Заңды күшіне енбеген сот үкімдері мен шешімдерін қайта қарау институты
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3-6
1 СОТТЫҢ ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНБЕГЕН ҮКІМДЕРІ МЕН ҚАУЛЫЛАРЫН
ҚАЙТА ҚАРАУ 7-28
1.1 Апелляциялық өндірістің түсінігі, міндеттері және
маңызы 7
1.2 Заңды күшіне енбеген сот үкімдері мен қаулыларын
қайта қарау институтының пайда болуы мен дамуы 18
2 ҮКІМНІҢ КҮШІН ЖОЮҒА НЕМЕСЕ ӨЗГЕРТУГЕ НЕГІЗДЕР 29-63
2.1 Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі 30
2.2 Соттың үкімде (қаулыда) айтылған тұжырымдарының істің
нақты мән-жайына сәйкес келмеуі 36
2.3 Қылмыстық іс жүргізу заңының едәуір бұзылуы 45
2.4 Қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы. Сот тағайындаған
жазаның қылмыстың ауырлығына және сотталған
адамның жеке басына сәйкес келмеуі 57
ҚОРЫТЫНДЫ 64-69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70-74
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс соттың заңды күшіне
енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарауға, бірінші сатыдағы сот
үкімінің күшін жоюға немесе өзгертуге негіздерге, апелляциялық шағымдар мен
заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне наразылық білдіру тәртібі мен
шарттарына, адам және азаматтардың Конституцияда баянды етілген құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғаудағы апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттілігі,
маңыздылығы және рөлі, сондай-ақ бірінші сатыдағы соттың сот қателіктерін
жіберу салдарына және әділ сот талқылауын тағайындаудағы апелляциялық
сатыдағы соттың шығарған шешімінің ықпал ету мәселесіне арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Апелляциялық тәртіппен қылмыстық істі
қарау барысында үкімнің күшін жою немесе өзгерту негіздерін жан-жақты
зерттеп, толық мағынасын ашу және бірінші сатыдағы соттың шешімін қайта
қарау институты ретінде апелляцияның тиімділігін жоғарғы дәрежеге жеткізу
дипломдық жұмысымыздың өзекті мәселесі болып табылады.
Сот шешіміне шағымдану құқығы – қылмыстық процесте адам және азамат
құқықтары мен заңды мүдделері қорғалуының кепілі болып табылады.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында : Адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары танылуына және олардың құқықтық
тұрғыда қорғалуына кепілдік берілсе, онда осы баптың 2-тармағында адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады және олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады - деп бекітілді [1, 6 б.].
Өкінішке орай, адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері жиі бұзылып жататындығы
белгілі жағдай. Өмір сүріп отырған қоғамымыз адам мен азаматтың
Конституцияда баянды етілген құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау қызметін жетілдіруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің 2011
жылдың 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауына: Біз ел тәуелсіздігінің
20 жылдығына қадам бастық. Бодан жұртты бүгінгідей бостан күнге жеткізген
бұл жолда біз биік белестерді бағындырдық - деп атап көрсетілген [2].
Осыған орай, қылмыстық сот өндірісіндегі адам құқықтарының ең негізгі
және басты кепілдігі болып қылмыстық процеске қатысушының сот үкімін жоғары
тұрған сотқа қайта қарату құқығы табылады. Соттың заңды күшіне енбеген
үкімдері мен шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру – сотталушының
құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуын анықтауға және оларды жоюға
бағытталады.
Дәл осы мәселеге байланысты соңғы жылдары көптеген еңбектер жазылуда.
Оның өзі бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларын қайта қарау иститутының қылмыстық процесте ерекше орынға ие
екендігін көрсетеді.
Соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен шешімдерін қайта қарау
институты ретінде апелляциялық саты және кассациялық өндіріс әділ сот
талқылауының қосымша кепілдері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес, тараптар
заңды күшіне енбеген сот үкімдеріне заңда көзделген ережелерге сәйкес
апелляциялық және кассациялық тәртіппен шағым жасауы және наразылық
білдіруі мүмкін.
Апелляциялық өндіріс – заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне
(үкімдеріне, қаулыларына) шағым жасау мен наразылық білдіруге байланысты
қылмыстық істер бойынша екінші сатыдағы соттың жүзеге асыратын заңмен
реттелген қызметі [4, 394 б.].
Жалпы Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығында сот
үкімдері мен шешімдерін қайта қарау, соның ішінде апелляциялық өндіріс
институтының болуы, сот қателіктерін анықтау және оларды жою қажеттілігіне
байланысты туындап отыр. Сондықтан сот шешімін қайта қарау институты соттың
қызметінде ерекше орын алады.
М.С. Строгович: Тараптар үшін апелляциялық шағымдану олардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілі әрі нышаны болып табылады.
Айыпталушы және оның қорғаушының үкімге шағымдану құқығы – айыпталушының
қорғану құқығының жүзеге асырылуы, ал жәбірленуші үшін – қылмыспен бұзылған
заңды мүдделерінің сақталуының кепілі болып табылады [7, 362 б.].
Заңға сәйкес сот үкімі заңды әрі негізді болуға тиіс. Сондықтан,
апелляциялық өндірісте үкімнің күшін жоюға немесе өзгертуге негіз ретінде
ең алдымен үкімнің заңсыз әрі негізсіз болуы себеп болады.
ҚР ҚІЖК-нің 412-бабында үкімнің күшін жоюдың немесе оны өзгертудің
негіздері көрсетілген. Оларға:
1)сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместілігі;
2)үкімде көрсетілген сот тұжырымдамаcының сәйкессіздігі;
3)қылмыстық іс жүргізу заңының бұзылуы;
4)қылмыстық заңның дұрыс емес қолданылуы;
5)сотталушының жеке тұлғасы мен қылмыстың ауырлығына жазаның
сәйкессіздігі жатады.
Келтірілген негіздер сот әділдігінің негізгі принциптерінің, соның
ішінде сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы (11-бап), заңдылық (10-
бап), қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау (15-бап), кінәсіздік презумпциясы (19-бап), сот
әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде (21-бап) және сот ісін
жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге
асыру (23-баптар), істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу
(24-бап) және т.б. принциптердің толық жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
Алғашқы екі негіз үкімнің негізсіздігі деген ұғымның мағынасын, ал
қалған үшеуі үкімнің заңсыз деген мағынасын ашады [7, 378 б.].
Сот үкімдерін қайта қарау мәселесіне байланысты көптеген кеңестік және
қазіргі заманғы ғалымдардың мақалалары мен еңбектері жарияланған.Олардың
ішінде, яғни: М.М. Гродзинский. Кассационное и надзорное производство в
советском уголовном процессе; М.С. Строгович. Проверка законности и
обоснованности судебных приговоров; И.И. Мухин. Кассационное обжалование,
опротестование и паресмотр приговоров; А.Л. Ривлин. Организация суда и
прокуратуры в СССР; С.А. Пашин. Проблемы доказательственного права; Т.
Айтмухамбетов. Некоторые вопросы законодательства об апелляционном
производстве және т.б. еңбектерді атап өтуге болады.
Жоғарыда айтылған негізінде қылмыстық істер бойынша заңды күшіне
енбеген сот шешімдерін қайта қарау, соның ішінде үкімді апелляциялық
тәртіппен жоюдың және өзгертудің негіздері мәселесін әлі де болса тиянақты
түрде зерттеу, бұл мәселелерді Қазақстан Республикасының қылмыстық іс
жүргізу заңнамасына сәйкес, зерттеу таңдалған тақырыптың өзектілігін
айқындайды.
Зерттеу жұмыстың объектісін апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді
қарау барысында бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері,
шешімдері мен қаулыларының күшін жоюға немесе өзгертуге байланысты
негіздерді қамтитын құқықтық қатынастарды құрайды.
Зерттеу пәні болып апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді қарау
барысында үкімнің күшін жою немесе өзгерту кезінде соттардың қызметін
реттеудің ұйымдық – құқықтық негізі, сондай-ақ соттардың үкімді немесе
қаулыны заңсыз және негізсіз шығарған жағдайда апелляциялық сатыдағы соттың
істі қайта қарау өкілеттегі табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді
қарау барысында үкімнің күшін жоюға немесе өзгертуге негіздерді анықтап,
апелляциялық өндірістің мазмұнын анықтау мақсатымен оның тарихына шолу
жасау, сондай-ақ апелляциялық сатының адам мен азаматтың Қазақстан
Республикасы Конституциясында баянды етілген құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғаудағы басым бағыттары мен негізгі міндеттерін айқындап, мүмкіндігінше
нақты белгілеу.
Зерттеу жұмысын жазудағы басты міндеттер:
−апелляциялық өндірістің түсінігін, міндеттерін және маңызын анықтау;
−заңды күшіне енбеген сот үкімдері мен қаулыларын қайта қарау
институтының пайда болуы мен дамуын зерттеу;
−сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігін қарастыру;
−соттың үкімде айтылған тұжырымдарының істің нақты мән-жайына сәйкес
келмеуін айқындау;
−қылмыстық іс жүргізу заңының едәуір бұзылуын зерттеу;
−қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы. Сот тағайындаған жазаның
қылмыстың ауырлығына және сотталған адамның жеке басына сәйкес келмеуіне
байланысты мәселелерді қарастыру.
Зерттеудің деректік негізі жұмыстың теориялық базасына қатысты
зерттеу – зерделеу іс-шараларына атсалысқан және ғылыми ізденіс жасау
жұмыстарын жүзеге асырған, сондай-ақ қазіргі кезге дейін мәселені зерттеу
ісін жалғастырып жүрген еліміздің және шет елдердің К.Ф. Гуценко, Ү.Ө.
Нұрмашев, М.М. Строгович, Т. Айтмухамбетов, Л.Ш. Берсугурова, С.З. Зиманов,
А.Л.Ривлин, М.М. Гродзинский, П.А. Лупинская, З.Ж. Кенжалиев, А.Т.
Бажанова, К. Керимова, Ж. Әлдибеков, А. Алектров, Ш. Уалиханов сияқты
ғалымдардың еңбектері болып табылады.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасына Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі,
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңдары, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Нормативтiк қаулылары құрайды.
Зерттеу жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс –
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден, алты тараудан құралатын екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ретінде Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 412-бабында көрсетілген үкімнің күшін жою
немесе өзгерту негіздеріне байланысты апелляциялық өндірістің анықтамасы
берілді. Оған сәйкес, апелляциялық өндіріс – бұл бірінші сатыдағы соттың
заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларының, өзге де шешімдерінің
заңдылығы мен негізділігін, істің нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық
заңды қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексеретін қылмыстық сот өндірісінің
дербес сатысы болып табылады. Сонымен қатар, сот үкімнің күшін жоюға
немесе өзгертуге негіздер, яғни сот тергеуінің біржақтылығы және толық
еместілігі; үкімде көрсетілген сот тұжырымдамаcының сәйкессіздігі;
қылмыстық іс жүргізу заңының бұзылуы; қылмыстық заңның дұрыс емес
қолданылуы; сотталушының жеке тұлғасы мен қылмыстың ауырлығына жазаның
сәйкессіздігі жан-жақты зерттелді, апелляциялық саты мен кассациялық
өндіріс арасында салыстырмалы талдау жүргізілді.
1 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНБЕГЕН СОТ ҮКІМДЕРІ МЕН ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ
ИНСТИТУТЫ
1. Апелляциялық өндірістің түсінігі, міндеттері және маңызы
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, онық ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1, 4 б.]. Осыған сәйкес
әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің 2011 жылдың
28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауына: Біз ел тәуелсіздігінің 20
жылдығына қадам бастық. Бодан жұртты бүгінгідей бостан күнге жеткізген бұл
жолда біз биік белестерді бағындырдық - деп атап көрсетілген [2].
Аталған жолдауға сәйкес, құқық қорғау жүйесі саласында жүргізілген
елеулі реформадар аясында 16 заң қабылданған.Меншікті қорғаудың құқықтық
механизмі енгізілген, қоғам үшін аса қауіпті емес қылмыс бойынша қылмыстық
заңнаманы гуманизациялау жүргізілген, бас бостандықтан айырумен байланысты
емес жазаларды қолдану аясы кеңейтілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес,
қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі адамды және
азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда – оны дереу немесе толық ақтауды қамтамасыз етуі,
сондай-ақ заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс.
Жоғарыдағы аталған ескере отырып, қазіргі құқықтық мемлекетте адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары басты орында және олардың орындалуына
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар заңда көзделген барлық
әрекеттерді жүзеге асыруы тиіс.
Елде құқықтық мемлекет принциптерін одан әрі бекіту процесінде, бір
жағынан, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асырудың ең жоғары ықтимал кепілдігіне қол жеткізу, ал екінші
жағынан барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар
мен ұйымдардың конституциялық міндеттерді бұлжытпай және толық орындауы
маңызды [3].
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
үшін біздің Конституция талап ететіндей, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге
жағдаяттарға қатыссыз құқықтары мен бостандықтарының теңдігіне кепілдік
беретін жағдай жасау болып табылады.
Осы жерде тұлғалардың соттың заңды күшіне енбеген үкімдеріне
апелляциялық тәптібімен шағым жасау немесе наразылық білдіру құқығы, адам
және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуының бірден бір
конституциялық кепілдігі болып табылады.
Апелляция термині латынның appellacio - жүгіну деген сөзінен
шыққан. Яғни бұл істі қараған төменгі сатыдағы соттың үкімін, қаулысы мен
өзге де шешімін қайта қарау мақсатында жоғары тұрған апелляциялық сотқа
жүгіну табылады.
Тараптар заңды күшіне енбеген сот үкімдеріне заңда көзделген
ережелерге сәйкес апелляциялық тәртіппен шағым жасауы және наразылық
білдіруі мүмкін. Үкімге шағымдану құқығы сотталушыға, ақталушыға, олардың
қорғаушылары мен заңды өкілдеріне, жәбірленушіге және оның өкіліне тиесілі.
Азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе олардың өкілдері үкімге,
оның азаматтық талапқа қатысты бөлігінде шағым жасауға құқылы.
Қазақстандық сот жүйесінің негізін айқындайтын акт болып Қазақстан
Республикасының Конституциясы және Қазақстан Республикасының сот жүйесi
мен судьяларының мәртебесi туралы Конституциялық Заңы табылады. Оған
сәйкес, мемлекеттің сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және
жергілікті соттар құрайды.
Соттардың қызметтік маңызы олардың сот сатыларына бөлінуден
анықталады. Заңнама анықтағандай, бірінші сатыдағы сот – істі мәні бойынша
қарайтын; ал екінші сатыдағы сот – бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне
енбеген сот үкімдері мен шешімдеріне берілген апелляциялық шағымдар мен
наразылықтарды; қадағалау сатысы – заңды күшіне енген сот шешіміне
тараптардың шағымдарын қарайды.
Соңғы екі саты яғни, апелляциялық саты заңды күшіне енбеген сот
үкімдері мен шешімдерін қайта қараса, ал қадағалау сатысы заңды күшіне
енген үкімдер мен шешімдерді қарастырады. Бұл екі сатыға қоса заңнама адам
және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қосымша қамтамасыз ету
мақсатында үкімдер мен шешімдерді қайта қарайтын тағы бір саты енгізді,
яғни жаңа ашылған мән-жайларға байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта
бастау [8, 117 б.].
Апелляциялық шағымның, наразылықтың болуы – істі апелляциялық
тәртіппен қараудың бірден бір шарты болып табылады. Аталған шағымның немесе
наразылықтың заңмен көзделген мерзімдерде және тиісті сот органына берілуі,
екінші сатыдағы сотты аталған шағымның дұрыс берілмеуіне қарамастан, істі
қарауға міндеттейді [5, 394 б.].
ҚР ҚІЖК-нің 47-тарауы апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша
істерді қарау мәселесіне арналған. Оған сәйкес, апелляциялық сатыдағы сот
апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайын
анықтаудың және қылмыстық заңды қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге
асыру кезінде қылмыстық іс жүргізу заңы нормаларының сақталуын, істе бар
және қосымша табыс етілген материалдар бойынша бірінші сатыдағы сот
үкімінің немесе қаулысының заңдылығы мен негізділігін толық көлемінде
тексереді. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар берілгеннен кейін, екінші
сатыдағы сот үкімнің әділ екіндігіне, оны шығару кезінде заңның барлық
талаптары сақталғандығына, адам мен азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделері бұзылмағандығына толыққанды көз жеткізуі керек. Тек содан кейін
берілген шағым немесе наразылық бойынша заңды және негізді шешім қабылдауы
тиіс.
Апелляциялық тәртіпте істі қарайтын сот үкімнің заңдылығын,
негізділігін, әділдігін тек үкімге шағым берілген немесе наразылық
білдірілген бөлігінде және тек шағым немесе наразылық білдірілген
сотталушыларға қатысты ғана тексереді.
Егер істі қараған кезде заңсыз үкімнің қабылдануына алып келген
сотталушылардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуы белгілі болса, сот
заңда көрсетілген ережелерді сақтай отырып, үкімді, сондай-ақ шағым
берілмеген, наразылық білдірілмеген бөлігінде де және шағым бермеген,
наразылық білдірмеген адамдарға қатысты да жоюға немесе өзгертуге құқылы.
Сондықтан, апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық шағымдар мен
наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық заңды
қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңы нормаларының сақталуын, істе бар және қосымша табыс етілген
материалдар бойынша бірінші сатыдағы сот үкімінің немесе қаулысының
заңдылығы мен негізділігін толық көлемінде тексереді.
Апелляциялық өндірістің түсінігін толық ашу үшін кейбір ғалымдардың
берген анықтамаларына тоқталайық.
Ұ. Нұрмашевтің айтуы бойынша, апелляциялық саты (екінші) сотындағы
өндіріс – бұл бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларының, өзге де сот шешімдерінің заңдылығы, негізділігі мен
әділеттілігі жөніндегі сотталушыдан, жәбірленушіден, олардың
қорғаушыларынан түскен арыздарды, сондай-ақ айып тағушының наразылығын
екінші сатыдағы сот тексеретін қылмыстық сот өндірісінің дербес сатысы [6,
254 б.].
К.Ф. Гуценко: Апелляциялық өндіріс – заңды күшіне енбеген сот
шешімдеріне (үкімдеріне, қаулыларына) шағым жасау мен наразылық білдіруге
байланысты қылмыстық істер бойынша екінші сатыдағы соттың жүзеге асыратын
заңмен реттелген қызметі [5, 394 б.].
М.С. Строгович: Қылмыстық істерді апелляциялық тәртібімен қарау –
төменгі соттардың қызметіне жоғарғы сатыдағы соттардың қадағалауды жүзеге
асырудың бір нысаны, әдісі [7, 362 б.].
Апелляциялық өндірістің мәні мынада:
−сот шешімдеріне шағым беру мен наразылық келтірудің еркіндігінде;
−үкімнің заңдылығы мен негізділігін міндетті тексеруде;
−іс материалдарын тексеруде;
−қосымша дәлелдемелерді қарастыру мүмкіндігінде;
−сотталушының жазалу мерзімінің ұзартылуына немесе неғұрлым ауыр
қылмыс жөніндегі заңды қолдануға жол бермеуде.
Апелляциялық өндіріс аса маңызды мәселелерді шешуіне байланысты оның
маңыздылығы келесімен анықталады:
−үкімнің заңды және негізді болуына ықпал етеді, себебі екінші
сатыдағы сотқа азаматтардың, сот шешімдеріне шағым жасау мен наразылық
білдіру мүмкіндігі, соттың, прокурордың, алдын ала тергеу жүргізген
органның істі тергеу кезінде заң бұзушылықтарға жол бермеуіне түрткі
болады;
−заңсыз және негізсіз үкімдердің (қаулылардың, шешімдердің)
атқарылуына тосқауыл қояды;
−жоғары тұрған соттың төменгі соттың қызметіне қадағалаудың болуына
ықпал етеді. Апелляциялық тәртіппен істерді қарау кезінде, соттар іс
бойынша орын алған қателіктерді, заң бұзушылықтарды анықтап, оларды жою
жөнінде нұсқау береді; заң нормалары мен талаптары сақталмай берілетін
апелляциялық шағымдардан дәлелді түрде бас тартады;
−сотталушы, ақталушы, олардың қорғаушылары мен заңды өкілдері,
жәбірленуші және оның өкілі, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе
олардың өкілдері өз құқықтары мен заңды мүдделеріне қайшы келетін сот
шешімдеріне, апелляциялық тәртіппен шағым жасап және наразылық келтіруге
құқылы. Ал екінші сатыдағы сот бұл шағымдарды, наразылықтарды қарастыра
отырып, құқық бұзушылықтарды анықтап, олардың жойылуына және болашақта
қайталанбауына байланысты барлық шараны қолдануы тиіс. Аталған өндіріс –
тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерінің қылмыстық – процессуалдық
кепілдігі болып табылады.
−апелляциялық өндіріс - соттардың қызметінің заңдылығын және осы
негізде тергеу жүргізетін органның заңдылықты сақтауына ықпал ететін,
қадағалаудың процессуалдық нысаны [5, 395 б.].
Алайда, барлық авторлар мұндай пікірмен келіспейді. Мысалы,
Л.Берсугурованың айтуы бойынша: Апелляциялық сот – істі мәні бойынша
қарайды және іс бойынша жаңа шешім қабылдай алады. Бұл бірінші сатыдағы сот
мәртебесінің төмендеуі болып табылады [9, 71 б.].
Бұл пікірмен келісуге болмайды, себебі ең алдымен апелляциялық өндiрiс
Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң 31-бабында
бекiтiлген iс жүргiзу әрекеттерi және шешiмдерiне еркiн шағымдану жөнiндегi
құқықтарды iске асырудың процессуалдық формаларының бiрi болып табылады [4,
1 б.].
Осылайша, қылмыстық процесте істі апелляциялық сатыда қарастырудың
маңызы:
1) Төменгі тұрған соттардың үкімдері мен қаулыларына жоғары тұрған
соттардың бақылау жасауы;
2) Жоғары тұрған соттардың жіберген қатесін жоғары сатыда өзгерте алу
мүмкіндігі;
3) Тараптар жоғары тұрған соттардың барлық үкімдеріне шағымдана алады;
4) Тараптардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуының кепілдігі;
айыпталушы үшін – қорғану құқығына кепілдігі болып табылады.
Апелляциялық өндірістің міндеттеріне келер болсақ, ең басты міндеттері
ол Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңында баяндалған. Яғни
қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу, оларды
жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот
талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады.
Апелляциялық өндірісті сипаттайтын белгілер:
−соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулылары қаралады;
−апелляциялық өндіріс жоғары тұрған сотпен қаралады;
−апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыдағы сот шешімін толық немесе
бір бөлігіне өзгертеді;
−апелляциялық сатыда шығарылған шешім дереу күшіне енеді.
Апелляция – мемлекет және тараптар үшін арзан емес өндіріс болып
табылады, сондай-ақ бірінші сатыдағы соттың қызметіне күмән келтіреді.
Алайда, оған қарамастан апелляциялық өндіріс азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерінің сақталуының кепілдігі болып табылады.
Апелляцияның мақсаты болып сот үкімінің немесе қаулысының заңдылығы
мен негізділігін тексеру табылады.
Апелляциялық өндірістің міндеттеріне келер болсақ, әрине ең бастысы
азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген
құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау болып табылады.
Сонымен қатар:
1) Заңдылық қағидасына сәйкес, сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы
және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде Қазақстан
Республикасы Конституциясының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
талаптарын дәл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік
құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Бұл міндет апелляциялық өндіріс
үшін өте маңызды. Себебі, апелляциялық саты заңсыз үкімдер мен шешімдерді
қайта қарау арқылы әділетті шешім қабылдайды. Сонымен қатар, бірінші
сатыдағы соттың істі қарау кезінде қылмыстық заңды дұрыс қолданбау немесе
едәуір бұзу – апелляциялық тәптіппен үкімнің күшін жоюға немесе өзгертуге
негіз болып табылады.
2) Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы бойынша,
Қазақстан Республикасында қылмыстық істер бойынша сот әділдігін тек соттар
ғана жүзеге асырады.ҚР ҚІЖК-нің 397-бабы бойынша, аудандық және оларға
теңестірілген соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне апелляциялық
шағымдарды, наразылықтарды облыстық және соларға теңестірілген соттардың
қылмыстық істер жөніндегі алқасы қарайды. Облыстық және оларға
теңестірілген соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне апелляциялық
шағымдарды, наразылықтарды Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық
істер жөніндегі алқасы қарайды.
3) Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау принципіне сәйкес, қылмыстық процесті жүргізуші
орган қылмыстық процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға, оларды жүзеге асыру үщін жағдай жасауға, процеске қатысушылардың
заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға міндетті.
Апелляциялық өндірістің басты мақсаты – бірінші сатыдағы соттың заңды
күшіне енбеген үкімдері мен шешімдерін қайта қарау. Мұнда бірінші сатыдағы
соттың шешіміне мен үкіміне шағым жасау немесе наразылық білдірудің өзі,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірілді деуге
болады. Себебі, апелляциялық сатыдағы сотқа бірінші сатыдағы соттың үкімін
өзгертуге немесе оның күшін жоюға заңмен бекітілген негіздер бар. Олар:
1)сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместілігі;
2)үкімде көрсетілген сот тұжырымдамаcының сәйкессіздігі;
3)қылмыстық-іс жүргізу заңның бұзылуы;
4)қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы;
5)сотталушының жеке тұлғасы мен қылмыстың ауырлығына жазаның
сәйкессіздігі.
Осы аталған негіздердің мақсаты азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, оларды бұзуға жол бермеу, ал бұзылған жағдайда оларды
дереу қалпына келтіру болып табылады.
4)Кінәсіздік презумциясы бойынша, әр адам оның қылмыс жасағандығы үшін
кінәлілігі заңда көзделген тәртіппен дәлелденгенге және соттың заңды күшіне
енген үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады.
Ешкім де өз кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі маңызды
қағидаларының бірі.
5) Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру қағидасы бойынша, қылмыстық сот ісін жүргізу айыптау
және қорғау тараптарының бәсекелестігі мен тең құқықтылығы принципі
негізінде жүзеге асырылады. Сот объективтілікті және бейтараптылықты сақтай
отырып, тараптардың сот ісін жүргізу міндеттерін орындауы және өздеріне
берілген құқықтарын жүзеге асыруы үшін қажетті жағдай туғызады.
Сот тараптарға бірінші және апелляциялық сатылар бойынша істі қарауға
қатысу құқығын қамтамасыз етеді, айыпталушы және оның қорғаушысы істі қарау
кезінде, қадағалау тәртібімен, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
жіберіледі. Сот әрбір қылмыстық істі қараған кезде айыптау тарабының
мемлекеттік не жеке айыптаушысы болуға тиіс. Сот істі қарағанда тараптардың
қатысуы міндетті болатын басқа да жағдайлар заңмен айқындалады.
6) Істің мән-жайы жан-жақты, толық және объективті зерттеу қағидасына
сәйкес, сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы істі дұрыс шешуге қажетті және
жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеу үшін заңда
көзделген барлық шараларды қолдануға міндетті.
Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі - соттардың істі
дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және
объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды қолдануды
көздейтін, ҚР ҚІЖК-нің 24-бабының талаптары бұзылуының салдары. Бұл
дегеніміз, жоғарыда аталған қағиданың сақталмауы бірінші сатыдағы соттың
заңды күшіне енбеген үкімдері мен шешімдерін өзгертуге немесе күшін жоюға
негіз болып табылады.
7) Жариялық қағидасына сәйкес, қылмыстық істерді талқылау барлық
соттар мен сот сатыларында ашық жүргізіледі. Сот талқылауының жариялылығын
шектеуге ол мемлекеттік құпияны қорғау мүдделеріне қайшы келгенде ғана
беріледеі.
Апелляциялық тәртіппен сот үкімінің күшін жоюға немесе өзгертуге бір
негіз ретінде қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы табылады. Яғни заңмен
көзделген осы принциптің сақталмауы немесе бұзылуы үкімнің күшін жоюға
немесе өзгертуге алып келеді.
8) Іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы қағидасы
бойынша, сот пен қылмыстық ізге түсу органының әрекеттері мен шешімдеріне
заңда белгіленген тәртіппен шағым жасауға болады. Әрбір сотталған адамның
заңда белгіленген тәртіппен үкімді жоғары тұрған сотқа қайта қаратуға,
сондай-ақ кешірім жасау немесе жазаны жеңілдету туралы сұратуға құқығы бар
[7, 7-12 бб.].
Енді істі апелляциялық сатыда қараудың мерзімдері мен жалпы тәртібін
қарастырайық. Жалпы шағымдар, наразылықтар үкім қабылдаған сот арқылы
беріледі.
ҚР ҚІЖК-нің 399, 400, 406-баптарына сәйкес, бірінші сатыдағы соттың
үкіміне шағымдар, нарзылықтар апелляциялық тәртіпте үкім жарияланған күннен
бастап он бес (15) тәулік ішінде берілуі мүмкін, ал қамауда отырған
сотталған адам оны өзіне үкім көшірмесі табыс етілген күннен бастап нақ
сондай мерзімде бере алады. Үкімге шағым жасау үшін белгіленген мерзім
ішінде іс соттан талап етіле алмайды. Мерзім өткеннен кейін берілген шағым,
қарсылық қараусыз қалдырылады.
Шағым беруге, нарзылық білдіруге арналған мерзім дәлелді себептермен
өтіп кеткен жағдайда шағым беруге, наразылық білдіруге құқығы бар адамдар
үкімді қабылдаған сотқа өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіру туралы өтініш
жасай алады. Мерзімді қалпына келтіру туралы өтінішті істі сот талқылауы
кезінде төрағалық етуші судья, ал ол ұзақ уақыт бойы болмаған кезде осы
соттың басқа судьясы сот мәжілісінде қарайды, ол өтінішті қозғаған адамды
түсінік беру үшін шақыртуға құқылы. Өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіруден
бас тарту туралы судьяның қаулысына жоғары тұрған сотқа шағым берілуі,
наразылық білдірілуі мүмкін.
ҚР ҚІЖК-нің 406-бабына сәйкес, іс апелляциялық тәртіппен ол келіп түскен
күннен бастап бір (1) айдан кешіктірілмей қаралуға тиіс. Дәлелді себептер
болған жағдайда бұл мерзім іс жүргізіп жатқан апелляциялық сатыдағы соттың
қаулысы бойынша бір айға ұзартылуы мүмкін. Қажет болған жағдайда істі
апелляциялық сатыда қарау мерзімін одан әрі ұзарту қылмыстық істер
жөніндегі тиісті сот алқасы төрағасының немесе тиісті сот төрағасының
қаулысымен жүзеге асырылуы мүмкін.
Үкімді қабылдаған сот шағым беру немесе наразылық білдіру туралы
сотталушыны немесе ақталушыны, қорғаушыны, айыпталушыны, жәбірленушіні және
оның өкілін, сондай-ақ егер шағым, наразылық олардың мүдделерін қозғайтын
болса, азаматтық талапкерді, азаматтық жауапкерді немесе олардың өкілдерін
хабардар етеді. Шағымның, наразылықтың көшірмесі аталған адамдарға беру
мерзімі көрсетіле отырып, оларға жазбаша түрде қарсылық білдіру мүмкіндігі
түсіндіріліп жіберіледі.
Тараптар шағым, наразылық негіздерін не басқа тараптың, шағымына,
наразылығына, қарсы жазылған қарсылық негіздерін растау үшін сотқа жаңа
материалдар табыс етуге немесе, егер іс апелляциялық тәртіпте қаралатын
болса, өздері атаған куәгерлер мен сарапшыларды сотқа шақыру туралы өтініш
жасауға құқылы.
Iстi апелляциялық сатыда қарау сәтiнде он сегiз жасқа толған кәмелетке
толмаған сотталған адамның немесе жәбiрленушiнiң заңды өкiлдерiнiң өздерi
iске қатысқан кезеңде берген шағымдары заңды өкiлдердiң функцияларының
аяқталғанына қарамастан апелляциялық тәртiппен қарауға жатады.
Үкiм шығарылғанға дейiн процеске қатысушылар болып танылмаған және
осыған байланысты өздерiнiң процеске қатысушылар құқығын пайдалануға
мүмкiндiгi болмаған, бiрақ кейiннен заңмен белгiленген тәртiппен процеске
қатысушы болып танылған тұлғалар апелляциялық шағым беру үшiн мерзiмдi
қалпына келтiру жөнiнде мәселе қоюға құқылы. Мұндай жағдайларда процестiң
жаңа қатысушысына iс материалдарымен танысып, өз құқықтарын iске асыруға
мүмкiндiк беру үшiн апелляциялық сатыдағы сот iстi бiрiншi сатыдағы сотқа
қайтаруға тиiс.
Апелляциялық сатыдағы сот iстi өз өндiрiсiне қабылдай отырып,
тараптардың сот отырысы хаттамасының әзiрленгенi жөнiнде тиiсiнше
хабарланғаны туралы және олармен танысулары үшiн шынайы мүмкiндiк жасалғаны
және хаттама жөнiнде түскен ескертпелердiң қаралғаны туралы; процеске
қатысушылардың түскен шағым мен наразылық туралы хабарланғаны және осы
құжаттармен, сондай-ақ қоса берiлген қосымша материалдармен танысуына
мүмкiндiк берiлгенi туралы мәлiметтердiң iсте болуын тексеруге тиiс [4, 2-3
бб.].
ҚР ҚІЖК-нің 402-бабы бойынша, шағым беру және наразылық білдіру үкімнің
орындалуын тоқтата тұрады. Бірінші сатыдағы сот үкімге (қаулыға) шағымдану,
наразылық келтіру үшін белгіленген мерзім біткеннен кейін бір (1) тәуліктен
кешіктірмей, жоғарыда аталған талаптарды орындайды, содан кейін істі келіп
түскен шағымдармен, наразылықпен және оларға қарсылықтармен қоса
апелляциялық сатыға жібереді және процеске қатысушыларға істің апелляциялық
сатыда қаралатын уақыты мен орнын хабарлайды.
Үкімге шағымданған, наразылық білдірген адам өзінің шағымын, наразылығын
апелляциялық сатыларда сот отырысы басталғанға дейін қайтарып алуға құқылы.
Прокурордың наразылығын жоғары тұрған прокурор да кері қайтарып алуы
мүмкін.
Үкімге шағымданған, наразылық білдірген адам сот отырысы басталғанға
дейін өзінің шағымын, наразылығын өзгертуге не жаңа дәлелдермен толықтыруға
құқылы. Бұл ретте прокурордың қосымша наразылығында немесе оның наразылықты
өзгерту туралы мәлімдемесінде, сол сияқты жәбірленушінің, жеке айыптаушының
немесе олардың өкілдерінің үкімге шағымдану және наразылық білдіру мерзімі
өткеннен соң берілген қосымша шағымында, егер мұндай талап бастапқы
наразылықта немесе шағымда болмаса, сотталушының жағдайын нашарлату туралы
мәселе қойылмауға тиіс.
Апелляциялық шағымда, наразылықта келесідей мәліметтер болуы тиіс:
1)шағым, наразылық жолданып отырған соттың атауы;
2)іс жүргізілгендегі жағдайы, тұрғылықты жері немесе жүрген жері
көрсетіле отырып, шағым жасаған немесе наразылық келтірген адам туралы
деректер;
3)шағым жасалып, наразылық келтіріліп отырған үкім немесе қаулы және осы
шешімді шығарған соттың атауы;
4)үкімге, қаулыға толық немесе оның бір бөлігіне шағым жасалып,
наразылық келтіріліп отырғанын көрсету;
5)шағым, наразылық келтірген адамның пікірінше сот үкімінің, қаулысының
дұрыс еместігі неде екендігі жөніндегі дәлелдері және оның өтінішінің мәні;
6)арыз беруші өз талаптарына негіз ететін, соның ішінде бірінші сатыдағы
сот зерттемеген дәлелдемелер;
7)шағымға, наразылыққа қоса тіркеліп отырған материалдардың тізбесі;
8)шағым, наразылық келтірілген күн және шағым, наразылық келтірген
адамның қол.
Жасалған шағым, келтірілген наразылық осы тараптарға сәйкес келмеген
жағдайда, олар берілген деп есептеледі, бірақ аяғына дейін рәсімдеу үшін
мерзімі көрсетіліп қайтарылады. Егер қайта жасалғаннан кейін апелляциялық
шағым, наразылық аталған мерзім ішінде сотқа табыс етілмесе, олар
берілмеген болып есептеледі.
Жоғарыда аталғанның барлығы апелляциялық тәртіппен шағым, наразылық беру
кезінде сақталуы міндетті болып табылатын талаптар. Яғни, осы талаптарды
сақтамау, апелляциялық сатыдағы соттың жасалған шағым немесе берілген
наразылықты қарамаудың бірден бір себебі болып табылады.
Бірінші сатыдағы сот апелляциялық шағымдар жасау мен наразылық білдіруге
арналған мерзім біткен соң және жоғарыда аталған талаптар орындалғаннан
кейін істі қараудың жоғары тұрған соттың келісімімен белгіленетін уақыты
мен орнын көрсете отырып, істі тиісті апелляциялық сатыға жібереді.
Бірінші сатыдағы сот істің қаралатын уақыты мен орны туралы тараптарға
хабарлайды. Қамауда отырған сотталған адамды сот отырысына шақыру туралы
мәселені апелляциялық сатыдағы сот шешеді. Қамауда отырған сотталған
адамнан оның жағдайын нашарлатуға бағытталған шағымды немесе прокурордың
наразылығын қарау кезінде апелляциялық сатыдағы сотқа қатысу туралы өтініш
түскен кезде, бірінші сатыдағы сот істі сотталғанның тікелей қатысуымен не
ғылыми – техникалық құралдарды қолдана отырып қарау туралы қаулы шығарып,
оны орындау үшін тиісті органдарға жібереді.
Тиiсiнше хабарланған процеске қатысушылардың апелляциялық сатыдағы сотқа
келмеуi iстiң қаралуына кедергi болмайды. Қатысуы мiндеттi болып табылатын
прокурор келмеген жағдайда iстi апелляциялық сатыда қарау оның қатысуын
қамтамасыз ету үшiн қажеттi уақытқа дейiн кейiнге қалдырылады.
Iстi қарау дәлелдi себептермен кейiнге қалдырылған және осыған
байланысты оны қарау мерзiмi ұзартылған, сондай-ақ заң талап еткен
шарттардың сақталмауына байланысты ол қараудан алынып тасталған жағдайда
апелляциялық сатының соты қаулы шығарып, процеске қатысушыларды осы туралы
хабардар етуге тиiс [4, 3 б.].
Сотталған адамды сот отырысына шақыру туралы қаулы шығарылады.
Апелляциялық сатыдағы соттың сотталған адамды сот отырысына шақыру
жөнiндегi өтiнiштi қанағаттандырудан бас тарту туралы шешiмi iстi қараудың
нәтижелерi бойынша шығарылған сот қаулысында көрсетiлуге тиiс.
Апелляциялық сатыдағы сот отырысында iстi қарауға қатысқан прокурор
қолдамаған және белгiленген тәртiппен керi қайтарылып алынбаған,
прокурордың сотталған адамның жағдайын ауырлату туралы мәселе қойған
наразылығында келтiрiлген дәлелдер үкiмдi (қаулыны) жою немесе өзгерту
жөнiнде шешiм қабылдау үшiн негiз болып табылмайды.
Сотталған адамның жағдайын ауырлату туралы дәлел келтiрiлмеген
прокурор наразылығы жалпы тәртiппен қарауға жатады.
Сотталған адамның жағдайын нашарлату туралы мәселе қойылатын,
жәбірленушінің (азаматтық талапкердің) апелляциялық шағымы, прокурордың
наразылығы бойынша іс қаралып жатқан не іс бойынша сотқа дейін іс жүргізу
және бірінші сатыда істі қарау айыпталушының қатысуынсыз жүзеге асырылған
жағдайларда қорғаушының апелляциялық сатыда қатысуы міндетті. Өзге
жағдайларда қорғаушының апелляциялық сатыға қатысуы ҚР ҚІЖК-нің 71-бабында
көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Үкімге апелляциялық тәртіппен шағым жасау және наразылық келтіруге
құқылы тұлғалардың келесідей құқықтары бар:
-сол тұлғаның мүддесіне қатысты берілген шағым немесе келтірілген
наразылық туралы білуге; ал сотталушы, ақталушы – кез келген жағдайда.
-апелляциялық шағым жасалған немесе наразылық келтірілген іспен толық
танысуға;
-апелляциялық шағымның, наразылықтың белгілі бір бөлігіне қарсылық
білдіруге; қосымша апелляциялық шағымға, наразылыққа жазбаша түрде қарсылық
енгізуге;
-үкімді шығарған соттан, апелляциялық тәртіппен шағымдану, наразылық
келтіру мерзімін дәлелді себептермен өткізіп алған жағдайда, оны қалпына
келтіру туралы өтініш жасауға және бұл мерзімді қалпына келтіруден бас
тарту туралы судьяның қаулысына жоғары тұрған сотқа шағым беруге немесе
наразылық білдіруге;
- екінші сатыдағы сотқа қосымша материалдарды табыс етуге және олардың
қаралуы жөнінде сотқа өтініш білдіруге құқылы.
Апелляциялық сатыда істі қарау тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 409-бабында
белгіленген.
Төрағалық етуші сот отырысын ашады, қандай іс және кімнің апелляциялық
шағымы немесе наразылығы бойынша қаралып жатқанын хабарлайды. Содан кейін
төрағалық етуші сот құрамын, іс бойынша тараптар болып табылатын, қатысып
отырған адамдардың фамилиясын, сондай-ақ аудармашылардың фамилиясын
хабарлайды. Төрағалық етуші отырысқа қатысушы адамдарға олардың
апелляциялық сатыда істі қараған кездегі іс жүргізу құқықтарын түсіндіреді.
Төрағалық етуші тараптардан олардың бас тартуы мен өтінімдерінің бар –
жоғын сұрайды, ал егер олар мәлімделсе, олар бойынша процеске
қатысушылардың пікірін анықтайды, содан кейін сот оларды қараудың
нәтижелері бойынша қаулы шығарады.
Істі қарау іске қатысушылардың апелляциялық шағымдарының,
наразылықтарының себептері мен дәлелдерін білдіретін пікірлерін, оларға
білдірілген қарсылықтарды ескере отырып олардың сөз сөйлеу ретін анықтаудан
басталады. Егер айыптаушы тараптың шағымында, наразылығында сотталған
адамның жағдайын нашарлату туралы мәселе қойылса, қорғаушы тарап айыптаушы
тараптың сөзі тыңдалғаннан кейін сөйлейді.
Апелляциялық шағымдарда немесе наразылықта келтірілген дәлелдерді растау
немесе теріске шығару үшін сөз сөйлеушілер істі қарау басталғанға дейін
апелляциялық сатыға қосымша материалдар беруге құқылы. Қосымша
материалдарды тексеру іс - әрекеттерін жүргізу жолымен алуға болмайды.
Сотқа қосымша материалдар берген адам олардың қандай жолмен алынғанын және
оларды табыс ету қажеттігі неге байланысты туындағанын көрсетуге міндетті.
Қосымша материалдардың қабылданғаны немесе қабылданбағаны туралы сот қаулы
шығарады. Істің дұрыс шешілуі үшін маңызы бар қосымша тапсырылған
материалдар, егер олардағы мәліметтер бірінші сатыдағы соттың қосымша
тексеруі мен бағалауын керек етпесе, үкімді, қаулыны өзгертуге негіз болуы
мүмкін. Өзге жағдайларда қосымша материалдар сот үкімінің, қаулысының күшін
жойып, істі бірінші саты бойынша жаңадан қарауға жіберуге негіз бола алады.
ҚР ҚІЖК айыпталушыға немесе ақталушыға және олардың қорғаушыларына,
прокурордан кейін қосымша материалдарды табыс етулеріне рұқсат етеді.
Мұндай тәртіп көбіне айыпталушының қорғану құқығына кепілдік береді.
Сотталушының соңғы сөзін тыңдап, сот үкім шығару үшін кеңесу бөлмесіне
кетеді, ол туралы төрағалық етуші сот отырысы залындағы қатысушыларға
хабарлайды. Үкімнің жарияланатын уақыты процеске қатысушыларға судья кеңесу
бөлмесіне кетер алдында хабарлануы мүмкін. Апелляциялық сатыда сот
отырысының хаттамасы жүргізілмейді. Онда жүргізілген барлық әрекеттер
апелляциялық анықтамада тіркеледі.
Апелляциялық шағыммен немесе наразылықпен түскен істі қарау кезінде сот
тараптардың өтініш жасауы бойынша немесе өз бастамасымен:
1) сот – психиатриялық сараптама тағайындауға;
2) егер істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша жүргізу
мүмкін болса, өзге де сараптама тағайындауға;
3) сотталғанның, жәбірленушінің және іске қатысушы басқа да адамдардың
денсаулық жағдайына, отбасы жағдайына және бұрынғы соттылығы туралы
деректерге байланысты құжаттарды талап етіп алуға құқылы [16, 147 б.].
Сот отырысының хаттамасында ашылмаған жайлар болған және куәлардің
(жәбірленушілердің) әртүрлі түсінуге мүмкіндік беретін айғақтары баяндалған
жағдайда, сот өз бастамасымен немесе тараптардың өтініш жасауы бойынша ол
адамдардан жауап алуға құқылы.
Істі апелляциялық тәртіппен қараудың нәтижесінде сот өз қаулысымен
апелляциялық шағымдарды, наразылықты қарау кезінде зерттелген қосымша
материалдармен бірге бірінші сатыдағы сот зерттеген дәлелдемелерге
негізделген мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1)үкімді, қаулыны өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты
қанағаттандырусыз қалдырады;
2)үкімнің күшін жойып, істі қысқартады;
3)үкімді (қаулыны) өзгертеді;
4)үкімнің (қаулының) күшін жойып, істі бірінші сатыдағы сотқа соттың
жаңадан қарауына жібереді;
5)үкімнің (қаулының) күшін жойып, істі заңда көзделген негіздер
бойынша қосымша тергеуге жібереді.
Сонымен, жоғарыдағы айтылғандарды саралай отырып, апелляциялық
өндіріске келесідей анықтама беруге болады:
Апелляциялық өндіріс – бұл бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне
енбеген үкімдері мен қаулыларының, өзге де шешімдерінің заңдылығы мен
негізділігін, істің нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық заңды
қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексеретін қылмыстық сот өндірісінің
дербес сатысы.
1.2 Заңды күшіне енбеген сот үкімдерін қайта қарау институтының пайда
болуы мен дамуы
Қазақстандағы сот өндірісі өзге ұлтық құрылымдар тәрізді, жергілікті
әдет-ғұрып құқығынан бастау алды. Қоғамның және ондағы иституттардың
дамуына орай, қазақтардың әдет – ғұрып құқығы дамып, жетіле бастады.
Қазақстанның Ресей империясына қосылу сәтінен бастап, Қазақстанның
аумағында өндірістің екі түрі: дауларды дәстүрлі рәсімнен тұратын әдет –
ғұрып құқығымен шешу және Қазақстанда тұратын орыс тұрғындардың
мүдделеріне қатысты істерді шешетін сот өндірісі әрекет етті. Екінші
категориядағы істер тек орыс тілінде және ресейлік заңнамаға сәйкес
жүргізілді. 1917 жылы 25 қазаңда Петроград (бұрыңғы Ленинград, қазіргі
Санкт-Петербург) қаласында жұмысшылар мен әскери депутаттар кеңесінің ІІ
Бүкілресейлік съезінде бүкіл билік Әскери – революциялық комитет, яғни
жоғарыдағы кеңес органының қолына көшті. Кеңестік биліктің революциямен
бекітілген органдары Қазақстандағы бар соттарды жойып, жаңа түрін құра
бастады. Қазақстандағы сот жүйесінің құрылуы және дамуы, заңнаманың жетілуі
мен мемлекеттің мәртебесінің қалыптасуына тікелей ықпал еткен бірнеше
этаптардан тұрды.
Кеңестік заманда Қазақстанның мемлекеттік мәртебесінің қалыптасуына
байланысты екі этапты айта кету керек: 1) Қазақстанның автономды республика
мәртебесімен РСФСР құрамында (1920-1936) және 2) Қазақстан одақтық
республика ретінде СССР құрамында (1936-1991) болуы [10, 3 б.].
1991 жылы 25 қазаңда КСРО-ның құлдырауына байланысты Қазақстан
Республикасы құрылды [11, 622 б.].
Сот өндірісінің заңнамалық негізінің қалыптасуына байланысты,
Қазақстанның кеңестік кезеңіндегі соттардың дамуын келесідей екі этапқа
бөлуге болады: 1) қазақтардың әдет – ғұрып құқықтары негізіндегі сот
өндірісі (1917-1923 ж.ж. қазаң); 2) 1923 жылғы РСФСР-дың ҚІЖК-нің, 1924
жылғы Кеңестік ССР және одақтық республиканың сот құрылымы мен сот
өндірісі, 1926 жылғы РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі туралы Ережесі,
Кеңестік ССР және одақтық республиканың Қылмыстық заңнамасы, 1959 жылғы
Қазақ ССР-дың ҚІЖК-дегі сот өндірісі және 1997 жылғы Қазақстан
Республикасының ҚІЖК-дегі сот өндірісі негізінде құрылған сот құрылымы
және сот өндірісі (1923-1959 жж.).
Қазақстандағы сот құрылымы мен сот өндірісі аталған мәртебеге сай болды.
Жоғарыда көрсетілген ережелерге сәйкес, Қазақстанның сот өндірісі мен
сот құрылымының пайда болу және даму тарихын келесідей этаптарға бөлуге
болады: 1) қазақтардың әдет – ғұрып құқықтары негізіндегі сот өндірісі; 2)
Қазақстанның Ресей империясына қосылғаннан кейінгі сот жүйесінің жалпы
сипаттамасы; 3) кеңестік кезеңдегі сот ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-6
1 СОТТЫҢ ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНБЕГЕН ҮКІМДЕРІ МЕН ҚАУЛЫЛАРЫН
ҚАЙТА ҚАРАУ 7-28
1.1 Апелляциялық өндірістің түсінігі, міндеттері және
маңызы 7
1.2 Заңды күшіне енбеген сот үкімдері мен қаулыларын
қайта қарау институтының пайда болуы мен дамуы 18
2 ҮКІМНІҢ КҮШІН ЖОЮҒА НЕМЕСЕ ӨЗГЕРТУГЕ НЕГІЗДЕР 29-63
2.1 Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі 30
2.2 Соттың үкімде (қаулыда) айтылған тұжырымдарының істің
нақты мән-жайына сәйкес келмеуі 36
2.3 Қылмыстық іс жүргізу заңының едәуір бұзылуы 45
2.4 Қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы. Сот тағайындаған
жазаның қылмыстың ауырлығына және сотталған
адамның жеке басына сәйкес келмеуі 57
ҚОРЫТЫНДЫ 64-69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70-74
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс соттың заңды күшіне
енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарауға, бірінші сатыдағы сот
үкімінің күшін жоюға немесе өзгертуге негіздерге, апелляциялық шағымдар мен
заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне наразылық білдіру тәртібі мен
шарттарына, адам және азаматтардың Конституцияда баянды етілген құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғаудағы апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттілігі,
маңыздылығы және рөлі, сондай-ақ бірінші сатыдағы соттың сот қателіктерін
жіберу салдарына және әділ сот талқылауын тағайындаудағы апелляциялық
сатыдағы соттың шығарған шешімінің ықпал ету мәселесіне арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Апелляциялық тәртіппен қылмыстық істі
қарау барысында үкімнің күшін жою немесе өзгерту негіздерін жан-жақты
зерттеп, толық мағынасын ашу және бірінші сатыдағы соттың шешімін қайта
қарау институты ретінде апелляцияның тиімділігін жоғарғы дәрежеге жеткізу
дипломдық жұмысымыздың өзекті мәселесі болып табылады.
Сот шешіміне шағымдану құқығы – қылмыстық процесте адам және азамат
құқықтары мен заңды мүдделері қорғалуының кепілі болып табылады.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында : Адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары танылуына және олардың құқықтық
тұрғыда қорғалуына кепілдік берілсе, онда осы баптың 2-тармағында адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады және олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады - деп бекітілді [1, 6 б.].
Өкінішке орай, адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері жиі бұзылып жататындығы
белгілі жағдай. Өмір сүріп отырған қоғамымыз адам мен азаматтың
Конституцияда баянды етілген құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау қызметін жетілдіруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің 2011
жылдың 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауына: Біз ел тәуелсіздігінің
20 жылдығына қадам бастық. Бодан жұртты бүгінгідей бостан күнге жеткізген
бұл жолда біз биік белестерді бағындырдық - деп атап көрсетілген [2].
Осыған орай, қылмыстық сот өндірісіндегі адам құқықтарының ең негізгі
және басты кепілдігі болып қылмыстық процеске қатысушының сот үкімін жоғары
тұрған сотқа қайта қарату құқығы табылады. Соттың заңды күшіне енбеген
үкімдері мен шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру – сотталушының
құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуын анықтауға және оларды жоюға
бағытталады.
Дәл осы мәселеге байланысты соңғы жылдары көптеген еңбектер жазылуда.
Оның өзі бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларын қайта қарау иститутының қылмыстық процесте ерекше орынға ие
екендігін көрсетеді.
Соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен шешімдерін қайта қарау
институты ретінде апелляциялық саты және кассациялық өндіріс әділ сот
талқылауының қосымша кепілдері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес, тараптар
заңды күшіне енбеген сот үкімдеріне заңда көзделген ережелерге сәйкес
апелляциялық және кассациялық тәртіппен шағым жасауы және наразылық
білдіруі мүмкін.
Апелляциялық өндіріс – заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне
(үкімдеріне, қаулыларына) шағым жасау мен наразылық білдіруге байланысты
қылмыстық істер бойынша екінші сатыдағы соттың жүзеге асыратын заңмен
реттелген қызметі [4, 394 б.].
Жалпы Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығында сот
үкімдері мен шешімдерін қайта қарау, соның ішінде апелляциялық өндіріс
институтының болуы, сот қателіктерін анықтау және оларды жою қажеттілігіне
байланысты туындап отыр. Сондықтан сот шешімін қайта қарау институты соттың
қызметінде ерекше орын алады.
М.С. Строгович: Тараптар үшін апелляциялық шағымдану олардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілі әрі нышаны болып табылады.
Айыпталушы және оның қорғаушының үкімге шағымдану құқығы – айыпталушының
қорғану құқығының жүзеге асырылуы, ал жәбірленуші үшін – қылмыспен бұзылған
заңды мүдделерінің сақталуының кепілі болып табылады [7, 362 б.].
Заңға сәйкес сот үкімі заңды әрі негізді болуға тиіс. Сондықтан,
апелляциялық өндірісте үкімнің күшін жоюға немесе өзгертуге негіз ретінде
ең алдымен үкімнің заңсыз әрі негізсіз болуы себеп болады.
ҚР ҚІЖК-нің 412-бабында үкімнің күшін жоюдың немесе оны өзгертудің
негіздері көрсетілген. Оларға:
1)сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместілігі;
2)үкімде көрсетілген сот тұжырымдамаcының сәйкессіздігі;
3)қылмыстық іс жүргізу заңының бұзылуы;
4)қылмыстық заңның дұрыс емес қолданылуы;
5)сотталушының жеке тұлғасы мен қылмыстың ауырлығына жазаның
сәйкессіздігі жатады.
Келтірілген негіздер сот әділдігінің негізгі принциптерінің, соның
ішінде сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы (11-бап), заңдылық (10-
бап), қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау (15-бап), кінәсіздік презумпциясы (19-бап), сот
әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде (21-бап) және сот ісін
жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге
асыру (23-баптар), істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу
(24-бап) және т.б. принциптердің толық жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
Алғашқы екі негіз үкімнің негізсіздігі деген ұғымның мағынасын, ал
қалған үшеуі үкімнің заңсыз деген мағынасын ашады [7, 378 б.].
Сот үкімдерін қайта қарау мәселесіне байланысты көптеген кеңестік және
қазіргі заманғы ғалымдардың мақалалары мен еңбектері жарияланған.Олардың
ішінде, яғни: М.М. Гродзинский. Кассационное и надзорное производство в
советском уголовном процессе; М.С. Строгович. Проверка законности и
обоснованности судебных приговоров; И.И. Мухин. Кассационное обжалование,
опротестование и паресмотр приговоров; А.Л. Ривлин. Организация суда и
прокуратуры в СССР; С.А. Пашин. Проблемы доказательственного права; Т.
Айтмухамбетов. Некоторые вопросы законодательства об апелляционном
производстве және т.б. еңбектерді атап өтуге болады.
Жоғарыда айтылған негізінде қылмыстық істер бойынша заңды күшіне
енбеген сот шешімдерін қайта қарау, соның ішінде үкімді апелляциялық
тәртіппен жоюдың және өзгертудің негіздері мәселесін әлі де болса тиянақты
түрде зерттеу, бұл мәселелерді Қазақстан Республикасының қылмыстық іс
жүргізу заңнамасына сәйкес, зерттеу таңдалған тақырыптың өзектілігін
айқындайды.
Зерттеу жұмыстың объектісін апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді
қарау барысында бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері,
шешімдері мен қаулыларының күшін жоюға немесе өзгертуге байланысты
негіздерді қамтитын құқықтық қатынастарды құрайды.
Зерттеу пәні болып апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді қарау
барысында үкімнің күшін жою немесе өзгерту кезінде соттардың қызметін
реттеудің ұйымдық – құқықтық негізі, сондай-ақ соттардың үкімді немесе
қаулыны заңсыз және негізсіз шығарған жағдайда апелляциялық сатыдағы соттың
істі қайта қарау өкілеттегі табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты – апелляциялық тәртіппен қылмыстық істерді
қарау барысында үкімнің күшін жоюға немесе өзгертуге негіздерді анықтап,
апелляциялық өндірістің мазмұнын анықтау мақсатымен оның тарихына шолу
жасау, сондай-ақ апелляциялық сатының адам мен азаматтың Қазақстан
Республикасы Конституциясында баянды етілген құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғаудағы басым бағыттары мен негізгі міндеттерін айқындап, мүмкіндігінше
нақты белгілеу.
Зерттеу жұмысын жазудағы басты міндеттер:
−апелляциялық өндірістің түсінігін, міндеттерін және маңызын анықтау;
−заңды күшіне енбеген сот үкімдері мен қаулыларын қайта қарау
институтының пайда болуы мен дамуын зерттеу;
−сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігін қарастыру;
−соттың үкімде айтылған тұжырымдарының істің нақты мән-жайына сәйкес
келмеуін айқындау;
−қылмыстық іс жүргізу заңының едәуір бұзылуын зерттеу;
−қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы. Сот тағайындаған жазаның
қылмыстың ауырлығына және сотталған адамның жеке басына сәйкес келмеуіне
байланысты мәселелерді қарастыру.
Зерттеудің деректік негізі жұмыстың теориялық базасына қатысты
зерттеу – зерделеу іс-шараларына атсалысқан және ғылыми ізденіс жасау
жұмыстарын жүзеге асырған, сондай-ақ қазіргі кезге дейін мәселені зерттеу
ісін жалғастырып жүрген еліміздің және шет елдердің К.Ф. Гуценко, Ү.Ө.
Нұрмашев, М.М. Строгович, Т. Айтмухамбетов, Л.Ш. Берсугурова, С.З. Зиманов,
А.Л.Ривлин, М.М. Гродзинский, П.А. Лупинская, З.Ж. Кенжалиев, А.Т.
Бажанова, К. Керимова, Ж. Әлдибеков, А. Алектров, Ш. Уалиханов сияқты
ғалымдардың еңбектері болып табылады.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасына Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі,
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңдары, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Нормативтiк қаулылары құрайды.
Зерттеу жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыстың құрылымы ізденіс –
зерттеу жүргізу сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден, алты тараудан құралатын екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ретінде Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 412-бабында көрсетілген үкімнің күшін жою
немесе өзгерту негіздеріне байланысты апелляциялық өндірістің анықтамасы
берілді. Оған сәйкес, апелляциялық өндіріс – бұл бірінші сатыдағы соттың
заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларының, өзге де шешімдерінің
заңдылығы мен негізділігін, істің нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық
заңды қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексеретін қылмыстық сот өндірісінің
дербес сатысы болып табылады. Сонымен қатар, сот үкімнің күшін жоюға
немесе өзгертуге негіздер, яғни сот тергеуінің біржақтылығы және толық
еместілігі; үкімде көрсетілген сот тұжырымдамаcының сәйкессіздігі;
қылмыстық іс жүргізу заңының бұзылуы; қылмыстық заңның дұрыс емес
қолданылуы; сотталушының жеке тұлғасы мен қылмыстың ауырлығына жазаның
сәйкессіздігі жан-жақты зерттелді, апелляциялық саты мен кассациялық
өндіріс арасында салыстырмалы талдау жүргізілді.
1 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНБЕГЕН СОТ ҮКІМДЕРІ МЕН ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ
ИНСТИТУТЫ
1. Апелляциялық өндірістің түсінігі, міндеттері және маңызы
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, онық ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1, 4 б.]. Осыған сәйкес
әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің 2011 жылдың
28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауына: Біз ел тәуелсіздігінің 20
жылдығына қадам бастық. Бодан жұртты бүгінгідей бостан күнге жеткізген бұл
жолда біз биік белестерді бағындырдық - деп атап көрсетілген [2].
Аталған жолдауға сәйкес, құқық қорғау жүйесі саласында жүргізілген
елеулі реформадар аясында 16 заң қабылданған.Меншікті қорғаудың құқықтық
механизмі енгізілген, қоғам үшін аса қауіпті емес қылмыс бойынша қылмыстық
заңнаманы гуманизациялау жүргізілген, бас бостандықтан айырумен байланысты
емес жазаларды қолдану аясы кеңейтілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес,
қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі адамды және
азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда – оны дереу немесе толық ақтауды қамтамасыз етуі,
сондай-ақ заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс.
Жоғарыдағы аталған ескере отырып, қазіргі құқықтық мемлекетте адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары басты орында және олардың орындалуына
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар заңда көзделген барлық
әрекеттерді жүзеге асыруы тиіс.
Елде құқықтық мемлекет принциптерін одан әрі бекіту процесінде, бір
жағынан, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асырудың ең жоғары ықтимал кепілдігіне қол жеткізу, ал екінші
жағынан барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар
мен ұйымдардың конституциялық міндеттерді бұлжытпай және толық орындауы
маңызды [3].
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету
үшін біздің Конституция талап ететіндей, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге
жағдаяттарға қатыссыз құқықтары мен бостандықтарының теңдігіне кепілдік
беретін жағдай жасау болып табылады.
Осы жерде тұлғалардың соттың заңды күшіне енбеген үкімдеріне
апелляциялық тәптібімен шағым жасау немесе наразылық білдіру құқығы, адам
және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуының бірден бір
конституциялық кепілдігі болып табылады.
Апелляция термині латынның appellacio - жүгіну деген сөзінен
шыққан. Яғни бұл істі қараған төменгі сатыдағы соттың үкімін, қаулысы мен
өзге де шешімін қайта қарау мақсатында жоғары тұрған апелляциялық сотқа
жүгіну табылады.
Тараптар заңды күшіне енбеген сот үкімдеріне заңда көзделген
ережелерге сәйкес апелляциялық тәртіппен шағым жасауы және наразылық
білдіруі мүмкін. Үкімге шағымдану құқығы сотталушыға, ақталушыға, олардың
қорғаушылары мен заңды өкілдеріне, жәбірленушіге және оның өкіліне тиесілі.
Азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе олардың өкілдері үкімге,
оның азаматтық талапқа қатысты бөлігінде шағым жасауға құқылы.
Қазақстандық сот жүйесінің негізін айқындайтын акт болып Қазақстан
Республикасының Конституциясы және Қазақстан Республикасының сот жүйесi
мен судьяларының мәртебесi туралы Конституциялық Заңы табылады. Оған
сәйкес, мемлекеттің сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және
жергілікті соттар құрайды.
Соттардың қызметтік маңызы олардың сот сатыларына бөлінуден
анықталады. Заңнама анықтағандай, бірінші сатыдағы сот – істі мәні бойынша
қарайтын; ал екінші сатыдағы сот – бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне
енбеген сот үкімдері мен шешімдеріне берілген апелляциялық шағымдар мен
наразылықтарды; қадағалау сатысы – заңды күшіне енген сот шешіміне
тараптардың шағымдарын қарайды.
Соңғы екі саты яғни, апелляциялық саты заңды күшіне енбеген сот
үкімдері мен шешімдерін қайта қараса, ал қадағалау сатысы заңды күшіне
енген үкімдер мен шешімдерді қарастырады. Бұл екі сатыға қоса заңнама адам
және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қосымша қамтамасыз ету
мақсатында үкімдер мен шешімдерді қайта қарайтын тағы бір саты енгізді,
яғни жаңа ашылған мән-жайларға байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта
бастау [8, 117 б.].
Апелляциялық шағымның, наразылықтың болуы – істі апелляциялық
тәртіппен қараудың бірден бір шарты болып табылады. Аталған шағымның немесе
наразылықтың заңмен көзделген мерзімдерде және тиісті сот органына берілуі,
екінші сатыдағы сотты аталған шағымның дұрыс берілмеуіне қарамастан, істі
қарауға міндеттейді [5, 394 б.].
ҚР ҚІЖК-нің 47-тарауы апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша
істерді қарау мәселесіне арналған. Оған сәйкес, апелляциялық сатыдағы сот
апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайын
анықтаудың және қылмыстық заңды қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге
асыру кезінде қылмыстық іс жүргізу заңы нормаларының сақталуын, істе бар
және қосымша табыс етілген материалдар бойынша бірінші сатыдағы сот
үкімінің немесе қаулысының заңдылығы мен негізділігін толық көлемінде
тексереді. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар берілгеннен кейін, екінші
сатыдағы сот үкімнің әділ екіндігіне, оны шығару кезінде заңның барлық
талаптары сақталғандығына, адам мен азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделері бұзылмағандығына толыққанды көз жеткізуі керек. Тек содан кейін
берілген шағым немесе наразылық бойынша заңды және негізді шешім қабылдауы
тиіс.
Апелляциялық тәртіпте істі қарайтын сот үкімнің заңдылығын,
негізділігін, әділдігін тек үкімге шағым берілген немесе наразылық
білдірілген бөлігінде және тек шағым немесе наразылық білдірілген
сотталушыларға қатысты ғана тексереді.
Егер істі қараған кезде заңсыз үкімнің қабылдануына алып келген
сотталушылардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуы белгілі болса, сот
заңда көрсетілген ережелерді сақтай отырып, үкімді, сондай-ақ шағым
берілмеген, наразылық білдірілмеген бөлігінде де және шағым бермеген,
наразылық білдірмеген адамдарға қатысты да жоюға немесе өзгертуге құқылы.
Сондықтан, апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық шағымдар мен
наразылықтар бойынша істің нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық заңды
қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңы нормаларының сақталуын, істе бар және қосымша табыс етілген
материалдар бойынша бірінші сатыдағы сот үкімінің немесе қаулысының
заңдылығы мен негізділігін толық көлемінде тексереді.
Апелляциялық өндірістің түсінігін толық ашу үшін кейбір ғалымдардың
берген анықтамаларына тоқталайық.
Ұ. Нұрмашевтің айтуы бойынша, апелляциялық саты (екінші) сотындағы
өндіріс – бұл бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен
қаулыларының, өзге де сот шешімдерінің заңдылығы, негізділігі мен
әділеттілігі жөніндегі сотталушыдан, жәбірленушіден, олардың
қорғаушыларынан түскен арыздарды, сондай-ақ айып тағушының наразылығын
екінші сатыдағы сот тексеретін қылмыстық сот өндірісінің дербес сатысы [6,
254 б.].
К.Ф. Гуценко: Апелляциялық өндіріс – заңды күшіне енбеген сот
шешімдеріне (үкімдеріне, қаулыларына) шағым жасау мен наразылық білдіруге
байланысты қылмыстық істер бойынша екінші сатыдағы соттың жүзеге асыратын
заңмен реттелген қызметі [5, 394 б.].
М.С. Строгович: Қылмыстық істерді апелляциялық тәртібімен қарау –
төменгі соттардың қызметіне жоғарғы сатыдағы соттардың қадағалауды жүзеге
асырудың бір нысаны, әдісі [7, 362 б.].
Апелляциялық өндірістің мәні мынада:
−сот шешімдеріне шағым беру мен наразылық келтірудің еркіндігінде;
−үкімнің заңдылығы мен негізділігін міндетті тексеруде;
−іс материалдарын тексеруде;
−қосымша дәлелдемелерді қарастыру мүмкіндігінде;
−сотталушының жазалу мерзімінің ұзартылуына немесе неғұрлым ауыр
қылмыс жөніндегі заңды қолдануға жол бермеуде.
Апелляциялық өндіріс аса маңызды мәселелерді шешуіне байланысты оның
маңыздылығы келесімен анықталады:
−үкімнің заңды және негізді болуына ықпал етеді, себебі екінші
сатыдағы сотқа азаматтардың, сот шешімдеріне шағым жасау мен наразылық
білдіру мүмкіндігі, соттың, прокурордың, алдын ала тергеу жүргізген
органның істі тергеу кезінде заң бұзушылықтарға жол бермеуіне түрткі
болады;
−заңсыз және негізсіз үкімдердің (қаулылардың, шешімдердің)
атқарылуына тосқауыл қояды;
−жоғары тұрған соттың төменгі соттың қызметіне қадағалаудың болуына
ықпал етеді. Апелляциялық тәртіппен істерді қарау кезінде, соттар іс
бойынша орын алған қателіктерді, заң бұзушылықтарды анықтап, оларды жою
жөнінде нұсқау береді; заң нормалары мен талаптары сақталмай берілетін
апелляциялық шағымдардан дәлелді түрде бас тартады;
−сотталушы, ақталушы, олардың қорғаушылары мен заңды өкілдері,
жәбірленуші және оның өкілі, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе
олардың өкілдері өз құқықтары мен заңды мүдделеріне қайшы келетін сот
шешімдеріне, апелляциялық тәртіппен шағым жасап және наразылық келтіруге
құқылы. Ал екінші сатыдағы сот бұл шағымдарды, наразылықтарды қарастыра
отырып, құқық бұзушылықтарды анықтап, олардың жойылуына және болашақта
қайталанбауына байланысты барлық шараны қолдануы тиіс. Аталған өндіріс –
тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерінің қылмыстық – процессуалдық
кепілдігі болып табылады.
−апелляциялық өндіріс - соттардың қызметінің заңдылығын және осы
негізде тергеу жүргізетін органның заңдылықты сақтауына ықпал ететін,
қадағалаудың процессуалдық нысаны [5, 395 б.].
Алайда, барлық авторлар мұндай пікірмен келіспейді. Мысалы,
Л.Берсугурованың айтуы бойынша: Апелляциялық сот – істі мәні бойынша
қарайды және іс бойынша жаңа шешім қабылдай алады. Бұл бірінші сатыдағы сот
мәртебесінің төмендеуі болып табылады [9, 71 б.].
Бұл пікірмен келісуге болмайды, себебі ең алдымен апелляциялық өндiрiс
Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң 31-бабында
бекiтiлген iс жүргiзу әрекеттерi және шешiмдерiне еркiн шағымдану жөнiндегi
құқықтарды iске асырудың процессуалдық формаларының бiрi болып табылады [4,
1 б.].
Осылайша, қылмыстық процесте істі апелляциялық сатыда қарастырудың
маңызы:
1) Төменгі тұрған соттардың үкімдері мен қаулыларына жоғары тұрған
соттардың бақылау жасауы;
2) Жоғары тұрған соттардың жіберген қатесін жоғары сатыда өзгерте алу
мүмкіндігі;
3) Тараптар жоғары тұрған соттардың барлық үкімдеріне шағымдана алады;
4) Тараптардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуының кепілдігі;
айыпталушы үшін – қорғану құқығына кепілдігі болып табылады.
Апелляциялық өндірістің міндеттеріне келер болсақ, ең басты міндеттері
ол Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңында баяндалған. Яғни
қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу, оларды
жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот
талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады.
Апелляциялық өндірісті сипаттайтын белгілер:
−соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулылары қаралады;
−апелляциялық өндіріс жоғары тұрған сотпен қаралады;
−апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыдағы сот шешімін толық немесе
бір бөлігіне өзгертеді;
−апелляциялық сатыда шығарылған шешім дереу күшіне енеді.
Апелляция – мемлекет және тараптар үшін арзан емес өндіріс болып
табылады, сондай-ақ бірінші сатыдағы соттың қызметіне күмән келтіреді.
Алайда, оған қарамастан апелляциялық өндіріс азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерінің сақталуының кепілдігі болып табылады.
Апелляцияның мақсаты болып сот үкімінің немесе қаулысының заңдылығы
мен негізділігін тексеру табылады.
Апелляциялық өндірістің міндеттеріне келер болсақ, әрине ең бастысы
азаматтардың Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген
құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау болып табылады.
Сонымен қатар:
1) Заңдылық қағидасына сәйкес, сот, прокурор, тергеуші, анықтау органы
және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде Қазақстан
Республикасы Конституциясының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
талаптарын дәл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік
құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Бұл міндет апелляциялық өндіріс
үшін өте маңызды. Себебі, апелляциялық саты заңсыз үкімдер мен шешімдерді
қайта қарау арқылы әділетті шешім қабылдайды. Сонымен қатар, бірінші
сатыдағы соттың істі қарау кезінде қылмыстық заңды дұрыс қолданбау немесе
едәуір бұзу – апелляциялық тәптіппен үкімнің күшін жоюға немесе өзгертуге
негіз болып табылады.
2) Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы бойынша,
Қазақстан Республикасында қылмыстық істер бойынша сот әділдігін тек соттар
ғана жүзеге асырады.ҚР ҚІЖК-нің 397-бабы бойынша, аудандық және оларға
теңестірілген соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне апелляциялық
шағымдарды, наразылықтарды облыстық және соларға теңестірілген соттардың
қылмыстық істер жөніндегі алқасы қарайды. Облыстық және оларға
теңестірілген соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне апелляциялық
шағымдарды, наразылықтарды Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық
істер жөніндегі алқасы қарайды.
3) Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау принципіне сәйкес, қылмыстық процесті жүргізуші
орган қылмыстық процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға, оларды жүзеге асыру үщін жағдай жасауға, процеске қатысушылардың
заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға міндетті.
Апелляциялық өндірістің басты мақсаты – бірінші сатыдағы соттың заңды
күшіне енбеген үкімдері мен шешімдерін қайта қарау. Мұнда бірінші сатыдағы
соттың шешіміне мен үкіміне шағым жасау немесе наразылық білдірудің өзі,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірілді деуге
болады. Себебі, апелляциялық сатыдағы сотқа бірінші сатыдағы соттың үкімін
өзгертуге немесе оның күшін жоюға заңмен бекітілген негіздер бар. Олар:
1)сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместілігі;
2)үкімде көрсетілген сот тұжырымдамаcының сәйкессіздігі;
3)қылмыстық-іс жүргізу заңның бұзылуы;
4)қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы;
5)сотталушының жеке тұлғасы мен қылмыстың ауырлығына жазаның
сәйкессіздігі.
Осы аталған негіздердің мақсаты азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, оларды бұзуға жол бермеу, ал бұзылған жағдайда оларды
дереу қалпына келтіру болып табылады.
4)Кінәсіздік презумциясы бойынша, әр адам оның қылмыс жасағандығы үшін
кінәлілігі заңда көзделген тәртіппен дәлелденгенге және соттың заңды күшіне
енген үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады.
Ешкім де өз кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі маңызды
қағидаларының бірі.
5) Сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы
негізінде жүзеге асыру қағидасы бойынша, қылмыстық сот ісін жүргізу айыптау
және қорғау тараптарының бәсекелестігі мен тең құқықтылығы принципі
негізінде жүзеге асырылады. Сот объективтілікті және бейтараптылықты сақтай
отырып, тараптардың сот ісін жүргізу міндеттерін орындауы және өздеріне
берілген құқықтарын жүзеге асыруы үшін қажетті жағдай туғызады.
Сот тараптарға бірінші және апелляциялық сатылар бойынша істі қарауға
қатысу құқығын қамтамасыз етеді, айыпталушы және оның қорғаушысы істі қарау
кезінде, қадағалау тәртібімен, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
жіберіледі. Сот әрбір қылмыстық істі қараған кезде айыптау тарабының
мемлекеттік не жеке айыптаушысы болуға тиіс. Сот істі қарағанда тараптардың
қатысуы міндетті болатын басқа да жағдайлар заңмен айқындалады.
6) Істің мән-жайы жан-жақты, толық және объективті зерттеу қағидасына
сәйкес, сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы істі дұрыс шешуге қажетті және
жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеу үшін заңда
көзделген барлық шараларды қолдануға міндетті.
Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі - соттардың істі
дұрыс шешуге қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және
объективті зерттеу үшін заңда көзделген барлық шараларды қолдануды
көздейтін, ҚР ҚІЖК-нің 24-бабының талаптары бұзылуының салдары. Бұл
дегеніміз, жоғарыда аталған қағиданың сақталмауы бірінші сатыдағы соттың
заңды күшіне енбеген үкімдері мен шешімдерін өзгертуге немесе күшін жоюға
негіз болып табылады.
7) Жариялық қағидасына сәйкес, қылмыстық істерді талқылау барлық
соттар мен сот сатыларында ашық жүргізіледі. Сот талқылауының жариялылығын
шектеуге ол мемлекеттік құпияны қорғау мүдделеріне қайшы келгенде ғана
беріледеі.
Апелляциялық тәртіппен сот үкімінің күшін жоюға немесе өзгертуге бір
негіз ретінде қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы табылады. Яғни заңмен
көзделген осы принциптің сақталмауы немесе бұзылуы үкімнің күшін жоюға
немесе өзгертуге алып келеді.
8) Іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы қағидасы
бойынша, сот пен қылмыстық ізге түсу органының әрекеттері мен шешімдеріне
заңда белгіленген тәртіппен шағым жасауға болады. Әрбір сотталған адамның
заңда белгіленген тәртіппен үкімді жоғары тұрған сотқа қайта қаратуға,
сондай-ақ кешірім жасау немесе жазаны жеңілдету туралы сұратуға құқығы бар
[7, 7-12 бб.].
Енді істі апелляциялық сатыда қараудың мерзімдері мен жалпы тәртібін
қарастырайық. Жалпы шағымдар, наразылықтар үкім қабылдаған сот арқылы
беріледі.
ҚР ҚІЖК-нің 399, 400, 406-баптарына сәйкес, бірінші сатыдағы соттың
үкіміне шағымдар, нарзылықтар апелляциялық тәртіпте үкім жарияланған күннен
бастап он бес (15) тәулік ішінде берілуі мүмкін, ал қамауда отырған
сотталған адам оны өзіне үкім көшірмесі табыс етілген күннен бастап нақ
сондай мерзімде бере алады. Үкімге шағым жасау үшін белгіленген мерзім
ішінде іс соттан талап етіле алмайды. Мерзім өткеннен кейін берілген шағым,
қарсылық қараусыз қалдырылады.
Шағым беруге, нарзылық білдіруге арналған мерзім дәлелді себептермен
өтіп кеткен жағдайда шағым беруге, наразылық білдіруге құқығы бар адамдар
үкімді қабылдаған сотқа өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіру туралы өтініш
жасай алады. Мерзімді қалпына келтіру туралы өтінішті істі сот талқылауы
кезінде төрағалық етуші судья, ал ол ұзақ уақыт бойы болмаған кезде осы
соттың басқа судьясы сот мәжілісінде қарайды, ол өтінішті қозғаған адамды
түсінік беру үшін шақыртуға құқылы. Өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіруден
бас тарту туралы судьяның қаулысына жоғары тұрған сотқа шағым берілуі,
наразылық білдірілуі мүмкін.
ҚР ҚІЖК-нің 406-бабына сәйкес, іс апелляциялық тәртіппен ол келіп түскен
күннен бастап бір (1) айдан кешіктірілмей қаралуға тиіс. Дәлелді себептер
болған жағдайда бұл мерзім іс жүргізіп жатқан апелляциялық сатыдағы соттың
қаулысы бойынша бір айға ұзартылуы мүмкін. Қажет болған жағдайда істі
апелляциялық сатыда қарау мерзімін одан әрі ұзарту қылмыстық істер
жөніндегі тиісті сот алқасы төрағасының немесе тиісті сот төрағасының
қаулысымен жүзеге асырылуы мүмкін.
Үкімді қабылдаған сот шағым беру немесе наразылық білдіру туралы
сотталушыны немесе ақталушыны, қорғаушыны, айыпталушыны, жәбірленушіні және
оның өкілін, сондай-ақ егер шағым, наразылық олардың мүдделерін қозғайтын
болса, азаматтық талапкерді, азаматтық жауапкерді немесе олардың өкілдерін
хабардар етеді. Шағымның, наразылықтың көшірмесі аталған адамдарға беру
мерзімі көрсетіле отырып, оларға жазбаша түрде қарсылық білдіру мүмкіндігі
түсіндіріліп жіберіледі.
Тараптар шағым, наразылық негіздерін не басқа тараптың, шағымына,
наразылығына, қарсы жазылған қарсылық негіздерін растау үшін сотқа жаңа
материалдар табыс етуге немесе, егер іс апелляциялық тәртіпте қаралатын
болса, өздері атаған куәгерлер мен сарапшыларды сотқа шақыру туралы өтініш
жасауға құқылы.
Iстi апелляциялық сатыда қарау сәтiнде он сегiз жасқа толған кәмелетке
толмаған сотталған адамның немесе жәбiрленушiнiң заңды өкiлдерiнiң өздерi
iске қатысқан кезеңде берген шағымдары заңды өкiлдердiң функцияларының
аяқталғанына қарамастан апелляциялық тәртiппен қарауға жатады.
Үкiм шығарылғанға дейiн процеске қатысушылар болып танылмаған және
осыған байланысты өздерiнiң процеске қатысушылар құқығын пайдалануға
мүмкiндiгi болмаған, бiрақ кейiннен заңмен белгiленген тәртiппен процеске
қатысушы болып танылған тұлғалар апелляциялық шағым беру үшiн мерзiмдi
қалпына келтiру жөнiнде мәселе қоюға құқылы. Мұндай жағдайларда процестiң
жаңа қатысушысына iс материалдарымен танысып, өз құқықтарын iске асыруға
мүмкiндiк беру үшiн апелляциялық сатыдағы сот iстi бiрiншi сатыдағы сотқа
қайтаруға тиiс.
Апелляциялық сатыдағы сот iстi өз өндiрiсiне қабылдай отырып,
тараптардың сот отырысы хаттамасының әзiрленгенi жөнiнде тиiсiнше
хабарланғаны туралы және олармен танысулары үшiн шынайы мүмкiндiк жасалғаны
және хаттама жөнiнде түскен ескертпелердiң қаралғаны туралы; процеске
қатысушылардың түскен шағым мен наразылық туралы хабарланғаны және осы
құжаттармен, сондай-ақ қоса берiлген қосымша материалдармен танысуына
мүмкiндiк берiлгенi туралы мәлiметтердiң iсте болуын тексеруге тиiс [4, 2-3
бб.].
ҚР ҚІЖК-нің 402-бабы бойынша, шағым беру және наразылық білдіру үкімнің
орындалуын тоқтата тұрады. Бірінші сатыдағы сот үкімге (қаулыға) шағымдану,
наразылық келтіру үшін белгіленген мерзім біткеннен кейін бір (1) тәуліктен
кешіктірмей, жоғарыда аталған талаптарды орындайды, содан кейін істі келіп
түскен шағымдармен, наразылықпен және оларға қарсылықтармен қоса
апелляциялық сатыға жібереді және процеске қатысушыларға істің апелляциялық
сатыда қаралатын уақыты мен орнын хабарлайды.
Үкімге шағымданған, наразылық білдірген адам өзінің шағымын, наразылығын
апелляциялық сатыларда сот отырысы басталғанға дейін қайтарып алуға құқылы.
Прокурордың наразылығын жоғары тұрған прокурор да кері қайтарып алуы
мүмкін.
Үкімге шағымданған, наразылық білдірген адам сот отырысы басталғанға
дейін өзінің шағымын, наразылығын өзгертуге не жаңа дәлелдермен толықтыруға
құқылы. Бұл ретте прокурордың қосымша наразылығында немесе оның наразылықты
өзгерту туралы мәлімдемесінде, сол сияқты жәбірленушінің, жеке айыптаушының
немесе олардың өкілдерінің үкімге шағымдану және наразылық білдіру мерзімі
өткеннен соң берілген қосымша шағымында, егер мұндай талап бастапқы
наразылықта немесе шағымда болмаса, сотталушының жағдайын нашарлату туралы
мәселе қойылмауға тиіс.
Апелляциялық шағымда, наразылықта келесідей мәліметтер болуы тиіс:
1)шағым, наразылық жолданып отырған соттың атауы;
2)іс жүргізілгендегі жағдайы, тұрғылықты жері немесе жүрген жері
көрсетіле отырып, шағым жасаған немесе наразылық келтірген адам туралы
деректер;
3)шағым жасалып, наразылық келтіріліп отырған үкім немесе қаулы және осы
шешімді шығарған соттың атауы;
4)үкімге, қаулыға толық немесе оның бір бөлігіне шағым жасалып,
наразылық келтіріліп отырғанын көрсету;
5)шағым, наразылық келтірген адамның пікірінше сот үкімінің, қаулысының
дұрыс еместігі неде екендігі жөніндегі дәлелдері және оның өтінішінің мәні;
6)арыз беруші өз талаптарына негіз ететін, соның ішінде бірінші сатыдағы
сот зерттемеген дәлелдемелер;
7)шағымға, наразылыққа қоса тіркеліп отырған материалдардың тізбесі;
8)шағым, наразылық келтірілген күн және шағым, наразылық келтірген
адамның қол.
Жасалған шағым, келтірілген наразылық осы тараптарға сәйкес келмеген
жағдайда, олар берілген деп есептеледі, бірақ аяғына дейін рәсімдеу үшін
мерзімі көрсетіліп қайтарылады. Егер қайта жасалғаннан кейін апелляциялық
шағым, наразылық аталған мерзім ішінде сотқа табыс етілмесе, олар
берілмеген болып есептеледі.
Жоғарыда аталғанның барлығы апелляциялық тәртіппен шағым, наразылық беру
кезінде сақталуы міндетті болып табылатын талаптар. Яғни, осы талаптарды
сақтамау, апелляциялық сатыдағы соттың жасалған шағым немесе берілген
наразылықты қарамаудың бірден бір себебі болып табылады.
Бірінші сатыдағы сот апелляциялық шағымдар жасау мен наразылық білдіруге
арналған мерзім біткен соң және жоғарыда аталған талаптар орындалғаннан
кейін істі қараудың жоғары тұрған соттың келісімімен белгіленетін уақыты
мен орнын көрсете отырып, істі тиісті апелляциялық сатыға жібереді.
Бірінші сатыдағы сот істің қаралатын уақыты мен орны туралы тараптарға
хабарлайды. Қамауда отырған сотталған адамды сот отырысына шақыру туралы
мәселені апелляциялық сатыдағы сот шешеді. Қамауда отырған сотталған
адамнан оның жағдайын нашарлатуға бағытталған шағымды немесе прокурордың
наразылығын қарау кезінде апелляциялық сатыдағы сотқа қатысу туралы өтініш
түскен кезде, бірінші сатыдағы сот істі сотталғанның тікелей қатысуымен не
ғылыми – техникалық құралдарды қолдана отырып қарау туралы қаулы шығарып,
оны орындау үшін тиісті органдарға жібереді.
Тиiсiнше хабарланған процеске қатысушылардың апелляциялық сатыдағы сотқа
келмеуi iстiң қаралуына кедергi болмайды. Қатысуы мiндеттi болып табылатын
прокурор келмеген жағдайда iстi апелляциялық сатыда қарау оның қатысуын
қамтамасыз ету үшiн қажеттi уақытқа дейiн кейiнге қалдырылады.
Iстi қарау дәлелдi себептермен кейiнге қалдырылған және осыған
байланысты оны қарау мерзiмi ұзартылған, сондай-ақ заң талап еткен
шарттардың сақталмауына байланысты ол қараудан алынып тасталған жағдайда
апелляциялық сатының соты қаулы шығарып, процеске қатысушыларды осы туралы
хабардар етуге тиiс [4, 3 б.].
Сотталған адамды сот отырысына шақыру туралы қаулы шығарылады.
Апелляциялық сатыдағы соттың сотталған адамды сот отырысына шақыру
жөнiндегi өтiнiштi қанағаттандырудан бас тарту туралы шешiмi iстi қараудың
нәтижелерi бойынша шығарылған сот қаулысында көрсетiлуге тиiс.
Апелляциялық сатыдағы сот отырысында iстi қарауға қатысқан прокурор
қолдамаған және белгiленген тәртiппен керi қайтарылып алынбаған,
прокурордың сотталған адамның жағдайын ауырлату туралы мәселе қойған
наразылығында келтiрiлген дәлелдер үкiмдi (қаулыны) жою немесе өзгерту
жөнiнде шешiм қабылдау үшiн негiз болып табылмайды.
Сотталған адамның жағдайын ауырлату туралы дәлел келтiрiлмеген
прокурор наразылығы жалпы тәртiппен қарауға жатады.
Сотталған адамның жағдайын нашарлату туралы мәселе қойылатын,
жәбірленушінің (азаматтық талапкердің) апелляциялық шағымы, прокурордың
наразылығы бойынша іс қаралып жатқан не іс бойынша сотқа дейін іс жүргізу
және бірінші сатыда істі қарау айыпталушының қатысуынсыз жүзеге асырылған
жағдайларда қорғаушының апелляциялық сатыда қатысуы міндетті. Өзге
жағдайларда қорғаушының апелляциялық сатыға қатысуы ҚР ҚІЖК-нің 71-бабында
көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.
Үкімге апелляциялық тәртіппен шағым жасау және наразылық келтіруге
құқылы тұлғалардың келесідей құқықтары бар:
-сол тұлғаның мүддесіне қатысты берілген шағым немесе келтірілген
наразылық туралы білуге; ал сотталушы, ақталушы – кез келген жағдайда.
-апелляциялық шағым жасалған немесе наразылық келтірілген іспен толық
танысуға;
-апелляциялық шағымның, наразылықтың белгілі бір бөлігіне қарсылық
білдіруге; қосымша апелляциялық шағымға, наразылыққа жазбаша түрде қарсылық
енгізуге;
-үкімді шығарған соттан, апелляциялық тәртіппен шағымдану, наразылық
келтіру мерзімін дәлелді себептермен өткізіп алған жағдайда, оны қалпына
келтіру туралы өтініш жасауға және бұл мерзімді қалпына келтіруден бас
тарту туралы судьяның қаулысына жоғары тұрған сотқа шағым беруге немесе
наразылық білдіруге;
- екінші сатыдағы сотқа қосымша материалдарды табыс етуге және олардың
қаралуы жөнінде сотқа өтініш білдіруге құқылы.
Апелляциялық сатыда істі қарау тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 409-бабында
белгіленген.
Төрағалық етуші сот отырысын ашады, қандай іс және кімнің апелляциялық
шағымы немесе наразылығы бойынша қаралып жатқанын хабарлайды. Содан кейін
төрағалық етуші сот құрамын, іс бойынша тараптар болып табылатын, қатысып
отырған адамдардың фамилиясын, сондай-ақ аудармашылардың фамилиясын
хабарлайды. Төрағалық етуші отырысқа қатысушы адамдарға олардың
апелляциялық сатыда істі қараған кездегі іс жүргізу құқықтарын түсіндіреді.
Төрағалық етуші тараптардан олардың бас тартуы мен өтінімдерінің бар –
жоғын сұрайды, ал егер олар мәлімделсе, олар бойынша процеске
қатысушылардың пікірін анықтайды, содан кейін сот оларды қараудың
нәтижелері бойынша қаулы шығарады.
Істі қарау іске қатысушылардың апелляциялық шағымдарының,
наразылықтарының себептері мен дәлелдерін білдіретін пікірлерін, оларға
білдірілген қарсылықтарды ескере отырып олардың сөз сөйлеу ретін анықтаудан
басталады. Егер айыптаушы тараптың шағымында, наразылығында сотталған
адамның жағдайын нашарлату туралы мәселе қойылса, қорғаушы тарап айыптаушы
тараптың сөзі тыңдалғаннан кейін сөйлейді.
Апелляциялық шағымдарда немесе наразылықта келтірілген дәлелдерді растау
немесе теріске шығару үшін сөз сөйлеушілер істі қарау басталғанға дейін
апелляциялық сатыға қосымша материалдар беруге құқылы. Қосымша
материалдарды тексеру іс - әрекеттерін жүргізу жолымен алуға болмайды.
Сотқа қосымша материалдар берген адам олардың қандай жолмен алынғанын және
оларды табыс ету қажеттігі неге байланысты туындағанын көрсетуге міндетті.
Қосымша материалдардың қабылданғаны немесе қабылданбағаны туралы сот қаулы
шығарады. Істің дұрыс шешілуі үшін маңызы бар қосымша тапсырылған
материалдар, егер олардағы мәліметтер бірінші сатыдағы соттың қосымша
тексеруі мен бағалауын керек етпесе, үкімді, қаулыны өзгертуге негіз болуы
мүмкін. Өзге жағдайларда қосымша материалдар сот үкімінің, қаулысының күшін
жойып, істі бірінші саты бойынша жаңадан қарауға жіберуге негіз бола алады.
ҚР ҚІЖК айыпталушыға немесе ақталушыға және олардың қорғаушыларына,
прокурордан кейін қосымша материалдарды табыс етулеріне рұқсат етеді.
Мұндай тәртіп көбіне айыпталушының қорғану құқығына кепілдік береді.
Сотталушының соңғы сөзін тыңдап, сот үкім шығару үшін кеңесу бөлмесіне
кетеді, ол туралы төрағалық етуші сот отырысы залындағы қатысушыларға
хабарлайды. Үкімнің жарияланатын уақыты процеске қатысушыларға судья кеңесу
бөлмесіне кетер алдында хабарлануы мүмкін. Апелляциялық сатыда сот
отырысының хаттамасы жүргізілмейді. Онда жүргізілген барлық әрекеттер
апелляциялық анықтамада тіркеледі.
Апелляциялық шағыммен немесе наразылықпен түскен істі қарау кезінде сот
тараптардың өтініш жасауы бойынша немесе өз бастамасымен:
1) сот – психиатриялық сараптама тағайындауға;
2) егер істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша жүргізу
мүмкін болса, өзге де сараптама тағайындауға;
3) сотталғанның, жәбірленушінің және іске қатысушы басқа да адамдардың
денсаулық жағдайына, отбасы жағдайына және бұрынғы соттылығы туралы
деректерге байланысты құжаттарды талап етіп алуға құқылы [16, 147 б.].
Сот отырысының хаттамасында ашылмаған жайлар болған және куәлардің
(жәбірленушілердің) әртүрлі түсінуге мүмкіндік беретін айғақтары баяндалған
жағдайда, сот өз бастамасымен немесе тараптардың өтініш жасауы бойынша ол
адамдардан жауап алуға құқылы.
Істі апелляциялық тәртіппен қараудың нәтижесінде сот өз қаулысымен
апелляциялық шағымдарды, наразылықты қарау кезінде зерттелген қосымша
материалдармен бірге бірінші сатыдағы сот зерттеген дәлелдемелерге
негізделген мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1)үкімді, қаулыны өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты
қанағаттандырусыз қалдырады;
2)үкімнің күшін жойып, істі қысқартады;
3)үкімді (қаулыны) өзгертеді;
4)үкімнің (қаулының) күшін жойып, істі бірінші сатыдағы сотқа соттың
жаңадан қарауына жібереді;
5)үкімнің (қаулының) күшін жойып, істі заңда көзделген негіздер
бойынша қосымша тергеуге жібереді.
Сонымен, жоғарыдағы айтылғандарды саралай отырып, апелляциялық
өндіріске келесідей анықтама беруге болады:
Апелляциялық өндіріс – бұл бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне
енбеген үкімдері мен қаулыларының, өзге де шешімдерінің заңдылығы мен
негізділігін, істің нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық заңды
қолданудың дұрыстығын, іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексеретін қылмыстық сот өндірісінің
дербес сатысы.
1.2 Заңды күшіне енбеген сот үкімдерін қайта қарау институтының пайда
болуы мен дамуы
Қазақстандағы сот өндірісі өзге ұлтық құрылымдар тәрізді, жергілікті
әдет-ғұрып құқығынан бастау алды. Қоғамның және ондағы иституттардың
дамуына орай, қазақтардың әдет – ғұрып құқығы дамып, жетіле бастады.
Қазақстанның Ресей империясына қосылу сәтінен бастап, Қазақстанның
аумағында өндірістің екі түрі: дауларды дәстүрлі рәсімнен тұратын әдет –
ғұрып құқығымен шешу және Қазақстанда тұратын орыс тұрғындардың
мүдделеріне қатысты істерді шешетін сот өндірісі әрекет етті. Екінші
категориядағы істер тек орыс тілінде және ресейлік заңнамаға сәйкес
жүргізілді. 1917 жылы 25 қазаңда Петроград (бұрыңғы Ленинград, қазіргі
Санкт-Петербург) қаласында жұмысшылар мен әскери депутаттар кеңесінің ІІ
Бүкілресейлік съезінде бүкіл билік Әскери – революциялық комитет, яғни
жоғарыдағы кеңес органының қолына көшті. Кеңестік биліктің революциямен
бекітілген органдары Қазақстандағы бар соттарды жойып, жаңа түрін құра
бастады. Қазақстандағы сот жүйесінің құрылуы және дамуы, заңнаманың жетілуі
мен мемлекеттің мәртебесінің қалыптасуына тікелей ықпал еткен бірнеше
этаптардан тұрды.
Кеңестік заманда Қазақстанның мемлекеттік мәртебесінің қалыптасуына
байланысты екі этапты айта кету керек: 1) Қазақстанның автономды республика
мәртебесімен РСФСР құрамында (1920-1936) және 2) Қазақстан одақтық
республика ретінде СССР құрамында (1936-1991) болуы [10, 3 б.].
1991 жылы 25 қазаңда КСРО-ның құлдырауына байланысты Қазақстан
Республикасы құрылды [11, 622 б.].
Сот өндірісінің заңнамалық негізінің қалыптасуына байланысты,
Қазақстанның кеңестік кезеңіндегі соттардың дамуын келесідей екі этапқа
бөлуге болады: 1) қазақтардың әдет – ғұрып құқықтары негізіндегі сот
өндірісі (1917-1923 ж.ж. қазаң); 2) 1923 жылғы РСФСР-дың ҚІЖК-нің, 1924
жылғы Кеңестік ССР және одақтық республиканың сот құрылымы мен сот
өндірісі, 1926 жылғы РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі туралы Ережесі,
Кеңестік ССР және одақтық республиканың Қылмыстық заңнамасы, 1959 жылғы
Қазақ ССР-дың ҚІЖК-дегі сот өндірісі және 1997 жылғы Қазақстан
Республикасының ҚІЖК-дегі сот өндірісі негізінде құрылған сот құрылымы
және сот өндірісі (1923-1959 жж.).
Қазақстандағы сот құрылымы мен сот өндірісі аталған мәртебеге сай болды.
Жоғарыда көрсетілген ережелерге сәйкес, Қазақстанның сот өндірісі мен
сот құрылымының пайда болу және даму тарихын келесідей этаптарға бөлуге
болады: 1) қазақтардың әдет – ғұрып құқықтары негізіндегі сот өндірісі; 2)
Қазақстанның Ресей империясына қосылғаннан кейінгі сот жүйесінің жалпы
сипаттамасы; 3) кеңестік кезеңдегі сот ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz