Табиғатты пайдалануды басқарудың теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері.
1.1 Табиғатт пайдалануды басќару негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Табиғатт пайдалану жєне қорғаудың басќару әдістері ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Табиғатты пайдалану төлемдер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау
2.1 ОҚО негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін талдау ... ... ..29
2.2 Қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.
ІІІ. Бөлім Табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін жетілдіру.
3.1 Табиғатты пайдалану жєне қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.2 Табиғатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттыру ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
І Бөлім. Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері.
1.1 Табиғатт пайдалануды басќару негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Табиғатт пайдалану жєне қорғаудың басќару әдістері ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Табиғатты пайдалану төлемдер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау
2.1 ОҚО негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін талдау ... ... ..29
2.2 Қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.
ІІІ. Бөлім Табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін жетілдіру.
3.1 Табиғатты пайдалану жєне қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.2 Табиғатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттыру ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды рольді тек қана пайда алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз өндірісті басқару маңызды болып табылады.
Айта кететін жайт, бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі. Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Айта кететін жайт, бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі. Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
1. С. М±ќа±лы, Е.М. ‡пішев «Табиѓат пайдалану экономикасы»
Оќу ќ±ралы, Алматы. «Экономика» 1999ж.
2. Ќ.Є. Єлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Ќ. Мейірбеков «Табиѓатты пайдалану жєне оны ќорѓау» Алматы. 2000ж.
3. Н.С. Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» «Экономика» 2003г.
4. «Платежи за пользования природными ресурсами» Алматы, Ќазаќ Университеті. 1997ж.
5. Э.В. Гирусова, В.Н. Лопатина «Экология и экономика природопользования» Москва. 2002г.
6. С.Н Бобылов, А.Ш. Ходжаев «Экономика природопользования» Учебное пособие. Москва «Тейс» 1997г.
7. М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» Алматы «Экономика» 1998г
8. «Методика определения платежи за загрезнение окружающей природой среды» Алматы, Минэкологий. 1997г.
9. П.М. Нестеров, А.П. Нестеров «Экономика природопользования и рынок» Учебник для вузов. Закон и право. «Юнити»
10. В.Н. Герасимова, А.А. Голуб «Методология экономической оценки природных ресурсов» Москва 1998г.
11. Є. Бейсенова, А. Самаќова, Т. Есполов «Экология жєне табиѓатты тиімді пайдалану» Алматы 2004ж.
12. Б. Єбдірайымов «Экологиялыќ зиян: сипаттамасы» «Юрист» Алматы 2001ж.
13. Г.К. Сагимбаев «Экология и экономика» Алматы 1997г.
14. С.В. Макар «Основы экономика природопользования» Учебное пособие. Москва 1998г.
15. Р.К. Ниязбекова «Формирование политики устойчивого экологического развития» Бишкек 2002г.
16. «Ќоршаѓан ортаны ќорѓау нормативтік актілер жиынтыѓы» Алматы 2004ж.
17. С.В. Тэн «Методы экономического стимулирования как основной рычаг управления качеством окружающей среды» Алматы 1996г.
18. Е.М. Засловский, Т.А. Засловская «Система управления качеством окружающей среды основные принципы» Экологические системы и приборы. 2000г.
19. Т.А. Хоружая «Методы оценки экологической опасности» Москва 1998г.
20. С.Н. Бобылов «Экологизация экономического развития» Москва 1994г.
21. К. Ниязбеков А.Д. Выварец, Б.Т. Утельбаев «Жаратылыс д‰ниеліктерін пайдаланудаѓы экология-экономикалыќ мєселелері» Алматы 1993ж
Оќу ќ±ралы, Алматы. «Экономика» 1999ж.
2. Ќ.Є. Єлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Ќ. Мейірбеков «Табиѓатты пайдалану жєне оны ќорѓау» Алматы. 2000ж.
3. Н.С. Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» «Экономика» 2003г.
4. «Платежи за пользования природными ресурсами» Алматы, Ќазаќ Университеті. 1997ж.
5. Э.В. Гирусова, В.Н. Лопатина «Экология и экономика природопользования» Москва. 2002г.
6. С.Н Бобылов, А.Ш. Ходжаев «Экономика природопользования» Учебное пособие. Москва «Тейс» 1997г.
7. М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» Алматы «Экономика» 1998г
8. «Методика определения платежи за загрезнение окружающей природой среды» Алматы, Минэкологий. 1997г.
9. П.М. Нестеров, А.П. Нестеров «Экономика природопользования и рынок» Учебник для вузов. Закон и право. «Юнити»
10. В.Н. Герасимова, А.А. Голуб «Методология экономической оценки природных ресурсов» Москва 1998г.
11. Є. Бейсенова, А. Самаќова, Т. Есполов «Экология жєне табиѓатты тиімді пайдалану» Алматы 2004ж.
12. Б. Єбдірайымов «Экологиялыќ зиян: сипаттамасы» «Юрист» Алматы 2001ж.
13. Г.К. Сагимбаев «Экология и экономика» Алматы 1997г.
14. С.В. Макар «Основы экономика природопользования» Учебное пособие. Москва 1998г.
15. Р.К. Ниязбекова «Формирование политики устойчивого экологического развития» Бишкек 2002г.
16. «Ќоршаѓан ортаны ќорѓау нормативтік актілер жиынтыѓы» Алматы 2004ж.
17. С.В. Тэн «Методы экономического стимулирования как основной рычаг управления качеством окружающей среды» Алматы 1996г.
18. Е.М. Засловский, Т.А. Засловская «Система управления качеством окружающей среды основные принципы» Экологические системы и приборы. 2000г.
19. Т.А. Хоружая «Методы оценки экологической опасности» Москва 1998г.
20. С.Н. Бобылов «Экологизация экономического развития» Москва 1994г.
21. К. Ниязбеков А.Д. Выварец, Б.Т. Утельбаев «Жаратылыс д‰ниеліктерін пайдаланудаѓы экология-экономикалыќ мєселелері» Алматы 1993ж
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Титульный лист
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері.
1. Табиғатт пайдалануды басќару
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...6
2. Табиғатт пайдалану жєне қорғаудың басќару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .15
3. Табиғатты пайдалану төлемдер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .21
ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау
2.1 ОҚО негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін
талдау ... ... ..29
2.2 Қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.
ІІІ. Бөлім Табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін
жетілдіру.
3.1 Табиғатты пайдалану жєне қоршаған ортаны қорғау механизмін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2 Табиғатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін
арттыру ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..71
Кіріспе
Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды рольді тек қана пайда
алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз өндірісті басқару маңызды
болып табылады.
Айта кететін жайт, бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта
жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты
қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі.
Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану
экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың
орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс
процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды
пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен
және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және
ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз
етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды
тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-
шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды
тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану
табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады.
Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың
молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған.
Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті
және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Табиғатты қорғауды басқару және табиғатты тиімді пайдалануды
қамтамасыз етуге байланысты келесі мақсаттар алға қойылған:
- табиғатты қорғауды басқару қызметін кешенді түрде іске асыру;
- өңдеу және табиғатты қорғау облысында ғылыми-техникалық саясаттың
орындалуы және табиғи ресурстарды тиімді пайдаланылуы;
- жерді қорғау, жер асты және үстіңгі суларды, атмосфералық ауаны,
өсімдік және жануарлар әлемін, сонымен қатар барлық табиғи қорларды
тиімді пайдалану және оларды мемлекеттік бақылау;
- ұсыныстарды үкіметке ұсыну және дайындау, қосылуын және
бағдарламалардың қабылдануын қамтамасыз ету;
- ұсыныстардың өңделуі және табиғатты пайдалану механизмдерін,
экономикалық нормативтер мен ережелердің бекітілуін, табиғи
ресурстарды пайдалану стандарттарын жетілдіру;
- мемлекеттік экологиялық сараптаманың басты жүйелерін жетілдіру,
өндіргіш күштерді және халық шаруашылығы саласын орналастыру, жаңа
техника мен технологияны сақтауда экологиялық нормаларды бақылау;
- аймақтық басқару органдарына өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды
көмуге және сақтауға рұқсат беру;
- халықтың көп бөлігіне табиғи орта туралы білімді оқыту және
азаматтарды табиғатты қорғауға үйрету;
- жоспарлау және шет мемлекеттер, халықаралық ұйымдармен табиғатты
қорғау мәселесі бойынша бірігіп жұмыс жасау;
Қазіргі таңда табиғатты пайдалануды басқару мына бағытта бағытталуы
тиіс:
- қоршаған ортаның ластануын төмендету;
- табиғи ресурсты тұтынуды біршама қысқарту;
- табиғи қорларды жаңармалы қолдану;
- минералдық ресурстардың қажетті даму резервтерін құру;
- табиғи шикізаттың алғашқысын тиімді қолдану;
- кәсіпкерлерге экономикалық жағдай жасау;
- халықаралық ынтымақтастық.
Қазіргі таңда Қазақстанда шикізат көзінің екі бай қоры бар. Біріншісі
табиғи қорлардың бірігей түрі, екінші олардың шаруашылық түрі. Дамыған
елдермен салыстырғанда Қазақстан өнеркәсіп техникалық қайта жабдықтаудан
және ауыл шаруашылығы саласында кешеуіл байқалады, сондықтан бар
мүмкіншіліктерді жіберіп алмауымыз қажет. Ол мүмкіндіктер жоғары
технологияны іс жүзіне асыру, өндірістің ғылыми сыйымдылығы, еңбек
шығындары аз кететін жоғары сапалы өнімді алу.
Ол үшін мыналар қажет:
- кәсіпорындарды техникалық қайта жабдықтауға мемлекеттік несиелер
беру (несие мөлшері үнемделген шикізатпен әлемдік және ішкі бағаның
айырмасын анықтайды).Қайтарым экспорттық шикізат өсімі есебінен
болады,сондықтан мемлекет ештеңе жоғалтпайды.
- Прогрессивті салық нормаларының артық шығыны байқалады. (жоғарғы
нормалар дүниежүзілік жетістіктермен анықталады);
- Экологиялық төлемдерді жетілдіру (экологиялық төлемдер қоршаған
ортаға зиян жіне шығындармен анықталады).
І.Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері
1.1 Табиғатты пайдалануды басқару негіздері
Экология саласында басқарудың негізі – табиғатты қорғаудың, табиғат
ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, тиімді пайдаланудың
қоғамдық тиімділігі. Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа
әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсерлерін шектеу, табиғат байлығын тиімді
пайдалануды, қорғауды, өсіруді қамтамасыз ету, табиғат пайдалану
ережелерін, талаптарын, нормаларын орындауды ұйымдастыру және бақылау.
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны
қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау,
экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық,
экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын
қадағалау арқылы жүргізіледі.
Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи
жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан
кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік және
экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп
қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп
басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару әдістерін екі
жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Әкімшілік басқару жүйесі – табиғат қорғау, пайдалану заңдарының,
ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде
жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану
шектеріне басым назар аударылады.
Сурет 1.
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер
беріледі. Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық
жолмен (ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын әдістердің (тәсілдердің)
мынандай түрлерін айтуға болады:
Құқықтық – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық
актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың
және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын
белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау.
Әкімшілік актілер орындалуға міндетті және тікелей әсер етеді.
Техникалық ұйымдастырушылық – табиғат қорғау және тиімді пайдалану
шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Ұйымдастырушылық – табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді
пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэәне олардың іске
асырылуын ұйымдастыру.
Әлеуметтік-психологиялық – жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен,
жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын
жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.
Экономикалық әдіс – баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие,
т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Баға, тариф және төлемдер жүйесі:
- минералды және басқа ресурстарды тиімді және кешенді қолдануды
қамтамасыз етеді;
- қоршаған орта ұдайы өндірісі және қорғау.
Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау әдістерін
кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен
технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану
жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-әрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы,
шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін әсерлер міндетті түрде
мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін
мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды
басқаруға қажетті мәліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады.
Мониторинг – бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері,
экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан
жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкіләлемдік мониторинг жүйелері құрылады.
Сондай-ақ мониторинг табиғат кешендерін, олардың құрамды бөліктерін
қамтиды. Мониторинг табиғат кешендерінің жай-күйі, ондағы тұрақты
өзгерістер туралы мәліметтер береді. Осындай мәліметтерге сүйеніп, табиғат
сыйымдылығына, ондағы өзгерістерге ғылыми болжамдар жасалады. Олад табиғат
қорғау және пайдалану болжамдары мен бағдарламаларының негізі болады.
Табиғат қорғауды, пайдалануды басқаруды Қазақстан Республикасының
заңдарына, президент жарлықтарына, үкімет шешімдеріне сәйкес
ұйымдастырылады.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін
ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану
шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге
зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең
жоғарғы шамасы белгіленеді.
Табиғи ортаға әсер ету стандарттары әрбір өнеркәсіп процестерінен
шығарылатын ластаушы заттардың шамасын реттейді. Стандарт бір уақыт
аралығында ластаушы заттар санына немесе ластаушы заттардың белгілі
мөлшерінің шығарылатын уақытына белгіленуі мүмкін. Табиғи ортаға әсер ету
стандарттары жол берілетін ластану шегінің негізінде анықталады. Барлық
ластаушылар әсер ететін территорияда ластаушы заттардың жиынтық шоғырлануы
жол берілетін шамадан аспауы керек. Әрбір ластаушы көздерге ластаушы заттар
шығару шегін белгілегенде территорияның жалпы ластану деңгейі, ластаушы
заттардың таралу немесе шоғырлану мүмкінділігі және басқа ластаушылармен
қосылатын жиынтық әсері ескеріледі.
Әдетте ластаушы заттардың шоғырлану дәрежесі бақылау пункттерінде
өлшенеді. Егер көрсеткіш нормадан артық болса, ластаушыларға норма
азайтылып, шоғырлану дәрежесі қайта есептеледі. Керісінше, бақылау
көрсеткіші төмен болса, норматив жоғарлатылуы мүмкін. Бұл процестерді
төмендегі сызбадан көруге болады:
Технологиялық және тағы басқа объективті себептармен ластаушы заттардың
шығарылу нормасын жол берілетін нормаға бірден жеткізу мүмкін болмағанда,
аймақтың экологиялық жағдайы көтеретін болса, уақытша келісілген норматив
белгіленеді және оны жол берілетін шамаға жеткізу шаралары белгіленеді.
Ластаушы заттардың жол берілетін
шығару нормасын белгілеу
Сурет 2.
Ластаушы заттар шығару нормативін белгілеу көп сатылы
қайталанылатын процесс және аймақтағы барлық ластаушы заттардың табиғи
ортаға жиынтық әсері, аймақтың табиғи жағдайы ескеріледі. Бақылау
нүктелерінде ластаушы заттардың шоғырлануы жол берілетін шамаға жеткенінше
процесс қайталана береді.
Технологиялық стандарттар - әрбір өндіріс процесінде немесе тазалау
қондырғыларында белгіленеді. Стандарт бойынша табиғат қорғау технологиясы
үлгілік технологияға сай болуы керек.
Өнімдердің сапасының стандарты – азық-түлікте, суда, тұтыну
тауарларында зиянды заттардың, қоспалардың болмауын реттейді.
Табиғат ресурстарын пайдалануға, табиғи ортаға ластаушы заттар
шығаруға кәсіпорындарға, фирмаларға стандарттар, шектер, нормалар негізінде
рұқсат-лицензиялар беріледі. Лицензиялар өндіріс көлеміне сәйкес белгілі
мерзімге беріледі. Өндіріс ұлғайтылғанда немесе лицензия мерзімі
аяқталғанда жаңа лицензиялар алу керек. Лицензия табиғат пайдалануды
басқарудың басқа механизмдерімен: төлемдер, стандарттармен, шектеулермен
үйлесімдіріледі.
Рұқсат-лицензия беру үшін нормалар, шектер белгілеу үшін табиғи
ортаға келтірілетін әсерлер бағаланады. Табиғат пайдалану саоласындағы
барлық бағдарламалар, жобалар, шаруашылық іс-әрекеттері қолданылатын
технология, шығарылатын өнімдер, пайдаланылатын шикізат бағалауға жатады.
Табиғи ортаның тазалық нормативтері: санитарлық-гигиеналық;
санитарлық қорғау; экологиялық; өндіоістік шаруашылық жүйелеріне бөлінеді.
Табиғат қорғау, пайдалану нормативтері тұрақты немесе уақытша белгіленеді.
Кейбір объективті себептермен тұрақты нормативтер белгілеу мүмкін
болмағанда, уақытша нормативтер тағайындалады. Ғылыми-техникалық
жетістіктерге сүйеніп нормативтер ұдайы қатаңдау бағытында өзгертіліп
отырады. Өзгерту мақсаты – табиғи ортаға зиянды әсерлерді неғұрлым азайту.
Табиғатты пайдалануды басқарудың тағы бір маңызды тетігі –
экологиялық сараптама. Табиғат пайдалануға байланысты барлық болжамдар,
тұжырымдамалар, жобалар, нақты шаруашылық және іс-әрекеттер, техника мен
технология, өнімдер, пайдалантын шикізат, материалдар, отын-энергия,
шығарылатын қалдықтар міндетті түрде Мемлекеттік экологиялық сараптамадан
өтеді. Қажет болған жағдайда қоғамдық экологиялық сараптама
ұйымдастырылады. Сараптамалардың нешізгі мақсаты табиғатқа, адамның
денсаулығына зиянды әсерлердің алдын алу, оларды болдырмау.
Төлемді табиғат пайдалану принципін жүзеге асыру үшін экономикалық
зиянды есептеу көрсеткіштері, әдістері маңызды орын алады. Табиғатқа әрбір
зиянды әсер етушілер оның зардаптарын жойып, келтірілген шығынды қайтаруы
тиіс және зиянды болдырмау шараларын жүргізуі керек. Өйткені олардың
өздеріне зиянды болдырмау, оның зардаптарын жоюдан әлдеқайда тиімді болады.
Табиғи ортаның ластануынан болатын экономикалық зиян қай тұрғыдан
қаралуына байланысты әр түрлі мағынаға ие болады. Өнім өндірушілер үшін ол
алынбаған немесе жоғалтылған өнім және соған сәйкес экономикалық
көрсеткіштердің (пайда, тиімділік т.б) нашарлауы. Жалпы халық шаруашылығы
тұрғысынан алып қарайтын болсақ, алынбаған өнімдерді басқа жерде өндіруге
немесе шетелден әкелуге мәжбүр боламыз. Сондықтан экономикалық зиян
алынбаған (жоғалтылған) өнімдердің орнын толтыру шығындары болады. Яғни
экономикалық зиян нақты шығындармен емес, орнын толтыру шығындармен
айқындалады. Әдетте орнын толтыру шығындары артық болады.
Экономикалық зиян мәнін толық ашу үшін халық шаруашылығы залалдарының
құрамын қарастыру керек. Мысалы, табиғи ортаның ластануынан халықтың
денсаулығына келтірілетін зиян емделу шығындарымен және аурудың салдарынан
болатын еңбек өнімділігінің кемуінен таза өнімдердің жоғалтылуымен
есептеледі. Экономикалық зиянды және төлемдерді анықтаудың үлгілік
әдістемесінде халықтың денсаулығының нашарлауынан болатын зияндар тікелей
шығындармен емес, алынбаған өнімдердің орнын толтыру шығындарымен
есептеледі.
Өнеркәсіпте ластану салдарынан болатын экономикалық зиян алынбаған
таза табыстың (пайданың) орнын толтыру шығындармен агықталады.
Экономикалық зиянды анықтаудың бірнеше бағыты бар. Олар алынбаған
(жоғалтылған) өнімнің бағасымен есептеу; кадастрлық бағалармен орнын
толтыру шығындарымен есептеу; алынбаған таза табыс, ұлттық байлық және
дифференциялдық рента. Осыған қарап, табиғи ортаның ластануынан болатын
экономикалық зиянды есептеу мәселесі әлі зерттеулерді қажет ететінін
көреміз.
1.2 Табиғатты пайдалану жєне қорғаудың басќару әдістері
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Табиѓи ортаны ќорѓау, табиѓат байлыѓын тиімді пайдалану, оѓан барлыќ
халыќ, жеке кєсіпорындар мен кєсіпкерлер, мемлекеттік органдар м‰дделі
болѓанда ѓана ауќымда жєне нєтижелі болады. М‰дделікті экономикалыќ
ынталандыру єдістері арќылы басќаруѓа болады. Экономикалыќ басќару
єдістерін ќолданып табиѓатты ќорѓауѓа, тиімді пайдалануѓа жаѓдай жасайды.
Экономикалыќ жолмен басќарудыњ ерекшелігі, м±нда ешкімді к‰шпен зорлап
емес, єркімніњ µз еркімен табиѓатты ќорѓауѓа, оныњ байлыѓын молайтып,
тиімді пайдалануѓа ж±мылдырылады. Табиѓи ортаѓа зиян келтіру, табиѓат
ресурстарын ысырапќа ±шырату ењ бірінші кезекте оѓан жол бергендердіњ µзіне
тиімсіз болады.
Экономикалыќ м‰дде тудырудыњ басты єдістері: жоспарлау, шаруашылыќ
есеп жєне экономикалыќ ынталандыру. Б±л єдістер баѓа ќаржыландыру, несие,
материалдыќ сыйлыќ жєне жауапкершілік, табиѓат пайдалану тµлемдері,
экологиялыќ нормативтер, т.б. экономикалыќ тетіктер арќылы ж‰ргізіледі.
Жоспарлау басќарудыњ єкімшілік єдісіне тєн деп есептелгенімен,
экономикалыќ басќару механизмінде де мањызы зор. Тек м±нда жоспарлаудыњ
сипаты т‰бірімен µзгереді. Ол жоѓарыдан н±сќау, б±лжытпай орындалатын зањ
сипатын µзгертіп, іс-єрекеттерді ерікті, сапалы басќару сипатына ие болады.
Жоспарлау арќылы кµптеген жаѓымсыз ќ±былыстарды, шыѓындарды алдын ала
болжап, оларды болдырмау шараларын ±йымдастыруѓа болады. Жоспарлау ењбекті
белгіленген маќсатта ж±мылдыруѓа м‰мкіндік береді.
