Аристотельдің „саясат” еңбегіндегі саяси көқарастары

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Аристотельдің „Саясат” еңбегіндегі саяси көқарастары

Аристотель (б. ғ. д. 384-322 жж. ) -ұлы ғұлама, саяси ғылымдардың методологиялық негізін салушы, Платонның шәкірті. Оның саяси көзқарастары “Саясат”, “Афина политксы”, “Этика және риторика” деген еңбектерінде көрсетілген. Оның көптеген ғылымдардың, соның ішінде логика ғылымының негізін қалаушы К. Маркс „ерте заманның ұлы ойшылы” грек философиясының Александр Македонский деп атады. Ол Фракиядағы Стагир қаласында туған. Афина қаласында оқып, білімін жетілдіреді. Он жеті жасында Платон академиясына түсіп, Платон қайтыс болғанға дейін 20 жыл бойы сонда ғылым мен шұғылданады. Б. з. б. 343ж Македония патшасы-Филипп Аристотельді баласы Александрдың ұстазы болуға шақырады. Александр патша болғаннан кейін Аристотель алдымен Стагирда болады. Одан жылдар салып, 335ж-Афинаға оралады. Мұна келгеннен кейін өзінің мектебін ашады. Бұл мектеп сол кездегі философия мен ғылым дамыту орталықтарының біріне айналады. Александр өлгеннен кейін Аристотель Афинадан кетіп б. з. б. 322 жылы дүние салады. Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорытып жүйеге келтіріп, әр ғылым саласынан көптеген еңбектер жазады. Кейбір деректерге сүйенсек, оның бүкіл еңбектері мыңға жеткен. Аристотельдің көзқарасы „Метафизика”, туралы, „Категориялар” және „Аналититка” деген шығармаларында баяндалған. Философияның негізгі мәселесін шешуде. Аристотель материалдар мен идеализмнің екі арасында тоқталып отырды. Аристотель ғылым классиктерінің аясында философияны ең жоғарыға қояды.

Басқа ғылымдар жұмыстың кейбір жақтарын ғана шектеумен шұғылданса, философия бастамасының жалпы табиғатын зерттейді. Негізінен Философияның басқа ғылымдардан артықшылығын Аристотель былай деп түсіндіреді „Шындығында даналық бүтіндей үстемдік құрушы және жетекші ғалым болғандықтан, басқа ғылымдарға қарсы сөз айтуға дәрменсіз. ” Сондықтан да мақсат пен игілікті білмейтін ғылым бірінші орынға қояды. Аристотель философиясында болмыс туралы ілімге, табиғатқа, яғни барлық заттардың негізі болып табылатын алғашқы мағлұматқа көп көңіл бөлінген. „Метафизикада” Аристотель табиғатты жан-жақты зерттеумен щұғылданады. Табиғат -- бір жағынан заттың пайда болуының, оның құрамының негізі және әрқайсысындағы алғашқы қозғалыстың көзі болатын болса, екінші жағынан, табиғат өздігінен өмір сүретін заттардың көзі. Аристотельдің „аспан әлемдерін еш уақытта көрмесек те біз білетіндерден басқа да субстанциялар өмір сүрген болар еді” деген пікіріне байланысты В. И Ленин былай дейді: „Тамаша!” Сыртқы дүниенің шындығында күш жоқ.

Бұл адам жалпы мен жекелік ұғым мен түйсіктің, мән мен құбылыстың диалектикасында шатасады. Шынында да Аистотель Платонның идея жөніндегі идеалық ілімін орынды сынап, заттардың реалдылығын мойындауына қарамастан, жалпы мен жекенің өз ара қатынасына келгенде, жөн таба алмай шатасады. Аристотельдің пікірінше, „философияның пәні жалпы бола тұрса да, жекеленген затарды -- статуя, мемлекет т. б түрлеріне тоқталып және соны меңгерген жөн” --дейді. Жекелеген заттардың болмыстығын сезім арқылы жалпының болмыстығын ой арқылы ашылады. „Метафизикада” және басқа да еңбектерінде Аристотель заттардың табиғатын түсіндірудің төрт түрлі екендігін көрсетеді. : материалды формальды, өндіргіш себеп, мақсатты себеп яғни мысалы: үй салудың бастамасы- құрылыс өнері, мақсаты, материясы ( тас, кірпіш және формасы (ұғым) .

Аристотельдің пікірінше заттың мәнін түсіндіруде осы нақты себептердің бәрі брдей қамтылуы қажет. Жез мүсіннің мәнін түсіну үшін әрине ең алдымен оның субстраты (материясы) жезді алып қарастыру керек. Бірақ тек жездің өзінен, мүсіннен, эстетик, сезім қалай туатынын түсіну қиын. Сондықтан зерттеуді әрі қарай жалғастыра беруге тура келеді. Осыдан келіп: -- Мүсін болуы неліктен?-деген сұраққа Аристотель формадан -- деп жауап берді. Аристотель философиясында форма заттың мәні әрі іс-әрекеттің көзі болып табылады. Аристотель өзінің форма мен матери жөніндегі ілімінде олардың өз ара байланысын ашып, бұл жөніде маңызды иалект, пікір ұсынды. Алайда Аристотельдің идеалистік көзқарасы мұнда да аңғарылады: ол-материя дәрменсіз, формаға тәуелді деп түсіндірді. Формасыз материя өмір сүріп, тұтастыққа ие бола алмайды. Сонымен Аристотель форманы алуан түрлі мазмұны бар белсенді және творчестволық бастама деп сипаттайды. Аристотельдің идеалистік қателері, әсіресе оның форманы бірден-бір белсенді күш алғашқы түрткі және материядан бұрынғы нәрсе, құдірет деп түсінуінен анық көрінеді. Аристотель философиясының елеулі бір саласы категорияларды зерттеу болып табылады. Категорияларды ол болмыстың негізі деп түсіндіреді және олардың мазмұнын, ақиқаттылығын болмыспен байланыстылығына қарап анықтауға тырысады. Жан-жақты маңызы бар ұғымдарға Аристотель он шақты категорияны жатқызды: „Өз ара байланыссыз айтыла салған сөздердің әрқайсысы, -деп жазады ол-бірде мән, бірде сапа, бірде сан, бірде қатынас, бірде орын, бірде жағдай, бірде әрекет, бірде қайғы-қасірет болып келеді” Аристотельдің категориялар жөніндегі ілімінде жүйенің жоқтығы, категориялардың империалық күйде бейнеленгені философия тарихында әлденеше рет атап көрсетілді. Алайда, оның жалпы ұғымдарды тұңғыш рет терең зерттеп, мән категориясын басқа категориялардың негі ретінде қарағанын ұмытпауымыз керек „Егерде бастапқы мәндер болмаса, деп көрсетеді Аристотель-онда басқа еш нәрсе де болмаған болар еді” Аристотель қозғалыстың түрлері мен таным негізін зерттеу ісіне де көп мән береді. Аристотель пікірінше, мүмкіншіліктің шындыққа айналуын жете түсіну үшін осы айналудың формасы болып табылатын қозғалыстың жалпы белгілері мен оның нақты түрлеріне талдау жасау керек. Аристотель Метафизикада, Аналитикада т. б. еңбектерінде таным туралы ілімді дамытады. Ол объективтік шындықты танып, білуге болатынына күмән келтірмейді. Аристотель сезімдік танымның сатылары мен ойлау формаларына да терең талдау жасайды. Аристотельдің энсиклопедиялық іліміне оның қоғамдық- саяси көзқарастары елеулі орын алады. Бұл арада оқымыстының „Саясат”, „Никомах этикасы” тағы басқа шығармалары атап көрсеткен жөн. Маркске дейін барлық философтар сияқты Аристотель де қоғамның дамуын идеалистік тұрғыдан түсінді. Ол өзінің әлеуметтік-саяси көзқарасында құл иеленушілер табының өкілі болып, құл иеленушілікті табиғи деп таныды. Алайда, оның қоғамдық-тарихи зерттеулерінің маңызы осы кезге дейін жойылған жоқ. Өйткені Аристотель грек тағы басқа шығыс мемлекеттерінің өмірін суреттейтін көптеген материалдарды жинап, бір жүйеге келтірді. Аристотель „Саясат” мемлекетттің, семьяның шығуын тереңірек зерттейді. Оның пікірінше, мемлекеттің пайда болуына, ең алдымен, адамдардың бірігіп тұрмыс құрып, өз ара қатынас жасауға ұмтылуы себеп болды. Яғни Аристотель мемлееттің шығуын табиғи дамудың нәтижесі деп түсінеді. Ол адамның басқа хайуанаттардан айырмашылығы-ой еңбегімен шұғылдануында деп тұжырымдайды. Саяси іс-әрекетке ерекше мән беріп, саясаттан тысқары қалған адамдар адамшылығынан айырылып, тағы айуандарға ұқсап кетеді- дейді. Бірақ Аристотель мемлекеттің шығу себептерін қоғамдық өмірден ондағы тап қайшылықтарынан іздемей, адамның табиғаты мен мүдделерінен іздейді. Аристотель қл иеленушілер мемлекетінің әр түрлі формаларына терең талдау жасап, олардың ішінен мемлекеттің алғашқы формасы болып табылатын монархияны алдыңғы қатарға қояды. Мемлекет билігін қолына алған кемеңгер адам қоғамның материалдық әне моральдық жағынан өркендеуіне зор ықпал етеді деп ойлайды. Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына негізделген. Этикалық идеалар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сезімнен тыс о дүниеге тәуелді деп анауына қарсы шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екенін атап көрсетеді. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен этиканы адамдардың маңызды сипаттамасы деп таниды. „ Саясат” атты еңбегінде „Мейірбандық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздік, тағы басқа семья мен мемлекеттің негізін қалайтын ғылымдарды сезім тұрғысынан қабылдау адамның ғана қолынан келеді”. Атақты философ адамгершіліктің көзі енжарлық пен дәрменсіздікте емс, керсінше белсенділік пен жасампаздық деп дұрыс түсінеді. Адамның әділетті, жігерлі болуы оның игілікті ісімен тығыз байланысты. Осы ұлы ғұламаның бүкіл ілімін дамытып, күллі дүниеге танытқан және сол жолды таңдап, салған ізімен жүруші ұлы ғұлама Әбу Наср әл-Фараби болды.

Атақты ғұлама Аристотель өз заманында лицей ашып, сонда саясат атты пәнді енгізіп өзі сол пәннен берді. Ол саясат атты еңбегінде ежелгі грек мемлекеттерінің саяси жүйесін зерттеді. Дегенмен, ұлы ғұлама саясат мәселелерін этика, фәлсафа мәселелерімен бірге қарады. Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке, әділеттілікке жетуді жеңілдету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін саясат жүргізу керек деп түсінді.

Жалпы саясат деген не соған тоқтала кетсек - Басқа ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Себебі, адамзаттарихында саясат негізгі рөл атқарады. Оның дұрыс-бұрыстығы, адамдардың халықтардың тағдырымен тығыз байланысты. Мысалы: мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын жүргіізсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке соқтыратыны даусыз. Керсінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт саясат жүргізсе, еліне қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі.

Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы құбылысын өте ерте заманнан түсініп-білгісі келді. Ежелгі шығыс Антикалық дәуірдің ойшылдары мемлекеттің, саяси биліктің мән- мағынасы неде және кімге қызмет етеді, қоғамдық құрылыстың қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездегі пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық сарында болатын. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдіретінен туған жалпы әлемдік космостық тәртіптің ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда, Вавилонда, Үндістанда сол кездегі мифтерге сүйенсек, басқаушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Қытай мифі бойынша билік құдайдың құдіретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император болып есептелген. Ежелгі гректер ең алғашқы билікті жүргізуші құдайлардың өздері деп пайымдаған. Кейінірек адамзаттың іс-тәжірбиесінің, ақыл-ойының, мәдениетінің дамуына байлансты сасаттың ұғымдары, түсініктері, тұжырымдамалары пайда бола бастады. Қоғамдық-әлеуметтік және саяси құрылымы мен қатынастарының одан әрі күрделенуі, материалдық өндірістің, халық сананың өсуі оның өміріне мемлекеттің тікелей араласуына әкеліп соқтырды. Мұндай жағдайда ұлы ойшылдар саясатты ғылыми тұрғыдан түсініп, оны пайдаланудың, мемлекетті тиімді басқарудың жолдарын іздестіре бастады. Бұдан келіп саяси теориялар туады.

Біздің з. б. бірінші мыңжылдықтың ортасында саясатты діни-мифологиялық танудың орнына философиялық-этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор еңбек еткендер- Конфуций, Платон, Аристотель сияқты ғұлама ғалымдар. Бұл ойшылдар саясатты теориялық тұрғыдан зерттеп, оны этикамен тығыз байланыста қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат-мүддесіне сай келуге, адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты.

Аристотель “Саясат” еңбегінде бірнеше мемлекеттің құрылымын зерттей отырып, оларға талдау жасайды. Осы талдаулар нәтижесінде жасалған қорытындылары Платонның көптеген ойларына қарама- қайшы келеді. Платон мен Аристотельдің саяси философияларының айырмашылығы осы мемлекет мәселелерінде көп байқалады.

Аристотель де Платон сияқты “мемлекетті” “қоғам “ ұғымынан бөлмей қарастырады - мемлекет бірнеше жанұядан құралады, осыдан мемлекеттегі адамдар саяси (политиялық жануар” деген оның әйгілі анықтамасы туады. Аристотель мемлекетте жеке меншіктің болуын жақтайды. “ ортақ муүліктен гөгі адамдар жеке меншік мүлікті жақсы қорғайды”.

Аристотель мемлекеттік биліктің түрлерін жіктейді. Теоретикалық тұжырым бойынша оның үш түрі бар:

Бір ғана адамның билеуі - монархия.

Бірнеше адамның билеуі - аристократия.

Көпшіліктің билігі - полития.

Осы билік түрлерінің біреуі дұрыс немесе бұрыс деп айтылмайды, егерде билік жалпы халық игілігін көздеген жағдайда осы билік түрлерінің әрқайсысы да дұрыс бола алады. Ал егер мемлекеттік биліктің мақсаты билік құру үшін ғана болса, онда осы билік түрлерінің әрқайсысы да бұрыс сипат ала алады. Яғни, монархия - тиранияға, аристократия - олигархияға, полития - демократияға (охлократияға) айналуы мүмкін.

Платонның “қоғамдық меншік теориясын” жоққа шығара отырып, ол жеке меншікті жақтайды:

Қоғамда әркімнің жеке істері болса, сол өз ісімен айналысады да басқаларға көңіл бөлмейді, ал коммунистік жүйеде кім көп жұмыс істесе, сол жалқауларға наразы болады, сөйтіп қоғамда келіспеушіліктер туады.
Адамға жеке меншік керек, себебі әр адамға ақша мен байлық ұнайды, адам еңбегі үшін осыларға ие болғысы келеді.
“Қоғамдық меншік” жағдайында ешкім де жомарттық пен қайырымдылық көсете алмайды, себебі “ешкімде ештеңе жоқ”.
“ Коммунизм идеясы соншалықты жақсы болса ол жайлы ендігі бізге де белгілі болушы еді”.

Аристотель қоғамда шектен тыс байлар мен шектен тыс кедейлердің болмауын, сондықтан ортаңғы таптың басқа таптардан гөрі мықты болуын қалайды. Платон мінсіз заңдар іздесе, Аристотель мінсіз заңдардың болмайтынын (“Заңдар мінсіз бола алмайды емес, өмірдегі кейбір жағдайлар, қарым-қатынастар мінсіз бола алмайды”), сондықтан кейбір кездерде, ізгілік пен адамгершілік принциптеріне заңдардың қарама-қарсы келуі мүмкін дейді.

Рим өркениеті Батыс Европа елдерінің ғана емес, барлық адамзат даму тарихының ғылыми ілімдері мен тәжірибесінің қалыптасуына зор ықпалын тигізді.

Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы таңдау жасауға талпыныс жасады. Аристотель саясат ғылымы ретінде этикамен тығыз байланысты. Оның көз қарасы бойынша, саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып табылады. Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін- теңестіретін және үлестерін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде "арифметикалық теңдік" қарастырлады. Бұл принциптің қолданылу аясы- азаматтық-құқықтық мәмілелер, шығынды қалпына келтіру, жаза және т. б. , ал үлестіру әділдігі "геометриалық теңдік " принципі түрінде ұсынылады және бұл принцип ортақ игіліктерді еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге негізделеді. Мемлекет формасын Аристотель мемлекеттегі жоғары билікті білдіретін саяси жүйе ретінде сипаттайды. Бұл жерде мемлекет формасы билеушілердің снымен (біреу, аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бұдан басқа мемлекетің дұрыс және бұрыс формалары туралы да айтылады. Дұрыс формадағы билеушілер көпшіліктің мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің жеке басының мүдделерін көздейді. Аристотель піеірінше, дұрыс формадағы мемлекеттерге монархиялық аристократиялық және полития, ал екінші формаға тирания, олигархия және демократия жатады. Мемлекеттің ең дұрыс формасы ретінде Аристотель плитияны айтады. Политияда жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құрады. Мемлекеттің басқа формалары политиядан әрі немесе кері ауытқуы ретінде айтылады. Екінші жағынан қарастырғанда Аристотельдің түсінігінше, полития демократия мен олигархияның аралас түрі ретінде қарастырылады. Жоғары билік заңның емес, демостың қолында деп есептеген Аристотель демократияны сынға алады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.