Адам мен саясат жөніндегі қазақ ойшылдарының топшылаулары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Негізгі бөлім.
1. Адам мен саясат жөніндегі қазақ ойшылдарының топшылаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1.1 XIX ғасырдың II жартысындағы патша өкіметінің Қазақ жерінде жүргізген саяси.әкімшілік өзгерісі. Қазақ зиялыларының көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 XX ғасырдың басындағы қазақ зиялылардың қоғамдық шығармашылық ойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2. XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі қоғамдық ой ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 XX ғасырдың басындағы саяси.шығармашылық зиялыларының қудалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның территориясы түгелдей Ресейдің құрамына қосылып бітті. 1864 жылы Шымкент, Әулиета, Түркістан қалаларын орыс әскерлерінің басып алуымен Ұлы жүздің жерінің Ресейге қосылуы аяқталды. XIX ғасырдың 60-жылдары Ресейде де мемлекеттік құрылыс пен құқық саласында ауқымды реформалар жүргізілді. Ол реформалардың негізінде қарыштап дами түскен жаңа капиталистік қатынастар жатты. Қазақстанның Ресейге қосылуын заңды түрде бекіту және отар аймақты одан әрі игеру мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстанды әкімшілік басқару жүйесінде ірі реформалар жасалды. Реформаның мақсаты отарға айналған қазақ даласының байлығын тереңірек тонау үшін ыңғайлы әкімшілік және құқықтық негіз қалау болды. XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанның Ресейге қосыла бастағанына 1.5 ғасыр болған еді. Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп есептеді. Отаршылықтың өрескел көріністері қазақ халқының атын дұрыс атамай оны "қырғыз" немесе "қырғыз-қайсақ" деп кемсітіп атауында және бұл атаулардың ресми қолданысқа кіруінен көрінді. Қазақтар өздерін ресми құжаттарда "қазақ" деп жаза алмай "қырғыз" деп көрсетті. Немесе қазақтарды "түземдіктер", "шет аймақтықтар" деп кемістті. Патша үкіметі Қазақстан деген саяси-географиялық ұғымды қолдануға да тиым салды. Қазақстанды түрлі атаулармен "Орынбор өлкесі", "Сібір өлкесі", "Дала" кейінірек "Түркістан өлкесі" деген бөлек атаулармен атады. Бұл атаулар Қазақстан деген біртұтас саяси-географиялық ұғымды біржола санадан өшіруге бағыталған еді.
1868 жылғы "Уақытша ереже" бойынша қазақтардың жері Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұл ереже 1891 жылғы "Уақытша ережеде" де қайталанды. Осы ережелер бойынша патша өкіметі қазақтардың жері өзіне қоғамдық түрде пайдалуына беріледі деп мырзалық көрсеткен болды. Осы ережелер негізінде қазақтардың жері жаппай тартып алынып, келімсек мұжықтарға таратылды. 1917 жылдың қарсаңында 47 млн. Десятина қазақтың шұрайлы жерлері тартып алынып, оларға мыңдаған орыс поселкелері орналасты. Қазақстанға осы кезеңде 1.5 млн-нан аса орыс, украин және беларус келімсектері көшіп келді. Қазақстанның топонимикасы түгелге жуық орыстанып, ұлттық құрамы үлкен өзгеріске ұшырады.
1867-1868 жылдардағы реформалардан соң қазақ өкілдері губернаторлық, облыстық, уездік дәрежеде басшылық түгілі қатардағы шенеуніктікке де жіберілмеді.Оларда тек орыстар отырды. Қазақтың қол жеткен билігі болыстық болды. Онда да болыстыққа жету үшін қазақтар орыс өкілдеріне әбден жем болатын Қазақстан патша үкіметінің таза шикізат базасына айналды. Мұндағы өнеркәсіп пен сауда, транспорт отаршылық саясатты тереңдету мақсатына қызмет етті. Қазақтар арасындағы оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісі туралы айтуға тұрмады. Патша үкіметі қазақтарды қараңғы, тұрмысы нашар тәуелді халық етіп ұстап тұруды мақсат тұтты.
Осылай қазақтар отаршылықтың ең ауыр кезеңіне аяқ басты.

1. Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история Республики Казахстан. – Алматы, 1999.

2. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в конце XIX– нач.XX вв. – Алматы, 1996

3.Сулейменов Р.Б., Басин В.Я. Казахстан в составе России XVIII – нач. XX вв. _ Алма-Ата, 1981.

4.Абдрахманова Б. История Казахстана: власть, система управления и территориальное устройство в XX веке. – Астана: Полиграфия, 1998.

5. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана в XIX веке. – Караганада, 1992.

6. Мартыненко.Н - Алашорда. Сборник документов. -Алматы, 1992.

7. Ф.Ф. Қозыбаев, Қ.С Қаражан. Қазақстан тарихы.- Алматы, 2009.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Негізгі бөлім.
1. Адам мен саясат жөніндегі қазақ ойшылдарының
топшылаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..

1.1 XIX ғасырдың II жартысындағы патша өкіметінің Қазақ жерінде
жүргізген саяси-әкімшілік өзгерісі. Қазақ зиялыларының
көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 XX ғасырдың басындағы қазақ зиялылардың қоғамдық шығармашылық
ойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .

2. XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі қоғамдық
ой ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .

2.1 XX ғасырдың басындағы саяси-шығармашылық зиялыларының
қудалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...

Адам мен саясат жөніндегі қазақ ойшылдарының топшылаулары.

1.1 XIX ғасырдың II жартысындағы патша өкіметініңҚазақ жерінде жүргізген
саяси-әкімшілік өзгерісі.
Қазақ зиялыларының көзқарасы.

XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның территориясы
түгелдей Ресейдің құрамына қосылып бітті. 1864 жылы Шымкент, Әулиета,
Түркістан қалаларын орыс әскерлерінің басып алуымен Ұлы жүздің жерінің
Ресейге қосылуы аяқталды. XIX ғасырдың 60-жылдары Ресейде де мемлекеттік
құрылыс пен құқық саласында ауқымды реформалар жүргізілді. Ол реформалардың
негізінде қарыштап дами түскен жаңа капиталистік қатынастар жатты.
Қазақстанның Ресейге қосылуын заңды түрде бекіту және отар аймақты одан әрі
игеру мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстанды әкімшілік басқару жүйесінде
ірі реформалар жасалды. Реформаның мақсаты отарға айналған қазақ даласының
байлығын тереңірек тонау үшін ыңғайлы әкімшілік және құқықтық негіз қалау
болды. XIX ғасырдың 60-жылдары Қазақстанның Ресейге қосыла бастағанына 1.5
ғасыр болған еді. Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп
есептеді. Отаршылықтың өрескел көріністері қазақ халқының атын дұрыс атамай
оны "қырғыз" немесе "қырғыз-қайсақ" деп кемсітіп атауында және бұл
атаулардың ресми қолданысқа кіруінен көрінді. Қазақтар өздерін ресми
құжаттарда "қазақ" деп жаза алмай "қырғыз" деп көрсетті. Немесе қазақтарды
"түземдіктер", "шет аймақтықтар" деп кемістті. Патша үкіметі Қазақстан
деген саяси-географиялық ұғымды қолдануға да тиым салды. Қазақстанды түрлі
атаулармен "Орынбор өлкесі", "Сібір өлкесі", "Дала" кейінірек "Түркістан
өлкесі" деген бөлек атаулармен атады. Бұл атаулар Қазақстан деген біртұтас
саяси-географиялық ұғымды біржола санадан өшіруге бағыталған еді.
1868 жылғы "Уақытша ереже" бойынша қазақтардың жері Ресей империясының
мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұл ереже 1891 жылғы "Уақытша ережеде"
де қайталанды. Осы ережелер бойынша патша өкіметі қазақтардың жері өзіне
қоғамдық түрде пайдалуына беріледі деп мырзалық көрсеткен болды. Осы
ережелер негізінде қазақтардың жері жаппай тартып алынып, келімсек
мұжықтарға таратылды. 1917 жылдың қарсаңында 47 млн. Десятина қазақтың
шұрайлы жерлері тартып алынып, оларға мыңдаған орыс поселкелері орналасты.
Қазақстанға осы кезеңде 1.5 млн-нан аса орыс, украин және беларус
келімсектері көшіп келді. Қазақстанның топонимикасы түгелге жуық орыстанып,
ұлттық құрамы үлкен өзгеріске ұшырады.
1867-1868 жылдардағы реформалардан соң қазақ өкілдері губернаторлық,
облыстық, уездік дәрежеде басшылық түгілі қатардағы шенеуніктікке де
жіберілмеді.Оларда тек орыстар отырды. Қазақтың қол жеткен билігі болыстық
болды. Онда да болыстыққа жету үшін қазақтар орыс өкілдеріне әбден жем
болатын Қазақстан патша үкіметінің таза шикізат базасына айналды. Мұндағы
өнеркәсіп пен сауда, транспорт отаршылық саясатты тереңдету мақсатына
қызмет етті. Қазақтар арасындағы оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісі туралы
айтуға тұрмады. Патша үкіметі қазақтарды қараңғы, тұрмысы нашар тәуелді
халық етіп ұстап тұруды мақсат тұтты.
Осылай қазақтар отаршылықтың ең ауыр кезеңіне аяқ басты.
Осы қиын қыстау заманда қазақ зиялы қауым өкілдері патша озбырлығына
наразылық білдіре бастады. Қазақ жеріне ақ патшаның өзінің саясатын
жүргізуі арқылы, қазақ жерін біртіндеп жаулап алуы туралы көп пікірлер
айтылады. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында саяси идеологиялар
ретінде ағартушылық кең өріс алған. Қазақтың ұлы ағартушылары Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев халықты қанаудан құтқару үшін
бай-манаптардың билігін жою немесе тым болмаса олардың саяси үстемдігін
шектеп, бұқара халықтың демократиялық құқығы мен бостандығын кеңейтпек
болды. Қазақ халқының саяси санасының дамуына XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың
басында пайда болған алғашқы интеллигенттік топ та зор ықпал етті. Олар
Ресейдің отаршыл саясатына қарсы ұлт – азаттық қозғалысын басқарып, қазақ
халқының ұлттық бірлесуін мұрат етті.
Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихында қазақтың
ғалымы, аса көрнекті демократ-зерртеушісі Ш.Ш. Уалиханов. Оның қоғамдық-
саяси, ғылыми және әдеби қызметі қазақ даласында прогресшіл идеялардың
тарауына үлкен жол ашты. 1960 жылы ғалым Соғыс министірінің шақыруымен
Петербургке келеді. Осы жерде аз уақыт болса да, өзінің дүниетанымын осы
жерде кеңейтеді. Оған Ресейдің революциялық жағдайы кезеңіндегі қоғамдық
өмірінің оқиғаларын жақсы айыра білуіне жәрдемдеседі.
Тарихқа деген қоғамдық ынта-ықыластың дамуына және интеллигенцияның
тарихи көзқарастарының қалыптасуында үлкен рөл атқарған “Современник”,
“Русское слово”, “Эпоха”, “Отечественные записки”, “Время” және басқа әдеби-
көркем, қоғамдық-саяси журналдарды Уалихановтың үзбей оқып отыруы оның
демократиялық көзқарастарының орнығуына жағдай туғызды.
Омскіге келген соң Уалиханов үкіметтің даладағы жергілікті басқаруды
қайта құру шараларына тікелей қатысты, оған бірқатар нақты ұсыныстар мен
сипаттамалар енгізді. Бұл жөніндегі негізгі пікірлері оның өкімет атына
жолдаған: “Даладағы мұсылмандық туралы”, “Көшпенді қырғыздар туралы”, “Сот
реформасы туралы жазба” деген бірқатар жазбаларында көрініс тапқан. 1864
жылдың көктемінде Ш, Уалиханов Черняевтің Оңтүстік Қазақстан аймағын
Ресейге қосылу мақсатындағы экспедициясына қатысады. Штабсротмистр шенінде
ол бас командование жанында тілмәштік қызмет атқарады. Осында қызметтік
борышын өтей жүріп, ол орыс өкімет органдарының жергілікті халықпен достық
қарым-қатынастар орнатуларына, сондай-ақ қазақтар мен қырғыздар арасындағы
жайылымдар үшін болатын даулардың әділ шешілуіне септігін тигізді.
Ш.Уалихановтың ғылыми мұрасы Қазақстан мен өзге халықтардың кең
ауқымды проблемаларын қамтиды, және солардың қай-қайсысын да шешуде оның
құдіретті ғылыми таланты айқын көрінеді.
Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы А. Құнанбаев болды. Абай
қазақ қоғамындағы жаңалық, прогресс атаулының бәрін өз бойында сақтаушы
болды. Оның пікірі бойынша әрбір адам қоршаған болмысқа деген өзінің саналы
қатынасын қалыптастыруға тиісті. Ол адамзат қоғамын ізгі ірі парасатты,
прогрессивті дамушы тұрғысынан көргісі келеді. Әрбір адам бұған өзінің шама-
шарқындағы үлесін қосуға тиіс. Сондықтан Абай барлық адамдарға: “Күніне бір
рет, немесе аптасына бір рет, тіпті ең болмағанда айына бір рет өзіңе-өзің
есеп бер, осы уақыт ішінде сен өзіңді өмірде қалай ұстадың, ізгілік пен
парасаттылыққа сәйкес келетін істер жасай алдың ба?” деген сұраққа жауап
беруге шақырады.
Патшаның отарлық саясатының және феодалдық езгінің күшейе түсуінің
салдарынан XIX ғасырдың екінші жартысында халық бұқарасының қайыршылануы,
қазақ шаруаларының кедейленуі өте тез өтіп жатты. Жұмыссыздар бұқарасының
қатарын қазақтар барған сайын көптеп толтыра бастады. Қазақ кедейлерінің
осы бөлігі жөнінде қамқорлық жасап Абай оларды жалпы еңбектің неғұрлым
прогрессивті түрі ретінде жалдама еңбекті жатсынбауға шақырды.
Абайдың демократиялық көзқарасы оның билердің қызметіне қатысын да
айқындады. Патша билердің құқықтарын шектегенімен, олардың қолында едәуір
сот билігі шоғырланды, ал қазақ шаруаларының тағдыры көбінесе соларға
байланысты болды. Көптеген мәселелер бойынша билердің шешімдері патша
әкімшілігінің мүддесін қорғады.
Халық қараңғылығын, надандығын пайдаланып, билер олардан пайда табуға
барынша тырысты. Абайдың сөзімен айтқанда, негізінен халық бұқарасын
“ақымақ қылды”.
Абай басқарушылар мен халық бұқарасы көпшілігінің мүдделері арасындағы
қарама-қайшылықтарды шешудің жолдарын табы алмады, заңнын әділдігіне
сенгенімен, ол қоғамның, заңнын және жеке адамның өзара тәуелділігін де
анықтай алмады.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ ғылыми
өмірінде Ш. Құдайбердиевтің орны бөлек болып келеді. Ол өз заманының жан-
жақты білімдар адамы болды. Ш. Құдайбердиевтің тарихқа, саясатқа көзқарасы
1911 жылы жарық көрген “Түріктердің: қырғыздардың және хандық династияның
шығу шежіресі” деген кітабында неғұрлым көрініс тапты. Кітапта Орта жүз
рулары, хандар династиясы және Азияның түркі халықтары туралы негізгі
деректер жүйеге келтірген.
Ш. Құдайбердиев ғылымның, білімнің, қоғам мен адам өміріндегі рөлін жоғары
бағалады.
Ағарту ісі мен ұлттық мектеп тарихында Ыбрай Алтынсарин терең із
қалдырды.
Ағартушылық идеяларымен жігерленген ол ауылдарды аралып, халыққа
азамматтық білім берудің мәнін түсіндірді. Осының көрінісі ретінде:
Торғайда ауылшаруашылық мектебі, қолөнер мектебі ашылды. 1888 жылы Ырғызда
қыздар училищесі ашылды. Қостанайда, Қарабұтақ поселкісінде, Ақтөбеде
мектептер жұмыс істей бастады.
Ы. Алтынсарин өзі орыс-қазақ мектептерінің оқушылары үшін екі оқу
құралын: “Қырғыз хрестоматиясын” және “Қырғыздардың орыс тілін үйретуіне
бастапқы нұсқаулары” жазды. Орыс классиктерінің аудармаларында, қазақ
тіліндегі өз шығармаларында ол демократиялық ағартушылық идеяларын
насихаттады, ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту үшін қазақ әдеби тілінің
қалыптасуы саласында жемісті еңбек етті.
Белгілі бір дәуірдің қайраткері бола отырып, Ы. Алтынсарин өзінің
дүние танымында қандай да бір қарама-қайшылықтардан, шектеушіліктен арыла
алмады. Ол “Біздің отанымызда тұратын барлық бұратана халықтарға білім
берудің түпкі мақсатым”- деп жазды. Барлық ағартушылар сияқты ол ағарту
ісінің әлеуметтік ісінің қайта құрушылық рөлін асыра бағалады.

1.2 XX ғасырдың басындағы қазақ зиялылардың қоғамдық шығармашылық ойы

Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып, күн болам!
Қараңғылықтың кегіне
Күн болмағанда кім болам!
(С.М Торайғыров)

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының саяси-мәдени
өмірінде жарық жұлдыздай көзге түскен әміршіл-әкімшіл заманның құрбаны
болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұрсынов, Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймаутов, Міржақып Дулатов сияқты алыптардың мұраларымен
қазақ халқы кейінгі кезде ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың еңбектері
мен олар туралы деректер қазір көп жариялануда. Солардың арасында 1992 жылы
“Жалын” баспасы шығарған “Бес арыс” жинағын атауға болады.
Қазақ мәдениетінің ғылымы мен халыққа білім беру тарихының тұтас
беттері А.Байтұрсыновтың есімімен тығыз байланысты. Қазақ елінің
тәуілсіздігі, қазақ халқының бақыты үшін үлкен соқпақты жолдан өтіп,
қазақтың тіл білімін дамытуға зор үлес қосты. А.Байтұрсынов революциялық
өзгерістерге дейінгі кезеңде ұлт мүддесі үшін кең ауқымды, табанды күрескер
ретінде көрінді. Қоныс аударған орыс шаруаларына құнарлы қазақ жерін
молырақ алып беру жолына түскен отаршыл биліктің түрлі қитұрқы әдісін
Байтұрсынов бастаған “Қазақ” газеті халыққа кең, әрі терең ашып көрсету
арқылы қазақ ауылдарын жедел, жаппай отырықшы тұрмысқа көшуден сақтандырды,
жеке қожалық иелерін егін және мал шаруашылығын жүргізудің, тауарлы
өндіріспен айналысудың озық үлгілерімен таныстырды, өктемшіл биліктің түрлі
саяси айласына ұлттық бірлік пен парасатты қарсы қоюға үндеді, туған жердің
байлығын өз игілігіне жарату үшін халқын өнер, білімді игеруге шақырды.
1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған
Қарқаралы петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынов болды.
Қарқаралы петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне
қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін
ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана ашуға рұқсат беру,
күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру
мәселелері көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды
үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап бақылауға
алынған А.Байтұрсынов 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің
бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды. Оған тағылған айыпта:
халық арасына іріткі салып “өзін-өзі автономиялық басқару идеясын таратты”,
“орыстар мен қазақтар арасында өшпенділік қоздыру ісімен айналысты” деп
көрсетілген.
Қазақ халқының Ақпан және Қазан төңкерістеріне қатынасын теориялық
тұрғыдан дәл тұжырымдап берген Байтұрсынов: “Қазақтарға ақпан революциясы
қаншалықты түсінікті болса, Қазан (әлеуметтік) революциясы оларға
соншалықты түсініксіз көрінді. Олар алғашқы революцияны қандай қуанышпен
қабыл алса, тура сондай үреймен екіншісін қарсы алуға мәжбүр болды. Қазақ
халқымен таныс адамдар үшін қазақтардың бұл революцияға деген мұндай
қатынасы әбден табиғи және түсінікті болатын. Алғашқы революцияны қазақтар
тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ол біріншіден, бұл революцияның оларды
патша өкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқаруында, екіншіден, олардың
өзімізді өзіміз басқарсақ деген ескі үмітін нығайта түсуінде еді”, — деп
жазды [“Жизнь национальностей”. 1919, 2 тамыз, 29(37)]. Қазан революциясына
қазақтардың үрке қарауын Байтұрсынов қазақ қоғамында капиталистік
қатынастардың жоқтығымен, соған сай таптық жіктелудің әлсіздігімен
байланыстырды. Бұл ұлттық еркіндік, осы жолда ұлттық тұтастық идеологиясын
ұстаған қайраткердің көзқарасы еді және ол сол тарихи кезеңдегі қоғамдық
шындықтан алыс емес-ті. Сондай-ақ, осы пікірді білдіру арқылы Байтұрсынов
большевиктік билік пен ұлт-азаттық қозғалыс арасындағы айырмашылықты дәл
белгілеп берген еді.
Тұтас буынның төл басы болған Байтұрсыновтың алғашқы кітабы — “Қырық
мысал” 1909 ж. жарық көрді. Ол бұл еңбегінде Ресей отаршыларының зорлық-
зомбылығын, елдің тұралаған халін жұмбақтап, тұспалдап жеткізді.
А.Байтұрсынов мысал жанрының қызықты формасы, ұғымды идеясы, арқылы
әлеуметтік сананың оянуына ықпал етті. “Қырық мысал” еңбегіне жеріне тиіп,
надандық, тәкаппарлық, күншілдік, аңқаулық, залымдық, т.б. теріс қылықтарды
әшкереледі. Әлемдік сөз өнеріндегі ортақ сюжеттердің қолданылу дәстүрі —
мысалдың жанрлық табиғатының ерекшелігі. А.Байтұрсынов “Қырық мысалда”
Эзоп, Лафонтен, Крылов, Абайдың мысалда пайдаланған дәстүрлі сюжеттерді
негізге алып, ақындық қуат күштілігімен өзгеше төл туындылар жасады. Қазақ
әдебиетінде Абайдан басталған жаңа арна — мысал жанры А.Байтұрсыновтың
“Қырық мысалымен” орнығып, ұлттық сипат алды. Оның мысалдары әлеуметтік-
қоғамдық жағдайды меңзейтін оқиғалардың, адамдар психологиясынан хабардар
ететін ғибратты тұжырымдардың молдығымен ерекшеленеді. Ақынның азаматтық
арман-мақсаты, ой-толғамдары кестеленген өлеңдері “Маса” деген атпен жеке
кітап болып жарық көрді (1911). “Масаның” негізгі идеялық қазығы —
жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге
үндеу. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты
кемшіліктерден арылуға шақырды. “Қазағым елім, Қайқайып белің, Сынуға тұр
таянып, Талауда малың, Қамауда жаның, Аш көзіңді оянып, Қанған жоқ па әлі
ұйқың, Ұйықтайтын бар не сиқың?!”, — дейді ақын. Қазақ халқы үшін ең ауыр
қасірет — отаршылық езгісі Байтұрсынов поэзиясының басты идеясына айналды.
Ел тәуелсіздігі үшін күресте ол сөз бен істің жігін айыра білуді міндет
етіп қойды. Ел намысын ойлаған ер қасиетін іздеп, зорлық-зомбылыққа
мойымауға, бостандық, еркіндік жолында күресуге қайрады. Бодандық қамытын
киген жұртының қалыптасып отырған әлеуметтік-саяси жағдай туралы өзіндік
көзқарасын қалыптастыруға ұмтылды. Халық басына төнген қатер, елдің тұманды
болашағы туралы Байтұрсынов айқын да ащы айтты: “Ұйқышыл жұртты, Түксиген
мұртты, Обыр орып, сорып тұр. Түн етіп күнін, Көрсетпей мінін, Оятқызбай
құрып тұр. Обыр болса қамқорың, Қайнағаны сол сорың!”. Қалың қазақ жұртының
алғашқы естіген төңкеріс рухындағы сөзі, қазақ оқушысына естілген елшілік
ұраны “Қырық мысал” мен “Маса” еді. 20 ғ. басындағы қазақ оқығандарының
тәуелсіздік жолындағы күрескерлері мен зиялылары осы кітаптардан демеу
алды.
Қазақтың Пушкині аталған Мағжан Жұмабаев сыршыл ақын болды. Мұхтар
Әуезов оны қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы
мәдениетпен сұлулық сарайына барып, жайлауы жарасқан ақын деп суреттейді.
Ол қазақ әдебиетіндегі Абайдан кейінгі аса биік тұлғалардың бірі. Сондай
ірі тұлғалардың қатарына Жүсіпбек Аймаутовты да жатқызуға болады. Ірі
драматург, қара сөзбен жазғандары, өлеңдері көп бұл әдебиетшіні де халық
қатты қастерлеп сүйіп оқыған.
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш –
деп келетін Міржақып Дулатов тек ақын ғана емес, сонымен бірге үлкен
күрескер, саясатшы да болды. Ол “Алаш” партиясының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.