағдарламасы бойынша қаулы қабылданды. Бұл бағдарлама келесі негізгі
бағыттар бойынша жүзеге асырылды:
• Бағалы қағаздар нарығының заңдық базасының құрылуы;
• Институционалды инвесторлар жүйесінің құрылуы;
• Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құру;
• Бағаалы қағазадар нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру;
• Бухгалтерлік және қаржылық есеп беруді реформалау;
• Бағалы қағаздар нарығының өзіндік реттелуі;
• Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандарын дайындау жүйесі;
• Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін дамыту;
• Отандық бағалы қағаздар нарығын халықаралық қаржылық нарықтар жүйесіне
енгізуге алғышарттар жасау.
Бағалы қағаздар нарығының заңдық базасын құру бағыттрадың ішіндегі
негізгі бағыт болып табылады.
Қазіргі кезеңде бағалы қағаздар нарығының заңдық базалық инфра-
құрылымы құрылды. Ол өзіне Қазақстан Республикасының прези-дентінің және
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиясының
заңдық және нормативті құқықтық актілерін енгізеді. Бүгінгі таңда
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар туралы заңы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне және оған сәйкес қабылданған
нормативті құқықтық актілерден тұрады Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығын реттеуде негізгі іс - әрекетті келесі заңдар атқарады:
1997 жылдың 5 наурызында қабылданған “Бағалы қағаздар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы. 1997 жылдың 5 наурызында қабылданған “Бағалы
қағаздармен істелінген операцияларды тіркеу туралы заң” 1998 жылдың 10
шілдесінде қабылданған “Акционерлік қоғамдар туралы заң”, 1997 жылдың 5
наурызында қабылданған “бағалы қағаздар туралы заңы” Қазақстан
Республикасының заңында бағалы қағаздар нарығының обьектілері мен
субьектілері анықталған, сонымен қатар бағалы қағаздарды шығару және
орналастыру талаптары қойылған, бағалы қағаздармен сауда ұйымдастыру
және оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауды қарастырады. 1997 жылдың 5
наурызында қабылданған “Бағалы қағаздармен жүзеге асырылған операцияларды
тіркеу туралы” заңында бағалы қағаздармен жүзеге асырылған операцияларды
тіркеу бойынша және бағалы қағаздарға құқық меншігін дәлелдейтін
ұйымдардың іс – қызметтері анықталған. 1998 жылдың 10 шілдесінде
қабылданған “Акционерлік қоғамдар туралы” заңында Акционерлік қоғамды құру
тәртібі және олардың қызметі, сонымен қатар олардың бағалы қағаздарды
шығару тәртібі.
Көрсетілген заң актілерімен қатар Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздар нарығын реттеу көптеген нормативті құқықтық актілермен жүзеге
асырылады.
1.3. Бағалы қағаздар мәні,маңызы және түрлері
Бағалы қағаз деп – мүліктік құқыққа иелендіретін құжат түрін айтамыз.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздарының негізгі түрлерін
қарастырайық.
Облигация – бұл несие беруші мен несие алушының арасындағы
қарыздық қатынасты дәлелдейтін құжат болып табылады. Облигация екі
негізгі элементтен құралады[13. 67 б]:
- эмитенттің облигация ұстаушыға облигацияда көрсетілген мерзімде
қайтару міндеті;
- эмитенттің облигация ұстаушыға облигацияда көрсетілген сомманы
белгіленген мерзімде қайтару міндеті;
- эмитенттің облигация ұстаушысына пайыз түріндегі табысты төлеу
міндеті.
Акциямен облигация арасындағы айырмашылық келесіде, инвестор акцияны
сатып алған кезден бастап эмитент компаниясының иелерінің бірі болады.
Ал облигацияны сатып алған кезде инвестор эмитент компаниясына қарыз
беруші болады. [6,32б]
Сонымен қатар облигацияның айналу мерзімі шектеулі болады.
Облигациялар бірқатар белгілері бойынша келесідей болып бөлінеді:
Эмитентке байланысты:
- мемлекеттік;
- административті – территориялық;
- корпоративтік;
- шетелдік;
Төлеу мерзіміне байланысты облигациялар екі үлкен топқа бөлінеді.
Төлеу мерзімі белгіленген облигациялар:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді ;
- ұзақ мерзіміді;
Төлеу мерзімі белгіленбеген облигациялар:
- мерзімсіз;
- талап етілгенге дейінгі;
- мерзімін ұлғайта алатын;
Иелену тәртібіне байланысты облигациялар атаулы болады. Облигациялық
қарыз мақсатына байланысты облигациялар келесідей бөлінеді:
- қарапайым;
- мақсатты;
Орналастыру әдісі бойынша:
- еркін орналасатын облигациялық қарыздар;
- еріксіз түрде орналастырылатын қарыздар;
Қарыздарды қайтару түріне байланысты:
- ақшалық;
- натуралды;
Номиналды қайтару әдісіне байланысты:
- бір реттік;
- көп реттік;
Купондық табысты төлеу әдісіне байланысты:
- белгіленген купондық қойылым негізіндегі;
- малтушы купондық қойылым негізіндегі;
Айналым мінездемесі бойынша облигациялар келесідей бөлінеді:
- айырбасталатын;
- айырбасталмайтын;
Қамтамасыздандырылғанына байланысты:
- кепілдендірілген;
- кепілдендірілмеген;
Инвесторлардың салымдарының қорғалу дәрежесіне байланысты:
- сенімді облигациялар;
- макулатуралық облигациялар;
Осы аталғандарды қорытындылай келе отырып облигацияларды келесідей
мінездей аламыз:
- эмитенттің қарыздық міндеттемесі
- акционерлік қоғамдардың инвестицияларын қаржыландыру көздері
- азаматтармен ұйымдардың қаржыларын сақтау және олар бойынша
табыс алуы
Акция - бұл эмиссиондық бағалы қағаз, осы қағаз негізінде оның
иесі акционерлік қоғамның пайдасының бөлігін дивиденд ретінде
алады.
Акционерлік қоғам қарапайым және артықшылығы бар акциялар шығаруға
құқылы[14. 69б].
Акционерлік қоғам құрылтайшылары “ Алтын акция” шығара алады, ол акция
жарғылық капитал құруға қатыспайды және ол бойынша дивиденд алынбайды.
Ол акцияның иесі тек құрылтайшылар жиналысында шешім қабылдау кезінде
артықшылыққа ие болады.
Әдетте акция деп Акционерлік қоғамның құрылған кезіндегі бағалы
қағазды айтады. Сондықтан акция акционерлік қоғамның жарғылық
капиталына белгілі бір үлестің қосқандығын дәлелдейтін куәлік болып
табылады.
Акция шығаруға эмитентті келесі жағдайлар тартады:
Акционерлік қоғам инвесторларға акция сатып алуға жұмсалған
қаражаттарын қайтып беруге міндетті емес. Төлейтін дивиденд көлемі
табыстан тәуелсіз болады. Егер де аз табыс болған жағдайда акционерлік
қоғам дивидендті төлемей – ақ барлық табысты өндірісті дамытуға
жұмсалуы мүмкін. Акция келесідей қасиеттерге ие:
- Акция бұл меншік иелігі, яғни иесі акционерлік қоғамның иелерінің
бірі болып табылады;
- Акцияның мерзімі шектеусіз, яғни акционерлік қоғам бар болса, ақша
иесінің құқығында бола береді. Акцияға шектеулі жауапкершілік тән,
өйткені акционер Акционерлік қоғамның міндеттері бойынша жауап
бермейді. Сондықтан банкрот болған жағдайда инвестор акцияға салған
қаражатынан басқа қаражат жоғалтады. Акцияға біріктілік тән, олар бір
тұлға ретінде қарастырылады.
- Акция құжатты түрде немесе құжатсыз шарттарда жазылады түрде
шығарыла алады.
Иелену тәртібіне байланысты акциялар атаулы және көрсетушіге
бөлінеді.
Акционерлік қоғамның акциялары орналастырылған және жарияланған
болып бөлінеді. Орналастырылған акциялар деп, акционерлер сатып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz