Ішкі монолог
I тарау
Ішкі монологтың теориялық мәселелері
Пайдаланған әдебиеттер
Ішкі монологтың теориялық мәселелері
Пайдаланған әдебиеттер
Мол қазыналы төл әдебиетімізді әр алуан қырынан танып – білуге ұмтылып отырған бүгінгі кезеңде оған қатысты мәселелерді жан – жақты зерттеудің қажеттігі аса зор.
Көркем шығарма дәлдігі дегеніміз не? Көркем шығарма дәлдігі дегеніміз – адамның ішкі әлемін, құпия қалтарыстарын нақты бейнелеуінде. Жазушы кейіпкерінің ішкі әлемін, рухани өмірін, кейіпкерінің әрбір іс – әрекетінің себеп – салдарын көркемдік тұрғыда зерделей – зерттеп, жан – жақты талдап жазғанда ғана психологиялық шығарма талабына сәйкеседі. Ұлы суреткер Мұқтар Омарханұлы Әуезов айтқандай нағыз көркем прозаға “психологизм араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ – тақ жолы” екендігі күмәнсіз. Осыдан барып, әдебиеттегі психологизм деген не? – сұрақ туады.
“Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең әрі детальді түрде бейнелеу”, – шынында да көркем шығармада кейіпкердің әртүрлі қалыптағы ішкі – ой толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс – әрекет, сезім қайшылықтары тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері хақ. Белгілі, әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, Б. Майтанов “психологизм сөз өнерінің тектік белгісі, қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал – тәсілдерінің жиынтығы”, – дейді. 1.9
Көркем әдебиеттегі психологизм, оның көркемдік бейнелеу тәсілдері – ішкі монолог. Жалғыздық қашанда жеке адамның басындағы қайғы – қасіреті, ішкі ойға, емін – еркін егілуге де, ішкі құпия тіршілікке ерік беруге, ой – сезімін қадағалауға да құқысы бар мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет. Өйткені, жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады, оның өткен өміріне шегініс жасау, бақытты шағын елестету, қайғыру секілді бұл сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа, өзімен – өзі сөйлесуге мәжбүр етеді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі ішкі монолог / кейіпкердің ішінен айтылатын сөз, іштей сөйлету, өзіңмен – өзіңнің іштей сырласуың, өзіңді – өзің іштей саралау т.б. /2.2/ Ішкі монологсыз күрделі де көркемдік дәрежесі биік, нағыз танымды туындының дүниеге келуі екіталай. Шебер де көркем проза адам психологиясының ішкі иірімдері, күрделі де терең ойлау жүйесі, сана мен сезімдегі жанды қозғалыстарды ашу арқылы ғана жасалмақ. Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызметінің өзі міне, осында, адам жанының сырт көзге сезіліп таныла бермейтін ішкі “ қоймаларын”, құпия қалтарыстарын, жұмбақ сырларын шынайы да сенімді түрде бейнелей білуде жатса керек. Сондай – ақ белгілі ғалым Л.С. Выготскийдің дәлелдегеніндей, шығармадағы оқиғаы өз ой – санаңнан, жа дүниеңнен өткізіп, терең сезінбей оны түсініп” – білудің яғни, өнерді психологиясыз танудың мүмкін еместігін ескерсек, осы міндет – талаптың өзі – ақ бізге қазақ прозасындағы ішкі монолог тәсілін, оның кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызметін арнайы зерттеудің үлке мәні бар екенін айқындайды.
Көркем шығарма дәлдігі дегеніміз не? Көркем шығарма дәлдігі дегеніміз – адамның ішкі әлемін, құпия қалтарыстарын нақты бейнелеуінде. Жазушы кейіпкерінің ішкі әлемін, рухани өмірін, кейіпкерінің әрбір іс – әрекетінің себеп – салдарын көркемдік тұрғыда зерделей – зерттеп, жан – жақты талдап жазғанда ғана психологиялық шығарма талабына сәйкеседі. Ұлы суреткер Мұқтар Омарханұлы Әуезов айтқандай нағыз көркем прозаға “психологизм араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ – тақ жолы” екендігі күмәнсіз. Осыдан барып, әдебиеттегі психологизм деген не? – сұрақ туады.
“Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең әрі детальді түрде бейнелеу”, – шынында да көркем шығармада кейіпкердің әртүрлі қалыптағы ішкі – ой толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс – әрекет, сезім қайшылықтары тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері хақ. Белгілі, әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, Б. Майтанов “психологизм сөз өнерінің тектік белгісі, қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал – тәсілдерінің жиынтығы”, – дейді. 1.9
Көркем әдебиеттегі психологизм, оның көркемдік бейнелеу тәсілдері – ішкі монолог. Жалғыздық қашанда жеке адамның басындағы қайғы – қасіреті, ішкі ойға, емін – еркін егілуге де, ішкі құпия тіршілікке ерік беруге, ой – сезімін қадағалауға да құқысы бар мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет. Өйткені, жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады, оның өткен өміріне шегініс жасау, бақытты шағын елестету, қайғыру секілді бұл сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа, өзімен – өзі сөйлесуге мәжбүр етеді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі ішкі монолог / кейіпкердің ішінен айтылатын сөз, іштей сөйлету, өзіңмен – өзіңнің іштей сырласуың, өзіңді – өзің іштей саралау т.б. /2.2/ Ішкі монологсыз күрделі де көркемдік дәрежесі биік, нағыз танымды туындының дүниеге келуі екіталай. Шебер де көркем проза адам психологиясының ішкі иірімдері, күрделі де терең ойлау жүйесі, сана мен сезімдегі жанды қозғалыстарды ашу арқылы ғана жасалмақ. Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызметінің өзі міне, осында, адам жанының сырт көзге сезіліп таныла бермейтін ішкі “ қоймаларын”, құпия қалтарыстарын, жұмбақ сырларын шынайы да сенімді түрде бейнелей білуде жатса керек. Сондай – ақ белгілі ғалым Л.С. Выготскийдің дәлелдегеніндей, шығармадағы оқиғаы өз ой – санаңнан, жа дүниеңнен өткізіп, терең сезінбей оны түсініп” – білудің яғни, өнерді психологиясыз танудың мүмкін еместігін ескерсек, осы міндет – талаптың өзі – ақ бізге қазақ прозасындағы ішкі монолог тәсілін, оның кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызметін арнайы зерттеудің үлке мәні бар екенін айқындайды.
Пайдаланған әдебиеттер:
3. Байжанов С. Жаңа өмірдің жыршысы. Кітапта: Зейін Шашкин таңдамалы шығармалар. Алты томдық. 1-том. – Алматы: Жазушы, 1972.
8. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. – Алматы: Алаш, 2003.
9. Шашкин Зейін. Таңдамалы шығармалар. Алты томдық. 1-том. – Алматы: Жазушы, 1972.
10. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы: М.Әуезов ат. Әдебиет және өнер институты, 2001
11. Байжанов С. Замандас туралы толғау. – Алматы. 1973.
1. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы:Санат, 1996.
6. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998.
2. Қабдолов З. Жебе. –
3. Байжанов С. Жаңа өмірдің жыршысы. Кітапта: Зейін Шашкин таңдамалы шығармалар. Алты томдық. 1-том. – Алматы: Жазушы, 1972.
8. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. – Алматы: Алаш, 2003.
9. Шашкин Зейін. Таңдамалы шығармалар. Алты томдық. 1-том. – Алматы: Жазушы, 1972.
10. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. – Алматы: М.Әуезов ат. Әдебиет және өнер институты, 2001
11. Байжанов С. Замандас туралы толғау. – Алматы. 1973.
1. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы:Санат, 1996.
6. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998.
2. Қабдолов З. Жебе. –
I тарау
Ішкі монологтың теориялық мәселелері
Әдеби шығарманың көркемдік құрылымына тән қасиет – психологизм.
Жазушы шеберлігі көрсеткіштерінің бірі психологиялық талдау өнері, ал
осы психологизмнің, әлеуметтік– психологиялық талдаудың үш түрлі мәнін
ашып айтатын А. Иезуитов: “ психологизм сөз өнерінің тектік белгісі,
ажырамас қасиеті көркемдік кепілі есебінде де көрінеді” – деп,
мәселенің ең тиімді жерін дұрыс пайымдайды.[1.3б]
Көркем шығарма дәлдігі дегеніміз не?
Көркем шығарма дәлдігі – адамның ішкі әлемін, құпия қалтарыстарын
нақты бейнелеуінде. Жазушы кейіпкерінің ішкі әлемін, рухани өмірін,
кейіпкерінің әрбір іс – әрекетінің себеп –салдарын көркемдік тұрғыда
зерделей – зерттеп, жан – жақты талдап жазғанда ғана психологиялық
шығарма талабына сәйкеседі. Ұлы суреткер Мұхтар Омарханұлы Әуезов
айтқандай нағыз көркем прозаға “психологизм араласпаса өзгенің бәрі
сылдыр су, жабайының тақ – тақ жолы” екендігі күмәнсіз. Осыдан
барып, әдебиеттегі психологизм деген не? – сұрақ туады.
“Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін
құрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең
әрі детальді түрде бейнелеу”, – шынында да көркем шығармада
кейіпкердің әртүрлі қалыптағы ішкі – ой толғаныстары әрдайым өзгеріп,
іс – әрекет, сезім қайшылықтары тудыратын психологиялық құбылыстарды
тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап
берері хақ. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының
докторы Б. Майтанов: “ психологизм сөз өнерінің тектік белгісі,
қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал – тәсілдерінің
жиынтығы”, – дейді.
Әрбір туынды онда бейнеленетін өмір суреттерінің
толымдылығы және шынайлығымен бағалануға тиіс. Көркемдік – шынайлық
болса, оны ұғындыратын әрі ұғатын адамдар жалпы үрдістерден өзге
жеке сезімдік әуендерді тыңдауға бейім. Сондықтан көркем шығармадағы
өмір шындығының ең биік деңгейі психология заңдылықтарымен сабақтас.
Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал – тәсілдерінің
жиынтығы немесе идеялық – эстетикалық шығармашылық феномен –
психологизм. Әдебиеттің өзі психологияның өзінен енші алған сала.
Яғни, психологизм – психологияның әдебиет ордасындағы тұрақты елшісі,
көркемдік әлемнің жұлын жүйесі.
Психологизмнің негізгі қызметі – өмірлік шындық пен көркем
шындықтың жанды тамырластығын сақтау. Бұл құбылыстың, яғни
психологизмнің ішкі салалары есебінде даралаумен жинақтау, ұлттық,
жалпы халықтық, дерек пен қиялдап қосу, автор бейнесі, шығарманың
заттық құрылымы сияқты мәселелердің ықпалы зор.
Белгілі әдебиеттанушы ғалым, ф.ғ.д, Б. Майтанов
“психологизм, сөз жоқ реализмге апарар сүрлеу екені мәлім. Рас, ол
әр түрлі көркемдік әдістер шеңберінде көркемдік әдістер шеңберінде
көркемдік – эстетикалық қызмет атқарады. Әйтсе де нағыз реалистік
әдебиетте ғана психологиялық талдау нақты мазмұн тауып, жүйелі
стильдік міндет атқарады. Психологизм де реализм сияқты көзбен
көріп, қолмен ұстайтын нәрсе емес. Оны сезуге, тануға, көкейде
қорытуға жіті назар, рухани дайындық, парасат, көңілдің өткір жанары
керек. Көптеген көркем шығармаларда аталмыш бейнелеу арнасы ту
ұстап, ұран салып тұрмайды, өңін жасырып, сырын бүгіп, жеті қат
жердің астындағы қымбат асылдай бой – тұлғасын тереңде сақтайды”, –
дейді.[1.9]
Психологизм көркем әдебиеттегі психологиялық талдау өнері
өрісінде жинақталған арнаулы бейнелеу құралдарының көмегімен
кейіпкердің сезімін, ойын толғанысын тереңдетіп, жан – жақты суреттеп,
оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік құндылыққа қол
жеткізу болып табылады. Психологизм екі түрге бөлінеді:
1. Кең мағынадағы психологизм ( бұл барлық әдеби шығармаға тән)
2. Тар мағынадағы психологизм ( жеке адам тағдырына тереңірек үңіліп,
рухани әлемді егжей – тегжейлі бейнелеуге ерекше көңіл бөледі, –
дейді, филология ғылымдарының докторы, ғалым Г.Пірәлиева.[2.6]
Психологизм тек көркемдік жетістігі жоғары, шығарманың эстетикалық
әлемін кейіпкердің ішкі жан дүниесін тереңдей талдап, тану арқылы
рухани құндылық деңгейіне қол жеткізетін психологиялық прозаға тән
көркемдік талап. Автордың өз толғаныстары немесе кейіпкердің өз –
өзін талдауы ішкі монолог, ішкі сөз, сана тасқыны, түс көру
секілді аналитикалық принцип арқылы берілсе, рухани әлемді
бейнелеудің жанама тәсілдері – бейвербалды ишараттар, сыртқы қимыл
көріністер, көркемдік деталь, заттық әлем, психологиялық орта т.б.
секілді динамикалық принцип ретінде көрінеді. Зерттеуші ғалым З. Фрейд
алғаш рет ашқан психологиялық талдау тәсілі бастапқыда жүйкесі
сырқат жандарды емдейтін медициналық термин болып қалыптасқанымен,
бертін келе оның адам психикасын зерттейтін аумағы кеңейіп, өзге
өнер салаларында, соның ішінде әдебиет әлемінде де көркемдік тәсіл
ретінде қолданыла бастады. Әсіресе, психологиялық талдау тәсілі
адамның ішкі жан дүниесін, адам психикасын жаңаша талдап, тереңдей
зерттеуде таптырмас көркемдік бейнелеу болып табылады. Әсіресе бұл
тәсіл көркем әдебиеттегі психологизмнің жан – жақты өркендеп өсуіне,
психологиялық прозаның, философиялық, эстетикалық, көркемдік
құндылықтарға қол жеткізуіне көп үлес қосты.
Көркем прозадағы кең мағынадағы психологизм поэтикасы
жазушылардың ұлттық рухани – эстетикалық құндылықтарын жетілдіру
барысындағы суреткерлік жетістіктері жөнінде әр жылдары жарық көрген
қазақ әдебиеттанушылары мен ғалымдарының ғылыми еңбектері біздің
ғылыми – теориялық ой – тұжырымдарымыздың теңдессіз өскендігінің,
іргелі ізденістердің куәсі бола алады. Атап айтсақ З. Қабдолов,
С.Қирабаев, З. Ахметов, Р. Нұрғалиев, Р. Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.
Ыбыраев, Ш. Сәтбаева, М. Базарбаев, Ш. Елеукеов, Ж. Ысмағұлов, Б.
Майтанов, Ә. Нарымбетов, Т. Кәкішев, Т. Қожакеев, З. Бейсенғалиұлы, Қ.
Әбдезұлы, Ж. Дәдебаев, М. Мырзахметов, Н. Сағындықова, А. Ісімақова,
Б.Әбілқасымов, А. Егеубаев, С. Негимов, Б. Әзібаева, Б. Әбдіғазиұлы, М.
Маданова, Б. Ыбырайым, М.Жармұқамедов, Б. Омаров, Т. Шапай,т.б. секілді
белгілі маман ғалымдардың ғылыми – зерттеу еңбектерінде әдебиеттегі
адамтану мәселесі, кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік тәсілдер,
т.б. психологиялық талдау өнеріне қатысты көптеген ғылыми – тероиялық
тұжырымдар айтылып, жан – жақты қарастырылған. Ал, қазақ әдебиетіндегі
психологизм мәселесін арнайы зерттеп жүрген ғалым, филология
ғылымдарының докторы., профессор Б. Майтанов психологиялық прозаның
көркемдік әлемін ажарлайтын – авторлық психологиялық баяндау, кейіпкер
сөздері мен толғаныстары, ішкі монолог, диалог, мүсін өнері,
пейзаж, психологиялық табиғат көріністері т.б. секілді көркемдік
тәсілдерді 1987 жылы жарық көрген“ Қаһарманның рухани әлемі” атты
монографиясында С. Мұқановтың “ Ботагөз”, З. Шашкиннің “ Тоқаш Бокин”, Х.
Есенжановтың “ Ақ жайық”, Ә. Нұрпейісовтің “ Қан мен тер”, С. Сейфулиннің
“Тар жол тайғақ кешу” т.б. сынды көрнекті қаламгерлердің тарихи
романдарын талдау барсында ашып көрсетеді.
Автордың өз толғаныстары немесе кейіпкердің өз – өзін
талдауы, рухани әлемді бейнелеудің жанама тәсілдері – бейвербалды
ишараттар, сыртқы қимыл көріністері т.б. бәрі автордың аналитикалық
талдауы арқылы беріледі. Олардың ішінде кейіпкердің ішкі монологы,
ішкі сөз ерекше орын алады, – дейді, ғалым Л. Гинзбург.[3.3]
Психологиялық талдау тәсілінің көркем прозадағы көрінісі болған
Ж.Аймауытовтың “Ақбілек” романы туралы филология ғылымдарының докторы,
профессор, Б. Майтанов талдауына үңілейік. Мысалы: “ Жан апасы бұл
үшін өліп кетті – ау! Тым болмаса бір ауыз тіл қатуға да мұршасын
келтірмеді – ау! Жан апасынан мәңгілік айрылып, басы қаралы, жүзі
жаралы болып отырып, не бетімен бай іздеген? Апасын өлтіріп кеткен,
өзін тартып әкелген, ауылын шапқан, талаған орыстың тұқымына не
ғып өз еркімен көнгені? Ел қайда? Бұл қайда? Әкесі, ауылы не
күйде? Ақбілек туралы ол не ойлап жатыр десейші?...
Тар өтел тас қияға келген жанның жүрек айғайы. Алдағы
өмірі, кешегі күйі, жақындар тағдыры күйзелткен. Ар – намыс, есепсіз
ұят тақсіреті бебеу қақтырады. Кейіпкер осы толғанысында анасының,
күйеу жігіттің неге ұшырағанын болжам ретінде, бірақ дұрыс
топшылайды. Анасына тиген оқты өзіне, зар илеуде. Үзіндіде
қаһарманның өз басы ғана емес, өзі туралы айналасының пікір
байламын үрейлене, беті күйе көзге елестету бар. Қаламгер тілі,
шынайы кейіпкер сана аясына дендеп бару, жалпы ойлау, сезіну
процесін қамту үшін оның сөйлеу машығын ескере нәзік пайдалану
нәтижесінде аналитикалық психологизм бедерлерін мол танытқан.
Қайынсіңлісіне жорытатын Ұрқия түсінің “сюжеті” қою.
Ақбілекті көтеріп алып бара жатқан “ қара бүркіттің” “ақ бауыр
торғайға” айналуы – ақ офицердің кейінгі бейшара қалпын, қыздың “ақ
үрпік балапанға” айналуы, оны Іскендірден Ұрқияның сұрап алуы дуана
(Ескендір) есімін алған сәбиді ақылды жеңгенің бауырына басуын
шебер тұспалдамақ. Түстегі қорқыныш өңдегі қуанышқа бастамақ. Ырым –
жоралғының субьективті өмірде алатын орны мен обьективті заңдылық
арасындағы қарым – қатынас табиғатын пайымдауға ұмтылыс кейіпкер
психологиясын, олардың рухани әлемін жан – жақты толымдылықпен
бейнелеуге көп көмектескен.[4.190]
Ж. Аймауытов – психолог жазушы. Автор өз кейіпкерлерінің
жан дүниесіне терең бойлап, нәзік сезім иірімдерін жіті сезіне
білген. “Ақбілекте” қазақ прозасындағы алғашқы психологиялық роман
десе де болғандай, образдар жасаудың басты құралы ретінде
психологиялық толғаныстар жиі қолданылған.
Ал, мына үзіндіде: Автор қысталаң кездердегі
психологиялық процестерді шебер бере біледі. Ақтар кетіп, тау ішінде
жалғыз қалған Ақбілекті түнде түз тағысы – қасқырлар қамалайды. Сол
кездегі “ Ақбілектің жан ұшырған, арпалысқан сәттері” қасқыр одан
жаман өршеленеді. Ақбілек жанұшыра сермейді. Қасқыр қамалайды. Ақбілек
сабалайды, қасқыр абалайды. Ақбілек “Аллалайды”, қасқыр долданады, Ақбілек
дөңгелейді... Қасқыр күркілдейді... Ақбілек шырылдайды, қасқыр
қырқырайды, Ақбілек шырқырайды... – деп суреттеледі. Мұнда адам мен
қасқырдың алысы ғана емес, өмір мен өлімнің жанталасқан арпалысы
сурет болып алдыңда тұрып қалғандай...
“ Бір қайғының үстіне бір қайғы жамылып, Ақбілек ең
соңғы алданышынан айырылғандай, ойын қара тұман басты. Кешегі “
өлгенім жақсы еді” деген ой тағы келді. Өзін бұл дүниеге керексіз,
артық адамдай, жұртта қалған бұралқы жұрын күшіктей көріп, табан
тірерлік, сүйенерлік аяқ астында алақандай жер қалмаған адамша жаны
түршігіп, жүрегі аузына тығылып, көзінің жасы көл болып аға берді,
аға берді...
Ақбілектің бүкіл бар болмысы, жан күйзелістері,
аянышты халі кімді де болса тебірентпей қоймайды. “Ақбілекте” Ж.
Аймауытов адам психологиясын суреттеудің озық үлгісін жасайды.[5.72]
Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал –
тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық эстетикалық, шығармашылық
феномені – психологизм, – дейді, ғалым сыншы Майтанов.
Ішкі монолог – психологиялық талдаудың бір түрі. Ең
алдымен ішкі монолог бойына тереңдей енбес бұрын монологтың не
екенін анықтап алайық.
Негізі әдебиеттану ғылымында монолог және ішкі
монолог деген көркемдік тәсіл бар. Осы екі тәсілдің айырмашылықтары
барысында олардың әдебиеттегі орны мен көркемдік қызметі де өз –
өзінен бөлектеніп шыға келеді. Мысалы, монолог “дәстүрлі, қарапайым
монолог десе де болады) кез – келген шығармада кездессе, ал ішкі
монолог тек көркем туындыға ғана тән тәсіл. Монолог пен ішкі
монологқа берілген (әр түрлі еңбектердегі) анықтамалардан олардың
әрқайсысына тән өзіндік қасиеттеріне, ерекшеліктеріне көз жеткізуге
болады. Бір ғана адамның ішкі көңіл – күйін білдіретін және
кейіпкерді сөйлету тәсілі болып табылатын монолог көбіне көркем
шығармаларда дәстүрлі, қарапайым монологтың қызметін атқарады, және
оның ішкі монологтан тағы бір айырмашылығы жүйелі сөз болып
келеді. Ал, ішкі монологта жүйелілік сақтала бермейді. Монолог
түріндегі жүйелі сөзден ішкі монологтың айырмашылығы осында, яғни
бір ойды бір ой тірсектеп, логикалық байланысы үзіліп, қайта
оралып, қайта жалғасып, көп жағдайда сезім құбылысының тұтастығы
саналы түрде (әдейі десе де болады) сақталмайды.
Ішкі монологтың авторлық және персонаждық түрлері де
( формалары) бар. Ішкі монолог кейіпкердің ой – сезімін жеткізетін
автор сөзі тұрғысында берілуі мүмкін немесе тура кейіпкердің өз
атынан айтылуы да ықтимал[9.16]
Монолог – сөйлету(грекше – monologos, mono – бір, logos –
сөз) драмалық шығармадағы, сондай – ақ басқа әдеби шығармадағы
кейіпкердің өзінен – өзі сырласқандай, ойланып – толғанғандай болып
айтатын сөзі. Басқа біреу ол сөзді еститіндей болса да, жауап
қайтару деген болмайды, біріңғай бір кейіпкердің сөзі ғана беріледі.
Монологтың мағыналылығы сол адамның ішкі – сырын, көңіл – күйін,
психологиясын терең ашып көрсетуге өте ыңғайлы. Монологта кейіпкердің
түйінді ой – тұжырымдары айтылып, оның тағдырына байланысты маңызды
кезеңдегі жай – күйі айқын аңғарылады.[6.231б]
Кейіпкер психологиясы мен характерін айшықтауда
монологтың міндеті ауқымды. Жалпы жазбаша және ауызша сөйлеу ішкі
сөйлеуге ішкі жан сыры жатады. Монолог – кейіпкердің өзіне –өзі
немесе көпшілікке бағытталған сөзі. “ Адамның ішкі сөйлеуі – бұл
жинақталған ойлау процесі, ойды жеткізумен дамытудың құралы,
характердің эмоциональды өзгешелігі. Ішкі ақыл – ой, сөйлеу процесі
адамның әрекетімен, оның айналасындағы шындыққа қатынасымен тығыз
байланысты. Монологтың құрылымы – жинақталған, тұжырымдалған кейіпкер
ойының мазмұнын айқындайды. Ол – адамның ішкі жан – дүниесінің сыры,
өзімен –өзі іштей ой бөлісуі, сұқбаттасуы. Көркем бейненің ойлары мен
толқу тебірену сезімдерін жеткізуде монолог тиімді құрал. Ол бір
жағынан реалистік баяндаудың әдебиетте нақтыланған түрі саналады.
Кейіпкердің характерлік – жандүниелік сипатын бейнелі түрде жинақтап,
болмысындағы байқала бермейтін жекелеген мінез, сезім ерекшеліктерін
тап басып көрсетуде монолог ұтымды тәсіл.
Модернистер творчествосының күретамыры – ішкі монолог.
Мұнда шындыққа обьективті баға беру жоқта, кейіпкер қабылдауларының
субьективті әлемі өмір танудағы биік ақиқат деңгейі көтеріледі.
Бұлдыр тұстары, қарама – қайшылықтары мол әлем әлеуметтік–интимдік
шынайы мәнімен желілес шыға бермейді.[1.289б]
Көркем әдебиеттегі психологизм, оның көркемдік
бейнелеу тәсілдері – ішкі монолог. Жалғыздық қашанда жеке адамның
басындағы қайғы – қасіреті, ішкі ойға, емін – еркін егілуге де, ішкі
құпия тіршілікке ерік беруге, ой – сезімін қадағалауға да құқысы бар
мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның
характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет.
Өйткені, жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады,
оның өткен өміріне шегініс жасау, бақытты шағын елестету, қайғыру
секілді бұл сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа, өзімен –өзі
сөйлесуге мәжбүр етеді. Кейде адам қатты қапаланғанда, немесе
шектен тыс қуанғанда еркінен тыс, ойланбаған, тіпті ойы түгілі
түсіне енбеген сұмдық іс – әрекетке баруы мүмкін. Оны психологияда,
философияда, әдебиеттану ғылымында адамның шындықтан тыс болатын
яғни психикалық құбылыстар – “безсознательность” – дейді. Жазушыға
қойылатын алғашқы талаптар: Ол қалай болуы керек? Жазушы
кейіпкерлерінің жан дүниесін ашуда әсіресе ішкі монологқа,
кейіпкердің ішкі жан дүниесіндегі аласапыран ойға, көңіл – күдігін
ашудағы жанталасқа, адамның көңіл – күйінен көп сыр аңғартар
құбылыстардың құпиясына үңілуге мән береді. Ішкі монолог тәсілінің
өзге де көркемдік компоненттермен өзара сабақтас, бірегей қызметі.
Бейнелеу құралдарының ішкі монологқа тікелей қатысты
элементтеріне (түс көру, оны жорыту, ішкі дауыс, ішкі диалог, ой
ағысы, психологиялық жағдай (обстановка), портрет, пейзаж, көзқарас
(взгляд), деталь, мимика (ымдау), жест (ишара), дауыс ырғағы (интонация,
пауза) т.б. Аталған көркемдік тәсілдер толып жатқан адамның әрқилы
көңіл – күйіне байланысты ерікті, кейде еріксіз күйде туатын
психологиялық іс – әрекеттерді, ой мен сезім құбылыстарын бейнелейді.
[8.80б]
Бейнелеу құралдарының ішкі монологқа тікелей қатысты
элементтеріне: Түс көру және оны жорыту жатады. Түс адамзат санасында
еріксіз түрде (безсознательность) жүзеге асатын психологиялық
процесс. Түстің анықтамасы психологиялық сөздікте “ Түс көру – жеке
адамға тән табиғи психологиялық құбылыс. Түстің мағынасы мен
эмоциональдық бояуы түс көрушінің тұлғалық ерекшелігіне сол сәттегі
жағдайына тікелей байланысты”.[9.366б]
Мұсылмандық күнтізбе анықтамасында былай делінген: “
жер бетіндегі адам мұны білуі шарт. Түс көру екі түрлі болады.
Бірі – Алла тағаланың көрсететін түсі. Екіншісі – шайтанның көрсететін
түсі. Түс Құдайдың адамға жіберетін сыйы. Алла тағаланың құдіретімен
енетін түс адамға бір жақсылықтан немесе келер қауіптен сақтануға
хабар берсе, Шайтаннан келетін түс шым – шытырық, пайдасыз түстер.
Ал, психолог М. Мұқанов “ Түс дегеніміз – әр түрлі
көріністердің жүйесіз іске асуы”.[10.29]
Көрген түсті міндетті түрде талдап, жору – қай
халықта да берік сақталған салт – дәстүр. Тіпті ол дәстүр де емес,
әрбір жеке адамдағы табиғи талап – тілектен туған түсінік.
Әдебиеттанушы ғалым Х. Досмұхамедұлы бұл жөнінде былай дейді: “ Түс
жорудың (снотолкование) қазақтар арасында да үлкен мәні бар екені
ежелден белгілі, сол себепті де ел ішінде арнайы мамандар – түс
жорушылар да ұшырасады. Әрбір қазақ түсін біреуге жорытуға тырысады
және осы жору сөзге әрдайым сенеді. “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян
сұлу” және т.б. жырларда түс көру мен оны жорудың поэтикалық
суреттемелері баршылық. “Қыз Жібек” жырынан мысал келтірсек:
– Айналайын, Төлеген
Бикешжан бүгін түс көрді,
Тілімді алса жүрмегін!
Атаңның аты кім болар?
Анаңның аты кім болар?
Айтып кеткін шырағым,
Қандай заман, күн болар?
Бикешжан бүгін түс көрді,
Астындағы Көкжорға ат
Ер – тоқымсыз бос көрді.
Ел жайлаған Ақжайық,
Жағалай біткен бидайық,
Алдында жатқан шырағын
Біреу ұрлап өшіріп,
Көзінен болды сол ғайып.
Тілімді алсаң жүрмегін,
Айналайын күйеужан,
Құдайға бізде жылайық.
Төлеген сонда сөйлейді:
– Ау жеңеше – ау, жеңеше –ау
“Түс түлкінің боғы” еді,
Әрнеме деп келмеші –ау.
Жаратқан мені бір құдай,
Өлім десе көңілім жай,
Атамның атын айтайын
Халқынан асқан Базарбай,
–Анамның атын айтайын
Алпыс жасар Қамқадай.
Өліп кетсем артымда
Сансызбай атты інім бар,
Жібегім неге қорқады –ай?
Жаман – жақсы болса да
Алланың болар әмірі,
Жалғыз ағаш кесілсе
Қуарып қалар тамыры,
Олай бұлай боп кетсем
Тоғыз жасар артымда
Жеткіншегім бар еді,
Өліп кетсем артымда
Жібекті еш жаманға қор қылмас,
Сансызбай атты інім бар.
Не салса да құдайым,
Жібек үшін көрем деп,
Жібекке дұғай сәлем – деп,
Енді атына мінеді.
Жеңгесі мен Төлеген
Қол ұстасып, қоштасып
Қош, алла! – деп жөнелді...[11.25,176]
Әдебиеттанушы ғалым Ж .Дәдебаев құрастырған “Түс аяны” атты еңбекте:
Түс және оны жорудың кейбір үлгілерінен үзінді келтіре кетсек: Егер
кісі түсінде таза суға сүңгитін болса, онда ол өңінде қайғылы
душар болады.
Егер кісіні ит қапса, онда өңінде кішігірім шығынға
ұшырайды.[12.24]
Психологизм әдебиеттегі адамды аналитикалық және динамикалық принцип
тұрғысынан зерттеу болып табылады. Аналитикалық принципке ішкі
монолог, ішкі диалог, сана тасқыны, ой мен сезім, іс пен әрекет
қақтығысы, түс көру, сандырақтау, ессіздік т.б. Секілді ішкі рухани
әлемді тереңдеп талдайтын көркемдік тәсілдер жатады. Адамзатқа тән
табиғи құбылыс түс көрудің табиғатын, оның адам санасында қандай
қызмет атқаратынын З.Фрейд Сновидение атты еңбегінде жан -жақты
теориялық тұрғыдан талдап берді. Ол түстің бейне бір көркем туынды
секілді табиғатын да тани біледі: Түс табиғаты өте қызық. Оның бір
сөзбен ғана білетін қысқа түрі де, романға бергісіз ұзақ, көп
көріністі түстер де болады. Тағы бір түстер болады тап бір
өңдегідей айқын болғандықтан оның түс екендігіне сенгің де
келмейді. Кейбір түстер адам қиялына бергісіз ғажап мазмұнды келсе,
енді бірі шым – шытырық болады. Бірі адамды селқос қалдырса, бірі
түрлі сезімдік аффектілерге толы жылауға дейін апарады. Түстің көбі
ояна келе ұмытылса, бірі күні бойына көңілге күдік ұялатып,
оңайлықпен ойдан шыға қоймайды... [18. 456,55]
Қазақтың этнопсихологиясындағы түс көру, түс сатып
алу, түс садақасы, түс құдайысы деген ұғымдардың қалыптасу жайына
зер салар болсақ, олардың адам өмірінде белгілі бір рухани
сұранысқа, табиғи талап – тілекке орай дүниеге келгендігі байқалады.
Әсіресе, түс садақасына қатысты ойлар қазақ хандарының, батырларының
өмірлерінде жиі ұшырасқан. Мысалы, Абылайханның өз сарбазы
Жәнібектің түсін оңға жорып, түс садақасын жасау арқылы жеңіске
жеткені жайлы аңыз – әңгіме кімді болса да қызықтырары хақ.
Абылай хан қара қалмақ ханы Сыбанға қол жиып,
шеру тартып берген. Қалмақтың ханы Абылайға кісі салыпты:
− Абылай мен екеуміздің таласымыз дін емес,
дүние ғой. Дүние үшін жұртымызды қырылыстырмайық. Мен жекпе – жекке
өзіме қараған қалмақтан бір сырттан тауып шығарайын. Абылай да
өзіне қараған қазақтан осы сырттан – ау деген біреуін таңдап
шығарсын... - дейді. Келіседі.
Абылай ертең қалмақтың сырттанына сен шығасың деп
Жәнібек батырға айтып қойды. Сол күні түнде жатып Жәнібек түс
көріп, түсінен шошып оянып, түн ішінде қосын жығып, еліне қашпақшы
болып, ханға айтып кетейін деп жетіп келсе, Жәнібектің түсінен
шошып оянғанын хан біліп отыр екен. Хан да түсінде Жәнібектің
көргенін көріпті.
Абылай Маған келмей кетпес – ау - деп басын көтеріп
тосып отыр екен. Таң жаңа сәуле беріп, ондағы – мұндағы көрінерлік
мезгіл екен.
−Батыр ертемен жай келдің бе? Асығып – үсігіп бір нәрседен
қысасталып жүрсің бе, немене? - дейді.
− Тақсыр, бір жаман түс көрдім. Сол түсімнен қорыққанымнан
осы жолы өліп кетсем тұқымсыз кетермін деп, қайтуға ыңғайланып,
сізге білдіріп кетейін деп жүрегім аузыма тығылып әрең келдім, −
дейді. Хан сонда Сейіс деген атшысын: – Сейіс – деп шақырды. Ол
жетіп келді.
–Уа, менің қарт Бөгенбай берген нарқызыл атымды есіктің алдына
алып кел, – дейді. Ол көлденең тартқанда:
– Жәнібек, жай қолыңды, – дейді. Жәнібек қолын жайып ұшып
түрегелгенде: – Жақсы түске де садақа, жаман түске де садақа
деп еді. А, Құдай, осының түсін мен неге жорысам, сен соған
қабыл ет деп”, – атты түс садақасы деп айтып жалма – жан
сойдырып, таратып жібереді.
– Айт, батыр, енді түсіңді, – деді.
– Түсімді айтсам, тақсыр, қалмақтан жекпе – жекке пәленше деген
жайсаң шықты да, бұл жақтан мен шықтым. Екеуміз шартпа – шұрт
болып қалғанда мені ол найзамен шаншып түсірді.Кеудеме атша
мініп, тамағымнан кесуге ыңғайланғанда енді бауыздап тастайды
– ау деп кеудеме қарасам, оң емшегімді бір айдаһар жылан
еміп жатыр екен. Шошып ояна келсем түсім екен, көргенім осы,
– дейді. Сонда Абылай:
– Түсің түс – ақ екен, мұнан жақсы түс бола ма. Түсіңде сені
ол шаншып түсірген болса, өңінде оның кеудесіне атша мінеді
екенсің. Түсіңде сенің тамағыңа ол қылыш даярлаған болса,
өңінде оның тамағына сен қылыш даярлайды екенсің.
– Ол емшегіңді еміп жатқан айдаһар жылан өзіңнен туып, үстіңе
бала ойнақтайды екен, өзі асқан айдаһардай болады екен. Сол
емшегіңнен еміп жатса, өзіңнен бір қыз туып, одан туған
жиен о да айдаһардай ақырып туады екен. Ұлдан туған
ұрпағың, қыздан туған жиенің тұлпар мініп, ту ұстай туады
екен, осынша өсіп – өнейін деп тұрсың. Сен қалай өлесің, бар
жекпе – жекке кіре бер, – дейді.
Хан түсін қолмен қойғандай жорыған соң, бір жағынан атын сойып
тартып жатқан соң, Жәнібектің қорқынышы қашып кетті, жүрегі тасып
кетті. Қайрат – қуаты бұрынғысынан да басым болып асып кетті. Сол
жерден атын алдырып мініп:
Жекпе – жек, жекпе – жек, – деп айғайлап шыға шапты дейді. Қалмақ
жайсаңының құты қашып, аяғын тәлтіріктей басып найзасын қалай
ұстарын білмей, өзінен – өзі қалбалақтап сасып айқасып қалған
қарсаңда Жәнібек батыр шаншып түсіріп, үстіне аттай мініп, тамағына
қылышты тигізбестен шалқасынан жатқан қалмақ “тоқта” – дейді. Түнде
осы түсті сен де көріп едің, мен де көріп едім. Сені мен алып
едім – ау, табанымның астына салып едім – ау. Сенің түс жорушың
жақсы жорығандықтан, менің түс жорушым ретін тауып айта
алмағандықтан мені алып кеттің – ау, – дейді. Сонда Жәнібек басын
кесуге қимады. Қолынан ұстап жетектеп Абылай ханға алып келді. Өзі
өсіп – өнген жан екен, он бір ауыл екен. Сол он бір ауылға
тимей, өзге қалмақты тұттай жалаңаш тонап алып, олжа қылып қайтты,
хан болса осылай болсын[19.313]
Абылай ханның түс көрудегі, түс жорудағы көрегенділігі аңызға
айналған Әсіресе атты түс садақасына шалып, қан шығарту арқылы
болғалы тұрған ауыр жағдайды өзгертіп, әскерінің пайдасына жеңісті
аударып жібергені аса сиқырлы құбылыс. Атақты қолбасшы Абылай хан
тағдырындағы түстің философиялық танымдық маңызы керемет рухани
байлықты құрайды.
Жалпы Ә. Кекілбаевта түс көрмейтін кейіпкер кемде –
кем. Және олардың бәрі де шығарманың сюжеттік – композициялық
құрылымын қолынан шығармайтын идеялық – эстетикалық құндылықтың қазығы
бола білетін, бүкіл туындының көркемдік дәрежесін биік деңгейге
жеткізетін бірден – бір көркемдік тәсіл болып табылады
Ә. Кекілбаев әр шығармасында аңыз – әңгімелердегі бір
ғана қарапайым оқиғаны ( детальды ) тілге тиек етеді де соны үлкен
драмалық – трагедиялық коллизиялар дәрежесіне көтеріп, рухани
әлемдегі, адам санасындағы психологиялық, әлеуметтік, этикалық,
моральдық өзгеріс – қозғалыстар арқылы шебер береді. Детальға үлкен
мән беретін суреткер сол арқылы өмірдің әлеуметтік, философиялық,
эстетикалық мағынасына үңіліп, жан диалектикасын, адам психологиясын,
ішкі рухани әлемді ашуға тырысады. Жазушы әсіресе, психологиялық
прозаға тән ішкі монолог, “ ой ағыны”, сенсорлық ( сезімдік) әсер,
ишара, емеурін, көркемдік бөлшек, түс көру, жору, Аян беру т.б.
секілді ұлттық этнографиялық танымдағы ұғым – сенім т.б. секілді
көркемдік компоненттерге көп жүгінеді.
Портрет – ( французша, portrait – бейнеленген ) – әдеби
кейіпкердің сурет көрінісін, кескін – кейпін, бой тұлғасын суреттеу.
Кейіпкердің мінез бітімін, характерін неғұрлым толық ашып көрсету
үшін оның портретін мүсіндеудің де үлкен мәні бар. Сондықтан
кейіпкердің характерін әр түрлі жағдайда, күрес – тартыс үстінде
оның басқа адамдармен қарым – қатынасы, өзінің әрекет – қимылдары,
істеген істері арқылы айқындай отырып, жазушы портреттік сипаттауға
да көңіл бөледі.
Пейзаж – (французша, pays – ел, жер) – әдеби шығармадағы
жаратылыстың яки табиғаттың әсем көрінісі, көркем бейнесі. Жазушы
әдеби шығармада көркем ойлаудың ажары ретінде, жаны есебінде,
образдық – метафоралық жүйесінің арқауы сипатында табиғат келбетін
ұсталықпен пайдаланады.
Интонация – дауыс толқыны, сөйлегенде сөз мағынасын
әсерлі жеткізу үшін дауыстың құбылып, жоғарылап, төмендеп өзгеріп
отыруы, сөздің мәнерімен, әр түрлі сезіммен айтылуы. Сөздің
көтеріңкі леппен, салтанатты түрде, не терең ойға шомып, сабырмен
байсалды қалыпта немесе нәзік сыршыл сезіммен айтылуға орай дауыс
толқыны да бірде биіктеп, өршеленіп, бірде төмендеп, бәсеңдеп,
сөздердің үнділігін, саздылығын ұдайы өзгертіп отырады.[6.176,266,270]
Осы айтылған көркемдік тәсілдермен ішкі монолог өзара
сабақтаса әрекет етсе ғана өзінің көркемдік қызметін орындап,
көркем туындының дүниеге келуіне дәнекерлігін жасай алады. Олай
болса, ішкі монологтың дербес тәсіл болып қалыптысуының, оның
көркем шығармада белгілі бір қызмет атқаруының өзі осынау мол
бейнелеу құралдарының құрамдасып, бірлесе біріге еңбек етулерінің
нәтижесі екен. Ішкі монолог құрылымындағы шарттылықтарға тоқталсақ:
Шарттылық ішкі монлогтарға да тән. Кейіпкер белгілі бір нәрсе
туралы жазушы аңғарған тұста ойланбайды. Ол ұзақ толғануы мүмкін,
ал монолог басты түйіндерді ғана қамтитындай шағын болуы мүмкін.
Мұндай сәттерде автор стилінен идеялық – композициялық талаптар
жетекшілік жасайды.[13.7б]
Басқадай көркем текст түрлерімен салыстырғанда ішкі
монологтың даму тарихы тым ықшам. Дау жоқ, авторлық төл сөз
баяндау құрамында әрдайым сүбелі үлеске ие. Оны диалог сияқты
ішкі монолог та идеялық – композициялық қажеттілікке сай әр эпизодта
алмастырып отырады. Алайда жазушы өзіне тиісті бесаспаптық қасиетіне
орай, кейіпкердің сөздерінен қалған бос кеңістікті өмір шындығына
лайық нанымды штрихтармен толықтырып, органикалық тұтастық
тудырады.[14.140б]
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем прозадағы бейнелеу
тәсілдерінің бірі – ішкі монолог ( кейіпкердің ішінен айтылатын сөз,
іштей сөйлету, өзіңмен – өзіңнің іштей сырласуың, өзіңді – өзің іштей
саралау). Авторлық комментарий мен кейіпкердің ішкі ойын білдіретін
сөзден саналы түрде аласталған ішкі монологта бір ойды бір ой
тірсектеп, логикалық байланысы үзіліп, қайта оралып, қайта жалғасып,
көп жағдайда сезім құбылысының тұтастығы сақталмайды. Ойлау
қабілетіндегі және адам психологиясындағы осынау жарым – жартылай
саналы, ерікті және еріксіз сәттегі сезімдік құбылыстар, іс –
әрекеттер ішкі монологтың көркемдік ойлау жүйесіндегі табиғатын ашып
береді.
Ішкі монолог кейіпкердің жандүниесіне терең бойлатады,
сонымен бірге тоқытады, тебірентеді. Ішкі монолог бұл адамның өзінің
қылықтарын бағалаудағы, өзінің қылықтарын бағалаудағы, өзінің
мінездерін дәлелдеудегі, өзінің өмірлік позициясын бекітудегі,
өзінің сол немесе басқа құбылыстарға, фактілерге, жағдайларға,
адамға қатынасын айқындаудағы өмірлік қажеттілігі.
Көркем прозада жан – жақты толысып өсіп – өркендеген
ішкі монологтың түп – тамыры тереңде, сонау көне ғасырда, мифтерде,
бертін келе фольклорда жатыр деген ойға белгілі фольклорист ғалым С.
Қасқабасов өзінің “ Қазақтың халық прозасы” атты монографиялық
еңбегінде айтылған пікір дәлел бола алады. Атап айтсақ: С.Қасқабасов
“Адамның жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген
мифологиялық символдар, жануарға немесе табтғат обьектісіне арнап
сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін
көркем фольклорға ауысып, басқа бейнелеуіштік сипат алған”, – деп,
батыл тұжырым жасайды.[15.56б]
Орыс әдебиетіндегі психологизмнің стильдегі көрінісін
зерттеген ғалым Л.С. Выготскийдің мына сөзіне тоқталайық : “ в
различные эпохи общественного развития человек получает от природы
различные впечатления, потому что он смотрит на нее с различных
точек зрения”.
Әр кезеңдегі адамдардың ортақ даму сатысы табиғаттан әр түрлі
мағлұмат алады, себебі ол оған әр түрлі көзқараспен қарайды, –
дейді.[16.13б]
Қазіргі қазақ прозасы – күрделенген, жанрға бай,
көркемдік тәсілдері мол үлкен бір әлем. Ол, әрине, адам, оның
рухани әдемі тіршілік еткен қым – қиғаш қайшылығы мол қазіргі өмір
күрделігінен, жалпы өмір шындығымен тығыз байланысты. Өйткені әр
адам – өз заманының туындысы. Сондықтан да оның психологиясы, сана –
сезімі, болмыс – бітімі, өзі өмір сүрген өмірімен терең тамырласып,
тығыз байланысып жатады. Олай болса, өмірдің мәні мен өнердің
танымдық дәрежесінің өсіп – өркендеуіне, күрделеніп – қиындауына орай
қаламгердің де өз замандас – кейіпкерлерінің рухани өмірін
бейнелеудегі көркемдік тәсілдері өз – өзінен күрделенері сөзсіз.
Әсіресе ішкі монолог, оның тереңдеген түрі – ой ағысы тәсілінің
соңғы жылдары көркем прозада кеңінен қолданылуы соның айғайы.
Психологиялық тереңдікті талап ететін “ой ағымы” тәсілі
“Шолпанның күнәсі” арқылы төл әдебиетімізде тұңғыш рет танылды.
Әңгімедегі бас кейіпкер Шолпан тағдыры, оның ойы мен санасындағы
психологиялық рпоцестер төңірегінде болады. Әңгімеде бүкіл оқиға тек
Шолпанның тағдырына, әсіресе оның ішкі өміріне, яғни санасындағы
сан алуан ойларға, қайшылықты пікірлерге, жан дүниесіндегі
арпалыстарға құрылған. Әрі автор мұндай Шолпанның санасындағы ойлар
арқылыоның өмірін баяндап нақтылай түседі. Шолпан жалғыз, оның құпия
ойын, жанын ұғар қасында жан жоқ. Сондықтан да ол өз ойын адам
ішіндегі адаммен яғни санамен сырласу, ойласу арқылы ақиқатқа жол
ашады. Ол жалғыз болғандықтан да өз ойына өзінің күдіктенуі оны
қайта – қайта нақтылауы, ештеңенің байыбына жете алмай әуре сарсаңға
түсуі, қателесуі т.б. табиғи. Автор адамның ойлау процесінде болатын
осынау психологиялық процесті тек ішкі монолог арқылы беріп
отырады. Мысалы: үйленгелі “бала бере көрме” деп тәңірден тілеген
Шолпан бұл ойының қателігін бір – ақ күнде түсінді. Оған себеп:
Сәрсенбайдың көршісі Нұржанның бес баласының қылығын айтып, “ Балалы
үй базар, баласыз үй қу мазар деген мәтелдің растығын өз аузымен
іштей өкінішпен айтуы еді. Осы сәттегі Шолпан санасындағы ой
арпалысын автор қалай беретініне тоқталайық:
“ Араларындағы жалынды махаббаттың заманның азуымен
бірге бірте – бірте май шамдай еріп сөнетіндегі, құшақтың ыстығы
өмір бойы бір қалыптатұрмайтындығы, екі жүйрік жүректің екпіні
баяулаған кезде бір – бірінен жирендірмей, бір – біріне берік
байлайтын бала екендігі – міне, осы ойлардың бәрі сол сағатта ап –
айқын боп Шолпанның көз алдына келді. Бұл Шолпанның ойы, әрине
ішкі ойы, яки ішкі монологы. “ Шолпанның күнәсі” әңгімесін жазу
барысында М. Жұмабаев қолданған көркемдік бейнелеу тәсілі – ішкі
монологты әдебиеттанушы ғалым Г. Пірәлиева өз еңбегінде
шебер талдап берген.[8.34б]
Ішкі монолог тәсілін қолдануда өзіндік даралығын
көрсеткен З.Шашкиннің Тоқаш Бокин романында көркемдік тәсіл ішкі
монлогты, филология ғылымдарының докторы, Б. Майтанов шебер талдап
оқырман қауымға жеткізді. Үзіндіге үңілейік: Тоқаштың бұл сөзден
кейін тауаны қайтып қалды. Шынында неге қашады? Ат құйрығын кесетін
заман әлі ерте. Іштен шалу керек емес пе? – деді бір ой жүрек
түбінен. Бұда мақұл!
Тоқаш енді жүрегімен алысты. Кіріп барып, қабасақалдың
ұясын бұзып, Айгүлді тартып әкетсе ше! Арғы жүрек түбінен бір дауыс
арсылық білдірді: Жоқ, жоқ, тәсіл керек. Туған жер емес. Бөтен ел.
Сабыр, Тоқаш, Сабыр! Деді соққан жүректің дүрсіліне айналып.
Бикен шын сүйсе, әкемді атты деп арызды неге
берді? деген дауыс тағы да құлағына Тоқаштың. Бұл эпизодтарды
авторлық шағын ремаркалар мен ішкі сөздердің мағыналық, синтаксистік
құрылымы ұқсас келгендіктен бөліп алдық. Бірінші үзіндіде Тоқаштың
қонаққа шақырған Кәрден байдың ұсынысына қаһарманның толқуы
бейнеленсе, екіншіде автор сөздерінің шебер көмкеруі аралас арнау
түріндегі ішкі монолог Тоқаштың сүйгені – Айгүлді жіпсіз байлаудан
құтқару әрекетіне қатысты шешімді талқылауы, үшіншісінде Бокиннің
өзіне ғашық Бикенге қатыгездігіне өкінішін ақтамақ ниеті әсерлі жан
тебіренісімен суреттелген. Жүрек түбінен шығатын бір ой, бір
дауыс немесе дауыс сияқты автокомментарийлер адамның рухани
дүниесіндегі қарама – қарсылықтардың бірлігін бейнелі эмоциямен
өрнектеу үшін қызмет атқарған. Ішкі дауды соққан жүректің
дүрсіліне теңестіру толғам ағымының қысқа қайырылатын екпіндік
ырғағын дәл елестетеді. Леп белгілері, жоқ, емес, тәрізді көмекші
сөздер семантикалық - экспрессивтік арналарды күшейте түседі.
Фольковский ... шынымен сол Марков пе? Жоқ, ол
емес. Ұқсамайды... деген жолдарда Бокиннің ішкі монологы авторлық
ремарканың қатынасынсыз таза кейіпкер тілімен беріледі. Күмәнді сауал
қаһарман санасында бекерді бекерге шығару жолымен ұщқын шашады.
Күрескердің сенгіштігі, ал жауының айлакерлігі қатар із тастайды. З.
Шашкин туындысында бірінші жақтан айтылатын кейіпкердің тура төл
сөзі жоқтың қасы. Қаһарман жан дүниесіндегі толқулар мен өзгерістер
негізінен ортақ төл сөз формасында сипатталады.[1.29]
Әдебиеттанушы ғалым Б. Майтановтың осы зерттеулері
арқылы біз талдап отырған көркем тәсілдің бірі ішкі монологтың
сыр сипатын дәл етіп ашып береді
1960 жылы З.Шашкиннің “Теміртау” романы жарыққа шықты. Роман салған
беттен-ақ әдебиетші қауымның да, жалпы қалың жұртшылықтың да назарын
аударды. Жазушы мұнда жас қала Теміртау тірлігін, ондағы жаңа ұрпақ өмірін
көркем бейнелейді.
1962 жылы Зейін Шашкиннің “Доктор Дарханов” романы жарық көрді. Бұл
роман өзінің мазмұны жағынан ғана емес, жазылу формасы жағынан да
әдебиеттегі оқшау туынды болды. Себебі, ол қазақ әдебиеті тарихында
дәрігерлер өміріне арналған тұңғыш роман еді.
З.Шашкин творчествосында “Сенім” романы мен “Темірқазық”, “Ақбота”
повестері мен әңгімелерінің орны бөлек. Бұл шығармалар жазушының
шығармашылық жолында барлық жағынан да жаңа белең деуге болады. Себебі, бұл
шығармаларында жазушы едәуір тәжірибе жинақтаған, қаламы анағұрлым төселген
кезі еді 1.9.
Зейін Шашкин шығармашылығының соңғы жылдарында әңгіме жанрына да қалам
тартты. Біздің жұмысымыздың өзі де жазушының осы жанрдағы еңбектері
төңірегінде болмақ. Әңгіме—қысқа новелладан гөрі сюжет арқауы қиындау
құрылатын, өмір құбылыстарын ықшамдап түйгенімен, оған терең мағыналы идея
сыйғызып, болмысты сәл өрнектеп, сатылатып дамытатын, өте елгезек, икемді
форма. Әңгіме де очерк пен новелла тәрізді өмірдің шұңыл-шұңғылына үнемі
барлау жасайды. Көбінесе адамның басынан кешкен суреттеуге әбден тұратын
жеке жағдайын сөз етеді. Негізгі мақсаты бір ғана мәселенің бірер ғана
кейіпкердің төңірегіне бағыныңқы болады. Әңгіме жанрының өзіне тән басты
қиыншылығы сол, ол қашан да қиыннан қиыстырылып, қысқа жазылады. Замана
жайлы, замандастар жайлы көзқарасын, тебіренген ойларын әдебиеттің осынау
шағын да оңтайлы жанры арқылы білдіріп отырды. Оның “Ақбота”, “Қойшы
серігі”, “Дәрігердің қатесі”, “Сүйкімді дауыс”, “Әкесі”, “Дос ойы”,
“Ақтұяқ” секілді әңгімелері жазушының айналасынан көрген-түйген,
білгендері. Жазушы бірде өзіне үйреншікті дәрігерлер өмірін сөз етсе, бірде
малды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ішкі монологтың теориялық мәселелері
Әдеби шығарманың көркемдік құрылымына тән қасиет – психологизм.
Жазушы шеберлігі көрсеткіштерінің бірі психологиялық талдау өнері, ал
осы психологизмнің, әлеуметтік– психологиялық талдаудың үш түрлі мәнін
ашып айтатын А. Иезуитов: “ психологизм сөз өнерінің тектік белгісі,
ажырамас қасиеті көркемдік кепілі есебінде де көрінеді” – деп,
мәселенің ең тиімді жерін дұрыс пайымдайды.[1.3б]
Көркем шығарма дәлдігі дегеніміз не?
Көркем шығарма дәлдігі – адамның ішкі әлемін, құпия қалтарыстарын
нақты бейнелеуінде. Жазушы кейіпкерінің ішкі әлемін, рухани өмірін,
кейіпкерінің әрбір іс – әрекетінің себеп –салдарын көркемдік тұрғыда
зерделей – зерттеп, жан – жақты талдап жазғанда ғана психологиялық
шығарма талабына сәйкеседі. Ұлы суреткер Мұхтар Омарханұлы Әуезов
айтқандай нағыз көркем прозаға “психологизм араласпаса өзгенің бәрі
сылдыр су, жабайының тақ – тақ жолы” екендігі күмәнсіз. Осыдан
барып, әдебиеттегі психологизм деген не? – сұрақ туады.
“Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін
құрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең
әрі детальді түрде бейнелеу”, – шынында да көркем шығармада
кейіпкердің әртүрлі қалыптағы ішкі – ой толғаныстары әрдайым өзгеріп,
іс – әрекет, сезім қайшылықтары тудыратын психологиялық құбылыстарды
тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап
берері хақ. Белгілі әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының
докторы Б. Майтанов: “ психологизм сөз өнерінің тектік белгісі,
қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал – тәсілдерінің
жиынтығы”, – дейді.
Әрбір туынды онда бейнеленетін өмір суреттерінің
толымдылығы және шынайлығымен бағалануға тиіс. Көркемдік – шынайлық
болса, оны ұғындыратын әрі ұғатын адамдар жалпы үрдістерден өзге
жеке сезімдік әуендерді тыңдауға бейім. Сондықтан көркем шығармадағы
өмір шындығының ең биік деңгейі психология заңдылықтарымен сабақтас.
Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал – тәсілдерінің
жиынтығы немесе идеялық – эстетикалық шығармашылық феномен –
психологизм. Әдебиеттің өзі психологияның өзінен енші алған сала.
Яғни, психологизм – психологияның әдебиет ордасындағы тұрақты елшісі,
көркемдік әлемнің жұлын жүйесі.
Психологизмнің негізгі қызметі – өмірлік шындық пен көркем
шындықтың жанды тамырластығын сақтау. Бұл құбылыстың, яғни
психологизмнің ішкі салалары есебінде даралаумен жинақтау, ұлттық,
жалпы халықтық, дерек пен қиялдап қосу, автор бейнесі, шығарманың
заттық құрылымы сияқты мәселелердің ықпалы зор.
Белгілі әдебиеттанушы ғалым, ф.ғ.д, Б. Майтанов
“психологизм, сөз жоқ реализмге апарар сүрлеу екені мәлім. Рас, ол
әр түрлі көркемдік әдістер шеңберінде көркемдік әдістер шеңберінде
көркемдік – эстетикалық қызмет атқарады. Әйтсе де нағыз реалистік
әдебиетте ғана психологиялық талдау нақты мазмұн тауып, жүйелі
стильдік міндет атқарады. Психологизм де реализм сияқты көзбен
көріп, қолмен ұстайтын нәрсе емес. Оны сезуге, тануға, көкейде
қорытуға жіті назар, рухани дайындық, парасат, көңілдің өткір жанары
керек. Көптеген көркем шығармаларда аталмыш бейнелеу арнасы ту
ұстап, ұран салып тұрмайды, өңін жасырып, сырын бүгіп, жеті қат
жердің астындағы қымбат асылдай бой – тұлғасын тереңде сақтайды”, –
дейді.[1.9]
Психологизм көркем әдебиеттегі психологиялық талдау өнері
өрісінде жинақталған арнаулы бейнелеу құралдарының көмегімен
кейіпкердің сезімін, ойын толғанысын тереңдетіп, жан – жақты суреттеп,
оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік құндылыққа қол
жеткізу болып табылады. Психологизм екі түрге бөлінеді:
1. Кең мағынадағы психологизм ( бұл барлық әдеби шығармаға тән)
2. Тар мағынадағы психологизм ( жеке адам тағдырына тереңірек үңіліп,
рухани әлемді егжей – тегжейлі бейнелеуге ерекше көңіл бөледі, –
дейді, филология ғылымдарының докторы, ғалым Г.Пірәлиева.[2.6]
Психологизм тек көркемдік жетістігі жоғары, шығарманың эстетикалық
әлемін кейіпкердің ішкі жан дүниесін тереңдей талдап, тану арқылы
рухани құндылық деңгейіне қол жеткізетін психологиялық прозаға тән
көркемдік талап. Автордың өз толғаныстары немесе кейіпкердің өз –
өзін талдауы ішкі монолог, ішкі сөз, сана тасқыны, түс көру
секілді аналитикалық принцип арқылы берілсе, рухани әлемді
бейнелеудің жанама тәсілдері – бейвербалды ишараттар, сыртқы қимыл
көріністер, көркемдік деталь, заттық әлем, психологиялық орта т.б.
секілді динамикалық принцип ретінде көрінеді. Зерттеуші ғалым З. Фрейд
алғаш рет ашқан психологиялық талдау тәсілі бастапқыда жүйкесі
сырқат жандарды емдейтін медициналық термин болып қалыптасқанымен,
бертін келе оның адам психикасын зерттейтін аумағы кеңейіп, өзге
өнер салаларында, соның ішінде әдебиет әлемінде де көркемдік тәсіл
ретінде қолданыла бастады. Әсіресе, психологиялық талдау тәсілі
адамның ішкі жан дүниесін, адам психикасын жаңаша талдап, тереңдей
зерттеуде таптырмас көркемдік бейнелеу болып табылады. Әсіресе бұл
тәсіл көркем әдебиеттегі психологизмнің жан – жақты өркендеп өсуіне,
психологиялық прозаның, философиялық, эстетикалық, көркемдік
құндылықтарға қол жеткізуіне көп үлес қосты.
Көркем прозадағы кең мағынадағы психологизм поэтикасы
жазушылардың ұлттық рухани – эстетикалық құндылықтарын жетілдіру
барысындағы суреткерлік жетістіктері жөнінде әр жылдары жарық көрген
қазақ әдебиеттанушылары мен ғалымдарының ғылыми еңбектері біздің
ғылыми – теориялық ой – тұжырымдарымыздың теңдессіз өскендігінің,
іргелі ізденістердің куәсі бола алады. Атап айтсақ З. Қабдолов,
С.Қирабаев, З. Ахметов, Р. Нұрғалиев, Р. Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.
Ыбыраев, Ш. Сәтбаева, М. Базарбаев, Ш. Елеукеов, Ж. Ысмағұлов, Б.
Майтанов, Ә. Нарымбетов, Т. Кәкішев, Т. Қожакеев, З. Бейсенғалиұлы, Қ.
Әбдезұлы, Ж. Дәдебаев, М. Мырзахметов, Н. Сағындықова, А. Ісімақова,
Б.Әбілқасымов, А. Егеубаев, С. Негимов, Б. Әзібаева, Б. Әбдіғазиұлы, М.
Маданова, Б. Ыбырайым, М.Жармұқамедов, Б. Омаров, Т. Шапай,т.б. секілді
белгілі маман ғалымдардың ғылыми – зерттеу еңбектерінде әдебиеттегі
адамтану мәселесі, кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік тәсілдер,
т.б. психологиялық талдау өнеріне қатысты көптеген ғылыми – тероиялық
тұжырымдар айтылып, жан – жақты қарастырылған. Ал, қазақ әдебиетіндегі
психологизм мәселесін арнайы зерттеп жүрген ғалым, филология
ғылымдарының докторы., профессор Б. Майтанов психологиялық прозаның
көркемдік әлемін ажарлайтын – авторлық психологиялық баяндау, кейіпкер
сөздері мен толғаныстары, ішкі монолог, диалог, мүсін өнері,
пейзаж, психологиялық табиғат көріністері т.б. секілді көркемдік
тәсілдерді 1987 жылы жарық көрген“ Қаһарманның рухани әлемі” атты
монографиясында С. Мұқановтың “ Ботагөз”, З. Шашкиннің “ Тоқаш Бокин”, Х.
Есенжановтың “ Ақ жайық”, Ә. Нұрпейісовтің “ Қан мен тер”, С. Сейфулиннің
“Тар жол тайғақ кешу” т.б. сынды көрнекті қаламгерлердің тарихи
романдарын талдау барсында ашып көрсетеді.
Автордың өз толғаныстары немесе кейіпкердің өз – өзін
талдауы, рухани әлемді бейнелеудің жанама тәсілдері – бейвербалды
ишараттар, сыртқы қимыл көріністері т.б. бәрі автордың аналитикалық
талдауы арқылы беріледі. Олардың ішінде кейіпкердің ішкі монологы,
ішкі сөз ерекше орын алады, – дейді, ғалым Л. Гинзбург.[3.3]
Психологиялық талдау тәсілінің көркем прозадағы көрінісі болған
Ж.Аймауытовтың “Ақбілек” романы туралы филология ғылымдарының докторы,
профессор, Б. Майтанов талдауына үңілейік. Мысалы: “ Жан апасы бұл
үшін өліп кетті – ау! Тым болмаса бір ауыз тіл қатуға да мұршасын
келтірмеді – ау! Жан апасынан мәңгілік айрылып, басы қаралы, жүзі
жаралы болып отырып, не бетімен бай іздеген? Апасын өлтіріп кеткен,
өзін тартып әкелген, ауылын шапқан, талаған орыстың тұқымына не
ғып өз еркімен көнгені? Ел қайда? Бұл қайда? Әкесі, ауылы не
күйде? Ақбілек туралы ол не ойлап жатыр десейші?...
Тар өтел тас қияға келген жанның жүрек айғайы. Алдағы
өмірі, кешегі күйі, жақындар тағдыры күйзелткен. Ар – намыс, есепсіз
ұят тақсіреті бебеу қақтырады. Кейіпкер осы толғанысында анасының,
күйеу жігіттің неге ұшырағанын болжам ретінде, бірақ дұрыс
топшылайды. Анасына тиген оқты өзіне, зар илеуде. Үзіндіде
қаһарманның өз басы ғана емес, өзі туралы айналасының пікір
байламын үрейлене, беті күйе көзге елестету бар. Қаламгер тілі,
шынайы кейіпкер сана аясына дендеп бару, жалпы ойлау, сезіну
процесін қамту үшін оның сөйлеу машығын ескере нәзік пайдалану
нәтижесінде аналитикалық психологизм бедерлерін мол танытқан.
Қайынсіңлісіне жорытатын Ұрқия түсінің “сюжеті” қою.
Ақбілекті көтеріп алып бара жатқан “ қара бүркіттің” “ақ бауыр
торғайға” айналуы – ақ офицердің кейінгі бейшара қалпын, қыздың “ақ
үрпік балапанға” айналуы, оны Іскендірден Ұрқияның сұрап алуы дуана
(Ескендір) есімін алған сәбиді ақылды жеңгенің бауырына басуын
шебер тұспалдамақ. Түстегі қорқыныш өңдегі қуанышқа бастамақ. Ырым –
жоралғының субьективті өмірде алатын орны мен обьективті заңдылық
арасындағы қарым – қатынас табиғатын пайымдауға ұмтылыс кейіпкер
психологиясын, олардың рухани әлемін жан – жақты толымдылықпен
бейнелеуге көп көмектескен.[4.190]
Ж. Аймауытов – психолог жазушы. Автор өз кейіпкерлерінің
жан дүниесіне терең бойлап, нәзік сезім иірімдерін жіті сезіне
білген. “Ақбілекте” қазақ прозасындағы алғашқы психологиялық роман
десе де болғандай, образдар жасаудың басты құралы ретінде
психологиялық толғаныстар жиі қолданылған.
Ал, мына үзіндіде: Автор қысталаң кездердегі
психологиялық процестерді шебер бере біледі. Ақтар кетіп, тау ішінде
жалғыз қалған Ақбілекті түнде түз тағысы – қасқырлар қамалайды. Сол
кездегі “ Ақбілектің жан ұшырған, арпалысқан сәттері” қасқыр одан
жаман өршеленеді. Ақбілек жанұшыра сермейді. Қасқыр қамалайды. Ақбілек
сабалайды, қасқыр абалайды. Ақбілек “Аллалайды”, қасқыр долданады, Ақбілек
дөңгелейді... Қасқыр күркілдейді... Ақбілек шырылдайды, қасқыр
қырқырайды, Ақбілек шырқырайды... – деп суреттеледі. Мұнда адам мен
қасқырдың алысы ғана емес, өмір мен өлімнің жанталасқан арпалысы
сурет болып алдыңда тұрып қалғандай...
“ Бір қайғының үстіне бір қайғы жамылып, Ақбілек ең
соңғы алданышынан айырылғандай, ойын қара тұман басты. Кешегі “
өлгенім жақсы еді” деген ой тағы келді. Өзін бұл дүниеге керексіз,
артық адамдай, жұртта қалған бұралқы жұрын күшіктей көріп, табан
тірерлік, сүйенерлік аяқ астында алақандай жер қалмаған адамша жаны
түршігіп, жүрегі аузына тығылып, көзінің жасы көл болып аға берді,
аға берді...
Ақбілектің бүкіл бар болмысы, жан күйзелістері,
аянышты халі кімді де болса тебірентпей қоймайды. “Ақбілекте” Ж.
Аймауытов адам психологиясын суреттеудің озық үлгісін жасайды.[5.72]
Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал –
тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық эстетикалық, шығармашылық
феномені – психологизм, – дейді, ғалым сыншы Майтанов.
Ішкі монолог – психологиялық талдаудың бір түрі. Ең
алдымен ішкі монолог бойына тереңдей енбес бұрын монологтың не
екенін анықтап алайық.
Негізі әдебиеттану ғылымында монолог және ішкі
монолог деген көркемдік тәсіл бар. Осы екі тәсілдің айырмашылықтары
барысында олардың әдебиеттегі орны мен көркемдік қызметі де өз –
өзінен бөлектеніп шыға келеді. Мысалы, монолог “дәстүрлі, қарапайым
монолог десе де болады) кез – келген шығармада кездессе, ал ішкі
монолог тек көркем туындыға ғана тән тәсіл. Монолог пен ішкі
монологқа берілген (әр түрлі еңбектердегі) анықтамалардан олардың
әрқайсысына тән өзіндік қасиеттеріне, ерекшеліктеріне көз жеткізуге
болады. Бір ғана адамның ішкі көңіл – күйін білдіретін және
кейіпкерді сөйлету тәсілі болып табылатын монолог көбіне көркем
шығармаларда дәстүрлі, қарапайым монологтың қызметін атқарады, және
оның ішкі монологтан тағы бір айырмашылығы жүйелі сөз болып
келеді. Ал, ішкі монологта жүйелілік сақтала бермейді. Монолог
түріндегі жүйелі сөзден ішкі монологтың айырмашылығы осында, яғни
бір ойды бір ой тірсектеп, логикалық байланысы үзіліп, қайта
оралып, қайта жалғасып, көп жағдайда сезім құбылысының тұтастығы
саналы түрде (әдейі десе де болады) сақталмайды.
Ішкі монологтың авторлық және персонаждық түрлері де
( формалары) бар. Ішкі монолог кейіпкердің ой – сезімін жеткізетін
автор сөзі тұрғысында берілуі мүмкін немесе тура кейіпкердің өз
атынан айтылуы да ықтимал[9.16]
Монолог – сөйлету(грекше – monologos, mono – бір, logos –
сөз) драмалық шығармадағы, сондай – ақ басқа әдеби шығармадағы
кейіпкердің өзінен – өзі сырласқандай, ойланып – толғанғандай болып
айтатын сөзі. Басқа біреу ол сөзді еститіндей болса да, жауап
қайтару деген болмайды, біріңғай бір кейіпкердің сөзі ғана беріледі.
Монологтың мағыналылығы сол адамның ішкі – сырын, көңіл – күйін,
психологиясын терең ашып көрсетуге өте ыңғайлы. Монологта кейіпкердің
түйінді ой – тұжырымдары айтылып, оның тағдырына байланысты маңызды
кезеңдегі жай – күйі айқын аңғарылады.[6.231б]
Кейіпкер психологиясы мен характерін айшықтауда
монологтың міндеті ауқымды. Жалпы жазбаша және ауызша сөйлеу ішкі
сөйлеуге ішкі жан сыры жатады. Монолог – кейіпкердің өзіне –өзі
немесе көпшілікке бағытталған сөзі. “ Адамның ішкі сөйлеуі – бұл
жинақталған ойлау процесі, ойды жеткізумен дамытудың құралы,
характердің эмоциональды өзгешелігі. Ішкі ақыл – ой, сөйлеу процесі
адамның әрекетімен, оның айналасындағы шындыққа қатынасымен тығыз
байланысты. Монологтың құрылымы – жинақталған, тұжырымдалған кейіпкер
ойының мазмұнын айқындайды. Ол – адамның ішкі жан – дүниесінің сыры,
өзімен –өзі іштей ой бөлісуі, сұқбаттасуы. Көркем бейненің ойлары мен
толқу тебірену сезімдерін жеткізуде монолог тиімді құрал. Ол бір
жағынан реалистік баяндаудың әдебиетте нақтыланған түрі саналады.
Кейіпкердің характерлік – жандүниелік сипатын бейнелі түрде жинақтап,
болмысындағы байқала бермейтін жекелеген мінез, сезім ерекшеліктерін
тап басып көрсетуде монолог ұтымды тәсіл.
Модернистер творчествосының күретамыры – ішкі монолог.
Мұнда шындыққа обьективті баға беру жоқта, кейіпкер қабылдауларының
субьективті әлемі өмір танудағы биік ақиқат деңгейі көтеріледі.
Бұлдыр тұстары, қарама – қайшылықтары мол әлем әлеуметтік–интимдік
шынайы мәнімен желілес шыға бермейді.[1.289б]
Көркем әдебиеттегі психологизм, оның көркемдік
бейнелеу тәсілдері – ішкі монолог. Жалғыздық қашанда жеке адамның
басындағы қайғы – қасіреті, ішкі ойға, емін – еркін егілуге де, ішкі
құпия тіршілікке ерік беруге, ой – сезімін қадағалауға да құқысы бар
мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның
характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет.
Өйткені, жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады,
оның өткен өміріне шегініс жасау, бақытты шағын елестету, қайғыру
секілді бұл сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа, өзімен –өзі
сөйлесуге мәжбүр етеді. Кейде адам қатты қапаланғанда, немесе
шектен тыс қуанғанда еркінен тыс, ойланбаған, тіпті ойы түгілі
түсіне енбеген сұмдық іс – әрекетке баруы мүмкін. Оны психологияда,
философияда, әдебиеттану ғылымында адамның шындықтан тыс болатын
яғни психикалық құбылыстар – “безсознательность” – дейді. Жазушыға
қойылатын алғашқы талаптар: Ол қалай болуы керек? Жазушы
кейіпкерлерінің жан дүниесін ашуда әсіресе ішкі монологқа,
кейіпкердің ішкі жан дүниесіндегі аласапыран ойға, көңіл – күдігін
ашудағы жанталасқа, адамның көңіл – күйінен көп сыр аңғартар
құбылыстардың құпиясына үңілуге мән береді. Ішкі монолог тәсілінің
өзге де көркемдік компоненттермен өзара сабақтас, бірегей қызметі.
Бейнелеу құралдарының ішкі монологқа тікелей қатысты
элементтеріне (түс көру, оны жорыту, ішкі дауыс, ішкі диалог, ой
ағысы, психологиялық жағдай (обстановка), портрет, пейзаж, көзқарас
(взгляд), деталь, мимика (ымдау), жест (ишара), дауыс ырғағы (интонация,
пауза) т.б. Аталған көркемдік тәсілдер толып жатқан адамның әрқилы
көңіл – күйіне байланысты ерікті, кейде еріксіз күйде туатын
психологиялық іс – әрекеттерді, ой мен сезім құбылыстарын бейнелейді.
[8.80б]
Бейнелеу құралдарының ішкі монологқа тікелей қатысты
элементтеріне: Түс көру және оны жорыту жатады. Түс адамзат санасында
еріксіз түрде (безсознательность) жүзеге асатын психологиялық
процесс. Түстің анықтамасы психологиялық сөздікте “ Түс көру – жеке
адамға тән табиғи психологиялық құбылыс. Түстің мағынасы мен
эмоциональдық бояуы түс көрушінің тұлғалық ерекшелігіне сол сәттегі
жағдайына тікелей байланысты”.[9.366б]
Мұсылмандық күнтізбе анықтамасында былай делінген: “
жер бетіндегі адам мұны білуі шарт. Түс көру екі түрлі болады.
Бірі – Алла тағаланың көрсететін түсі. Екіншісі – шайтанның көрсететін
түсі. Түс Құдайдың адамға жіберетін сыйы. Алла тағаланың құдіретімен
енетін түс адамға бір жақсылықтан немесе келер қауіптен сақтануға
хабар берсе, Шайтаннан келетін түс шым – шытырық, пайдасыз түстер.
Ал, психолог М. Мұқанов “ Түс дегеніміз – әр түрлі
көріністердің жүйесіз іске асуы”.[10.29]
Көрген түсті міндетті түрде талдап, жору – қай
халықта да берік сақталған салт – дәстүр. Тіпті ол дәстүр де емес,
әрбір жеке адамдағы табиғи талап – тілектен туған түсінік.
Әдебиеттанушы ғалым Х. Досмұхамедұлы бұл жөнінде былай дейді: “ Түс
жорудың (снотолкование) қазақтар арасында да үлкен мәні бар екені
ежелден белгілі, сол себепті де ел ішінде арнайы мамандар – түс
жорушылар да ұшырасады. Әрбір қазақ түсін біреуге жорытуға тырысады
және осы жору сөзге әрдайым сенеді. “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян
сұлу” және т.б. жырларда түс көру мен оны жорудың поэтикалық
суреттемелері баршылық. “Қыз Жібек” жырынан мысал келтірсек:
– Айналайын, Төлеген
Бикешжан бүгін түс көрді,
Тілімді алса жүрмегін!
Атаңның аты кім болар?
Анаңның аты кім болар?
Айтып кеткін шырағым,
Қандай заман, күн болар?
Бикешжан бүгін түс көрді,
Астындағы Көкжорға ат
Ер – тоқымсыз бос көрді.
Ел жайлаған Ақжайық,
Жағалай біткен бидайық,
Алдында жатқан шырағын
Біреу ұрлап өшіріп,
Көзінен болды сол ғайып.
Тілімді алсаң жүрмегін,
Айналайын күйеужан,
Құдайға бізде жылайық.
Төлеген сонда сөйлейді:
– Ау жеңеше – ау, жеңеше –ау
“Түс түлкінің боғы” еді,
Әрнеме деп келмеші –ау.
Жаратқан мені бір құдай,
Өлім десе көңілім жай,
Атамның атын айтайын
Халқынан асқан Базарбай,
–Анамның атын айтайын
Алпыс жасар Қамқадай.
Өліп кетсем артымда
Сансызбай атты інім бар,
Жібегім неге қорқады –ай?
Жаман – жақсы болса да
Алланың болар әмірі,
Жалғыз ағаш кесілсе
Қуарып қалар тамыры,
Олай бұлай боп кетсем
Тоғыз жасар артымда
Жеткіншегім бар еді,
Өліп кетсем артымда
Жібекті еш жаманға қор қылмас,
Сансызбай атты інім бар.
Не салса да құдайым,
Жібек үшін көрем деп,
Жібекке дұғай сәлем – деп,
Енді атына мінеді.
Жеңгесі мен Төлеген
Қол ұстасып, қоштасып
Қош, алла! – деп жөнелді...[11.25,176]
Әдебиеттанушы ғалым Ж .Дәдебаев құрастырған “Түс аяны” атты еңбекте:
Түс және оны жорудың кейбір үлгілерінен үзінді келтіре кетсек: Егер
кісі түсінде таза суға сүңгитін болса, онда ол өңінде қайғылы
душар болады.
Егер кісіні ит қапса, онда өңінде кішігірім шығынға
ұшырайды.[12.24]
Психологизм әдебиеттегі адамды аналитикалық және динамикалық принцип
тұрғысынан зерттеу болып табылады. Аналитикалық принципке ішкі
монолог, ішкі диалог, сана тасқыны, ой мен сезім, іс пен әрекет
қақтығысы, түс көру, сандырақтау, ессіздік т.б. Секілді ішкі рухани
әлемді тереңдеп талдайтын көркемдік тәсілдер жатады. Адамзатқа тән
табиғи құбылыс түс көрудің табиғатын, оның адам санасында қандай
қызмет атқаратынын З.Фрейд Сновидение атты еңбегінде жан -жақты
теориялық тұрғыдан талдап берді. Ол түстің бейне бір көркем туынды
секілді табиғатын да тани біледі: Түс табиғаты өте қызық. Оның бір
сөзбен ғана білетін қысқа түрі де, романға бергісіз ұзақ, көп
көріністі түстер де болады. Тағы бір түстер болады тап бір
өңдегідей айқын болғандықтан оның түс екендігіне сенгің де
келмейді. Кейбір түстер адам қиялына бергісіз ғажап мазмұнды келсе,
енді бірі шым – шытырық болады. Бірі адамды селқос қалдырса, бірі
түрлі сезімдік аффектілерге толы жылауға дейін апарады. Түстің көбі
ояна келе ұмытылса, бірі күні бойына көңілге күдік ұялатып,
оңайлықпен ойдан шыға қоймайды... [18. 456,55]
Қазақтың этнопсихологиясындағы түс көру, түс сатып
алу, түс садақасы, түс құдайысы деген ұғымдардың қалыптасу жайына
зер салар болсақ, олардың адам өмірінде белгілі бір рухани
сұранысқа, табиғи талап – тілекке орай дүниеге келгендігі байқалады.
Әсіресе, түс садақасына қатысты ойлар қазақ хандарының, батырларының
өмірлерінде жиі ұшырасқан. Мысалы, Абылайханның өз сарбазы
Жәнібектің түсін оңға жорып, түс садақасын жасау арқылы жеңіске
жеткені жайлы аңыз – әңгіме кімді болса да қызықтырары хақ.
Абылай хан қара қалмақ ханы Сыбанға қол жиып,
шеру тартып берген. Қалмақтың ханы Абылайға кісі салыпты:
− Абылай мен екеуміздің таласымыз дін емес,
дүние ғой. Дүние үшін жұртымызды қырылыстырмайық. Мен жекпе – жекке
өзіме қараған қалмақтан бір сырттан тауып шығарайын. Абылай да
өзіне қараған қазақтан осы сырттан – ау деген біреуін таңдап
шығарсын... - дейді. Келіседі.
Абылай ертең қалмақтың сырттанына сен шығасың деп
Жәнібек батырға айтып қойды. Сол күні түнде жатып Жәнібек түс
көріп, түсінен шошып оянып, түн ішінде қосын жығып, еліне қашпақшы
болып, ханға айтып кетейін деп жетіп келсе, Жәнібектің түсінен
шошып оянғанын хан біліп отыр екен. Хан да түсінде Жәнібектің
көргенін көріпті.
Абылай Маған келмей кетпес – ау - деп басын көтеріп
тосып отыр екен. Таң жаңа сәуле беріп, ондағы – мұндағы көрінерлік
мезгіл екен.
−Батыр ертемен жай келдің бе? Асығып – үсігіп бір нәрседен
қысасталып жүрсің бе, немене? - дейді.
− Тақсыр, бір жаман түс көрдім. Сол түсімнен қорыққанымнан
осы жолы өліп кетсем тұқымсыз кетермін деп, қайтуға ыңғайланып,
сізге білдіріп кетейін деп жүрегім аузыма тығылып әрең келдім, −
дейді. Хан сонда Сейіс деген атшысын: – Сейіс – деп шақырды. Ол
жетіп келді.
–Уа, менің қарт Бөгенбай берген нарқызыл атымды есіктің алдына
алып кел, – дейді. Ол көлденең тартқанда:
– Жәнібек, жай қолыңды, – дейді. Жәнібек қолын жайып ұшып
түрегелгенде: – Жақсы түске де садақа, жаман түске де садақа
деп еді. А, Құдай, осының түсін мен неге жорысам, сен соған
қабыл ет деп”, – атты түс садақасы деп айтып жалма – жан
сойдырып, таратып жібереді.
– Айт, батыр, енді түсіңді, – деді.
– Түсімді айтсам, тақсыр, қалмақтан жекпе – жекке пәленше деген
жайсаң шықты да, бұл жақтан мен шықтым. Екеуміз шартпа – шұрт
болып қалғанда мені ол найзамен шаншып түсірді.Кеудеме атша
мініп, тамағымнан кесуге ыңғайланғанда енді бауыздап тастайды
– ау деп кеудеме қарасам, оң емшегімді бір айдаһар жылан
еміп жатыр екен. Шошып ояна келсем түсім екен, көргенім осы,
– дейді. Сонда Абылай:
– Түсің түс – ақ екен, мұнан жақсы түс бола ма. Түсіңде сені
ол шаншып түсірген болса, өңінде оның кеудесіне атша мінеді
екенсің. Түсіңде сенің тамағыңа ол қылыш даярлаған болса,
өңінде оның тамағына сен қылыш даярлайды екенсің.
– Ол емшегіңді еміп жатқан айдаһар жылан өзіңнен туып, үстіңе
бала ойнақтайды екен, өзі асқан айдаһардай болады екен. Сол
емшегіңнен еміп жатса, өзіңнен бір қыз туып, одан туған
жиен о да айдаһардай ақырып туады екен. Ұлдан туған
ұрпағың, қыздан туған жиенің тұлпар мініп, ту ұстай туады
екен, осынша өсіп – өнейін деп тұрсың. Сен қалай өлесің, бар
жекпе – жекке кіре бер, – дейді.
Хан түсін қолмен қойғандай жорыған соң, бір жағынан атын сойып
тартып жатқан соң, Жәнібектің қорқынышы қашып кетті, жүрегі тасып
кетті. Қайрат – қуаты бұрынғысынан да басым болып асып кетті. Сол
жерден атын алдырып мініп:
Жекпе – жек, жекпе – жек, – деп айғайлап шыға шапты дейді. Қалмақ
жайсаңының құты қашып, аяғын тәлтіріктей басып найзасын қалай
ұстарын білмей, өзінен – өзі қалбалақтап сасып айқасып қалған
қарсаңда Жәнібек батыр шаншып түсіріп, үстіне аттай мініп, тамағына
қылышты тигізбестен шалқасынан жатқан қалмақ “тоқта” – дейді. Түнде
осы түсті сен де көріп едің, мен де көріп едім. Сені мен алып
едім – ау, табанымның астына салып едім – ау. Сенің түс жорушың
жақсы жорығандықтан, менің түс жорушым ретін тауып айта
алмағандықтан мені алып кеттің – ау, – дейді. Сонда Жәнібек басын
кесуге қимады. Қолынан ұстап жетектеп Абылай ханға алып келді. Өзі
өсіп – өнген жан екен, он бір ауыл екен. Сол он бір ауылға
тимей, өзге қалмақты тұттай жалаңаш тонап алып, олжа қылып қайтты,
хан болса осылай болсын[19.313]
Абылай ханның түс көрудегі, түс жорудағы көрегенділігі аңызға
айналған Әсіресе атты түс садақасына шалып, қан шығарту арқылы
болғалы тұрған ауыр жағдайды өзгертіп, әскерінің пайдасына жеңісті
аударып жібергені аса сиқырлы құбылыс. Атақты қолбасшы Абылай хан
тағдырындағы түстің философиялық танымдық маңызы керемет рухани
байлықты құрайды.
Жалпы Ә. Кекілбаевта түс көрмейтін кейіпкер кемде –
кем. Және олардың бәрі де шығарманың сюжеттік – композициялық
құрылымын қолынан шығармайтын идеялық – эстетикалық құндылықтың қазығы
бола білетін, бүкіл туындының көркемдік дәрежесін биік деңгейге
жеткізетін бірден – бір көркемдік тәсіл болып табылады
Ә. Кекілбаев әр шығармасында аңыз – әңгімелердегі бір
ғана қарапайым оқиғаны ( детальды ) тілге тиек етеді де соны үлкен
драмалық – трагедиялық коллизиялар дәрежесіне көтеріп, рухани
әлемдегі, адам санасындағы психологиялық, әлеуметтік, этикалық,
моральдық өзгеріс – қозғалыстар арқылы шебер береді. Детальға үлкен
мән беретін суреткер сол арқылы өмірдің әлеуметтік, философиялық,
эстетикалық мағынасына үңіліп, жан диалектикасын, адам психологиясын,
ішкі рухани әлемді ашуға тырысады. Жазушы әсіресе, психологиялық
прозаға тән ішкі монолог, “ ой ағыны”, сенсорлық ( сезімдік) әсер,
ишара, емеурін, көркемдік бөлшек, түс көру, жору, Аян беру т.б.
секілді ұлттық этнографиялық танымдағы ұғым – сенім т.б. секілді
көркемдік компоненттерге көп жүгінеді.
Портрет – ( французша, portrait – бейнеленген ) – әдеби
кейіпкердің сурет көрінісін, кескін – кейпін, бой тұлғасын суреттеу.
Кейіпкердің мінез бітімін, характерін неғұрлым толық ашып көрсету
үшін оның портретін мүсіндеудің де үлкен мәні бар. Сондықтан
кейіпкердің характерін әр түрлі жағдайда, күрес – тартыс үстінде
оның басқа адамдармен қарым – қатынасы, өзінің әрекет – қимылдары,
істеген істері арқылы айқындай отырып, жазушы портреттік сипаттауға
да көңіл бөледі.
Пейзаж – (французша, pays – ел, жер) – әдеби шығармадағы
жаратылыстың яки табиғаттың әсем көрінісі, көркем бейнесі. Жазушы
әдеби шығармада көркем ойлаудың ажары ретінде, жаны есебінде,
образдық – метафоралық жүйесінің арқауы сипатында табиғат келбетін
ұсталықпен пайдаланады.
Интонация – дауыс толқыны, сөйлегенде сөз мағынасын
әсерлі жеткізу үшін дауыстың құбылып, жоғарылап, төмендеп өзгеріп
отыруы, сөздің мәнерімен, әр түрлі сезіммен айтылуы. Сөздің
көтеріңкі леппен, салтанатты түрде, не терең ойға шомып, сабырмен
байсалды қалыпта немесе нәзік сыршыл сезіммен айтылуға орай дауыс
толқыны да бірде биіктеп, өршеленіп, бірде төмендеп, бәсеңдеп,
сөздердің үнділігін, саздылығын ұдайы өзгертіп отырады.[6.176,266,270]
Осы айтылған көркемдік тәсілдермен ішкі монолог өзара
сабақтаса әрекет етсе ғана өзінің көркемдік қызметін орындап,
көркем туындының дүниеге келуіне дәнекерлігін жасай алады. Олай
болса, ішкі монологтың дербес тәсіл болып қалыптысуының, оның
көркем шығармада белгілі бір қызмет атқаруының өзі осынау мол
бейнелеу құралдарының құрамдасып, бірлесе біріге еңбек етулерінің
нәтижесі екен. Ішкі монолог құрылымындағы шарттылықтарға тоқталсақ:
Шарттылық ішкі монлогтарға да тән. Кейіпкер белгілі бір нәрсе
туралы жазушы аңғарған тұста ойланбайды. Ол ұзақ толғануы мүмкін,
ал монолог басты түйіндерді ғана қамтитындай шағын болуы мүмкін.
Мұндай сәттерде автор стилінен идеялық – композициялық талаптар
жетекшілік жасайды.[13.7б]
Басқадай көркем текст түрлерімен салыстырғанда ішкі
монологтың даму тарихы тым ықшам. Дау жоқ, авторлық төл сөз
баяндау құрамында әрдайым сүбелі үлеске ие. Оны диалог сияқты
ішкі монолог та идеялық – композициялық қажеттілікке сай әр эпизодта
алмастырып отырады. Алайда жазушы өзіне тиісті бесаспаптық қасиетіне
орай, кейіпкердің сөздерінен қалған бос кеңістікті өмір шындығына
лайық нанымды штрихтармен толықтырып, органикалық тұтастық
тудырады.[14.140б]
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем прозадағы бейнелеу
тәсілдерінің бірі – ішкі монолог ( кейіпкердің ішінен айтылатын сөз,
іштей сөйлету, өзіңмен – өзіңнің іштей сырласуың, өзіңді – өзің іштей
саралау). Авторлық комментарий мен кейіпкердің ішкі ойын білдіретін
сөзден саналы түрде аласталған ішкі монологта бір ойды бір ой
тірсектеп, логикалық байланысы үзіліп, қайта оралып, қайта жалғасып,
көп жағдайда сезім құбылысының тұтастығы сақталмайды. Ойлау
қабілетіндегі және адам психологиясындағы осынау жарым – жартылай
саналы, ерікті және еріксіз сәттегі сезімдік құбылыстар, іс –
әрекеттер ішкі монологтың көркемдік ойлау жүйесіндегі табиғатын ашып
береді.
Ішкі монолог кейіпкердің жандүниесіне терең бойлатады,
сонымен бірге тоқытады, тебірентеді. Ішкі монолог бұл адамның өзінің
қылықтарын бағалаудағы, өзінің қылықтарын бағалаудағы, өзінің
мінездерін дәлелдеудегі, өзінің өмірлік позициясын бекітудегі,
өзінің сол немесе басқа құбылыстарға, фактілерге, жағдайларға,
адамға қатынасын айқындаудағы өмірлік қажеттілігі.
Көркем прозада жан – жақты толысып өсіп – өркендеген
ішкі монологтың түп – тамыры тереңде, сонау көне ғасырда, мифтерде,
бертін келе фольклорда жатыр деген ойға белгілі фольклорист ғалым С.
Қасқабасов өзінің “ Қазақтың халық прозасы” атты монографиялық
еңбегінде айтылған пікір дәлел бола алады. Атап айтсақ: С.Қасқабасов
“Адамның жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген
мифологиялық символдар, жануарға немесе табтғат обьектісіне арнап
сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін
көркем фольклорға ауысып, басқа бейнелеуіштік сипат алған”, – деп,
батыл тұжырым жасайды.[15.56б]
Орыс әдебиетіндегі психологизмнің стильдегі көрінісін
зерттеген ғалым Л.С. Выготскийдің мына сөзіне тоқталайық : “ в
различные эпохи общественного развития человек получает от природы
различные впечатления, потому что он смотрит на нее с различных
точек зрения”.
Әр кезеңдегі адамдардың ортақ даму сатысы табиғаттан әр түрлі
мағлұмат алады, себебі ол оған әр түрлі көзқараспен қарайды, –
дейді.[16.13б]
Қазіргі қазақ прозасы – күрделенген, жанрға бай,
көркемдік тәсілдері мол үлкен бір әлем. Ол, әрине, адам, оның
рухани әдемі тіршілік еткен қым – қиғаш қайшылығы мол қазіргі өмір
күрделігінен, жалпы өмір шындығымен тығыз байланысты. Өйткені әр
адам – өз заманының туындысы. Сондықтан да оның психологиясы, сана –
сезімі, болмыс – бітімі, өзі өмір сүрген өмірімен терең тамырласып,
тығыз байланысып жатады. Олай болса, өмірдің мәні мен өнердің
танымдық дәрежесінің өсіп – өркендеуіне, күрделеніп – қиындауына орай
қаламгердің де өз замандас – кейіпкерлерінің рухани өмірін
бейнелеудегі көркемдік тәсілдері өз – өзінен күрделенері сөзсіз.
Әсіресе ішкі монолог, оның тереңдеген түрі – ой ағысы тәсілінің
соңғы жылдары көркем прозада кеңінен қолданылуы соның айғайы.
Психологиялық тереңдікті талап ететін “ой ағымы” тәсілі
“Шолпанның күнәсі” арқылы төл әдебиетімізде тұңғыш рет танылды.
Әңгімедегі бас кейіпкер Шолпан тағдыры, оның ойы мен санасындағы
психологиялық рпоцестер төңірегінде болады. Әңгімеде бүкіл оқиға тек
Шолпанның тағдырына, әсіресе оның ішкі өміріне, яғни санасындағы
сан алуан ойларға, қайшылықты пікірлерге, жан дүниесіндегі
арпалыстарға құрылған. Әрі автор мұндай Шолпанның санасындағы ойлар
арқылыоның өмірін баяндап нақтылай түседі. Шолпан жалғыз, оның құпия
ойын, жанын ұғар қасында жан жоқ. Сондықтан да ол өз ойын адам
ішіндегі адаммен яғни санамен сырласу, ойласу арқылы ақиқатқа жол
ашады. Ол жалғыз болғандықтан да өз ойына өзінің күдіктенуі оны
қайта – қайта нақтылауы, ештеңенің байыбына жете алмай әуре сарсаңға
түсуі, қателесуі т.б. табиғи. Автор адамның ойлау процесінде болатын
осынау психологиялық процесті тек ішкі монолог арқылы беріп
отырады. Мысалы: үйленгелі “бала бере көрме” деп тәңірден тілеген
Шолпан бұл ойының қателігін бір – ақ күнде түсінді. Оған себеп:
Сәрсенбайдың көршісі Нұржанның бес баласының қылығын айтып, “ Балалы
үй базар, баласыз үй қу мазар деген мәтелдің растығын өз аузымен
іштей өкінішпен айтуы еді. Осы сәттегі Шолпан санасындағы ой
арпалысын автор қалай беретініне тоқталайық:
“ Араларындағы жалынды махаббаттың заманның азуымен
бірге бірте – бірте май шамдай еріп сөнетіндегі, құшақтың ыстығы
өмір бойы бір қалыптатұрмайтындығы, екі жүйрік жүректің екпіні
баяулаған кезде бір – бірінен жирендірмей, бір – біріне берік
байлайтын бала екендігі – міне, осы ойлардың бәрі сол сағатта ап –
айқын боп Шолпанның көз алдына келді. Бұл Шолпанның ойы, әрине
ішкі ойы, яки ішкі монологы. “ Шолпанның күнәсі” әңгімесін жазу
барысында М. Жұмабаев қолданған көркемдік бейнелеу тәсілі – ішкі
монологты әдебиеттанушы ғалым Г. Пірәлиева өз еңбегінде
шебер талдап берген.[8.34б]
Ішкі монолог тәсілін қолдануда өзіндік даралығын
көрсеткен З.Шашкиннің Тоқаш Бокин романында көркемдік тәсіл ішкі
монлогты, филология ғылымдарының докторы, Б. Майтанов шебер талдап
оқырман қауымға жеткізді. Үзіндіге үңілейік: Тоқаштың бұл сөзден
кейін тауаны қайтып қалды. Шынында неге қашады? Ат құйрығын кесетін
заман әлі ерте. Іштен шалу керек емес пе? – деді бір ой жүрек
түбінен. Бұда мақұл!
Тоқаш енді жүрегімен алысты. Кіріп барып, қабасақалдың
ұясын бұзып, Айгүлді тартып әкетсе ше! Арғы жүрек түбінен бір дауыс
арсылық білдірді: Жоқ, жоқ, тәсіл керек. Туған жер емес. Бөтен ел.
Сабыр, Тоқаш, Сабыр! Деді соққан жүректің дүрсіліне айналып.
Бикен шын сүйсе, әкемді атты деп арызды неге
берді? деген дауыс тағы да құлағына Тоқаштың. Бұл эпизодтарды
авторлық шағын ремаркалар мен ішкі сөздердің мағыналық, синтаксистік
құрылымы ұқсас келгендіктен бөліп алдық. Бірінші үзіндіде Тоқаштың
қонаққа шақырған Кәрден байдың ұсынысына қаһарманның толқуы
бейнеленсе, екіншіде автор сөздерінің шебер көмкеруі аралас арнау
түріндегі ішкі монолог Тоқаштың сүйгені – Айгүлді жіпсіз байлаудан
құтқару әрекетіне қатысты шешімді талқылауы, үшіншісінде Бокиннің
өзіне ғашық Бикенге қатыгездігіне өкінішін ақтамақ ниеті әсерлі жан
тебіренісімен суреттелген. Жүрек түбінен шығатын бір ой, бір
дауыс немесе дауыс сияқты автокомментарийлер адамның рухани
дүниесіндегі қарама – қарсылықтардың бірлігін бейнелі эмоциямен
өрнектеу үшін қызмет атқарған. Ішкі дауды соққан жүректің
дүрсіліне теңестіру толғам ағымының қысқа қайырылатын екпіндік
ырғағын дәл елестетеді. Леп белгілері, жоқ, емес, тәрізді көмекші
сөздер семантикалық - экспрессивтік арналарды күшейте түседі.
Фольковский ... шынымен сол Марков пе? Жоқ, ол
емес. Ұқсамайды... деген жолдарда Бокиннің ішкі монологы авторлық
ремарканың қатынасынсыз таза кейіпкер тілімен беріледі. Күмәнді сауал
қаһарман санасында бекерді бекерге шығару жолымен ұщқын шашады.
Күрескердің сенгіштігі, ал жауының айлакерлігі қатар із тастайды. З.
Шашкин туындысында бірінші жақтан айтылатын кейіпкердің тура төл
сөзі жоқтың қасы. Қаһарман жан дүниесіндегі толқулар мен өзгерістер
негізінен ортақ төл сөз формасында сипатталады.[1.29]
Әдебиеттанушы ғалым Б. Майтановтың осы зерттеулері
арқылы біз талдап отырған көркем тәсілдің бірі ішкі монологтың
сыр сипатын дәл етіп ашып береді
1960 жылы З.Шашкиннің “Теміртау” романы жарыққа шықты. Роман салған
беттен-ақ әдебиетші қауымның да, жалпы қалың жұртшылықтың да назарын
аударды. Жазушы мұнда жас қала Теміртау тірлігін, ондағы жаңа ұрпақ өмірін
көркем бейнелейді.
1962 жылы Зейін Шашкиннің “Доктор Дарханов” романы жарық көрді. Бұл
роман өзінің мазмұны жағынан ғана емес, жазылу формасы жағынан да
әдебиеттегі оқшау туынды болды. Себебі, ол қазақ әдебиеті тарихында
дәрігерлер өміріне арналған тұңғыш роман еді.
З.Шашкин творчествосында “Сенім” романы мен “Темірқазық”, “Ақбота”
повестері мен әңгімелерінің орны бөлек. Бұл шығармалар жазушының
шығармашылық жолында барлық жағынан да жаңа белең деуге болады. Себебі, бұл
шығармаларында жазушы едәуір тәжірибе жинақтаған, қаламы анағұрлым төселген
кезі еді 1.9.
Зейін Шашкин шығармашылығының соңғы жылдарында әңгіме жанрына да қалам
тартты. Біздің жұмысымыздың өзі де жазушының осы жанрдағы еңбектері
төңірегінде болмақ. Әңгіме—қысқа новелладан гөрі сюжет арқауы қиындау
құрылатын, өмір құбылыстарын ықшамдап түйгенімен, оған терең мағыналы идея
сыйғызып, болмысты сәл өрнектеп, сатылатып дамытатын, өте елгезек, икемді
форма. Әңгіме де очерк пен новелла тәрізді өмірдің шұңыл-шұңғылына үнемі
барлау жасайды. Көбінесе адамның басынан кешкен суреттеуге әбден тұратын
жеке жағдайын сөз етеді. Негізгі мақсаты бір ғана мәселенің бірер ғана
кейіпкердің төңірегіне бағыныңқы болады. Әңгіме жанрының өзіне тән басты
қиыншылығы сол, ол қашан да қиыннан қиыстырылып, қысқа жазылады. Замана
жайлы, замандастар жайлы көзқарасын, тебіренген ойларын әдебиеттің осынау
шағын да оңтайлы жанры арқылы білдіріп отырды. Оның “Ақбота”, “Қойшы
серігі”, “Дәрігердің қатесі”, “Сүйкімді дауыс”, “Әкесі”, “Дос ойы”,
“Ақтұяқ” секілді әңгімелері жазушының айналасынан көрген-түйген,
білгендері. Жазушы бірде өзіне үйреншікті дәрігерлер өмірін сөз етсе, бірде
малды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz