Сөздердің аналитикалық тәсілдер арқылы байланысы

Кез-келген өзге тілдердегі сияқты қазақ тілінде де сөйлемдегі сөдердің орналасуында, осылайша синтаксистік қатынасқа түсуінде белгілі бір тәртіп бар. Бұл жүйе, әрине бірден байда бола қойған жоқ екендігі бәрімізге мәлім. ҚазѶргі қазақ тіᐻіндегі сөз бен сөздің байланысында белгілі бѶр іркілістер болғандығы анық. Олай дейтініміз, өзара белгілі бір амал тәсілдер арқылы байланысқан сөздер енді бірде байланыстың екіншѶ түріне ауысып отырғандығын тілдің тарихи дамуынан көруге болады.
Сөз тіркестеріндегі сөздердің морфологиялық құрлымына үңіле зер салсақ бірқатар көңіл аударарлық өзгерістерді байқай аламыз. Мұндай өзгерістердің нәтижесінде сөз тіркесінің бір тобына жататын конструкциялар оның екінші тобына ауысып отырады. Қазір тілімізде жиі айтылып жүрген табыс септігініің түсіріліп, не түсірілмей айтылуы да сөздердің байланысу тәсілдеріндегі өтіп жатқан даму процестерінің көрінісі болса керек. Мәселе жөнінде қазақ тіліндегі синтаксистің тарихын зертеген ғалым Е.Ағманов өз еңбегінде: «Бұрын бірлестік қатынасты шылау сөзі арқылы жасалған тіркес білдірсе, қазір көмектес септікті етістік сөз тіркесі атқарады. Ізгенті Қадозда оғуз бірле сүңішдіміз – Ізгенті Қадозда Оғуздармен соғыстық. Бұл арада да шылаулы етістік сөз тіркесі септік жалғаулы тіркеске, байланыс формасының қабысудан меңгеруге өткені және байланыстың аналитикалық жолының синтетикалық тәсілге ауысқаны көрініп тұр» [23.49], – деген пікір айтады. Осындай тілдік деректерге сүйене отырып, сөз байланысының аналитикалық тәсілі алғаш пайда болды деп тұжырым жасауға болады.
Сондай-ақ Қ.Жұбанов өзінің қазақ тілі жөніндегі зерттеулерінде сөз тіркестеріндегі байланыстар туралы сөз қозғай отырып, сөздің орын тәртібі арқылы байланысы өзге тәсілдерден гөрі ертерек пайда болғанын тілге тиек етеді. Осыған үндес пікірді А.Н.Самойловичтің еңбегінде де байқаймыз. « ... приставочному строю турецких и родственных им языках в весьма отдаленные, доисторические времена предшествовал, по-видимому, строй чисто синтаксический, при котором реч слагалась из одних основ – слов, расположенных в строгом порядке ...» [34.29]. Ғалымдардың келтірген дәйектеріне сүйенер болсақ, сөздердің аналитикалық жолмен байланысы сөз байланысының ең негізгісі, яғнй көнесі екендігі күмән туғызбаса керек.
Қазіргі кезеңдегі сөз тіркестерінің аналитикалық жолмен байланысы тек бір ғана сөздердің орын тәртібімен шектелмейді. Аталмыш терминге түсіндірме жасаған Т.Сайрамбаев: «Аналитикалық деген термин грек тілінің analytikos «анализдің нәтижесінде жасалған», «ажыратушы» деген сөзінен жасалған. ... аналитикалық тәсіл сөздің сыртында болады, яғни көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі және интонация тәсілдерін қамтиды» [5.57], – дейді. Аналитизімнің сөз жасауда тіліміздің лексикалық единицалар арқылы байыту дамытуда рөлі ерекше. Тілде аналитикалық тәсіл қолданылмаған сөйлемді, сөз тіркесін кездестіру қиын. Аналитикалық тәсіл түрлі грамматикалық мағына беруде, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыруда, сөйлемге, сөзге экспресивті-эмоциональды мағына беруде, сөздің, сөйлемнің арасындағы қатысты білдіруде кең көлемде қызмет атқаратындығы қазақ тіліне қатысты еңбектерде айтылған.