Табиѓатты пайдалану саласында жоспарлаудыњ басты маќсаты – табиѓи
ортаны ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды, оныњ ресурстарын ‰немдеп,
м‰мкін болѓанда молайтуды ќамтамасыз етеді. Жоспарлауды м±ндай ќызметі
нарыќ экономикасы жаѓдацында к‰шейе т‰седі.
Нарыќ ќатынасы бойынша табиѓатты арнайы пайдалану тµлемді, табиѓат
пайдаланушылар табиѓат ресурстарын аќылы пайдаланады, табиѓи ортаѓа
келтірілген зияндарын жоюѓа, зиянѓа ±шыраѓандардыњ шыѓынын ќайтаруѓа
міндетті жєне табиѓи ортаны ќорѓауѓа, табиѓат ќорѓау зањдарын саќтауѓа
міндетті.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін
ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану
шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге
зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең
жоғарғы шамасы белгіленеді.
1.3 Табиѓат пайдалану тµлемдер ж‰йесі.
Нарыќ ќатынастарына негізделген экономиканыњ негізін тауар айналымы
ќ±райды. Б±л жаѓдайда ќоѓамдыќ ќарым-ќатынасќа ќатысатын табиѓат
ресурстары, оныњ ішінде табиѓи ортаныњ сыйымдылыѓы, µндіріске, тіршілікке
ќолайлыѓы тауарѓа айналады.
Табиѓат ресурстарын тиімді пайдаланудыњ ењ басты шарты оларды аќылы
пайдалану болып табылады. ¤йткені, табиѓат ресурстарын пайдалану тегін
болса, оларды ‰немдеп, ±тымды пайдалануѓа, табиѓатты ќорѓауѓа, ќорын
молайтуѓа ж±мылдыратын механизм тудырмайды, м‰дде арќылы ынталандырымайды.
Ол табиѓат ресурстарыныњ ысырабана єкеп соѓады.
Тµлемдерді табиѓат ресурстарын ‰немдеп пайдалануѓа, табиѓат ќорѓауѓа
оныњ байлыќтарын саќтауѓа, молайтуѓа ж±мылдырылатын ењ басты экономикалыќ
тетік деп ќарастырамыз.
Табиѓат пайдалану тµлемдері негізінен табиѓатты ќорѓау, тиімді
пайдалану маќсатында экономикалыќ ынталандыру ‰шін ќолданылатын басќару
тетігі болып табылады. Олар табиѓат ќорѓау зањдарыныњ іске асырылуын
ќамтамасыз етеді жєне халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайын жаќсартуѓа кµмегін
тигізеді. Ал негізгі ќызметі табиѓат ќорѓау, тиімді пайдалану шараларын
ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.
Табиѓат ресурстарыныњ т‰ріне байланысты ємбебап пайдаланатын, арнайы
пайдаланатын ресурстарѓа тµлемдер ерекшеленеді. Ємбебап пайдаланылатын
ресурстарѓа жер, су, ауа, т.б ресурстар жатады, арнайы пайдаланылатындар –
орман, биоресурстар, минералдыќ шикізаттар.
Экономикалыќ маѓынасына, атќаратын ќызметіне ќарай тµлемдерді:
1. табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы;
2. табиѓат ресурстарын пайдалану;
3. табиѓат ресурстарын ќорѓау, ќалпына келтіру, жањѓырту, µсіру;
4. табиѓат ресурстарын пайдалануды шектегені ‰шін;
5. табиѓи ортаны ќорѓау;
6. табиѓат ќорѓау зањдарын б±зѓаны ‰шін тµлемдер деп с±рыптауѓа
болады.
Табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы ‰шін тµлемніњ негізгі табиѓат
ресурстарына меншік, иелік ќ±ќыѓы болып табылады. Меншік ќ±ќыѓы осы тµлем
арќылы кµрініс табады. Меншік иесі µзініњ ќ±ќыѓын басќа табиѓат
пайдаланушыларѓа жалѓа немесе иелікке беру арќылы олардан тµлем аќы алады.
Табиѓат ресурстары жалпы халыќтыќ иелікте болѓанда, иелік ќ±ќыѓын,
Қазақстан Республикасында табиғат пайдаланғаны және қоршаған ортаны
ластағнына байланысты төлемдер жүйесі бар. Бірақ ол ынталандыру ролін
орындамайды, тек қаржыландыру қызметін атқарады. Ресейде экологиялық салық
салу белгілі. Ол басқа мемлекеттермен салыстырғанда аз уақыттың ішінде
едәуір жылдам дамыды. Салық салу базасының теориясы өте жақсы өңделген.
Сонымен бірге Ресейде Қазақстанға қарағанда табиғатты пайдаланудың
экономикалық механизмдері жылдам дамуда.
Экологиялық салықты жасыл деп атайды. Салық мына қызметті орындайды:
экологиялық зияндылық және табиғи ресурстар шығынын эквивалентті өнім
бағасын белгілейді, ластаушы төлейді принципін іске асырады.
Экологиялық салық ішінен ластаушы және қаржыландырушы салықты бөліп
көрсетуге болады.
Реттеуші салық тоқтату ісіне тікелей байланысты, қоршаған ортаға
келтірілген зиянның көлеміне байланысты салық белгіленеді. Салық мөлшерін
анықтауда алдымен техникалық мүмкіндіктер және шаруашылық қызметінің
экономикалық рентабельділік көрсеткіштері есептеледі.
Қаржыландыру салығы әртүрлі табиғатты қорғау іс-шараларын
қаржыландыратын арнайы экологиялық қорларға ақшаның төленуіне бағытталған.
Экологиялық салықтың б±л түрінің ерекшелігі шаруашылық қызметінің негативті
әсерлерімен тығыз байланыста емес. Қаржылық салықты белгілегенде пайда және
қаржылық түсімнің үздіксіздігі басшылыққа алынады.
Экологиялық салық салу екі бөлімнен тұрады – салықтың өзі және салық
жеңілдіктері. Мемлекеттегі барлық салық жүйесі табиғатты қорғау қызметін
жанама ынталандырады. Салықтар реттеуші және ынталандырушы қызметін
атқарады, ол табиғи-өнімділік вертикалдары: салалық, технологиялық,
аймақтық және өнімділік аспектілерін байланыссыз дифференциалданған болу
керек. Қазіргі таңда экономика және өндірістің дамуы оны ескермейді. Барлық
шаруашылық процесс апатты болады: әр кәсіпорын, сала, аймақ мүмкіндігінше
өмір сүруде. Мемлекеттің салық немесе несие саясаты, не кәсіпорынның не
оның табиғатты қорғау қызметінің жағдайын жақсарта алмауда. Қазақстанның
ұлттық ақшасын және экономикасын көтеру үшін экономикалық өндіру сапасына
тіреу жасауда.
Экологиялық салық салудың салалық факторын есепке ала отырып қоршаған
ортаны ластағаны үшін төлем жүйесін коэффициентін толықтырды, ол кәсіпорын
төлемі экологиялық өндіріске байланысты көбейтіледі. Бірлік коэффициентке
экологиялық салалық қатынастың таза тамақ саласын аламыз. Мысалға,
Оңтүстік Қазақстан облысының салаларын келтіреміз.
Қоршаған ортаны ластағанын есептеу
үшін салалық коэффициенті
Кесте 1
Өндіріс салалары Коэффициент
Мұнай қайта өңдеу 2
Түсті металлургия 2
Құрылыс материалдар өндірісі 2
Фосфор өндірісі 2
Жылу энергетика:
Газ жанармай 1
Мұнай өнімдері 2
Көмір 4
Бұл коэффициенттер кәсіпорынның қоршаған ортаға келтірілген зияндығына
байланысты алынған. Мұндай коэффициенті енгізу ластанудың төмендеуін
ынталандырады. Әрине қиындық та туады, бұрынғы табиғатты пайдалану төлемдер
жүйесіне қосымша қызметті кірістіру кәсіпорынның экономикалық жағдайын
қиындатады. Бұл елімізде экологиялық салық салуды енгізуді бірінші қадамы.
Төлемдер жүйесін ары қарай дамытуымыз керек. Оған қосымша экологиялық түрлі
акциздерді қосуға болады. Қазіргі таңда көмірді пайдалану жылдам қарқынмен
жүріп жатыр, көмір өте арзан отын, бірақ оны пайдалану мен өртеу көлемі
ешқандай реттелмей отыр. Сонымен бірге оның ластану қарқыны әсіресе қысқа
мезгілде жылдам болып отыр. Сондықтан басқа да жанармай түрлері газ,
солярка т.б акциз берілуі керек.
Өнімділік аспектісін есепке ала отырып, экологиялық зиянды өндіріс
және өнімге арнайы салық салу түрлері:
• экологиялық зиянды технологияны қолдану арқылы өндірілген өнімге
салық;
• тұтынуға, сақтауға зиянды өнімдерге салық.
Арнайы экологиялық салықтар нақты технологияға, шекті өндіріске,
сонымен қатар, өндірістік қалдықтарды пайдалануға шығындар керек еткен
жағдайда тағайындалады.
Арнайы салық көлемі шығындар негізінде анықталады:
• экологиялық зиянды технология және прогрессивті өнім түрлеріне
шығын;
• өндірістік обьектінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарлатуға
шығындар;
• экологиялық қауіпті технолагияны пайдалану нәтижесінен
кәсіпорынның қоршаған ортаға зияндығын тоқтатуға шығындар.
Осылайша, экологиялық салық салуды ынталандыру арқылы қоршаған ортаға
тасталған зиянды заттардың төмендетуді іске асыруға мүмкіндік болады.
Қазіргі таңда біздің мемлекетіміздің экономикасында салық
жеңілдіктерін қолданылуы аз және әйгілі емес. Қолданылып жүрген төлем
жүйелері салық жеңілдіктерімен толықтырылуы мүмкін.
Кейбір жағдайда салық мүлде алынбайды, экологиялық қор салықтан
босатылады. Сонымен бірге, екінші ресурстарды өндірумен айналысатын
кәсіпорындар, табиғатты қорғауды қаржыландыру ортаны қорғауға және қоршаған
ортаны ұдайы өндірісне шетел инвестицияларды салықтан босатылуы мүмкін.
Тұтас алғанда қазіргі таңда салық өз реттеушілік қызметін атқармайды.
Сонымен бірге салық жүйесі экологиялық қауіпті жағдайдан шығу мақсатында
экологиялық салық салу негізін іске асырмайды.
Экологиялық салық салудың перспективті дамуы келесі бағыттарды
анықтайды:
• салық кодексінде экологиялық салық мағынасын бекіту;
• кәсіпорын төлемінің өндірістік шаруашылық қызметінің экологиялық
есебі бойынша салық дифференциациясы;
• экологиялық акциздерді тағайындау;
• салықтың ауыртпалық орталығын өңдеу саласына өткізу.
Қаржылық-несиелік механизм табиғатты қорғау қызметін ынталандырудың
маңызды тетігі болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде салыққа қарағанда бұл сипаттағы құралдар өте
әйгілі. Ал біздің елімізде бұл керісінше, қаржылық-несиелік механизм әлі
дамымаған және оның жеткілікті құқықтық негізі жоқ.
Басқа елдердің тәжірибесін еске ала отырып қаржылық-несиелік механизм
мына құралдарды көрсетедңі:
• табиғатты қорғау бағытындағы іс-шараларға жеңілдетілген
несиелер;
• проценттік мөлшері төмендетілген заемдар;
• ластануды төмендеткен кәсіпорынға арнайы төлемдер және
субсидиялар;
• табиғатты қорғау мақсатында ақысыз негізднгі аймақтарға
инвестициялық субвенциялар;
• табиғатты қорғау жабдықтарының жеделдетілген амортизация
саясаты.
Несие жеңілдігі саясаты барысында несиелік жеңілдіктер табиғатты
қорғау мақсатында бюджеттен бөлінеді. Сонымен бірге банк несиемен
жұмылдырады. Банктік несиелердің бюджеттік несиелермен салыстырғандағы
айырмашылығы, төлем және берілген құралдардың қайтарымдылығын сақтау,
несиелердің мақсатты қолданылуын және табиғатты қорғау іс-шараларының аз
уақыт ішінде орындалуын ынталандыру. Сонымен бірге мелекет несие-
банктеріне салық жеңілдіктерін ұсынады, және табиғатты қорғау іс-шараларын
несилендіруді ынталандырады. Мемлекет банктерге төмендетілген пайызда
несие, дотация береді, ол несиенің төлемдігі және қайтарымдылығын
көрсетеді. Кәсіпорынның өзі өз экологиялық қорынан несиенің қайтарылуына
кепілдік береді.
Субвенциялау бюджеттік қаржыландырудың бір бөлігін көрсетеді.
Субвенция әрқашан мақсатты анықтайды. Бұл құралдарды пайдалану
бақылаудыіске асырады. Субвенция ролі аймақтарда экологиялық
инфрақұрылымның дамуы арқылы көрінеді.
Мемлекеттің баға саясаты қоршаған орта және табиғатты тиімді
пайдалануды бағдарлауды орындайды:
• пайдаланылатын табиғи-ресурстардың нақты құнына байланысты
өндірілген өнім бағасының есебі;
• баға белгілеудің жеңілдетілген түрі арқылы экологиялық өнімді
тұтыну және өндіруді ынталандыру.
Баға белгілеу арнайы салық салумен толықтырылуы керек. Табиғат
ресурстарының өркениетті нарығын қалыптастыру үшін әртүрлі принциптер
қажет. Экономистер Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарға бай
екендігін жиі айтады, бірақ оған сәйкес нарықты қалыптастырмайынша
ресурстарды тиімді пайдалану мүмкін емес. Табиғи ресурстар нарығын құру
арқылы табиғи ресурс биржаларын аукциондар өткізуді яғни отандық және
шетелдік кәсіпкерлердің табиғи ресурстарды конкурс негізінде сатып алу,
өндіруге құқық, экологиялық бақылау және экологиялық сараптамаларды
орындайды. Бұл табиғатты пайдалану арқылы мемлекеттік және аймақтық
кірістің көбеюін іске асырар еді.
Жыл сайын қоршаған орта әр түрлі апаттардың салдарынан ластануы
жоғарылап отыр. Мұнай құбырларында және мұнайды танкерлермен тасу
уақтысында көп жағдайда апаттар болып тұрады. Бұл апат әсерлерін тоқтату
және жеңілдету құралдарының бірі бұл экологиялық сақтандыру.
Құрылған экологиялық сақтандыру компаниялары мына экономикалық
мәселелерді шешеді: зиянды компенсациялау, ақша құралдарын пайдалану
тиімділігін жоғарлату, қоршаған орта ластану нәтижесіндегі үшінші жақ және
кәсіпорындарды сақтандыру.
Бұл бағыттағы ынталандыру келесі әдістерді іске асырады:
• міндетті түрдегі сақтандыру;
• апатты жағдайларды болдырмаудағы міндеттерді орындағаны үшін
кәсіпорындарға сыйақы беру;
• апат тәуекелін төмендетуді субвенциялау;
• бөлек аймақтардағы түрлі зиянды экологиялық қызметтерге арнайы
салық салу.
Стратегиялық мәні бар экологиялық маңызды мақсаттарды іске асыруда
маңызды ролді экологиялық бағдарламаларды қалыптастыру болып табылады.
Экологиялық бағдарламалардың негізгі қызметтері:
• әлемдік міндеттерді орындау (озон қабатын, биотүрлілікті
қоршаған ортаны қорғау);
• қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдалану;
• табиғаттың бағалы объектілерін қорғау;
• экологиялық апатты аймақтарды сақтау;
• ғылыми-техникалық жобаларды қорғау.
Табиғатты қорғау қызметінің іске асуы үшін, табиғатты пайдалануды
ынталандырудың экономикалық құралдары жұмыс жасауы үшін, табиғатты қорғау
қызметінің қаржыландыру жүйесін құру керек. Бұл жүйе өзінің белгілі
дәрежеде қаржыландыру қызметін атқарады және ол әр түрлі қайнар көздерден
тұрады (мемлекеттік, жеке, қоғамдық).
ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау
2.1 Оњт‰стік Ќазаќстанн облысында негігі кєсіпорындардыњ ќоршаѓан ортаѓа
єсерін талдау.
Соњѓы жылдары облысымызда экономиканыњ µсуі µкінішке орай, кµптеген
экологиялыќ проблемалардыњ шиеленісуіне алып келді. Туындап отырѓан
жаѓдайдыњ мањыздылыѓы б±л µндірістіњ µсуі мен экологиялыќ проблемалар
арасында балансты саќтау.
Ќоршаѓан орта жєне адамдардыњ денсаулыѓына кері єсерін тигізіп
отырѓан фактор б±л ауаныњ ластануы. Облыс атмосферасын ластап отырѓан
µнеркєсіптер м±най-химиялыќ µндіріс, жылу энергетика, т‰сті металлургия
(ЮжполиметаллЖАЌ, Петро Казакстан Ойл ПрдактсААЌ, ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, ТЭЦ-3,
Шымкентцемент ААЌ) жєне автотранспорт. Шымкент ќаласында ауаныњ ластану
дењгейі жоѓары, ол Ќазаќстанда ластанѓан ќалалар ќ±рамына кіреді.
Оњт‰стік Ќазаќстан облысы Аумаќтыќ ќоршаѓан ортаны ќорѓау
басќармасыныњ атмосфералыќ ауаны тексеруге байланысты ж‰ргізген баќылауына
ќараѓанда Т‰ркістан, Кентау, Ленгер, Арыс, Сарыаѓаш, Шардара, Жетісай,
Мырзакент жєне Атакент ќалаларында 2004 жылы шекті р±ќсат етілген
концентрация шањ-тозањ, формальдегид, кµмірќышќыл оксидініњ артыќ екені
аныќталѓан. Осы кезењде ластаушы заттардыњ тасталуы 120мыњ тоннаны ќ±раѓан,
сонымен бірге кµшпелі кµздері 98мыњ тонна.
Соњѓы жылдары актуалды проблемалар ауыл жєне ауылшаруашылыќ, сонымен
бірге жерді тиімді пайдалану жєне ќорѓау, ауылшаруашылыќ жерлерініњ
ќ±нарлыѓын саќтап ќалу. Біздіњ облысымызда бірден-бір приоритетті проблема
егістік жерлердіњ ќ±нарлыѓыныњ тµмендеуі, мамандардыњ мєлімдеуі бойынша
соњѓы 30 жылда облыста топыраќтыњ гумус ќабатыныњ ќ±рамы 20%-ке тµмендеген.
Ќазіргі тањда облыста 3108,7 мыњ гектер жер жел эрозиясына жєне 950,2
мыњ гектар жер су эрозиясына ±шыраѓан. Нашар жерлердіњ кµбісі Созаќ,
Отырар, Шардара аудандарында орналасќан.
Экологтардыњ ерекше дабылдары б±л облыста µндірістік жєне т±рмыстыќ
ќалдыќтардыњ кµптеп жиналуы. Олар негізінен мына µнеркєсіптерде пайда
болады, олар ХимфармААЌ, Оњт‰стікќ±сААЌ, Кентау кен байыту µндірісі
Кентаутрансформатор заводыААЌ, Петро Казакстан Ойл Продактс ААЌ,
ЮжполиметаллЖАЌ, Интеркомшина ЖШС, ЭксковаторААЌ.
Соњѓы жылдары біздіњ облыста жєне республика бойынша жєне єлем
бойынша мањызды проблемалардыњ бірі ќатты- т±рмыстыќ ќалдыќтардыњ жиналуы.
Мєлім болѓандай єрбір ќалалыќ т±рѓын жылына 200 ден 500 килогрммѓа дейін
тќрмыстыќ ќалдыќтар шыѓарады. Т±рмыстыќ ќалдыќтарды пайдалану технологиясы
біздіњ облыста енгізілмеген. Б±л проблема ќалаларда ѓана емес аудан
орталыќтары жєне ауылда да сипат алып отыр. Б±л проблеманы елемеу
экологиялыќ жаѓдайдыњ тµмендеуіне жєне адамдардыњ денсаулыѓына ќатты єсер
етуі м‰мкін. Жедел т‰рде ќалдыќтарды тасу жєне жинау, коммуналдыќ
ќызметтерін ±йымдастыру мєселелерін шешу керек. Содан соњ ќатты т±рмыстыќ
ќалдыќтар туралы сµз етуге болады.
Суды т±зданудан саќтау жєне азоттыњ бейорганикалыќ формасымен,
сульфат, м±най µнімдерімен, т‰сті металлургия µндірісініњ, м±най химиялыќ,
химиялыќ, жењіл жєне тамаќ µнімдерімен ластануы проблемалардыњ µткірі болып
отыр. Облыс территориясында барлыѓы 118 суќоймасы , 25 кµл бар. Барлыќ су
обьектілері сапа жаѓынан ќанаѓаттанарлыќсыз жаѓдайда ќалып отыр. Есепте 49
тазалау орындары бар. ¤ндірістіњ тоќтап ќалуына байланысты ќазіргі тањда
кµп бµлігі ж±мыс істемей т±р.
Экологиялыќ проблемаларды шешудіњ бір тетігі б±л баќылау –
инспекциялыќ ќызмет. Ќоршаѓан ортаны ќорѓау инспекторы ерекше назарды
табиѓатты пайдалану жєне ќоршаѓан ортаны ластауѓа р±ќсаты, мемлекеттік
экологиялыќ сараптаманыњ ќорытындысын, табиѓатты ќорѓау іс-шараларыныњ
орындалуына кµњіл бµліп баќылайды. Кµптеген тєртіп б±зулар атмосфералыќ
ауаны ќорѓау, радияциялыќ ќауіп, жер жєне су ресурстарын ќорѓау бµлігінде
орын алѓан. ¤ткен жылы 101 µндірістік кєсіпрпында баќылау ж‰ргізілді, 111
акт ќ±рылды, су жєне топыраќ ќ±нарлыѓыныњ 19 компоненті бойынша ішкі
лабораториялыќ баќылау ж‰ргізілді.
ПетроКазаќстан Ойл Продактс ААЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын
ќорѓау туралы есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы,
оларды тазалау жєне пайдалану.
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы Соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 12478,6 2032,5 12479,7 10483,8
оныњ ішінде:
ќатты 9,4 6,2 10,4 9,2
газ тєрізді жєне с±йыќ 12469,2 2026,3 12469,2 10474,5
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 351,0 351,0 351,0 404,9
К‰кіртті сутек 14,6 0,8 14,6 15,1
кµміртек тотыѓы 872,5 872,5 872,5 749,5
азот тотыѓы NO2 есебінде 531,7 531,7 531,7 572,9
Аммиак 0,0 0,0 0,0 0,1
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ 10699,0 269,9 10699,0 8732,0
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары: 0,4 0,4 0,4 0,0
Шымкентцемент АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы
есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа
тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану.
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы Соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 571,80637 517,80637 1650,99047 2576,94779
оныњ ішінде:
ќатты 32,2483 32,2438 1165,4279 860,6135
газ тєрізді жєне с±йыќ 485,56257 485,56257 485,56257 1716,33429
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 105,775 105,775 105,775 697,9447
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы 297,6226 297,6226 297,6226 770,1407
азот тотыѓы NO2 есебінде 81,2943 81,2943 81,2943 246,9719
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары: 0,87067 0,87067 0,87067
Южполиметалл АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды
тазалау жєне пайдалану (Шымкент аумаѓы)
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы Соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 5002,9 4804,1 5761,7 4380,0
оныњ ішінде:
ќатты 204,1 5,3 383,2 1277,6
газ тєрізді жєне с±йыќ 4798,8 4798,8 5378,5 3102,4
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 2932,2 2932,2 3511,9 1635,5
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы 1596,3 1596,3 1596,3 1326,8
азот тотыѓы NO2 есебінде 270,3 270,3 270,3 140,1
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары:
Южполиметалл АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды
тазалау жєне пайдалану (Кентау аумаѓы)
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 37,3 37,3 162,0 32,5
оныњ ішінде:
ќатты 124,7 31,1
газ тєрізді жєне с±йыќ 37,3 37,3 37,3 1,4
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 11,5 11,5 11,5 0,2
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы 19,4 19,4 19,4 1,0
азот тотыѓы NO2 есебінде 5,3 5,3 5,3 0,2
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
1,1 1,1 1,1
±шќыш органикалыќ
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары:
Мемлекеттік экологиялыќ сараптама.
Жалпы мєлімет.
Атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттардыњ тасталынуныњ шекті м‰мкін
болатын нормативті жобасына байланысты Южполиметалл АЌ-ныњ мемлекеттік
экологиялыќ сараптаманыњ N052000-нан 05.05.2004 жылѓы ескерту ќорытындысы.
Ќайта ќарауѓа кµрсетілген:
• МЭС ескертпе ќорытындысына жауабы;
• Южполиметалл АЌ-ныњ атмосфераѓа тастаѓан зиянды заттарын
тізімге алу;
• Южполиметалл АЌ-ныњ тастауларыныњ шекті м‰мкін нормативті
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері.
1. Табиғатт пайдалануды басќару
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...6
2. Табиғатт пайдалану жєне қорғаудың басќару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .15
3. Табиғатты пайдалану төлемдер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .21
ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау
2.1 ОҚО негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін
талдау ... ... ..29
2.2 Қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық
Бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.
ІІІ. Бөлім Табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін
жетілдіру.
3.1 Табиғатты пайдалану жєне қоршаған ортаны қорғау механизмін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2 Табиғатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін
арттыру ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..71
Кіріспе
Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды рольді тек қана пайда
алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз өндірісті басқару маңызды
болып табылады.
Айта кететін жайт, бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта
жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты
қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі.
Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану
экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың
орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс
процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды
пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен
және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және
ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз
етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды
тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-
шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды
тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану
табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады.
Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың
молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған.
Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті
және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Табиғатты қорғауды басқару және табиғатты тиімді пайдалануды
қамтамасыз етуге байланысты келесі мақсаттар алға қойылған:
- табиғатты қорғауды басқару қызметін кешенді түрде іске асыру;
- өңдеу және табиғатты қорғау облысында ғылыми-техникалық саясаттың
орындалуы және табиғи ресурстарды тиімді пайдаланылуы;
- жерді қорғау, жер асты және үстіңгі суларды, атмосфералық ауаны,
өсімдік және жануарлар әлемін, сонымен қатар барлық табиғи қорларды
тиімді пайдалану және оларды мемлекеттік бақылау;
- ұсыныстарды үкіметке ұсыну және дайындау, қосылуын және
бағдарламалардың қабылдануын қамтамасыз ету;
- ұсыныстардың өңделуі және табиғатты пайдалану механизмдерін,
экономикалық нормативтер мен ережелердің бекітілуін, табиғи
ресурстарды пайдалану стандарттарын жетілдіру;
- мемлекеттік экологиялық сараптаманың басты жүйелерін жетілдіру,
өндіргіш күштерді және халық шаруашылығы саласын орналастыру, жаңа
техника мен технологияны сақтауда экологиялық нормаларды бақылау;
- аймақтық басқару органдарына өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды
көмуге және сақтауға рұқсат беру;
- халықтың көп бөлігіне табиғи орта туралы білімді оқыту және
азаматтарды табиғатты қорғауға үйрету;
- жоспарлау және шет мемлекеттер, халықаралық ұйымдармен табиғатты
қорғау мәселесі бойынша бірігіп жұмыс жасау;
Қазіргі таңда табиғатты пайдалануды басқару мына бағытта бағытталуы
тиіс:
- қоршаған ортаның ластануын төмендету;
- табиғи ресурсты тұтынуды біршама қысқарту;
- табиғи қорларды жаңармалы қолдану;
- минералдық ресурстардың қажетті даму резервтерін құру;
- табиғи шикізаттың алғашқысын тиімді қолдану;
- кәсіпкерлерге экономикалық жағдай жасау;
- халықаралық ынтымақтастық.
Қазіргі таңда Қазақстанда шикізат көзінің екі бай қоры бар. Біріншісі
табиғи қорлардың бірігей түрі, екінші олардың шаруашылық түрі. Дамыған
елдермен салыстырғанда Қазақстан өнеркәсіп техникалық қайта жабдықтаудан
және ауыл шаруашылығы саласында кешеуіл байқалады, сондықтан бар
мүмкіншіліктерді жіберіп алмауымыз қажет. Ол мүмкіндіктер жоғары
технологияны іс жүзіне асыру, өндірістің ғылыми сыйымдылығы, еңбек
шығындары аз кететін жоғары сапалы өнімді алу.
Ол үшін мыналар қажет:
- кәсіпорындарды техникалық қайта жабдықтауға мемлекеттік несиелер
беру (несие мөлшері үнемделген шикізатпен әлемдік және ішкі бағаның
айырмасын анықтайды).Қайтарым экспорттық шикізат өсімі есебінен
болады,сондықтан мемлекет ештеңе жоғалтпайды.
- Прогрессивті салық нормаларының артық шығыны байқалады. (жоғарғы
нормалар дүниежүзілік жетістіктермен анықталады);
- Экологиялық төлемдерді жетілдіру (экологиялық төлемдер қоршаған
ортаға зиян жіне шығындармен анықталады).
І.Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері
1.1 Табиғатты пайдалануды басқару негіздері
Экология саласында басқарудың негізі – табиғатты қорғаудың, табиғат
ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, тиімді пайдаланудың
қоғамдық тиімділігі. Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа
әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсерлерін шектеу, табиғат байлығын тиімді
пайдалануды, қорғауды, өсіруді қамтамасыз ету, табиғат пайдалану
ережелерін, талаптарын, нормаларын орындауды ұйымдастыру және бақылау.
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны
қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау,
экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық,
экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын
қадағалау арқылы жүргізіледі.
Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи
жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан
кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік және
экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп
қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп
басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару әдістерін екі
жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Әкімшілік басқару жүйесі – табиғат қорғау, пайдалану заңдарының,
ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде
жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану
шектеріне басым назар аударылады.
Сурет 1.
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер
беріледі. Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық
жолмен (ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын әдістердің (тәсілдердің)
мынандай түрлерін айтуға болады:
Құқықтық – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық
актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың
және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын
белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау.
Әкімшілік актілер орындалуға міндетті және тікелей әсер етеді.
Техникалық ұйымдастырушылық – табиғат қорғау және тиімді пайдалану
шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Ұйымдастырушылық – табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді
пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэәне олардың іске
асырылуын ұйымдастыру.
Әлеуметтік-психологиялық – жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен,
жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын
жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.
Экономикалық әдіс – баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие,
т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Баға, тариф және төлемдер жүйесі:
- минералды және басқа ресурстарды тиімді және кешенді қолдануды
қамтамасыз етеді;
- қоршаған орта ұдайы өндірісі және қорғау.
Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау әдістерін
кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен
технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану
жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-әрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы,
шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін әсерлер міндетті түрде
мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін
мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды
басқаруға қажетті мәліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады.
Мониторинг – бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері,
экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан
жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкіләлемдік мониторинг жүйелері құрылады.
Сондай-ақ мониторинг табиғат кешендерін, олардың құрамды бөліктерін
қамтиды. Мониторинг табиғат кешендерінің жай-күйі, ондағы тұрақты
өзгерістер туралы мәліметтер береді. Осындай мәліметтерге сүйеніп, табиғат
сыйымдылығына, ондағы өзгерістерге ғылыми болжамдар жасалады. Олад табиғат
қорғау және пайдалану болжамдары мен бағдарламаларының негізі болады.
Табиғат қорғауды, пайдалануды басқаруды Қазақстан Республикасының
заңдарына, президент жарлықтарына, үкімет шешімдеріне сәйкес
ұйымдастырылады.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін
ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану
шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге
зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең
жоғарғы шамасы белгіленеді.
Табиғи ортаға әсер ету стандарттары әрбір өнеркәсіп процестерінен
шығарылатын ластаушы заттардың шамасын реттейді. Стандарт бір уақыт
аралығында ластаушы заттар санына немесе ластаушы заттардың белгілі
мөлшерінің шығарылатын уақытына белгіленуі мүмкін. Табиғи ортаға әсер ету
стандарттары жол берілетін ластану шегінің негізінде анықталады. Барлық
ластаушылар әсер ететін территорияда ластаушы заттардың жиынтық шоғырлануы
жол берілетін шамадан аспауы керек. Әрбір ластаушы көздерге ластаушы заттар
шығару шегін белгілегенде территорияның жалпы ластану деңгейі, ластаушы
заттардың таралу немесе шоғырлану мүмкінділігі және басқа ластаушылармен
қосылатын жиынтық әсері ескеріледі.
Әдетте ластаушы заттардың шоғырлану дәрежесі бақылау пункттерінде
өлшенеді. Егер көрсеткіш нормадан артық болса, ластаушыларға норма
азайтылып, шоғырлану дәрежесі қайта есептеледі. Керісінше, бақылау
көрсеткіші төмен болса, норматив жоғарлатылуы мүмкін. Бұл процестерді
төмендегі сызбадан көруге болады:
Технологиялық және тағы басқа объективті себептармен ластаушы заттардың
шығарылу нормасын жол берілетін нормаға бірден жеткізу мүмкін болмағанда,
аймақтың экологиялық жағдайы көтеретін болса, уақытша келісілген норматив
белгіленеді және оны жол берілетін шамаға жеткізу шаралары белгіленеді.
Ластаушы заттардың жол берілетін
шығару нормасын белгілеу
Сурет 2.
Ластаушы заттар шығару нормативін белгілеу көп сатылы
қайталанылатын процесс және аймақтағы барлық ластаушы заттардың табиғи
ортаға жиынтық әсері, аймақтың табиғи жағдайы ескеріледі. Бақылау
нүктелерінде ластаушы заттардың шоғырлануы жол берілетін шамаға жеткенінше
процесс қайталана береді.
Технологиялық стандарттар - әрбір өндіріс процесінде немесе тазалау
қондырғыларында белгіленеді. Стандарт бойынша табиғат қорғау технологиясы
үлгілік технологияға сай болуы керек.
Өнімдердің сапасының стандарты – азық-түлікте, суда, тұтыну
тауарларында зиянды заттардың, қоспалардың болмауын реттейді.
Табиғат ресурстарын пайдалануға, табиғи ортаға ластаушы заттар
шығаруға кәсіпорындарға, фирмаларға стандарттар, шектер, нормалар негізінде
рұқсат-лицензиялар беріледі. Лицензиялар өндіріс көлеміне сәйкес белгілі
мерзімге беріледі. Өндіріс ұлғайтылғанда немесе лицензия мерзімі
аяқталғанда жаңа лицензиялар алу керек. Лицензия табиғат пайдалануды
басқарудың басқа механизмдерімен: төлемдер, стандарттармен, шектеулермен
үйлесімдіріледі.
Рұқсат-лицензия беру үшін нормалар, шектер белгілеу үшін табиғи
ортаға келтірілетін әсерлер бағаланады. Табиғат пайдалану саоласындағы
барлық бағдарламалар, жобалар, шаруашылық іс-әрекеттері қолданылатын
технология, шығарылатын өнімдер, пайдаланылатын шикізат бағалауға жатады.
Табиғи ортаның тазалық нормативтері: санитарлық-гигиеналық;
санитарлық қорғау; экологиялық; өндіоістік шаруашылық жүйелеріне бөлінеді.
Табиғат қорғау, пайдалану нормативтері тұрақты немесе уақытша белгіленеді.
Кейбір объективті себептермен тұрақты нормативтер белгілеу мүмкін
болмағанда, уақытша нормативтер тағайындалады. Ғылыми-техникалық
жетістіктерге сүйеніп нормативтер ұдайы қатаңдау бағытында өзгертіліп
отырады. Өзгерту мақсаты – табиғи ортаға зиянды әсерлерді неғұрлым азайту.
Табиғатты пайдалануды басқарудың тағы бір маңызды тетігі –
экологиялық сараптама. Табиғат пайдалануға байланысты барлық болжамдар,
тұжырымдамалар, жобалар, нақты шаруашылық және іс-әрекеттер, техника мен
технология, өнімдер, пайдалантын шикізат, материалдар, отын-энергия,
шығарылатын қалдықтар міндетті түрде Мемлекеттік экологиялық сараптамадан
өтеді. Қажет болған жағдайда қоғамдық экологиялық сараптама
ұйымдастырылады. Сараптамалардың нешізгі мақсаты табиғатқа, адамның
денсаулығына зиянды әсерлердің алдын алу, оларды болдырмау.
Төлемді табиғат пайдалану принципін жүзеге асыру үшін экономикалық
зиянды есептеу көрсеткіштері, әдістері маңызды орын алады. Табиғатқа әрбір
зиянды әсер етушілер оның зардаптарын жойып, келтірілген шығынды қайтаруы
тиіс және зиянды болдырмау шараларын жүргізуі керек. Өйткені олардың
өздеріне зиянды болдырмау, оның зардаптарын жоюдан әлдеқайда тиімді болады.
Табиғи ортаның ластануынан болатын экономикалық зиян қай тұрғыдан
қаралуына байланысты әр түрлі мағынаға ие болады. Өнім өндірушілер үшін ол
алынбаған немесе жоғалтылған өнім және соған сәйкес экономикалық
көрсеткіштердің (пайда, тиімділік т.б) нашарлауы. Жалпы халық шаруашылығы
тұрғысынан алып қарайтын болсақ, алынбаған өнімдерді басқа жерде өндіруге
немесе шетелден әкелуге мәжбүр боламыз. Сондықтан экономикалық зиян
алынбаған (жоғалтылған) өнімдердің орнын толтыру шығындары болады. Яғни
экономикалық зиян нақты шығындармен емес, орнын толтыру шығындармен
айқындалады. Әдетте орнын толтыру шығындары артық болады.
Экономикалық зиян мәнін толық ашу үшін халық шаруашылығы залалдарының
құрамын қарастыру керек. Мысалы, табиғи ортаның ластануынан халықтың
денсаулығына келтірілетін зиян емделу шығындарымен және аурудың салдарынан
болатын еңбек өнімділігінің кемуінен таза өнімдердің жоғалтылуымен
есептеледі. Экономикалық зиянды және төлемдерді анықтаудың үлгілік
әдістемесінде халықтың денсаулығының нашарлауынан болатын зияндар тікелей
шығындармен емес, алынбаған өнімдердің орнын толтыру шығындарымен
есептеледі.
Өнеркәсіпте ластану салдарынан болатын экономикалық зиян алынбаған
таза табыстың (пайданың) орнын толтыру шығындармен агықталады.
Экономикалық зиянды анықтаудың бірнеше бағыты бар. Олар алынбаған
(жоғалтылған) өнімнің бағасымен есептеу; кадастрлық бағалармен орнын
толтыру шығындарымен есептеу; алынбаған таза табыс, ұлттық байлық және
дифференциялдық рента. Осыған қарап, табиғи ортаның ластануынан болатын
экономикалық зиянды есептеу мәселесі әлі зерттеулерді қажет ететінін
көреміз.
1.2 Табиғатты пайдалану жєне қорғаудың басќару әдістері
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Табиѓи ортаны ќорѓау, табиѓат байлыѓын тиімді пайдалану, оѓан барлыќ
халыќ, жеке кєсіпорындар мен кєсіпкерлер, мемлекеттік органдар м‰дделі
болѓанда ѓана ауќымда жєне нєтижелі болады. М‰дделікті экономикалыќ
ынталандыру єдістері арќылы басќаруѓа болады. Экономикалыќ басќару
єдістерін ќолданып табиѓатты ќорѓауѓа, тиімді пайдалануѓа жаѓдай жасайды.
Экономикалыќ жолмен басќарудыњ ерекшелігі, м±нда ешкімді к‰шпен зорлап
емес, єркімніњ µз еркімен табиѓатты ќорѓауѓа, оныњ байлыѓын молайтып,
тиімді пайдалануѓа ж±мылдырылады. Табиѓи ортаѓа зиян келтіру, табиѓат
ресурстарын ысырапќа ±шырату ењ бірінші кезекте оѓан жол бергендердіњ µзіне
тиімсіз болады.
Экономикалыќ м‰дде тудырудыњ басты єдістері: жоспарлау, шаруашылыќ
есеп жєне экономикалыќ ынталандыру. Б±л єдістер баѓа ќаржыландыру, несие,
материалдыќ сыйлыќ жєне жауапкершілік, табиѓат пайдалану тµлемдері,
экологиялыќ нормативтер, т.б. экономикалыќ тетіктер арќылы ж‰ргізіледі.
Жоспарлау басќарудыњ єкімшілік єдісіне тєн деп есептелгенімен,
экономикалыќ басќару механизмінде де мањызы зор. Тек м±нда жоспарлаудыњ
сипаты т‰бірімен µзгереді. Ол жоѓарыдан н±сќау, б±лжытпай орындалатын зањ
сипатын µзгертіп, іс-єрекеттерді ерікті, сапалы басќару сипатына ие болады.
Жоспарлау арќылы кµптеген жаѓымсыз ќ±былыстарды, шыѓындарды алдын ала
болжап, оларды болдырмау шараларын ±йымдастыруѓа болады. Жоспарлау ењбекті
белгіленген маќсатта ж±мылдыруѓа м‰мкіндік береді.
Табиѓатты пайдалану саласында жоспарлаудыњ басты маќсаты – табиѓи
ортаны ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды, оныњ ресурстарын ‰немдеп,
м‰мкін болѓанда молайтуды ќамтамасыз етеді. Жоспарлауды м±ндай ќызметі
нарыќ экономикасы жаѓдацында к‰шейе т‰седі.
Нарыќ ќатынасы бойынша табиѓатты арнайы пайдалану тµлемді, табиѓат
пайдаланушылар табиѓат ресурстарын аќылы пайдаланады, табиѓи ортаѓа
келтірілген зияндарын жоюѓа, зиянѓа ±шыраѓандардыњ шыѓынын ќайтаруѓа
міндетті жєне табиѓи ортаны ќорѓауѓа, табиѓат ќорѓау зањдарын саќтауѓа
міндетті.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін
ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану
шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге
зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең
жоғарғы шамасы белгіленеді.
1.3 Табиѓат пайдалану тµлемдер ж‰йесі.
Нарыќ ќатынастарына негізделген экономиканыњ негізін тауар айналымы
ќ±райды. Б±л жаѓдайда ќоѓамдыќ ќарым-ќатынасќа ќатысатын табиѓат
ресурстары, оныњ ішінде табиѓи ортаныњ сыйымдылыѓы, µндіріске, тіршілікке
ќолайлыѓы тауарѓа айналады.
Табиѓат ресурстарын тиімді пайдаланудыњ ењ басты шарты оларды аќылы
пайдалану болып табылады. ¤йткені, табиѓат ресурстарын пайдалану тегін
болса, оларды ‰немдеп, ±тымды пайдалануѓа, табиѓатты ќорѓауѓа, ќорын
молайтуѓа ж±мылдыратын механизм тудырмайды, м‰дде арќылы ынталандырымайды.
Ол табиѓат ресурстарыныњ ысырабана єкеп соѓады.
Тµлемдерді табиѓат ресурстарын ‰немдеп пайдалануѓа, табиѓат ќорѓауѓа
оныњ байлыќтарын саќтауѓа, молайтуѓа ж±мылдырылатын ењ басты экономикалыќ
тетік деп ќарастырамыз.
Табиѓат пайдалану тµлемдері негізінен табиѓатты ќорѓау, тиімді
пайдалану маќсатында экономикалыќ ынталандыру ‰шін ќолданылатын басќару
тетігі болып табылады. Олар табиѓат ќорѓау зањдарыныњ іске асырылуын
ќамтамасыз етеді жєне халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайын жаќсартуѓа кµмегін
тигізеді. Ал негізгі ќызметі табиѓат ќорѓау, тиімді пайдалану шараларын
ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.
Табиѓат ресурстарыныњ т‰ріне байланысты ємбебап пайдаланатын, арнайы
пайдаланатын ресурстарѓа тµлемдер ерекшеленеді. Ємбебап пайдаланылатын
ресурстарѓа жер, су, ауа, т.б ресурстар жатады, арнайы пайдаланылатындар –
орман, биоресурстар, минералдыќ шикізаттар.
Экономикалыќ маѓынасына, атќаратын ќызметіне ќарай тµлемдерді:
1. табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы;
2. табиѓат ресурстарын пайдалану;
3. табиѓат ресурстарын ќорѓау, ќалпына келтіру, жањѓырту, µсіру;
4. табиѓат ресурстарын пайдалануды шектегені ‰шін;
5. табиѓи ортаны ќорѓау;
6. табиѓат ќорѓау зањдарын б±зѓаны ‰шін тµлемдер деп с±рыптауѓа
болады.
Табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы ‰шін тµлемніњ негізгі табиѓат
ресурстарына меншік, иелік ќ±ќыѓы болып табылады. Меншік ќ±ќыѓы осы тµлем
арќылы кµрініс табады. Меншік иесі µзініњ ќ±ќыѓын басќа табиѓат
пайдаланушыларѓа жалѓа немесе иелікке беру арќылы олардан тµлем аќы алады.
Табиѓат ресурстары жалпы халыќтыќ иелікте болѓанда, иелік ќ±ќыѓын,
Қазақстан Республикасында табиғат пайдаланғаны және қоршаған ортаны
ластағнына байланысты төлемдер жүйесі бар. Бірақ ол ынталандыру ролін
орындамайды, тек қаржыландыру қызметін атқарады. Ресейде экологиялық салық
салу белгілі. Ол басқа мемлекеттермен салыстырғанда аз уақыттың ішінде
едәуір жылдам дамыды. Салық салу базасының теориясы өте жақсы өңделген.
Сонымен бірге Ресейде Қазақстанға қарағанда табиғатты пайдаланудың
экономикалық механизмдері жылдам дамуда.
Экологиялық салықты жасыл деп атайды. Салық мына қызметті орындайды:
экологиялық зияндылық және табиғи ресурстар шығынын эквивалентті өнім
бағасын белгілейді, ластаушы төлейді принципін іске асырады.
Экологиялық салық ішінен ластаушы және қаржыландырушы салықты бөліп
көрсетуге болады.
Реттеуші салық тоқтату ісіне тікелей байланысты, қоршаған ортаға
келтірілген зиянның көлеміне байланысты салық белгіленеді. Салық мөлшерін
анықтауда алдымен техникалық мүмкіндіктер және шаруашылық қызметінің
экономикалық рентабельділік көрсеткіштері есептеледі.
Қаржыландыру салығы әртүрлі табиғатты қорғау іс-шараларын
қаржыландыратын арнайы экологиялық қорларға ақшаның төленуіне бағытталған.
Экологиялық салықтың б±л түрінің ерекшелігі шаруашылық қызметінің негативті
әсерлерімен тығыз байланыста емес. Қаржылық салықты белгілегенде пайда және
қаржылық түсімнің үздіксіздігі басшылыққа алынады.
Экологиялық салық салу екі бөлімнен тұрады – салықтың өзі және салық
жеңілдіктері. Мемлекеттегі барлық салық жүйесі табиғатты қорғау қызметін
жанама ынталандырады. Салықтар реттеуші және ынталандырушы қызметін
атқарады, ол табиғи-өнімділік вертикалдары: салалық, технологиялық,
аймақтық және өнімділік аспектілерін байланыссыз дифференциалданған болу
керек. Қазіргі таңда экономика және өндірістің дамуы оны ескермейді. Барлық
шаруашылық процесс апатты болады: әр кәсіпорын, сала, аймақ мүмкіндігінше
өмір сүруде. Мемлекеттің салық немесе несие саясаты, не кәсіпорынның не
оның табиғатты қорғау қызметінің жағдайын жақсарта алмауда. Қазақстанның
ұлттық ақшасын және экономикасын көтеру үшін экономикалық өндіру сапасына
тіреу жасауда.
Экологиялық салық салудың салалық факторын есепке ала отырып қоршаған
ортаны ластағаны үшін төлем жүйесін коэффициентін толықтырды, ол кәсіпорын
төлемі экологиялық өндіріске байланысты көбейтіледі. Бірлік коэффициентке
экологиялық салалық қатынастың таза тамақ саласын аламыз. Мысалға,
Оңтүстік Қазақстан облысының салаларын келтіреміз.
Қоршаған ортаны ластағанын есептеу
үшін салалық коэффициенті
Кесте 1
Өндіріс салалары Коэффициент
Мұнай қайта өңдеу 2
Түсті металлургия 2
Құрылыс материалдар өндірісі 2
Фосфор өндірісі 2
Жылу энергетика:
Газ жанармай 1
Мұнай өнімдері 2
Көмір 4
Бұл коэффициенттер кәсіпорынның қоршаған ортаға келтірілген зияндығына
байланысты алынған. Мұндай коэффициенті енгізу ластанудың төмендеуін
ынталандырады. Әрине қиындық та туады, бұрынғы табиғатты пайдалану төлемдер
жүйесіне қосымша қызметті кірістіру кәсіпорынның экономикалық жағдайын
қиындатады. Бұл елімізде экологиялық салық салуды енгізуді бірінші қадамы.
Төлемдер жүйесін ары қарай дамытуымыз керек. Оған қосымша экологиялық түрлі
акциздерді қосуға болады. Қазіргі таңда көмірді пайдалану жылдам қарқынмен
жүріп жатыр, көмір өте арзан отын, бірақ оны пайдалану мен өртеу көлемі
ешқандай реттелмей отыр. Сонымен бірге оның ластану қарқыны әсіресе қысқа
мезгілде жылдам болып отыр. Сондықтан басқа да жанармай түрлері газ,
солярка т.б акциз берілуі керек.
Өнімділік аспектісін есепке ала отырып, экологиялық зиянды өндіріс
және өнімге арнайы салық салу түрлері:
• экологиялық зиянды технологияны қолдану арқылы өндірілген өнімге
салық;
• тұтынуға, сақтауға зиянды өнімдерге салық.
Арнайы экологиялық салықтар нақты технологияға, шекті өндіріске,
сонымен қатар, өндірістік қалдықтарды пайдалануға шығындар керек еткен
жағдайда тағайындалады.
Арнайы салық көлемі шығындар негізінде анықталады:
• экологиялық зиянды технология және прогрессивті өнім түрлеріне
шығын;
• өндірістік обьектінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарлатуға
шығындар;
• экологиялық қауіпті технолагияны пайдалану нәтижесінен
кәсіпорынның қоршаған ортаға зияндығын тоқтатуға шығындар.
Осылайша, экологиялық салық салуды ынталандыру арқылы қоршаған ортаға
тасталған зиянды заттардың төмендетуді іске асыруға мүмкіндік болады.
Қазіргі таңда біздің мемлекетіміздің экономикасында салық
жеңілдіктерін қолданылуы аз және әйгілі емес. Қолданылып жүрген төлем
жүйелері салық жеңілдіктерімен толықтырылуы мүмкін.
Кейбір жағдайда салық мүлде алынбайды, экологиялық қор салықтан
босатылады. Сонымен бірге, екінші ресурстарды өндірумен айналысатын
кәсіпорындар, табиғатты қорғауды қаржыландыру ортаны қорғауға және қоршаған
ортаны ұдайы өндірісне шетел инвестицияларды салықтан босатылуы мүмкін.
Тұтас алғанда қазіргі таңда салық өз реттеушілік қызметін атқармайды.
Сонымен бірге салық жүйесі экологиялық қауіпті жағдайдан шығу мақсатында
экологиялық салық салу негізін іске асырмайды.
Экологиялық салық салудың перспективті дамуы келесі бағыттарды
анықтайды:
• салық кодексінде экологиялық салық мағынасын бекіту;
• кәсіпорын төлемінің өндірістік шаруашылық қызметінің экологиялық
есебі бойынша салық дифференциациясы;
• экологиялық акциздерді тағайындау;
• салықтың ауыртпалық орталығын өңдеу саласына өткізу.
Қаржылық-несиелік механизм табиғатты қорғау қызметін ынталандырудың
маңызды тетігі болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде салыққа қарағанда бұл сипаттағы құралдар өте
әйгілі. Ал біздің елімізде бұл керісінше, қаржылық-несиелік механизм әлі
дамымаған және оның жеткілікті құқықтық негізі жоқ.
Басқа елдердің тәжірибесін еске ала отырып қаржылық-несиелік механизм
мына құралдарды көрсетедңі:
• табиғатты қорғау бағытындағы іс-шараларға жеңілдетілген
несиелер;
• проценттік мөлшері төмендетілген заемдар;
• ластануды төмендеткен кәсіпорынға арнайы төлемдер және
субсидиялар;
• табиғатты қорғау мақсатында ақысыз негізднгі аймақтарға
инвестициялық субвенциялар;
• табиғатты қорғау жабдықтарының жеделдетілген амортизация
саясаты.
Несие жеңілдігі саясаты барысында несиелік жеңілдіктер табиғатты
қорғау мақсатында бюджеттен бөлінеді. Сонымен бірге банк несиемен
жұмылдырады. Банктік несиелердің бюджеттік несиелермен салыстырғандағы
айырмашылығы, төлем және берілген құралдардың қайтарымдылығын сақтау,
несиелердің мақсатты қолданылуын және табиғатты қорғау іс-шараларының аз
уақыт ішінде орындалуын ынталандыру. Сонымен бірге мелекет несие-
банктеріне салық жеңілдіктерін ұсынады, және табиғатты қорғау іс-шараларын
несилендіруді ынталандырады. Мемлекет банктерге төмендетілген пайызда
несие, дотация береді, ол несиенің төлемдігі және қайтарымдылығын
көрсетеді. Кәсіпорынның өзі өз экологиялық қорынан несиенің қайтарылуына
кепілдік береді.
Субвенциялау бюджеттік қаржыландырудың бір бөлігін көрсетеді.
Субвенция әрқашан мақсатты анықтайды. Бұл құралдарды пайдалану
бақылаудыіске асырады. Субвенция ролі аймақтарда экологиялық
инфрақұрылымның дамуы арқылы көрінеді.
Мемлекеттің баға саясаты қоршаған орта және табиғатты тиімді
пайдалануды бағдарлауды орындайды:
• пайдаланылатын табиғи-ресурстардың нақты құнына байланысты
өндірілген өнім бағасының есебі;
• баға белгілеудің жеңілдетілген түрі арқылы экологиялық өнімді
тұтыну және өндіруді ынталандыру.
Баға белгілеу арнайы салық салумен толықтырылуы керек. Табиғат
ресурстарының өркениетті нарығын қалыптастыру үшін әртүрлі принциптер
қажет. Экономистер Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарға бай
екендігін жиі айтады, бірақ оған сәйкес нарықты қалыптастырмайынша
ресурстарды тиімді пайдалану мүмкін емес. Табиғи ресурстар нарығын құру
арқылы табиғи ресурс биржаларын аукциондар өткізуді яғни отандық және
шетелдік кәсіпкерлердің табиғи ресурстарды конкурс негізінде сатып алу,
өндіруге құқық, экологиялық бақылау және экологиялық сараптамаларды
орындайды. Бұл табиғатты пайдалану арқылы мемлекеттік және аймақтық
кірістің көбеюін іске асырар еді.
Жыл сайын қоршаған орта әр түрлі апаттардың салдарынан ластануы
жоғарылап отыр. Мұнай құбырларында және мұнайды танкерлермен тасу
уақтысында көп жағдайда апаттар болып тұрады. Бұл апат әсерлерін тоқтату
және жеңілдету құралдарының бірі бұл экологиялық сақтандыру.
Құрылған экологиялық сақтандыру компаниялары мына экономикалық
мәселелерді шешеді: зиянды компенсациялау, ақша құралдарын пайдалану
тиімділігін жоғарлату, қоршаған орта ластану нәтижесіндегі үшінші жақ және
кәсіпорындарды сақтандыру.
Бұл бағыттағы ынталандыру келесі әдістерді іске асырады:
• міндетті түрдегі сақтандыру;
• апатты жағдайларды болдырмаудағы міндеттерді орындағаны үшін
кәсіпорындарға сыйақы беру;
• апат тәуекелін төмендетуді субвенциялау;
• бөлек аймақтардағы түрлі зиянды экологиялық қызметтерге арнайы
салық салу.
Стратегиялық мәні бар экологиялық маңызды мақсаттарды іске асыруда
маңызды ролді экологиялық бағдарламаларды қалыптастыру болып табылады.
Экологиялық бағдарламалардың негізгі қызметтері:
• әлемдік міндеттерді орындау (озон қабатын, биотүрлілікті
қоршаған ортаны қорғау);
• қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдалану;
• табиғаттың бағалы объектілерін қорғау;
• экологиялық апатты аймақтарды сақтау;
• ғылыми-техникалық жобаларды қорғау.
Табиғатты қорғау қызметінің іске асуы үшін, табиғатты пайдалануды
ынталандырудың экономикалық құралдары жұмыс жасауы үшін, табиғатты қорғау
қызметінің қаржыландыру жүйесін құру керек. Бұл жүйе өзінің белгілі
дәрежеде қаржыландыру қызметін атқарады және ол әр түрлі қайнар көздерден
тұрады (мемлекеттік, жеке, қоғамдық).
ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау
2.1 Оњт‰стік Ќазаќстанн облысында негігі кєсіпорындардыњ ќоршаѓан ортаѓа
єсерін талдау.
Соњѓы жылдары облысымызда экономиканыњ µсуі µкінішке орай, кµптеген
экологиялыќ проблемалардыњ шиеленісуіне алып келді. Туындап отырѓан
жаѓдайдыњ мањыздылыѓы б±л µндірістіњ µсуі мен экологиялыќ проблемалар
арасында балансты саќтау.
Ќоршаѓан орта жєне адамдардыњ денсаулыѓына кері єсерін тигізіп
отырѓан фактор б±л ауаныњ ластануы. Облыс атмосферасын ластап отырѓан
µнеркєсіптер м±най-химиялыќ µндіріс, жылу энергетика, т‰сті металлургия
(ЮжполиметаллЖАЌ, Петро Казакстан Ойл ПрдактсААЌ, ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, ТЭЦ-3,
Шымкентцемент ААЌ) жєне автотранспорт. Шымкент ќаласында ауаныњ ластану
дењгейі жоѓары, ол Ќазаќстанда ластанѓан ќалалар ќ±рамына кіреді.
Оњт‰стік Ќазаќстан облысы Аумаќтыќ ќоршаѓан ортаны ќорѓау
басќармасыныњ атмосфералыќ ауаны тексеруге байланысты ж‰ргізген баќылауына
ќараѓанда Т‰ркістан, Кентау, Ленгер, Арыс, Сарыаѓаш, Шардара, Жетісай,
Мырзакент жєне Атакент ќалаларында 2004 жылы шекті р±ќсат етілген
концентрация шањ-тозањ, формальдегид, кµмірќышќыл оксидініњ артыќ екені
аныќталѓан. Осы кезењде ластаушы заттардыњ тасталуы 120мыњ тоннаны ќ±раѓан,
сонымен бірге кµшпелі кµздері 98мыњ тонна.
Соњѓы жылдары актуалды проблемалар ауыл жєне ауылшаруашылыќ, сонымен
бірге жерді тиімді пайдалану жєне ќорѓау, ауылшаруашылыќ жерлерініњ
ќ±нарлыѓын саќтап ќалу. Біздіњ облысымызда бірден-бір приоритетті проблема
егістік жерлердіњ ќ±нарлыѓыныњ тµмендеуі, мамандардыњ мєлімдеуі бойынша
соњѓы 30 жылда облыста топыраќтыњ гумус ќабатыныњ ќ±рамы 20%-ке тµмендеген.
Ќазіргі тањда облыста 3108,7 мыњ гектер жер жел эрозиясына жєне 950,2
мыњ гектар жер су эрозиясына ±шыраѓан. Нашар жерлердіњ кµбісі Созаќ,
Отырар, Шардара аудандарында орналасќан.
Экологтардыњ ерекше дабылдары б±л облыста µндірістік жєне т±рмыстыќ
ќалдыќтардыњ кµптеп жиналуы. Олар негізінен мына µнеркєсіптерде пайда
болады, олар ХимфармААЌ, Оњт‰стікќ±сААЌ, Кентау кен байыту µндірісі
Кентаутрансформатор заводыААЌ, Петро Казакстан Ойл Продактс ААЌ,
ЮжполиметаллЖАЌ, Интеркомшина ЖШС, ЭксковаторААЌ.
Соњѓы жылдары біздіњ облыста жєне республика бойынша жєне єлем
бойынша мањызды проблемалардыњ бірі ќатты- т±рмыстыќ ќалдыќтардыњ жиналуы.
Мєлім болѓандай єрбір ќалалыќ т±рѓын жылына 200 ден 500 килогрммѓа дейін
тќрмыстыќ ќалдыќтар шыѓарады. Т±рмыстыќ ќалдыќтарды пайдалану технологиясы
біздіњ облыста енгізілмеген. Б±л проблема ќалаларда ѓана емес аудан
орталыќтары жєне ауылда да сипат алып отыр. Б±л проблеманы елемеу
экологиялыќ жаѓдайдыњ тµмендеуіне жєне адамдардыњ денсаулыѓына ќатты єсер
етуі м‰мкін. Жедел т‰рде ќалдыќтарды тасу жєне жинау, коммуналдыќ
ќызметтерін ±йымдастыру мєселелерін шешу керек. Содан соњ ќатты т±рмыстыќ
ќалдыќтар туралы сµз етуге болады.
Суды т±зданудан саќтау жєне азоттыњ бейорганикалыќ формасымен,
сульфат, м±най µнімдерімен, т‰сті металлургия µндірісініњ, м±най химиялыќ,
химиялыќ, жењіл жєне тамаќ µнімдерімен ластануы проблемалардыњ µткірі болып
отыр. Облыс территориясында барлыѓы 118 суќоймасы , 25 кµл бар. Барлыќ су
обьектілері сапа жаѓынан ќанаѓаттанарлыќсыз жаѓдайда ќалып отыр. Есепте 49
тазалау орындары бар. ¤ндірістіњ тоќтап ќалуына байланысты ќазіргі тањда
кµп бµлігі ж±мыс істемей т±р.
Экологиялыќ проблемаларды шешудіњ бір тетігі б±л баќылау –
инспекциялыќ ќызмет. Ќоршаѓан ортаны ќорѓау инспекторы ерекше назарды
табиѓатты пайдалану жєне ќоршаѓан ортаны ластауѓа р±ќсаты, мемлекеттік
экологиялыќ сараптаманыњ ќорытындысын, табиѓатты ќорѓау іс-шараларыныњ
орындалуына кµњіл бµліп баќылайды. Кµптеген тєртіп б±зулар атмосфералыќ
ауаны ќорѓау, радияциялыќ ќауіп, жер жєне су ресурстарын ќорѓау бµлігінде
орын алѓан. ¤ткен жылы 101 µндірістік кєсіпрпында баќылау ж‰ргізілді, 111
акт ќ±рылды, су жєне топыраќ ќ±нарлыѓыныњ 19 компоненті бойынша ішкі
лабораториялыќ баќылау ж‰ргізілді.
ПетроКазаќстан Ойл Продактс ААЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын
ќорѓау туралы есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы,
оларды тазалау жєне пайдалану.
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы Соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 12478,6 2032,5 12479,7 10483,8
оныњ ішінде:
ќатты 9,4 6,2 10,4 9,2
газ тєрізді жєне с±йыќ 12469,2 2026,3 12469,2 10474,5
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 351,0 351,0 351,0 404,9
К‰кіртті сутек 14,6 0,8 14,6 15,1
кµміртек тотыѓы 872,5 872,5 872,5 749,5
азот тотыѓы NO2 есебінде 531,7 531,7 531,7 572,9
Аммиак 0,0 0,0 0,0 0,1
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ 10699,0 269,9 10699,0 8732,0
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары: 0,4 0,4 0,4 0,0
Шымкентцемент АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы
есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа
тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану.
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы Соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 571,80637 517,80637 1650,99047 2576,94779
оныњ ішінде:
ќатты 32,2483 32,2438 1165,4279 860,6135
газ тєрізді жєне с±йыќ 485,56257 485,56257 485,56257 1716,33429
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 105,775 105,775 105,775 697,9447
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы 297,6226 297,6226 297,6226 770,1407
азот тотыѓы NO2 есебінде 81,2943 81,2943 81,2943 246,9719
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары: 0,87067 0,87067 0,87067
Южполиметалл АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды
тазалау жєне пайдалану (Шымкент аумаѓы)
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы Соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 5002,9 4804,1 5761,7 4380,0
оныњ ішінде:
ќатты 204,1 5,3 383,2 1277,6
газ тєрізді жєне с±йыќ 4798,8 4798,8 5378,5 3102,4
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 2932,2 2932,2 3511,9 1635,5
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы 1596,3 1596,3 1596,3 1326,8
азот тотыѓы NO2 есебінде 270,3 270,3 270,3 140,1
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары:
Южполиметалл АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.
Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды
тазалау жєне пайдалану (Кентау аумаѓы)
Тазалаусыз тасталынуы Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды
Зиянды заттар заттар
Барлыѓы соныњ ішінде кезењге сєйкес кезењге сєйкес µткен
±йымдасќан есепті жыл жыл
кµздерініњ ластануы
Барлыѓы: 37,3 37,3 162,0 32,5
оныњ ішінде:
ќатты 124,7 31,1
газ тєрізді жєне с±йыќ 37,3 37,3 37,3 1,4
оныњ ішінде :
к‰кіртті ангидрид 11,5 11,5 11,5 0,2
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы 19,4 19,4 19,4 1,0
азот тотыѓы NO2 есебінде 5,3 5,3 5,3 0,2
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш
органикалыќ ќосылыстарсыз)
1,1 1,1 1,1
±шќыш органикалыќ
ќосылыстар
Оныњ ішінде:
Ќорѓасынмен галогенгенніњ
ќосылысы
Басќалары:
Мемлекеттік экологиялыќ сараптама.
Жалпы мєлімет.
Атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттардыњ тасталынуныњ шекті м‰мкін
болатын нормативті жобасына байланысты Южполиметалл АЌ-ныњ мемлекеттік
экологиялыќ сараптаманыњ N052000-нан 05.05.2004 жылѓы ескерту ќорытындысы.
Ќайта ќарауѓа кµрсетілген:
• МЭС ескертпе ќорытындысына жауабы;
• Южполиметалл АЌ-ныњ атмосфераѓа тастаѓан зиянды заттарын
тізімге алу;
• Южполиметалл АЌ-ныњ тастауларыныњ шекті м‰мкін нормативті
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz