Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І «Қазақ өлең құрылысының даму кезеңдері». «Қазақ өлеңдерінің құрылымдық бастаулары»
Абай мен Шәкәрім: өлең ырғағының арналық дамуы
Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин өлеңдеріндегі мазмұн мен түр сабақтастығы
Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов шығармашылығындағы лирикалық өрнектер
Жұмекен Нәжімеденов пен Мұхтар Шаханов: ерікті өлең мәнерінің екі үлгісі
ІІ «Өлең құрылысының теориялық мәселелері мен даму үрдістері». «Қазіргі өлең құрылысының теориялық мәселелері»
Қазіргі өлең құрылысының даму үрдістері
ІІІ «Қазіргі қазақ өлеңінің ырғақ жүйесі». «Дәстүрлі ырғақтардың даму үрдістері»
Қазіргі поэзиядағы жаңа ырғақтық сабақтастықтар
Дәстүрден тыс ырғақтық жүйелердің түрлері
ІУ «Өлең ұйқастарының құрылымдық және дыбыстық жүйесі» «Қазіргі поэзиядағы дәстүрлі ұйқастар қолданысы»
Ұйқастардың дыбыстық сапасындағы соны құбылыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І «Қазақ өлең құрылысының даму кезеңдері». «Қазақ өлеңдерінің құрылымдық бастаулары»
Абай мен Шәкәрім: өлең ырғағының арналық дамуы
Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин өлеңдеріндегі мазмұн мен түр сабақтастығы
Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов шығармашылығындағы лирикалық өрнектер
Жұмекен Нәжімеденов пен Мұхтар Шаханов: ерікті өлең мәнерінің екі үлгісі
ІІ «Өлең құрылысының теориялық мәселелері мен даму үрдістері». «Қазіргі өлең құрылысының теориялық мәселелері»
Қазіргі өлең құрылысының даму үрдістері
ІІІ «Қазіргі қазақ өлеңінің ырғақ жүйесі». «Дәстүрлі ырғақтардың даму үрдістері»
Қазіргі поэзиядағы жаңа ырғақтық сабақтастықтар
Дәстүрден тыс ырғақтық жүйелердің түрлері
ІУ «Өлең ұйқастарының құрылымдық және дыбыстық жүйесі» «Қазіргі поэзиядағы дәстүрлі ұйқастар қолданысы»
Ұйқастардың дыбыстық сапасындағы соны құбылыстар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеудің өзектілігі. Поэзиялық шығарма - жай сөз емес, жүйелі сөз, сымбатты да сұлу сөз. Оның ішкі сарайының салтанатын көрсететін сыртқы ырғақтық-интонациялық, әуенділік-әуезділік сипаттары екендігі әркімге аян. Поэзиялық шығармалардың біржақты, яғни ішкі тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік жүйесінің ғана зерттеліп келуі ақынның дара тұлғалық шеберлігі мен өлеңнің интонация ғана аша алар терең де нәзік сырларын таныту мәселесін толық шеше алмады. Поэзиялық шығарманың ішкі болмысы сыртқы түрі арқылы көрінетіндіктен оның ырғақтық-интонациялық, әуендік-әуезділік жүйесін ғылыми тұрғыда зерделеп, жеке ақынға тән оларды жасау шеберлігін таныту қашан да өзекті.
Қазіргі поэзия халық өлеңдерінен интонациялық тұрғыдан өзгеше, оның экспрессивті-эмоционалды жүйесі әлдеқайда бай, әлдеқайда күрделі. Қазіргі поэзиядағы әрбір өлең өзінің интонациялық-мелодикалық жүйесіне берік байланып, идеялық жүктің едәуір бөлігін көтереді. Өлеңнің мазмұны мен формасының арасындағы сабақтастық күшті сезіледі. Қазіргі талантты қазақ ақындары да өлеңінің тереңінен сыр тартып, ішкі болмысын дөп басып, дәл көрсететін түрді табу бағытында мақсатты түрде ізденетіндігі байқалады. Ол туралы көптеген дарынды ақындар айтып та, жазып та жүр. Сондықтан жеке қаламгердің түр жасаушылық шеберлігін саралау, оның шығармасының ішкі болмысы мен сыртқы түрінің арасындағы сабақтастықтың деңгейін анықтау, жаңа ырғақтық жүйемен жазылған дербес шығармаларда оның құрылымы ішкі мазмұнды ашуда қаншалықты түрленгенін, оның қандай әдістер мен амалдар арқылы көрінетіндігін, қазақ өлең құрылымындағы бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық түрленудің қайсысының негізінде жасалған, қандай жаңалықтың белгісі бар, ол белгі дәстүр болып бекінуде қаншалықты өміршең деген мәселелер қазақ әдебиеттануында шешілуге, кеңінен ашылуға тиісті мәселелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазіргі поэзияның құрылымдық жүйесіндегі сан ғасырлық дәстүрлер тоғысын көрсету. Сол дәстүрлерден тамыр тартқан қуатты поэзияның жаңа сипаттарын анықтау. Осы екі мақсаттың мазмұнын толыққанды көрсететін міндеттер қойылды:
- поэзиялық шығармалардың құрылымдық дамуын дәстүр мен жаңашылдық аясында жаңаша зерделеу;
- қазақ өлеңінде осы күнге дейін бекінген құрылымдық дәстүрлерді анықтау және оның даму үрдістерін саралау;
- поэзияны құрылымдық даму тұрғысынан маңызды кезеңдерді анықтап, осы ырғақтық-интонациялық жүйелер дамуының дербес ақындардың шығармашылығында көрінуін талдау;
- қазіргі өлеңдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі өзгеріп, бұрынғы поэзиядан едәуір алға кеткендіктен оның құрылымдық сипаттарына сай пайда болған жаңа теориялық ұстанымдарды айқындау;
- поэзиядағы дәстүрлі ырғақтық жүйелердің түрлену мүмкіндігін байыптау;
- поэзиядағы жаңа ырғақтық жүйелерді, өлшемдердің жана ырғақтық сабақтастығын, жаңа ұйқас өрнегі мен дыбыстық үндестіктердегі, ұйқас негіздерінің грамматикалық тұлғалануындағы жаңашылдықты жекелеген ақындар шығармашылығы арқылы пайымдау;
- қазіргі поэзияда жекелеген ақындардың шығармашылығы аясында көрініп жүрген дәстүрден тыс ырғақтық жүйелерді ғылыми тұрғыда зерделеу:
- соңғы жылдары көрініп жүрген құрылымдық даму арналарын талдау;
- қазіргі өлеңдердің шумақталуының алғышарттарын анықтау;
- қазіргі поэзиялық шығармалардың ішкі әлемін танудағы сыртқы құрылымдық сипатының маңызды рөлін таразылау;
- жалпы қазақ өлең құрылымының интонациялық-мелодикалық бай мүмкіндігінің молдығын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық мүмкіндіктерін сарқа пайдаланған көрнекті ақындардың шығармаларымен қатар поэзиядағы дәстүр табиғатын тану үшін «Күлтегін», «Тоныкөк» сияқты ежелгі түркі әдеби ескерткіштері, халық ауыз әдебиеті үлгілері мен Шалкиіз, Бұхар, Махамбет шығармалары, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, С.Мәуленов, М.Сатыбалдиев, Т.Айбергенов өлеңдері мен қазіргі көрнекті ақындар Ж.Нәжімеденов, М.Мақатаев, Ж.Жақыпбаев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсынова, Т.Медетбек, Е.Раушанов, Ұ.Есдәулет, Б.Серікбаев, И.Оразбаев, Т.Әбдікәкімов, С.Ақсұңқарұлы, Г.Салықбай, М.Райымбекұлы, Б.Беделханұлы, Т.Ешенұлы поэзиялық шығармаларына негізделеді.
Қазіргі поэзия халық өлеңдерінен интонациялық тұрғыдан өзгеше, оның экспрессивті-эмоционалды жүйесі әлдеқайда бай, әлдеқайда күрделі. Қазіргі поэзиядағы әрбір өлең өзінің интонациялық-мелодикалық жүйесіне берік байланып, идеялық жүктің едәуір бөлігін көтереді. Өлеңнің мазмұны мен формасының арасындағы сабақтастық күшті сезіледі. Қазіргі талантты қазақ ақындары да өлеңінің тереңінен сыр тартып, ішкі болмысын дөп басып, дәл көрсететін түрді табу бағытында мақсатты түрде ізденетіндігі байқалады. Ол туралы көптеген дарынды ақындар айтып та, жазып та жүр. Сондықтан жеке қаламгердің түр жасаушылық шеберлігін саралау, оның шығармасының ішкі болмысы мен сыртқы түрінің арасындағы сабақтастықтың деңгейін анықтау, жаңа ырғақтық жүйемен жазылған дербес шығармаларда оның құрылымы ішкі мазмұнды ашуда қаншалықты түрленгенін, оның қандай әдістер мен амалдар арқылы көрінетіндігін, қазақ өлең құрылымындағы бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық түрленудің қайсысының негізінде жасалған, қандай жаңалықтың белгісі бар, ол белгі дәстүр болып бекінуде қаншалықты өміршең деген мәселелер қазақ әдебиеттануында шешілуге, кеңінен ашылуға тиісті мәселелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазіргі поэзияның құрылымдық жүйесіндегі сан ғасырлық дәстүрлер тоғысын көрсету. Сол дәстүрлерден тамыр тартқан қуатты поэзияның жаңа сипаттарын анықтау. Осы екі мақсаттың мазмұнын толыққанды көрсететін міндеттер қойылды:
- поэзиялық шығармалардың құрылымдық дамуын дәстүр мен жаңашылдық аясында жаңаша зерделеу;
- қазақ өлеңінде осы күнге дейін бекінген құрылымдық дәстүрлерді анықтау және оның даму үрдістерін саралау;
- поэзияны құрылымдық даму тұрғысынан маңызды кезеңдерді анықтап, осы ырғақтық-интонациялық жүйелер дамуының дербес ақындардың шығармашылығында көрінуін талдау;
- қазіргі өлеңдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі өзгеріп, бұрынғы поэзиядан едәуір алға кеткендіктен оның құрылымдық сипаттарына сай пайда болған жаңа теориялық ұстанымдарды айқындау;
- поэзиядағы дәстүрлі ырғақтық жүйелердің түрлену мүмкіндігін байыптау;
- поэзиядағы жаңа ырғақтық жүйелерді, өлшемдердің жана ырғақтық сабақтастығын, жаңа ұйқас өрнегі мен дыбыстық үндестіктердегі, ұйқас негіздерінің грамматикалық тұлғалануындағы жаңашылдықты жекелеген ақындар шығармашылығы арқылы пайымдау;
- қазіргі поэзияда жекелеген ақындардың шығармашылығы аясында көрініп жүрген дәстүрден тыс ырғақтық жүйелерді ғылыми тұрғыда зерделеу:
- соңғы жылдары көрініп жүрген құрылымдық даму арналарын талдау;
- қазіргі өлеңдердің шумақталуының алғышарттарын анықтау;
- қазіргі поэзиялық шығармалардың ішкі әлемін танудағы сыртқы құрылымдық сипатының маңызды рөлін таразылау;
- жалпы қазақ өлең құрылымының интонациялық-мелодикалық бай мүмкіндігінің молдығын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық мүмкіндіктерін сарқа пайдаланған көрнекті ақындардың шығармаларымен қатар поэзиядағы дәстүр табиғатын тану үшін «Күлтегін», «Тоныкөк» сияқты ежелгі түркі әдеби ескерткіштері, халық ауыз әдебиеті үлгілері мен Шалкиіз, Бұхар, Махамбет шығармалары, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, С.Мәуленов, М.Сатыбалдиев, Т.Айбергенов өлеңдері мен қазіргі көрнекті ақындар Ж.Нәжімеденов, М.Мақатаев, Ж.Жақыпбаев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсынова, Т.Медетбек, Е.Раушанов, Ұ.Есдәулет, Б.Серікбаев, И.Оразбаев, Т.Әбдікәкімов, С.Ақсұңқарұлы, Г.Салықбай, М.Райымбекұлы, Б.Беделханұлы, Т.Ешенұлы поэзиялық шығармаларына негізделеді.
1 Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1992 – 176 б.
2 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995 – 250 б.
3 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003 – 208 б.
4 Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002 – 474 б.
5 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы, Ғылым, 1973 – 212 б.
6 Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995 – 208 б.
7 Ахметов З. Казахское стихосложение. – Алматы: Наука, 1964 – 409 б.
8 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет.– А: Қазығұрт, 2007– 320 б.
9 Негимов Серік. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980 – 136 б.
10 Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1976 – 289 б
11 Қазақ әдебиетінiң тарихы. 9-том.- Алматы: ҚазАқпарат, 2005 – 998 б.
12 Мәуленов Сырбай. Сыр мен жыр. – Алматы: Жалын, 1991 – 244 б.
13 Холшевников В. Е.Основы стиховедения.–С-П.: СПБГУ, 2002 – 208 с.
14 Абдрахманов С. Жиырмасыншы ғасыр жырлайды: Қазақ поэзиясының антологиясы. «Алтын қор» кітапханасы. – Алматы: Раритет, 2007– 520 б.
15 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары.– Астана: Елорда, 2001 – 312 б.
16 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек. – Алматы: Жазушы, 1999 – 256 б.
17 Елікбаев С. 60-80 жылдардағы өлең құрылымы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертация. – Астана, 2003.
18 Қабош Б. «Қазіргі қазақ поэзиясының түрлік-бейнелілік ерекшеліктері (1980-90 жылдар лирикасы әдеби үдерісі контексінде)». Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертация. – Астана, 2006.
19 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002.– 408 б.
20 Гаспаров М. Современный русский стих – М: Наука, 1974– 485 с.
21 Абдрахманов С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2007
22 Жұмабаев Мағжан. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989 – 448 б.
23 Тынянов Ю. Проблемы стихотворного языка.– М.: УРСС, 2004 –17 с.
24 Әшімбаев С. Шығармалар жинағы. І том.–Астана: Елорда, 2006 – 392 б.
25 Лейдерман Н.Л., Липовецкий М.Н. Современная русская литература 1950–1990-е годы. – М.: Изд. центр «Академия», 2006-688 с.
26 Бөпежанова Ә. Өнер мен тәжірибе: Сын-мәдениеттануымыз. Кітап І. – Алматы: Жібек жолы, 2007–328 б.
27 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992 – 352 б.
28 Ержанова С. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы. Монография. – Алматы: ЖШС «Шұғыла», 2008 – 352 б.
29 Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы, Жазушы, 1982 – 464 б.
30 Рыскелдиев Т. Қытайдағы қазақтардың жаңа дәуір әдебиеті. // Жұлдыз, 2009. – №10
31 Бушмин А. Преемственность в развитии литературы. – Л.: 1975 – 160 с.
32 Цветаева М. Об искусстве. – М.: Искусство, 1991– 479 с.
33 Мамонов А. Свободный стих в японской поэзии – М.: Наука, 1971–176с.
34 Самойлов Д. Книга о русской рифме.– М.: Худ. лит., 1982 – 278 с.
35 Шенгели Г. Техника стиха. – М.: Худ. литература, 1960. – 312 с.
ДИССЕРТАЦИЯ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері. Монография. – Алматы: Білім, 2010. – 320 б.
Мақалалар:
1 Қазіргі шумақсыз қазақ өлеңдерінің құрылымдық ерекшеліктері. // «Шоқан тағылымы-7» Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті құрылғанының 40 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.– Көкшетау, 2002. – 150-153-б.
2 Отансүйгіштік рухтың әр кезең ақындарында көріну ерекшеліктері. // «Патриотизм: тарихы, тәжірибесі, болашағы». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана, 2002.– 90-101-б.
3 Г.Салықбай поэзиясындағы мазмұн мен түр сабақтастығы. // Л. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2003. – №3. – 9-13-б.
4 Қазақ өлеңіндегі өлшем мен мәнер сабақтастығы. // Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы. – Астана, 2003. – №3. – 32-37-б.
5 Қазақ әдебиетіндегі поэзия мен прозаның тұтасу көрінісі. // Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы. – Астана, 2003. – №3. – 37-41-б.
6 Қазiргi қазақ өлеңдерiндегi шумақтық құрылымдар. // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2004. – №2. – 83-89-б.
7 Қазіргі қазақ өлеңіндегі дәстүрлі ұйқастардың қолданысы. // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2004. – №3. 29-35-б.
8 Ф.Оңғарсынова өлеңдерінің ырғақтық-интонациялық құрылымы. // Абай. – Семей, 2004. – № 2 – 57-61-б.
9 Қазіргі қазақ поэзиясындағы дидактикалық аспектілер. // «Үздіксіз білім беру жүйесіндегі тұлға тәрбиелеу мен дамыту». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары.– Астана, 2004.– 92-96-б.
10 Қазiргi қазақ өлеңiнiң синтаксистiк құрылысы. // Л.Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2005. – №3– 208-213-б.
11 Ақ өлеңдердің ырғақтық құрылымы. // Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің жинағы. – Ақтөбе, 2008. – №6. – 115-121-б.
12 Толғаулардың ырғақтық-интонациялық құрылымының қазіргі поэзияда көріну ерекшеліктері. // «Әуезов оқулары-7» М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері». Халықаралық ғылыми-тәжірибиелік конференцияның еңбектері. І том. – Шымкент, 2008.–270-275-б.
13 Ұлықбек Есдәулеттің түршілдік шеберлігі. // «Қазақстанның тұрақты дамуындағы білім беру: мәселелер, ізденістер, перспективалар». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана, 4-5 желтоқсан, 2008. –268-271-б.
14 Шәкәрімнің түршілдік шеберлігі. // «Шәкәрім шығармашылығы қазақ және әлем мәдениеті контексінде». Шәкәрім Құдайбердіұлының 150 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары І том. – Семей, 2008. –160-168-б.
15 Қазіргі қазақ поэзиясындағы астрофикалық өлеңдердің құрылымы мен семантикасы. // Көкейкесті әдебиеттану. 9-кітап. «Әдебиет теориясы: жанр, методология, жаңа бағыттар». Ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Астана, 2009. – 87-94-б.
16 Абай алты аяғының қазіргі поэзияда көріну сипаты. // ҚР ҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2009. – №3. – 23-27-б.
17 Шәкәрім өлеңдері мен қазіргі қазақ поэзиясындағы құрылымдық үндестіктер. // Е.Букетов атындағы Қарағанды университетінің хабаршысы. – Қарағанды, 2009. – №3. – 162-168-б.
18 Шашылған өлең жолдары...// Тіл мен әдебиетті оқытудың теориясы мен әдістемесіндегі инновациялық технологиялар: мәселелер мен шешу жолдары. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. І- бөлім. – Астана, 2009. – 317-322-б.
19 Қазақ өлең құрылымдық жүйесіндегі Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов дәстүрі. // С.Торайғыров атындағы ПМУ хабаршысы. Филологиялық серия.– Павлодар, 2010. – №2. – 137-145-б.
20 Мағжан мен Сәкен өлеңдері құрылымындағы дәстүр мен жаңашылдық. // М.Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан университетінің хабаршысы. – Орал, 2010. – №3. – 220-229-б.
21 Ж.Нәжімеденов пен М. Шаханов өлеңдері құрылымындағы дәстүр мен жаңашылдық. // С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің аймақтық хабаршысы.– Өскемен, 2010. – №2.– 92-98-б.
22 Қазіргі қазақ өлеңінің құрылымдық бастаулары. // Қайнар университетінің хабаршысы. – Алматы, 2010. – №3/1.– 119-125-б.
23 Қазіргі қазақ поэзиясындағы жаңа ұйқастар. // А.Ясауи атындағы Қазақ-Түрік университеті хабаршысы. – Түркістан, 2010. – №1. – 33-37-б.
24 Қазақ поэзиясындағы жаңа ырғақтық сабақтастықтар. // Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы. – Алматы, 2010. – № 4-5-285-288-б.
25 Махамбет туралы поэзиялық шығармалардың ырғақтық-интонациялық композициясы. // Ақиқат. – Алматы, 2010. – №4. – 64-68-б.
26 Қазіргі қазақ өлең өлшемдерінің семантикасы. // «Жұбанов тағлымы - УІІ». Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Ақтөбе, 4-5 желтоқсан, 2010. – 376-380-б.
27 Тенденции развития ритмической структуры современного стиха. // «Молодежь и наука: реалность и будущее» Сборник материалов ІІІ международной научно-практической конференции. – Невинномысский институт экономики, управления и прав, Россия. – 2010. – 257-259-с.
28 Структурные и художественные системы прозаических стихов. // Кыргызско-Узбекский университет. «Наука. Образование. Техника» Международный научный журнал. – Ош, 2010. – №1. – 4-7-с.
29 Қазіргі қазақ өлеңінің ырғақ жүйесінің даму арналары. // Формирование профессиональной компетенции средства языка – актуальное направление гармоничного развития личности. Ташкентский государственный юридический институт. – Ташкент, 2010. – 104-112-б.
30 Қазіргі өлең құрылымының теориялық мәселелері. // Тил востилары ердамида касбий махоратни шакллантириш-комиллик сифатларини ривожлантирувчи омил. (Республика семинар кенгаш материалдари) – Ташкент, 2010. – 167-175-б.
31 Абай мен Шәкәрім: қазақ өлең жүйесінің арналық дамуы. // Тіл және руханият: өзекті мәселелер. Халықаралық конференция материалдары. – Астана: Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2010. – 342-351-б.
32 Қазіргі қазақ поэзиясындағы прозалық өлеңдер. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 2008. – №11–54-60
2 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995 – 250 б.
3 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003 – 208 б.
4 Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002 – 474 б.
5 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы, Ғылым, 1973 – 212 б.
6 Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995 – 208 б.
7 Ахметов З. Казахское стихосложение. – Алматы: Наука, 1964 – 409 б.
8 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет.– А: Қазығұрт, 2007– 320 б.
9 Негимов Серік. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980 – 136 б.
10 Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1976 – 289 б
11 Қазақ әдебиетінiң тарихы. 9-том.- Алматы: ҚазАқпарат, 2005 – 998 б.
12 Мәуленов Сырбай. Сыр мен жыр. – Алматы: Жалын, 1991 – 244 б.
13 Холшевников В. Е.Основы стиховедения.–С-П.: СПБГУ, 2002 – 208 с.
14 Абдрахманов С. Жиырмасыншы ғасыр жырлайды: Қазақ поэзиясының антологиясы. «Алтын қор» кітапханасы. – Алматы: Раритет, 2007– 520 б.
15 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары.– Астана: Елорда, 2001 – 312 б.
16 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек. – Алматы: Жазушы, 1999 – 256 б.
17 Елікбаев С. 60-80 жылдардағы өлең құрылымы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертация. – Астана, 2003.
18 Қабош Б. «Қазіргі қазақ поэзиясының түрлік-бейнелілік ерекшеліктері (1980-90 жылдар лирикасы әдеби үдерісі контексінде)». Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертация. – Астана, 2006.
19 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002.– 408 б.
20 Гаспаров М. Современный русский стих – М: Наука, 1974– 485 с.
21 Абдрахманов С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2007
22 Жұмабаев Мағжан. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989 – 448 б.
23 Тынянов Ю. Проблемы стихотворного языка.– М.: УРСС, 2004 –17 с.
24 Әшімбаев С. Шығармалар жинағы. І том.–Астана: Елорда, 2006 – 392 б.
25 Лейдерман Н.Л., Липовецкий М.Н. Современная русская литература 1950–1990-е годы. – М.: Изд. центр «Академия», 2006-688 с.
26 Бөпежанова Ә. Өнер мен тәжірибе: Сын-мәдениеттануымыз. Кітап І. – Алматы: Жібек жолы, 2007–328 б.
27 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992 – 352 б.
28 Ержанова С. Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы. Монография. – Алматы: ЖШС «Шұғыла», 2008 – 352 б.
29 Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы, Жазушы, 1982 – 464 б.
30 Рыскелдиев Т. Қытайдағы қазақтардың жаңа дәуір әдебиеті. // Жұлдыз, 2009. – №10
31 Бушмин А. Преемственность в развитии литературы. – Л.: 1975 – 160 с.
32 Цветаева М. Об искусстве. – М.: Искусство, 1991– 479 с.
33 Мамонов А. Свободный стих в японской поэзии – М.: Наука, 1971–176с.
34 Самойлов Д. Книга о русской рифме.– М.: Худ. лит., 1982 – 278 с.
35 Шенгели Г. Техника стиха. – М.: Худ. литература, 1960. – 312 с.
ДИССЕРТАЦИЯ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері. Монография. – Алматы: Білім, 2010. – 320 б.
Мақалалар:
1 Қазіргі шумақсыз қазақ өлеңдерінің құрылымдық ерекшеліктері. // «Шоқан тағылымы-7» Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті құрылғанының 40 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.– Көкшетау, 2002. – 150-153-б.
2 Отансүйгіштік рухтың әр кезең ақындарында көріну ерекшеліктері. // «Патриотизм: тарихы, тәжірибесі, болашағы». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана, 2002.– 90-101-б.
3 Г.Салықбай поэзиясындағы мазмұн мен түр сабақтастығы. // Л. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2003. – №3. – 9-13-б.
4 Қазақ өлеңіндегі өлшем мен мәнер сабақтастығы. // Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы. – Астана, 2003. – №3. – 32-37-б.
5 Қазақ әдебиетіндегі поэзия мен прозаның тұтасу көрінісі. // Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы. – Астана, 2003. – №3. – 37-41-б.
6 Қазiргi қазақ өлеңдерiндегi шумақтық құрылымдар. // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2004. – №2. – 83-89-б.
7 Қазіргі қазақ өлеңіндегі дәстүрлі ұйқастардың қолданысы. // Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2004. – №3. 29-35-б.
8 Ф.Оңғарсынова өлеңдерінің ырғақтық-интонациялық құрылымы. // Абай. – Семей, 2004. – № 2 – 57-61-б.
9 Қазіргі қазақ поэзиясындағы дидактикалық аспектілер. // «Үздіксіз білім беру жүйесіндегі тұлға тәрбиелеу мен дамыту». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары.– Астана, 2004.– 92-96-б.
10 Қазiргi қазақ өлеңiнiң синтаксистiк құрылысы. // Л.Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. – Астана, 2005. – №3– 208-213-б.
11 Ақ өлеңдердің ырғақтық құрылымы. // Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің жинағы. – Ақтөбе, 2008. – №6. – 115-121-б.
12 Толғаулардың ырғақтық-интонациялық құрылымының қазіргі поэзияда көріну ерекшеліктері. // «Әуезов оқулары-7» М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері». Халықаралық ғылыми-тәжірибиелік конференцияның еңбектері. І том. – Шымкент, 2008.–270-275-б.
13 Ұлықбек Есдәулеттің түршілдік шеберлігі. // «Қазақстанның тұрақты дамуындағы білім беру: мәселелер, ізденістер, перспективалар». Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана, 4-5 желтоқсан, 2008. –268-271-б.
14 Шәкәрімнің түршілдік шеберлігі. // «Шәкәрім шығармашылығы қазақ және әлем мәдениеті контексінде». Шәкәрім Құдайбердіұлының 150 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары І том. – Семей, 2008. –160-168-б.
15 Қазіргі қазақ поэзиясындағы астрофикалық өлеңдердің құрылымы мен семантикасы. // Көкейкесті әдебиеттану. 9-кітап. «Әдебиет теориясы: жанр, методология, жаңа бағыттар». Ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Астана, 2009. – 87-94-б.
16 Абай алты аяғының қазіргі поэзияда көріну сипаты. // ҚР ҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2009. – №3. – 23-27-б.
17 Шәкәрім өлеңдері мен қазіргі қазақ поэзиясындағы құрылымдық үндестіктер. // Е.Букетов атындағы Қарағанды университетінің хабаршысы. – Қарағанды, 2009. – №3. – 162-168-б.
18 Шашылған өлең жолдары...// Тіл мен әдебиетті оқытудың теориясы мен әдістемесіндегі инновациялық технологиялар: мәселелер мен шешу жолдары. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. І- бөлім. – Астана, 2009. – 317-322-б.
19 Қазақ өлең құрылымдық жүйесіндегі Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов дәстүрі. // С.Торайғыров атындағы ПМУ хабаршысы. Филологиялық серия.– Павлодар, 2010. – №2. – 137-145-б.
20 Мағжан мен Сәкен өлеңдері құрылымындағы дәстүр мен жаңашылдық. // М.Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан университетінің хабаршысы. – Орал, 2010. – №3. – 220-229-б.
21 Ж.Нәжімеденов пен М. Шаханов өлеңдері құрылымындағы дәстүр мен жаңашылдық. // С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің аймақтық хабаршысы.– Өскемен, 2010. – №2.– 92-98-б.
22 Қазіргі қазақ өлеңінің құрылымдық бастаулары. // Қайнар университетінің хабаршысы. – Алматы, 2010. – №3/1.– 119-125-б.
23 Қазіргі қазақ поэзиясындағы жаңа ұйқастар. // А.Ясауи атындағы Қазақ-Түрік университеті хабаршысы. – Түркістан, 2010. – №1. – 33-37-б.
24 Қазақ поэзиясындағы жаңа ырғақтық сабақтастықтар. // Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы. – Алматы, 2010. – № 4-5-285-288-б.
25 Махамбет туралы поэзиялық шығармалардың ырғақтық-интонациялық композициясы. // Ақиқат. – Алматы, 2010. – №4. – 64-68-б.
26 Қазіргі қазақ өлең өлшемдерінің семантикасы. // «Жұбанов тағлымы - УІІ». Халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Ақтөбе, 4-5 желтоқсан, 2010. – 376-380-б.
27 Тенденции развития ритмической структуры современного стиха. // «Молодежь и наука: реалность и будущее» Сборник материалов ІІІ международной научно-практической конференции. – Невинномысский институт экономики, управления и прав, Россия. – 2010. – 257-259-с.
28 Структурные и художественные системы прозаических стихов. // Кыргызско-Узбекский университет. «Наука. Образование. Техника» Международный научный журнал. – Ош, 2010. – №1. – 4-7-с.
29 Қазіргі қазақ өлеңінің ырғақ жүйесінің даму арналары. // Формирование профессиональной компетенции средства языка – актуальное направление гармоничного развития личности. Ташкентский государственный юридический институт. – Ташкент, 2010. – 104-112-б.
30 Қазіргі өлең құрылымының теориялық мәселелері. // Тил востилары ердамида касбий махоратни шакллантириш-комиллик сифатларини ривожлантирувчи омил. (Республика семинар кенгаш материалдари) – Ташкент, 2010. – 167-175-б.
31 Абай мен Шәкәрім: қазақ өлең жүйесінің арналық дамуы. // Тіл және руханият: өзекті мәселелер. Халықаралық конференция материалдары. – Астана: Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2010. – 342-351-б.
32 Қазіргі қазақ поэзиясындағы прозалық өлеңдер. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 2008. – №11–54-60
ӘОЖ 821. 512. 122 – 13.09
Қолжазба құқығында
ҮСЕНОВА АЙГҮЛ ӘБДІМҮТӘЛІІІҚЫЗЫ
Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы:
дәстүр
және даму үрдістері
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші филология ғылымдарының докторы,
профессор Д.Қамзабекұлы
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор А.С.Еспенбетов
филология ғылымдарының докторы
С. Жұмағұлов
филология ғылымдарының докторы
С. Ержанова
Жетекші ұйым
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 27 қарашада сағат 1400-де Л.Н. Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университетіндегі 10.01.02 – қазақ әдебиеті және
10.01.07 – салыстырмалы әдебиеттану мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д.14.31.03
диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 010008, Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5, Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті кітапханасының ғимараты, А.Сейдімбек
атындағы ғылым залы.
Диссертациямен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 27 қазанда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы М.Б.Шындалиева
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Поэзиялық шығарма - жай сөз емес, жүйелі
сөз, сымбатты да сұлу сөз. Оның ішкі сарайының салтанатын көрсететін сыртқы
ырғақтық-интонациялық, әуенділік-әуезділік сипаттары екендігі әркімге аян.
Поэзиялық шығармалардың біржақты, яғни ішкі тақырыптық-идеялық, көркемдік-
бейнелілік жүйесінің ғана зерттеліп келуі ақынның дара тұлғалық шеберлігі
мен өлеңнің интонация ғана аша алар терең де нәзік сырларын таныту
мәселесін толық шеше алмады. Поэзиялық шығарманың ішкі болмысы сыртқы түрі
арқылы көрінетіндіктен оның ырғақтық-интонациялық, әуендік-әуезділік
жүйесін ғылыми тұрғыда зерделеп, жеке ақынға тән оларды жасау шеберлігін
таныту қашан да өзекті.
Қазіргі поэзия халық өлеңдерінен интонациялық тұрғыдан өзгеше,
оның экспрессивті-эмоционалды жүйесі әлдеқайда бай, әлдеқайда күрделі.
Қазіргі поэзиядағы әрбір өлең өзінің интонациялық-мелодикалық жүйесіне
берік байланып, идеялық жүктің едәуір бөлігін көтереді. Өлеңнің мазмұны мен
формасының арасындағы сабақтастық күшті сезіледі. Қазіргі талантты қазақ
ақындары да өлеңінің тереңінен сыр тартып, ішкі болмысын дөп басып, дәл
көрсететін түрді табу бағытында мақсатты түрде ізденетіндігі байқалады. Ол
туралы көптеген дарынды ақындар айтып та, жазып та жүр. Сондықтан жеке
қаламгердің түр жасаушылық шеберлігін саралау, оның шығармасының ішкі
болмысы мен сыртқы түрінің арасындағы сабақтастықтың деңгейін анықтау, жаңа
ырғақтық жүйемен жазылған дербес шығармаларда оның құрылымы ішкі мазмұнды
ашуда қаншалықты түрленгенін, оның қандай әдістер мен амалдар арқылы
көрінетіндігін, қазақ өлең құрылымындағы бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық
түрленудің қайсысының негізінде жасалған, қандай жаңалықтың белгісі бар, ол
белгі дәстүр болып бекінуде қаншалықты өміршең деген мәселелер қазақ
әдебиеттануында шешілуге, кеңінен ашылуға тиісті мәселелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
қазіргі поэзияның құрылымдық жүйесіндегі сан ғасырлық дәстүрлер тоғысын
көрсету. Сол дәстүрлерден тамыр тартқан қуатты поэзияның жаңа сипаттарын
анықтау. Осы екі мақсаттың мазмұнын толыққанды көрсететін міндеттер
қойылды:
- поэзиялық шығармалардың құрылымдық дамуын дәстүр мен жаңашылдық аясында
жаңаша зерделеу;
- қазақ өлеңінде осы күнге дейін бекінген құрылымдық дәстүрлерді анықтау
және оның даму үрдістерін саралау;
- поэзияны құрылымдық даму тұрғысынан маңызды кезеңдерді анықтап, осы
ырғақтық-интонациялық жүйелер дамуының дербес ақындардың шығармашылығында
көрінуін талдау;
- қазіргі өлеңдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі өзгеріп, бұрынғы
поэзиядан едәуір алға кеткендіктен оның құрылымдық сипаттарына сай пайда
болған жаңа теориялық ұстанымдарды айқындау;
- поэзиядағы дәстүрлі ырғақтық жүйелердің түрлену мүмкіндігін байыптау;
- поэзиядағы жаңа ырғақтық жүйелерді, өлшемдердің жана ырғақтық
сабақтастығын, жаңа ұйқас өрнегі мен дыбыстық үндестіктердегі, ұйқас
негіздерінің грамматикалық тұлғалануындағы жаңашылдықты жекелеген ақындар
шығармашылығы арқылы пайымдау;
- қазіргі поэзияда жекелеген ақындардың шығармашылығы аясында көрініп
жүрген дәстүрден тыс ырғақтық жүйелерді ғылыми тұрғыда зерделеу:
- соңғы жылдары көрініп жүрген құрылымдық даму арналарын талдау;
- қазіргі өлеңдердің шумақталуының алғышарттарын анықтау;
- қазіргі поэзиялық шығармалардың ішкі әлемін танудағы сыртқы құрылымдық
сипатының маңызды рөлін таразылау;
- жалпы қазақ өлең құрылымының интонациялық-мелодикалық бай мүмкіндігінің
молдығын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық мүмкіндіктерін
сарқа пайдаланған көрнекті ақындардың шығармаларымен қатар поэзиядағы
дәстүр табиғатын тану үшін Күлтегін, Тоныкөк сияқты ежелгі түркі әдеби
ескерткіштері, халық ауыз әдебиеті үлгілері мен Шалкиіз, Бұхар, Махамбет
шығармалары, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин,
І.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, С.Мәуленов, М.Сатыбалдиев, Т.Айбергенов өлеңдері
мен қазіргі көрнекті ақындар Ж.Нәжімеденов, М.Мақатаев, Ж.Жақыпбаев,
Қ.Мырзалиев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсынова, Т.Медетбек, Е.Раушанов, Ұ.Есдәулет,
Б.Серікбаев, И.Оразбаев, Т.Әбдікәкімов, С.Ақсұңқарұлы, Г.Салықбай,
М.Райымбекұлы, Б.Беделханұлы, Т.Ешенұлы поэзиялық шығармаларына
негізделеді.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында типологиялық-салыстырмалы,
сипаттамалы, жекелей талдау, аналитикалық саралау, әдеби зерделеу әдістері
мен жіктеу, сараптау жүйелеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеудің жаңалығы. Зерттеудің ұсынған негізгі жаңалықтары – қазақ
өлеңінің құрылымдық дамуы дәстүр мен жаңашылдық аясында мазмұн мен түр
сабақтастығын тұтастықта қарастырылуы, қазақ өлеңінің құрылымдық дамуы
дәуірлерге жіктеліп, сол дәуірлерде поэзиядағы негізгі ырғақтық-
интонациялық дәстүрлерінің айқындалуы, өлеңнің құрылымдық жүйесінде соңына
дәстүр қалдырған талантты ақындардың тұлғасы анықталып, олардың шығармалары
мазмұн мен түр бірлігі тұрғысында зерделенуі, саяси-қоғамдық жүйенің
өзгеруіне орай поэзия да бұрын беймәлім болған беттерін ашып, өзінің
құрылымдық бастаулары болып табылатын ежелгі сақ, ғұн тайпаларының әдеби
ескерткіштері мен көк түркілердің әдеби жәдігерлерінің мелодикасы қазіргі
ақындардың бірқатарының шығармашылығында құрылымдық негіз ретінде
көрінуінің және түрлену ерекшелігінің ғылыми негізінің жасалуы, қазақ
өлеңінің ырғақтық-интонациялық бай мүмкіндігін ашуда мақсатты түрде
ізденген Абай мен Шәкәрімнің және қазіргі ақындардың құрылымдық
үндестігінің жан-жақты саралануы, Сәкен мен Мағжанның кейінге дәстүр болып
қаланған түршілдік жаңашылдығының жүйеленуі, өлеңтануда соғыс пен одан
кейінгі ақындарының құрылымдық жаңашылдықтары кеңінен талдануы, осы
кезеңнің тұтас ұлт поэзиясына дәстүр болып бекінген үрдістерінің
саралануы, қазіргі өлеңтанудағы теориялық ізденістер ғылыми негізде
талданып, бағалануы, жаңа қазақ поэзиясының құрылымдық жүйесінің даму
арналары анықталуы, дәстүрлі өлшемдердің қазіргі поэзиядағы жаңаша түрленуі
мен қазіргі өлеңдерге тән жаңа ырғақтық жүйелер жеке дара талданып, қазіргі
поэзияның құрылымдық дамуының тұтас ғылыми кеңістігінің жасалуы, қазіргі
өлеңдердегі тыныс белгілердің ырғақтық-интонациялық жүйені құнарландыру
мүмкіндіктерінің саралануы, поэзиядағы жаңа ырғақтық жүйелер, канонды қазақ
өлшемдерінің жаңаша сабақтастықтары анықталып, олардың мазмұнмен
сабақтастық сипаты айқындалуы, поэзия жанрында жаппай сипат ала алмай,
жекелеген ақындардың шығармашылығы аясында көрініп жүрген дәстүрден тыс
ырғақтық жүйелер, ақ өлең, прозалық өлеңдер, ерікті өлең – верлибрлердің
көріну ерекшеліктері сараланып, оларға тән ырғақтық-интонациялық, көркемдік-
бейнелілік сипаттар ғылыми зерделенуі, дәстүрлі ұйқастардың қазіргі
поэзияда қолданылу аясы мен түрлену мүмкіндіктері ғылыми жүйеге енгізіліп,
талдануы, жаңа ұйқастар қатарының анықталып, олардың ұйқасу ретіндегі
мазмұндық жүйенің мәнінің дәйектелуі, ырғақтық-интонациялық жүйенің күрделі
сатысы шумақтардың түзілісіндегі жаңа сипаттардың тұжырымдалуы, поэзиялық
шығармалардағы еріктілігімен ерекшеленетін шумақтардың ырғақтық-
интонациялық композиция тұрғысынан талдануы. Жоғарыда атап көрсетілген
қазіргі қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесіне тән негізді мәселелердің ғылыми
жүйеленуі бұл жұмыстың табысы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу барысында
қазақ әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы, қазақ өлеңінің құрылысы, түрік,
орыс және өзге халықтар поэзиясының құрылымдық жүйесі мен жалпы көркемдік
ерекшелігі бойынша зерттеу жұмыстарындағы ғылыми ұстанымдар мен теориялық
тұжырымдар негізге алынады. Қазақ өлең құрылысының теориялық негіздерін
қалаған ғалымдар Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов,
С.Мұқанов. Б.Кенжебаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, М.Хамраев, Б.Уахатов,
С.Негимов, сонымен қатар орыс өлеңтанушылары В.Белинский, В.Брюсов,
Б.Томашевский, Л.Тимофеев, М.Гаспаров, В.Холшевников, Б.Гончаров,
А.Мамонов, В.Баевский, А.Бушмин, Ю.Лотман, Ю.Тынянов, В.Орлицкийдің өлең
құрылымының түрлі бағыттары бойынша ұсынған теориялық тұжырымдарына
негізделеді. Қазақ әдебиеттануында дәстүр мен жаңашылдық мәселесін, оның
қазақ әдебиетінің әртүрлі жанрларындағы және жеке ақын-жазушылар
шығармашылығындағы көрінісін арқау еткен М.Әуезов, З.Қабдолов, С.Әшімбаев,
М.Базарбаев, С.Қирабаев, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев, Н.Келімбетов,
Р.Сыздықова, М.Мағауин, Т.Әбдірахманова, Қ.Жүсіп, А.Еспенбетов, Т.Жұртбай,
Қ.Әбдезұлы, Б.Кәрібаева, Ә.Бөпежанова, Т.Шапай, Қ.Алпысбай, Р.Тұрысбек,
С.Абдрахманов, Ө.Әбдиманұлы, К.Бейбітова, Б.Ыбырайым, А.Шәріп, Б.Омаров,
Д.Қамзабекұлы, С.Жұмағұлов, С.Ержанова сияқты ғалымдардың ой-тұжырымдары
зерттеу жұмысының толыққанды болуына ықпал етті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ өлеңінің құрылымдық мәселелеріне
әдебиеттану ғылымында үлкен арна болып қалыптасуының басы тым ертеде
жатқандығы белгілі. Оның тамыры Ш.Уәлихановтан басталып, беріде ХХ ғасырдың
әр кезеңінде А.Байтұрсынов, Е.Ысмаилов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Негимов, Б.Уахатов сияқты ғалымдардың келелі
еңбектерімен, кемел ойларымен қазақ өлеңтануының негізі қаланған.
Қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық жүйесінің белгілі бір
кезеңдерін зерттеудің өріс алуы қазіргі өлеңтанудың жаңа бір бағдар
алғандығын байқатады. С.Елікбаевтың 60-80 жылдардағы өлең құрылысы атты,
Б.Қабоштың Қазіргі қазақ поэзиясының түрлік-бейнелілік ерекшеліктері (1980-
90 жылдар лирикасы әдеби үдерісі контексінде), Қ.Халмұрзаеваның
Поэзиядағы формалық ізденістер (1950-1970 жылдар) атты филология
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациялары сол кезеңдердің өлең жүйесіне тән негізгі мәселелерді ашып
көрсете алған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Қазақ поэзиясын құрылымдық дәуірлеу ұлт поэзиясындағы дәстүр мен
жаңашылдықтың сипаттарын терең танытады.
- қазақ өлеңдерінің құрылымдық бастаулары – халық ауыз әдебиеті үлгілері
мен сақ, ғұн тайпаларының ерлік дастандары, көне түркі әдеби жәдігерлері
Күлтегін мен Білге қаған. Қазіргі шешендік сөйлеу мәнеріндегі
(декламативті) ырғақтық-интонациялық жүйесі ерікті өлеңдердің құрылымдық
негізі – қазақтың ежелгі жыраулық поэзиясы.
- Абай мен Шәкәрім қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесін жай өлшем ретінде ғана
түсінбей, өлеңнің ішкі мазмұнын ашатын ырғақтық-интонациялық жүйе ретінде
оның болмысын терең тани білді.
- Мағжан мен Сәкен кезеңі поэзияда айнымалы ырғақ кестесінің алуан түрлі
жасалу жолдарын ұсынды. Дәстүрлі өлең өлшемдерінің мол интонациялық
мүмкіндігін танытты. Сәкен өлеңдегі үзіліс, тыныс белгілер жүйесі арқылы
екпінді леп тудырудың мүмкіндігін қөрсетті. Тоғыз буынды өлшемнің келісті
кестесі табылып, ырғақтық жүйенің негізінің бірі болып қаланды.
- ІІ дүниежүзілік соғыс кезеңінде поэзияда аса ұзын тармақтар пайда болып,
лирикалық өлеңдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі, яғни формасы оның
мазмұнына жақындай түсті. Бұл кезеңнің үлкен табысы он буынды өлшемнің
поэзияның құрылымдық негізі ретінде қалануы.
- өлең құрылысының дамуының жаңа бір сатысы – ерікті өлеңдердің екі түрлі
интонациясының поэзияда үлкен айналымға енуі болды. Осы шешендік сөйлеу мен
ауызекі сөйлеу интонациялары жаңа кезең ақындарының ырғақтық-интонациялық
дәстүрі болып бекіді.
- қазіргі поэзиядан іргесін бөліп кете қоймаған жас жаңа қазақ поэзиясы
қазірдің өзінде-ақ өзгеше мінез-болмысымен дараланады. Әсіресе, жаңа
лирикалар соны өрнектерімен ерекшеленеді.
- шетел поэзиясының өрнектерін құрылымдық негіз ретінде байқап, түрлік
ізденісін жан-жақты жүргізіп отырған ақындар да кездеседі.
- ерте замандардағы көктүріктер әуені қазіргі поэзияға интонациялық-
мелодикалық жүйе ретінде бекіп, кең қолданысқа түскені байқалады. Олар
тарихи тақырып аясында және жаңа идеялық арналарда сыналып жүр.
- шетелдерден келген қазақ ақындары да қазіргі поэзияның дамуына соны
сүрлеу сала алды. Батыс әдебиетінің ықпалындағы олардың поэзиясы сол
үрдіспен, еркін өлеңнің батыстық үлгісі верлибрлерді әкелді.
- дәстүрлі өлшемдер бұл кезеңде де поэзияны тұтастай алғанда өлеңнің
ырғақтық-интонациялық жүйесінде басымдық танытып отыр. Бұл өлшемдер жаңа
поэзияның интонациялық жүйесіне сай түрленген қалыпта көрінуде.
- талантты ақындар өз мазмұнын дөп жеткізетін түр іздеуде өлшемдердегі
бунақтар сабақтастығын жаңаша құру арқылы немесе дәстүрлі өлшемдердің өзара
өзгеше сабақтастыру арқылы жүзеге асырып отыр.
- дәстүрлі ұйқастар тармақ ішіндегі түрлендіру әсерімен өзгеріске түсіп,
жаңаша ырғақтық-интонациялық жүйенің жасалуына негіз болып жүр.
- жаңа ұйқастар ұйқасушы негіздердің үндесу реті мен дыбыстық сапасына
қатысты жасалуда. Қазіргі тармақтардың ұйқасу ретінің шығарманың мазмұндық
жүйесіне тәуелділігі байқалады.
- қазіргі ақындар ұйқастардың әртүрлі грамматикалық формада берілуін
құнттайды. Толымды ұйқастар дәстүрлі ұйқастар секілді төрт буынды емес,
дыбыстық үндестік сапасын арттырып, ұйқасатын буын сандары бес-алты буынға
дейін жетеді. Ұйқас негіздеріндегі буындарды мақсатты түрде
сәйкессіздендіру үрдісі де қазіргі поэзияда кең тараған.
- бүгінгі поэзия өлеңді шумақтауда да көптеген еркіндікке қол жеткізген.
Қазіргі ақындардың шығармаларына тән үрдіс шумақтардың дәстүрлі шумақтар
сияқты бір-бірімен ырғақтық симметрия түзе алмайтындығы. Шумақ құрылымдарын
бір-біріне ұқсатпай құру арқылы өлең ырғақтық-интонациялық жүйесін
тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-бейнелілік мәселелерін қамтитын ішкі
жүйесіне жақындатады.
- қазіргі қазақ өлеңінде дәстүрлі төрт тармақты шумақтармен қатар бес және
алты тармақты шумақтар құрылымдық айналымға молынан енген. Ол шумақтар
поэзияда жаппай үрдіс алып, дәстүрге айналып отыр.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ өлең құрылымын
дәуірлерге бөліп қарастыру арқылы оның ырғақтық жүйесінің дәстүр мен даму
үрдістері арнасында тұтас зерделенуі бұл зерттеуді осы саладағы өзге ғылыми
зерттеулерден ерекшелейді. Диссертация материалдарын жоғарғы оқу
орындарының қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне қосымша оқу
құралы ретінде, Қазіргі қазақ поэзиясы, Қазіргі қазақ поэмасы, Қазақ
өлеңінің құрылысы сияқты арнаулы курстар мен жекелеген ақын-жазушылардың
шығармашылығын талдауға негізделген жалпы әдебиет курстарында пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысының жарияланымы мен мақұлдануы. Ғылыми зерттеу
жұмысының негізгі мазмұны ғылыми басылымдарда, атап айтқанда, ҚР ҰҒА
Хабарлары, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қ.Яссауи
атындағы ХҚТУ, Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ, С.Торайғыров атындағы ПМУ,
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, М.Өтемісұлы атындағы БҚМУ, ЕАГИ хабаршыларында,
Ақиқат, Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарында, шетелдік жарияланымдарда
жарық көрген мақалаларда, түрлі халықаралық және республикалық ғылыми-
теориялық конференцияларда жасалған баяндамаларда көрініс тапты.
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, бес бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І Қазақ өлең құрылысының даму кезеңдері. Қазақ өлеңдерінің
құрылымдық бастаулары атты бірінші бөлімшесінде қазақ өлеңінің құрылымдық
бастаулары айқындалады. Қазақ поэзиясы тақырыптық және көркемдік
ерекшеліктері тұрғысынан дәуірлерге жіктеліп, олардың дара сипаттары
анықталып қойған-ды. Бұл мәселеде поэзияның сыртқы құрылымдық
ерекшеліктерін айналып өткен. Қазақ өлеңін құрылымдық жағынан даму
кезеңдеріне жіктеу, ол дәуірлерге тән негізгі сипаттарды айқындау оның даму
деңгейін саралауға мүмкіндік беріп қана қоймай, поэзиядағы дәуірлер
сабақтастығы, дәстүр жалғастығы сияқты маңызды мәселелерді ғылыми
жүйелейді.
Қазақ өлеңінің ырғақтық-интонациялық бастауы ретінде жеті, сегіз және
он бір буынды өлшемдер аталып, бұл өлшемдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі
ғалымдардың еңбектерінде кеңінен талданған-ды.
Жыраулар поэзиясын терең танып, жете меңгеріп, ерекше қадір тұтушы,
жазушы-зерттеуші М.Мағауиннің мына бір ескертпесі орынды айтылған: Жырау
туындыларындағы тармақтар өздерінің буын саны жағынан алғанда үнемі
біркелкі болып отырмайтыны мәлім. Және бұл кездейсоқ құбылыс емес, жырау
поэзиясының өзіндік ерекшеліктерінің бірі. Алайда бұл жайға осы уақытқа
дейін назар аударылған емес. Бұл мәселе қазақ өлеңінің құрылысын арнайы
зерттеп жүрген ғалымдардың назарынан да тысқары қалған [1,147-б]. Ал
жыраулар поэзиясының ырғақтық-интонациялық жүйесі өзгеше шебер құрылған.
Оның себебі – толғаулардың суырып-салып айтылатын өзгеше табиғатында.
Толғаулар – шешендік, яғни декламативті өлең интонациясының бастауы.
Декламативті мәнер – шешендік өнердің сөз сөйлеу шеберлігінің жолы. Шынында
жыраулар толғауларының ырғақтық-интонациялық жүйесі айнымалы ырғаққа
құрылған еркін өлеңдердің бастауы ретінде қазақ өлең құрылысында әлі
танылмады. Еркін өлеңдердің көрнекті үлгілері болып табылатын қазақ
поэзиясының бір биік шыңы толғаулардың құрылымының теориялық тұрғыдан
тұжырымдалып, бағасын алмауы түсінікті. Жыраулар поэзиясының өзіндік
ерекшеліктері бұл мұраны жасаған жыраулар заманының көнелілігінен, оның
үстіне сол жыраулар ұстанған дәстүрдің көнелілігінен туады. Жыраулар
қаруланған көркемдік әдістердің дені – көне, ескі түркілік [1,152-б], –
деген жазушы тұжырымы жыраулар поэзиясының ырғақ жүйесінің арнайы
зерттеліп, өзіндік биігінен көріне алмауының негізгі себебі.
Абай мен Шәкәрім: өлең ырғағының арналық дамуы тарауында Абай мен
Шәкәрімнің өлеңнің құрылымдық жүйесіне деген көзқарастары сөз болады. Абай
да, Шәкәрім де өлеңнің ырғақтық жүйесін өлең түзуші өрнек қалпынан
жоғары бағалап, шығарманың ішкі болмысын терең танытудың кілті санап, өз
шығармашылығында қазақтың өлшемдерін мақсатты түрде дамыта отырып, жаңа
мазмұнның шынайы сипатын жаңа түр арқылы аша білді. Қазақ әдебиетінде
бар, бірақ өлең өлкесінінен алыс, ауыз әдебиетінің мақал-мәтел, санамақ,
жаңылтпаш сынды шағын жанрлар аясында көрініп жүрген өлшемдермен тұтас
өлеңдер жазып, ырғақтық-интонациялық жүйесін түрлендіру арқылы оның ішкі
тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік жүйесімен бірге сыртқы
интонациялық-мелодикалық сапасын да жаңартты. Екі ұлы ақынның өлеңнің
ырғақтық-интонациялық жүйесінде жасаған жаңашыл бастамалары қазақ
поэзиясының барлық даму кезеңінде көрініп қоймай, оның өн бойына даму
үрдістерін айқындайтын дәстүр болып берік қаланды. Абай мен Шәкәрім
өлеңдеріндегі дәстүрлі өлшемдерді жүйелі сабақтастыру, өлшемдердің жаңа
өрнектерін, яғни бунақтық сабақтастықтар табу, өлшемдерді бөлшектеу арқылы
жаңа ырғақтық жүйе жасау сияқты, жалпы ырғақтық-интонациялық жүйені
түрлендірудің алуан түрлі мүмкіндіктерінің ашылуы қазіргі қазақ
ақындарының да жүгінетін негізгі жолы болып отырғандығы ғылыми тұрғыда
зерделенеді. Өлеңді көріктеу, өлең кестесін келтіру жөнінде Абайдың
қазақта теңдесі жоқ; қазақтың бұрын-соңды ақындарының ешқайсысы өлеңін Абай
сияқты ұста, келісті көріктеген емес[2,115-б], – деп академик З.Ахметов
Абайдың өлең құрылымын түрлендірудегі даралығына нұсқай отырып, оның өлең
түрлерінің қайнар көздерін де атап көрсетеді. Абай кезінде он бір буынды
өлшемнің 4+4+3, 4+3+4, 3+4+4 үш түрлі өрнегін бір шумақ бойында
сабақтастырып, сөйлеу мәнеріне бейімдегені белгілі. Ал қазіргі қазақ
ақындары Абайдың осы дәстүрін меңгеріп қана қоймай, оның бунақтарын бірнеше
тармақтарға тасымалдау тәсілі, тыныс белгілер жүйесі мен синтаксистік
құрылысын өзгеше құру арқылы эмоционалдық-экспрессивтік мазмұнынын байыта
түсті. Бұл құбылыстың қазақ поэзиясында аса кең тарғандығы Абай салған
дәстүрдің өміршеңдігі мен поэзия заңдылықтарына терең сіңгендігінің айғағы.
Бұл туралы өлең сөздің білгірі А.Байтұрсынұлы мынадай байлам келтіреді:
Шумақ iшiнде бунақтар тармақтардың басында я ортасында бiрыңғай болып
келуi тиiс. Мәселен, бiр тармақтың басында үш буынды бунақ келсе, басқа
тармақтарда да солай келуi тиiс. Әйтпесе, өлең өлеңдiгiнен айрылмағанмен
жорғағынан жаңылады, айтуға ауырлық келтiредi. Бұл кемшiлiктен қазақ
ақындарының көбiнiң-ақ сөзi аман емес. Әсiресе Абай өлеңдерiнде көбiрек
ұшырайды. Мұндай кемшiлiгi бар өлеңдердi сол күйi өзгертпей әнге қосуға
болмайды [3,201-б]. Кемшiлiк дегенде Абай өлеңдерiн бағалау тұрғысында
емес, әнге, яғни өлең ырғағына, әуендік интонациясына қатысты айтып отыр.
Осы мәселеде ғалым Д.Қамзабекұлының өз пікірі бар: Ахметтанушылар мен
жалпы поэзиятанушылар жоғарыда айтылған мінді көбіне айналып өтіп жүр.
Біздіңше, бұлай жасау Абайдың да, Ахметтің де мұрасына адалдық болып
табылмайды. Бұл мәселені кеңірек қарау қажет секілді. Абай – ескінің соңы,
жаңаның басы. Сондықтан оның поэзиясында бұрыннан бар жалпы формалық
еркіндік ұшырасуы заңдылық. Жалпы оны табиғилық деп қарау керек. Бунақтың
құбылуы туралы көп мысал келтіруге болады. (Бүгінгі поэзиядағы формалық
ізденістер де бұған мысал). Ахмет – жүйелілікке, ғылымға, нағыз
ағартушылыққа ұмтылған кезеңнің тұлғасы. Байтұрсынұлы үшін бәрінде жүйе,
принцип болу керек. Тіпті оған ақын бунақтарын ауыстырайықты айтқызып
отырған – осы принципі. Абайды жаңа әдебиеттің басы десек, ендеше оны да
жүйелі қабылдайық, жаңа басылымын ретке келтірейік дейді ол [4,232-б].
А.Байтұрсынұлы өз байламында Абайдың мінін дәстүрлі поэзия тұрғысынан
көрсетіп отырған сынды. Ахмет мақаласы жазылған кезеңде поэзияға жаңа
көзқарас, теориялық тұжырымдамалар, жалпы әдебиетті зерттеу үлгілері
қалыптаса қойған жоқ-ты. Сондықтан Ахметтің тағып отырған міні – поэзияға
ескі көзқарас тұрғысынан беріліп отырған бағасы. Ол кезеңде өлеңнің бәрі
әндетіп айтылатын болғандықтан, әуенге қосуға бейімділігі тұрғысынан
сараланатынын зерттеуші, өлең құрылысының білгірі, академик З.Ахметов те
айтқан-ды. Қазақ поэзиясында өлең-жырды тақпақтап оқымай, әндетiп оқу
жазба әдебиет әбден өркендеген осы күнге дейiн мол сақталып, оны ақындар
да, оқушы қауым да кеңiнен қолданып келе жатқаны тегiн емес [5,172-б].
Ұлы ақынның қазақ өлеңінің ырғақ жүйесіндегі өзіндік қолтаңбасы болып
танылған алты аяқ, сегіз аяқ үлгілері қазақ поэзиясына дәстүрлі ырғақтық-
интонациялық жүйе болып бекіп, қазақ өлеңін эмоционалдық-экспрессивтік,
жалпы мелодикалық тұрғыдан байытып, төл әдебиетіміздің дәстүрлі
құрылымдарының қатарына еніп, поэзияда бұл ырғақтық жүйелер тақырыптық-
идеялық, көркемдік-бейнелілік, ырғақтық-интонациялық сапасы тұрғысынан
мазмұндана, толыса, құнарлана түсті. Абай енгізген ырғақтық-интонациялық
жүйелермен өлең кестелемеген қазақ ақыны кемде-кем. Сонау Шәкәрім, Ахмет,
Сұлтанмахмұт, Мағжан, Сәкеннен бастап, жаңа поэзия жасаушы ақындардың
барлығының шығармашылығында Абай өрнегіне түзілген өлеңдер табылады.
Шәкәрім мен қазіргі қазақ ақындарының өлең құрылымына қояр талаптары
ортақ. Шәкәрім үшін өлең құрылымы ішкі ойды жеткізуші, сөздің терең сырын
ашушы. Ақын өлеңдерінің құрылымдық ерекшелігін өлеңнің мазмұнына, ішкі
сырына бойламай ашу мүмкін емес. Бірқатар шығармаларында ойлар көркемдегіш
құралдарсыз, образдылық үстейтін фигураларсыз, поэзияға тән пафоссыз
беріледі. Сондықтан бұл өлеңдерде ақынның барынша табиғилыққа ұмтылысы
байқалады. Ойды ырғақ пен интонацияны түрлендіріп, жанды жеткізу арқылы
өлеңді көркем, шынайы, әсерлі етеді. Ақын өлеңдері айтылу мәнері бірнеше
түрленіп, эмоционалдық бояуы қанық болып, ішкі логикалық өріске сай
құрылады. Яғни ақын өлеңдердің көркемдік-құрылымдық жүйесі арқылы ерікті
өлең түрінің ауызекі сөйлеу, яғни тұрмыстық интонациясына өріс ашады.
Шәкәрім қазақ поэзиясына ырғағы тіпті Абайда кездеспейтін өлең түрлерін
енгізгенін атау керек [6,98-б], – деп академик Р.Сыздықова ақын шеберлігін
дәл таниды.
Қозғаған мәселені сырттан сұлу сөзбен көмкеріп, көркемдемей, сөзге
сәуле түсіру арқылы, сөздің тереңіңе бойлау арқылы, құрылымдық жүйесін
түрлендіріп, сөздің өзіндік дара болмысын табу арқылы жеткізу қазіргі
ақындардың басты позициясына айналған. Өлеңдерін Шәкәрім сияқты ауызекі
сөйлеу интонациясының алуан түрлі мәнеріне қондыра білген ақындардың
қатарында Б.Майлин, А.Тоқмағамбетов, Қ.Аманжолов, Ж.Нәжімеденов,
М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев, Е.Раушанов, Ұ.Есдәулет, Б.Қошым-Ноғай (Серікбаев)
сынды ақындарды атауға болады. Абай мен Шәкәрім өлеңдері айнымалы ырғаққа
құрылғанмен, барлық шумақта белгілі ырғақтық және ұйқасу реті сақталады.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы айнымалы ырғақтарда белгілі бір жүйе жоқ.
Абайдың Сен мені не етесің? және Шәкәрімнің Бұл ән өлеңдерінің
құрылымдық жағынан тым күрделі, аса сұлу өлең қазіргі қазақ поэзиясында
кездеспейді. Осындай құрылымы қайталанбайтын бірегей өлеңдердің жазылмауы
қазіргі ақындардың тарапынан өлеңнің құрылымдық сапасына ерекше мән
берілмеуінен болар. Қазіргі ақындар үшін өлеңнің ішкі тақырыптық-идеялық,
көркемдік бейнелілік сипаты маңызды. Поэзиядағы жаңа құрылымдық кестелер
өлеңнің мазмұндық өрісімен бірге пайда болатын, тақырыбы мен идеясына
тәуелді, белгілі өлеңмен шектелетін құрылымдар.
Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин өлеңдеріндегі мазмұн мен түр
сабақтастығы атты тарауында ақындардың өлең жүйесінің оның ішкі
семантикасына жақындай түскені, яғни олардың өлеңдеріндегі мазмұн мен түр
сабақтастығы ғылыми жүйеге енеді. Абай мен Шәкәрімнен кейін өлең
құрылымындағы жаңа леп ақындар Мағжан мен Сәкен және олардың төңірегіне
топтасқан ақындар қатарынан көрінеді. Екі ақынның шығармашылық сапары
аласапыран заман ағымына ілесе отырып, бір-бірімен сабақтастықта, әрі
қайшылықта өрбіді. Жас ақындардың шығармаларындағы тақырыптық-идеялық
үндестіктер шығармашылық келбеті қалыптасып, толысқан шақтарында ақындардың
жолдары алыстап, өлеңнің тақырыптық-идеялық, ішкі мазмұндық өрісіндегі жік
тереңдей түседі. Екі ақын да романтикалық сарындағы әдебиетті толғады. Ол
заңды да. Қоғамдық ұлы өзгерістер екі ақын жүрегіне қанат байлап, көкке
самғатқаны белгілі. Екеуі де халық үшін үлкен өзгерісті сезініп, ел үшін
атқан арайлы таңды шабыттана жырлауға кірісті.
Бұл ақындардың қазақ өлең құрылымын дамытудағы жолдары Абай өрнектері
мен орыс әдебиеті әсері арқылы көрінді. Өлең құрылымындағы жаңа өрнектердің
ішінде Абай өлшемдеріне көбірек жүгініп, оның құрылымдық дәстүрін
жаңғыртуда Мағжанның үлесі зор. Ақын қысқа өлшемдерді мазмұнға сай
түрлендіріп қолданылу жағынан да үлкен шеберлік көрсетті. Оның Қайың
деген өлеңінің құрылымдық жүйесі ақынға дейін қазақ поэзиясында жүйе болып
орнықпаған бес және төрт буынды бунақтардың жүйесіз сабақтастығына
құрылған.
Қайғылы қайың!
Аяныш жайың.
Сыбырлайсың,
Дірілдейсің,
Еңкейесің,
Күбірлейсің
Ызғарлы жел
Соққан сайын.
Өлеңнің кей тармақтары бір синтаксистік-семантикалық құрылымдар болып
құрылады. Аяз қарып, суық жел соққан қайғылы қайыңның аянышты жайын бірінен-
екіншісіне өте жылдам ауысатын ырғақтық бірліктердің жеңіл тербелісіне
негізделген өлеңнің мелодикалық динамикасы жаурап, суықтан діріл қаққан
қайың қимылын, оның дірілін сездіргендей.
Сәкен де Абай өлең өрнектерін дәл қайталамай ырғақтық-интонациялық
өрісін жаңартты. Абай өрнектерінің бай мүмкіндігін шеберлікпен аша
білді.Сәкен өз өлеңдерінде өз қоғамын сипаттап айтып қана қоймай, әуенін
тыңдатып, өз дәуірінің суреттегідей жансыз бейнесін емес, көз алдыңда өтіп
жатқандай, көру, сезу, тыңдау сияқты сезім түйсіктеріне әсер етіп, барынша
шынайы көрсету үшін ырғақтық-интонациялық динамикасын сақтауды мақсат
тұтты. Сондықтан ақынның жаңа құрылымдық кестелері тақырыптық-идеялық
сапасы тың шығармаларында қаланады. Сонымен, поэзия өнеріндегі
жаңашылдықты барлығынан бұрын жаңа мазмұннан іздеу қажеттігі шүбәсіз[7,135-
б],– деген өлеңтанушы ғалым З.Ахметов тұжырымы Сәкен шығармашылығындағы
мазмұн мен түр сабақтастығының біртұтастығын меңзейді. Сәкен эпика
саласында да айшықты ізін қалдырып кетті. Соның ең ірісі де, өнегелісі де –
Советстан. Өлең мазмұны қазір қабылдана қоймағанмен ақындық жаңалығы,
қазақ өлеңіне қосқан өлшемдері мен мақамдары қазіргі поэзиямызда сайрап
жатыр [8,117-б], – деген академик С.Қирабаев пікірі қазіргі поэзиядағы
дәстүрлі өлшемдердің интонациясын құнарландырып, эмоционалдық мазмұнын табу
үшін тармақтарға тасымалданатын кең жайылған құбылысты меңзеп отыр. Қазіргі
қазақ ақындары дербес он бір буынды немесе одан көп буынды өлшемдерді екі
немесе бірнеше тармақтарға тасымалдау арқылы әрбір сөзге логикалық немесе
эмоционалдық екпін түсіре отырып, өлеңнің интонациялық жүйесін мазмұнға сай
түрлендіреді. Бұл құбылыстың басы Абайдың Сен мені не етесің? деген өлеңі
болғанмен, Сәкен оны дамытып, поэзияда жаппай үрдіс алып, берік орнығу
мүмкіндігін ашты.
Екі ақын да түршілдігі шеберліктің шыңынан көрінген талант иелері.
Мағжан шеберлігі өлеңнің сыртқы құрылымдық өрнегінен гөрі, ішкі мазмұндық
өрісінде ерекше шыңдалады, ал Сәкен дәстүрлі ырғақтарды интонациялық
құбылтудың алуан түрлі амалдарын көрсетті. Олардың көпшілігі қазақ
поэзиясының кейінгі дәуірлерінде үрдіс болып қалыптасып кең қолданыс тапты.
Осы амалдарды ғалым С.Негимов Өлең өрімі еңбегінде терең зерттейді.
С.Сейфуллин қазақ өлең құрылысында интонациялық өрнектерге бай өлең
тудыруда тамаша табыстарға жетіп отырды [9,45-б],– деген пікірі зерттеуші
Сәкен өлеңдерінің интонациялық мазмұнға бай ерекшелігін дөп танытады.
С.Сейфуллиннің қазақ өлшеміндегі үлкен жаңашылдығының бірі – тоғыз
буынды өлшемдерді өлеңнің құрылымдық айналымына енгізуі. Шәкәрім бұл
өлшемнің 5+4 өрнегін Анадан алғаш туғанымда өлеңінде сегіз буынды
өлшемнің 3+2+3 кестесімен сабақтастықта қолданған-ды. Шәкәрім өрнегі әрі
қарай өрістемей, аталмыш өлең шеңберінде қалып қойған-ды. Сәкеннің 3+3+3
өрнегі қазіргі қазақ поэзиясындағы көрнекті ақындардың шығармаларына
құрылымдық негіз болып, өлең жүйесіне етене енген түр ретінде қалыптасты.
Бұл кезеңде қазақ өлең құрылымы жаңа мүмкіндіктерін ашып, ырғақтық-
интонациялық, эмоционалдық-экспрессивтік өрісі кеңейе түсті. Қазақ ерікті
өлеңдері поэзияның кең сахнасына шығып, мазмұнды құятын қалып қызметін
атқарумен шектелмей, өлеңнің ішкі сарайын ашудың негізгі бір кілті, көркем
тәсілдің негізгі түріне айнала бастады. Шебер ақындар өлеңнің ырғақтық-
интонациялық жүйесінің маңызын жете бағалап, ішкі мазмұнын форма арқылы
ашуға бет бұруы осы кезеңнен басталады. Сонымен Мағжан мен Сәкен дәуірі
қазақ өлеңтануына жаңашылдықпен енді. Мағжан да, Сәкен де өз заманының
болмысы мен шындығын көркем сөзбен бейнелеп қана қоймай, олардың көркем
бейнесін жасап, оқырманның көз алдына әкеліп, қолымен ұстатқандай шынайы
етуде үлкен шеберлік көрсетті. Бұл ақындардың кезеңі өлеңнің бейнелілік
жүйесінің артуымен ерекшеленеді. Оны бейнелі етуде олардың шығармаларының
ырғақтық-интонациялық жүйесі үлкен мәнге ие болды. Екі ақынның
өлеңдеріндегі мазмұн мен түрдің берік сабақтастығы, тұтасқан бірлігі
ақындардың шығармашылығының негізгі бағыттарының бірі болып қалды.
Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов шығармашылығындағы лирикалық
өрнектер деген тарауда бұл кезеңде негізінен лирикаларда көрінген өлең
құрылымындағы жаңашылдықтар ғылыми жүйеленеді. Екінші дүниежүзілік соғыс
қоғамға және өнерге жаңа мазмұн әкелді. Бұл кезеңде көтерілген тақырыптарда
ерлік пен өрлік, елдік пен адами сезімдер астасып жатыр. Поэзияда лепті,
көтеріңкі және лирикалық әуендер орын алды. Сондай-ақ ойлы, сезімді
жырлардың құрылымдық негізі ырғақтық-интонациялық жағынан құнарлы еркін
өлеңдерге көп жүгінді. Сондықтан соғыс кезеңі ұлт поэзиясының алдыңғы
қатарында Ә.Сәрсенбаев, Қ.Бекхожин, Ж.Молдағалиев, А.Жұмағалиев,
Қ.Аманжолов, Ж.Саин, Д.Әбілев, С.Мәуленов сияқты қан майданда болып, оның
барлық азабы мен қасіретін көрген жауынгер ақындар Олар өлеңдеріне арнайы
түр іздеген жоқ. Олардың өлеңдерінің сыртқы пішіні ішкі болмысымен бірге
пайда болғандықтан бір-бірінен ажырағысыз, шымыр шықты, яғни түрінің өзі
мазмұнға айналды.
Қ.Аманжолов өлеңдерінде жаңа ырғақтық-интонациялық құрылымдар мол орын
алды. Оның ең бастысы Дариға, сол қыз өлеңіндегі он буынды өлшемнің 5+5
сұлу кестесінің пайда болуы. Қасым Аманжолов өлеңіне он буынды өлшемнің
жаңа түрін енгізді. Қазақ поэзиясында он буынды өлең тармақтары халық ауыз
әдебиеті, кейбір жазба әдебиет нұсқаларында, Сәкен (Ленин), Ілияс
(Жастар заманның гүліміз) творчестволарында кездеседі. Бірақ, оларда бұл
жеке тармақтар ретінде ғана кездеседі. Ал Қасымға дейін он буынды өлең түрі
қазақ поэзиясында өз алдына дербес түр ретінде бекіп, орныққан жоқ-ты [10,
261-б]. Бұл өрнек негізі 3+2+3+2 болғандықтан туатын мәнер толқынды. Өлең
мазмұнындағы сағыныш, іңкәрләк сезімдерін жеткізуге аса оңтайлы, өлеңнің
ішкі сарайына дөп түскен өлшем болғандықтан тамырын тереңге жайып, өміршең
мінез танытты. Төлеутайға деген өлеңінде жалпы қазақ өлеңінде аса сирек
ұшырасатын жеті буынды өлшемнің 3+4 өрнегі көрінеді. Сондай-ақ Қ.Аманжолов
қазақ поэзиясының дәстүрлі өлшемдерін сабақтастыру арқылы өлең интонациясын
түрлендірді. Ақын өлеңдерінде дәстүрлі он бір буынды өлшемнің 4+4+3 және
жеті буынды өлшемнің 4+3 өрнектерінің еркін, шымыр қиысуынан толқынды, сұлу
мәнер туады.
Соғыс кезеңінің әдебиеті аса сыршыл, себебі адамзаттың ізгі
сезімдерінің барлығы ізгілік пен азаматтыққа қатер төндірген зұлматқа қарсы
тұрды. Сан алуан ширыққан сезімдер арпалысы жүріп жатқан кезең қазақ
поэзиясындағы лирикалық өлеңдердің тақырыптық-идеялық, көркемдік-
бейнелілік, ырғақтық-
интонациялық жүйесінің жандануына өріс ашты. Өлең интонациясын
құнарландырып, өлшемдердің сабақтасу мүмкіндігінің молдығын дәлелдеген
ақынның көрнектісі – С.Мәуленов. Әдеттегі өлең жырдың бунақтық-ырғақтық
өлшемдерін Сырбай ақын саздың сан қырлы әуезімен құбылтады [11,215-б].
Ұзақ жолда жүргенде (7)
Найзағай ойнап, (5)
Туа қалса басыңа күн, (7)
Сен қорықпа, (5)
Мен қасыңдамын. (5)
Тұманды түндеріңде (7)
Алға бас, ілгеріле, (7)
Сен қорықпа, (4)
Мен қасыңдамын. (5)
Тоғыз тармақты шумақ екі түрлі ырғақтық, семантикалық, синтаксистік
құрылымдарға жіктеледі. Алғашқы семантикалық, синтаксистік бір құрылымда
жеті, сегіз буынды тармақтар 4+3 және 4+4 өрнегімен көрінсе, өзгесі бес
буынды дербес құрылымдар.
Сырбай қазақ өлең жүйесіндегі аз буынды өлшемдерді шебер
пайдаланғанымен ерекшеленеді. Абай, Шәкәрім, Сәкен өлеңдеріндегі қысқа
тармақтар нық, шалт, үзілмелі интонацияға негіз болса, Сырбайдың қысқа
өлшемдері ширақ, жеңіл, толқынды мәнерге ие болады. Ақынның қысқа өлшемдер
туралы мына пікірі оның сол мәнерді табу жолында арнайы ізденгенін
байқатады: Қысқа өлең шеберлік таңдайды. Ол басы артық сөзді, құрғақ
баяндауды көтермейді [12,235-б]. Ақынның бұл байламдары оның құрылымдық
талғамының биік екендігін танытады.
Қасым жүйесін тапқан он буынды өлшем қазіргі поэзияда өлшем
дәстүрлі он бір буынды өлшеммен қатар белсенді қолданыста жүр. Он буынды
өлшемнің өзге алты, жеті, сегіз буынды өлшемдермен сабақтастығы талантты
ақындардың шығармашылығынан үлкен орын алған. С.Мәуленовтің де лирикалары
қысқа өлшемдерге негізделіп, айнымалы ырғақтарға құрылып, өзіндік
интонациялық-мелодикалық дара болмысымен ерекшеленеді. Қазіргі қазақ
ақындарындағы айнымалы лирикалық мелодикалардың бастауы осы Сырбай
өлеңдері.
Жұмекен Нәжімеденов пен Мұхтар Шаханов: ерікті өлең мәнерінің екі
үлгісі деген тарауда қазіргі поэзияда басым позицияны алып отырған ерікті
өлең мәнерінің екі үлгісі шешендік сөйлеу мәнері мен ауыз екі сөйлеу
интонациялары ғылыми негізделеді. Сөйлеу мәнерінің екі түрлі үлгісінің
сипаттарын бойына мол жинаған Ж.Нәжімеденов пен М.Шаханов өлеңдері.
Жұмекен өлеңдерінің табиғилығы мен Мұхтар өлеңдерінің биік
пафостылығын айқындайтын ең алдымен олардың тақырыптық-көркемдік жүйесі
екендігінде дау жоқ. Дегенмен де олардың өлеңдеріндегі өлшемдер
сабақтастығы мен құрылымдық жүйесі өлең интонациясының мелодикасын түзуде
үлкен рөлге ие. Орыс өлеңтанушысы В.Холшевников ерікті өлеңге тән сөйлеу
ауызекі, тұрмыстық әңгімелеу мен биік патетикалық шешендік сөйлеу сияқты
интонациясының екі түрін көрсетеді [13,174-б]. Сонымен қатар бұл түрлердің
арасын нақты түрде ажырату мүмкін еместігін де айтады. Сондықтан осы
кезеңде сөйлеу интонациясының белгілі бір түрін молынан пайдаланған
ақындардың шығармаларының құрылымдық жүйелерін талдау арқылы кезеңнің
интонациялық-мелодикалық болмысын түсінуге болады.
Түрлік ізденіс тұрғысынан ерекше шеберлік танытқан ақынның бірі
Ж.Нәжімеденов болды. Ақынның түрлік шеберлігінің бастауы – мазмұндық,
тақырыптық-идеялық даралық. Оның шығармаларына өмірдің көзге түспес
түйіткілдері, күйбең тірліктің иірімдері арқау болады. Ауызекі, тұрмыстық
сөйлеу мәнерінің ырғақтық-интонациялық жүйесі мен синтаксистік жүйесі
еркін, ұзынды-қысқалы сөйлемдер жүйесіз бірін-бірі алмастырып, толымсыз
сөйлемдер, интонациялық емеурін (жест) басымдық танытады. Мазмұнда
шындыққа адал қаламгердің түрде жаңашыл болмасқа шарасы жоқ екен.
Жұмекеннің кітаптан-кітапқа ауысқанда тек тақырыбы ғана өзгеріп отырмай,
түрі де өзгеріп отырады [14,10-б].
Ол жамандап біреуді,
мен мадақтап,
Айдалаға кетіппіз қаңғалақтап.
Біздің сөзден ешкімнің міні құрып,
жатқан жоқ қой
сөз деме мұны бірақ.
Ол бал ішті,
бал ішті, өй, намысшыл,
менің ішке-нім бірақ тұнығырақ.
Екеуміз де көп іштік,
сен көп іштің,
мен – көп іштім,
көп ішсем көнбегішпін.
Ақын Ж.Нәжімеденовтің Дастарқан басында атты өлеңі дәстүрлі он бір
буынды өлшемнің 4+3+4 бір ғана өрнегімен жазылса да, интонациясы құнарлы,
экспрессивтік реңкі анық, эмоционалдық мазмұны бай. Өлеңдегі ауызекі сөйлеу
стиліне тән экспрессивтік-интонациялық емеурінді -өй- деген одағай, ішке-
нім деген сөздегі ақынның сызықша қою арқылы жасаған созылу реңкін үстеген
сөзі мен көнбегішпін деген ақынның әдеби тілде жоқ, ауызекі сөз арасында
жүре берер сөз түрленісі арқылы жеткізеді. Ақын қазақ лирикасында бұрын
етек ала қоймаған прозашылдық сипат ала келді. Бұл тәсіл бүгінгі күрделі
өмірдің сауалдарын поэзия отына үнемі орап айту мүмкін емес дегенді
аңдатады [15,136-б], – деген зерттеуші Б.Кәрібаева ақын шығармаларының
болмысын терең түсінеді.
Ерікті өлең түрінің салтанатты, биік пафостық
түрінің жасалу жолдары, амал-тәсілдері ақын М.Шаханов поэзиясынан анық
көрінеді. Шешендік мәнер ақын шығармаларының мазмұны мен көркемдік
жүйесімен тамырлас. М.Шахановтың Қалдыаяқов өзені өлеңінің ырғақтық
өрнегі, синтаксистік құрылысы, сөздердің грамматикалық бірыңғай тұлғалануы,
ұйқасушы негіздердің барынша толымды дыбыстық үйлесімде болуы сияқты
құбылыстар өлең құрылымын шешендік мәнерге сай құруға сеп болған.
Бар қазақты тамсандырған,
Таңнан-таңға ән салдырған,
Өзін әнмен қарсы алдырған Шәмші едің.
Зорсығанның көбісі құры сүлде,
Ешкім көзі тірісінде
Ән көгінен дәл өзіңдей таба алған жоқ нар сенім,
Қандай ғажап кереметің бар сенің.
Ақындықты азаматтық деп ұғатын суреткер өлеңдерінің үні айқын. Ақын
өлеңдері басталғаннан адамның жан-жүрегін жаулап алып, отты сезімімен
баурап, жігерін жанып, рухын биіктететін асқақ жырлар. Оның ырғақ
кестесінде салмақты да, нық мәнердің негізін қалайтын төрт буынды бунақтар
басым. Ырғақ өрнегі бірдей тармақтар синтаксистік симметриялар түзбесе де,
олардың синтаксистік құрылымында жақындық бар.
М.Шаханов Нарынқұм зауалы шығармасының Махамбеттің соңғы сөзі
атты бірінші бөлімін Махамбеттің монологына құрады. Он бес буынды құрылымға
негізделген 1-2 шумақтың тармақтарындағы ой өзегі – ақынның түсі болса,
алты, сегіз, он бір буынды тармақтардағы ой негізі – ақындық туралы
толғаныстар. Қазақ поэзиясына кең тараған он бір, сегіз буынды өлшемдердің
11-8 позициясы, бұл тармақтарда 8-11 болып, кері сипатта көрінеді. 11-8
позициясынан туындайтын интонация жеңіл де ширақ болса, 8-11 позициясы осы
тармақтарда айтылатын ойлардың нақтылығы мен тиянақтылығына сай, нық,
орнықты да, кесімді.
Махамбетше толғанып, тебіренген ақынның бірі – М.Сатыбалдиев.
Махамбеттің монологы атты өлеңі идеялық-тақырыптық, көркемдік-бейнелілік,
ырғақтық-интонациялық, дыбыстық-мелодикалық жүйесі жағынан өзіндік
ерекшеліктері бар шығармалардың бірі. Жүз шақты тармақтан тұратын өлеңнің
барлық тармағы тек қ дыбысына басталады. Бірыңғай бастама поэтикалық
шығарманың әуезділігі мен үнділігін, ырғақтылығы мен шырқамалылығын
ұлғайтады. Айтылыстың эмоционалдығы мен экспрессивтік мәнерлілігін
күшейтеді [9,61-б]. Оның себебі қ дыбысы қатаң, айтылуы, естілуі қатты
дауыссыздың бірі. Қ дыбысы қаталдықты, қиындықты, құсалық сияқты Махамбет
тағдырын айқындайтын ұғымдардың басталатын дыбысы. Ақын айнымалы ырғақтың
мол мүмкіндігіне қоса дыбыстық әуезділігін өлеңнің ішкі сарайын ашуда шебер
пайдаланған. Шумақсыз құрылыммен құрылған тармақтардағы буын саны төрт
буыннан он жеті буынға дейін тербеледі. Еркін аққан ырғақты өлеңдік
шеңберге жинақтайтын жеті-сегіз буынды өлшемдердің сабақтастығы. 4+6+3,
6+4+3, 5+3+5, 4+4+4, 6+5+3, 4+5+5+3, 5+5+3+3, 4+3+5+3 сияқты күрделі
өрнектер өлеңнің ырғақ жүйесін түрлендіріп, ырғақтық- интонациялық
композициясын мәнерлі етіп тұр. Өлең тұтастай ұзынды-қысқалы тармақтардың
сабақтастығына негізделген айнымалы ырғаққа құрылған өлеңге Марғасқа,
Доспамбет сияқты жыраулардың арынды ағысы, адуынды мінезі, албырт жалыны
тән.
Қазақ поэзиясындағы Махамбет ақын туралы шығармалардың барлығына ортақ
сипат–тақырыптық-идеялық желісі мен ырғақтық-интонациялық құрылымы. Бұл
поэзиялық шығармаларда Махамбеттің ел үшін арманда кеткен қастерлі де,
қасіретті тұлғасы жасалады. 11,13,14,15,16,17,18,19,25 буынды көлемді,
күрделі ырғақтық құрылымдар өзара еркін алмасып, жеңіл, ширақ, жұмыр, сұлу
мәнер туғызады. Махамбет өмірі мен тағдырын арқау еткен жырларда ақынның
өмір сүрген дәуірінің сазы жаңғырады. Жыраулар дәстүрі мен ХІХ ғасырдың
алғашқы кезеңінің ақындарының интонациялық жүйесінің қайта оралуына
поэзиядағы Махамбет тақырыбының үлкен рөлі болды.
Жұмекен мен Мұхтар поэзиясында ерікті өлеңнің екі мәнері дамудың
шырқау шыңына жетті. Жұмекен өзіне дейінгі Шәкәрім, Сәкен, Бейімбет, Сәбит
салған сара жолды жалғап, ерікті өлеңнің ауыз екі сөйлеу стилін қазақ
поэзиясына түпкілікті енгізді. Ал Мұхтар жыраулар салған декламативті, яғни
ерікті өлеңдердің шешендік мәнерін ақын жаңа заманға бейімдеп, өзінше
жаңғыртты. Сәкен сияқты Мұхтар да өз дәуірінің романтикалық рухын
қалыптастырды. Сыншы Т.Шапай екі ақынның интонациялық қайшылығын тереңінен
түсіндіреді: Көкірегіндегі өз оқырманына адал, ал жалпы оқырманына
өкпелі ақынның бірі – Жұмекен еді...Шындығына келсек, ақындікі – жалпы
оқырманға емес, эстрадаға деген реніш болатын... Ал эстрадалық типтегі
поэзия өмір сүруге әбден хақылы еді де, оның өз тыңдаушысы мен оқырманы
(және аз емес) бар-тын. Оның үстіне, Жұмекеннің өлеңін оңаша жайда оқып,
Мұхтар жырын тыңдауға сахнаның алдына келіп отыратын оқырманды қайда
қоясыз? [16,115].
Мұхтар шығармалары – поэзиядағы ерекше құбылыстың бірі. Ол халықты
өлең тыңдауға, өлең оқуға үйретті. Ол өлеңді оқырманның жеке
кітапханаларынан үлкен залдарға алып келді. Бұл – поэзия құдіреті. Оның
өлеңдері адамды ой-санасы, білім мен білік дәрежелеріне, жас ерекшелігіне
бөлмейтін нағыз адамзаттық поэзия. Оны жалпыхалықтық махаббатқа бөлеген –
әрине, ақын өлеңдерінің тақырып пен идеяға сай сәтті табылған оқиға желісі
мен композициялық құрылысы ғана емес, сол ішкі сарайын сәулелендіруші
сыртқы құрылымдық сымбаты да. М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова,
Т.Медетбек өлеңдері шешендік сөйлеу мәнерімен айшықталса, М.Әлімбаев,
С.Жиенбаев, Қ.Бекхожин, С.Асанов, Т.Молдағалиев, Ұ.Есдәулет өлеңдері мәнері
жағынан салмақты, сөйлеу мәнеріне құрылады. Бірақ бұл аталған ақындарда осы
екі мәнер таза сипатта көріне бермейді. Екі мәнердің түйісетін тұсына дөп
келіп жатады.
ІІ Өлең құрылысының теориялық мәселелері мен даму үрдістері. Қазіргі
өлең құрылысының теориялық мәселелері атты тарауда қазіргі өлеңтанудың
бағыттары айқындалып, бірқатар осы саладағы ғылыми еңбектерге талдау
жасалады. Өлең құрылысы дамымай, бірқалыпта өзгермей қалатын сала емес.
Жаратылыс пен қоғам сияқты поэзия да даму эволюциясынан өтетіндіктен оның
мазмұны мен түрі де дәуір тынысына сай түрленеді. Өлең құрылысының
теориялық тұжырымдарының өз еңбектерімен бітпейтіндігін, қазақ поэзиясы
қаншалықты жасаса, соншалық жалғасатынын өлеңтанудың негізін қалаушы
академик З.Ахметов зерттеу еңбектерінде аңғартып кеткен-ді. Өлеңтану да
поэзиямен бірге даму, түрлену жолын өтеді.
Өлең теориясы – әдебиет салаларының ішінде ең дамыған түрі. Әдебиеттану
ғылымында да оның зерттелуі оның өзге салаларынан озық тұрды. Бір кемшілігі
қазақ поэзиясы тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік тұрғыдан аса мұқият
зерттелгенмен, құрылымдық жағын зерттеуде мазмұнның пішіні ретіндегі оның
орнын анықтауда жеткіліксіз сараланғаны жасырын емес. Қазір өлеңнің
құрылымдық жүйесі өз деңгейінде бағаланып, өлеңнің құрылымдық саласындағы
жемісті ізденістері ақындардың қалтқысыз шеберлігі ретінде танылып,
шығармаларының ішкі болмысын ашуда үлкен маңызға ие болып келеді. Қазіргі
өлеңдердің ырғақтық жүйесін зерттеуде бірқатар кандидаттық диссертациялар
жазылды, сондай-ақ олар докторлық жұмыстардың жекелеген тарауларында
талданды. Қазір поэзияның жекелеген даму кезеңдерін арқау етіп, талдау
жасайтын ғылыми жұмыстар баршылық. Олардың жетістіктері сол – ғылыми
жұмысқа негіз болған кезең ақындарының құрылымдық жүйесіндегі жаңалықтар
мен даму үрдістерін дөп басып, тани алғандығында. Ал олардың жұмыстарында
сауалдар туғызған тұжырымдар тұтас қазақ поэзиясының шешімін күткен
мәселелері болып табылады. Ол көбінесе өлең құрылымында көрінген жаңа
құбылыстардың мазмұнын дәл ашатын ұғымдар қолданысына қатысты.
С.Елікбаев 60-80 жылдардағы өлең құрылысы атты кандидаттық
диссертациясында осы кезеңдердегі ақындардың шығармаларына тән
ерекшеліктерді іздейді. Зерттеушінің өлең құрылымын талдаудағы ізденістерін
айта отырып, өлең теориясының ұғымдарына қатысты мәселерді айқындап алған
дұрыс. Ізденуші өз жұмысында өлеңдегі ұғымдарды атауда еркіндікке жол
берген. Зерттеу жұмысында құлдима тармақты шумақ [17,41-б], бағанды
тармақ, 60-80 жылдар арасындағы ақындарда бағанды тармақ қана емес,
сырғалы тармақтар да жасалды [17,45-б], Мағына үшін бөлген сынған
тармақтар пайда болды, үстеме жамылған сырғалы тармақтар, сүйретпе
тармақтар, сөйлем немесе сөз тіркестері қосылған, аралары нүктемен бөлінген
құрама тармақтар, қайталанып келіп отыратын балдақты тармақтар шықты. Шумақ
басында басқамен ұйқаспайтын буыны бөлек ерке тармақтар, ортасынан
ажыратылған топтама тармақтар дүниеге келді. Тек бас әріптерден тұратын
ерекше тармақтар, ортасынан бөлінген буындалған тармақтар жасалады
[17,105-б] деген ұғымдар қазақ өлең теориясында бұрын кездеспеген,
тармақтар түрлерге жіктелмеген. Себебі қазақ өлеңінде әр ақында түрліше
көрінетін тармақтардың түрінің барлығына ат беру мүмкін де емес, және ол
өлеңтанушылардың өзін де жаңылыстырары сөзсіз. Бұл тармақтардың сыртқы
кескіндері оның ырғақтық жүйесіне ықпал етпейтіндіктен оларды жіктеп,
термин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ҮСЕНОВА АЙГҮЛ ӘБДІМҮТӘЛІІІҚЫЗЫ
Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы:
дәстүр
және даму үрдістері
10.01.02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші филология ғылымдарының докторы,
профессор Д.Қамзабекұлы
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор А.С.Еспенбетов
филология ғылымдарының докторы
С. Жұмағұлов
филология ғылымдарының докторы
С. Ержанова
Жетекші ұйым
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 27 қарашада сағат 1400-де Л.Н. Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университетіндегі 10.01.02 – қазақ әдебиеті және
10.01.07 – салыстырмалы әдебиеттану мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д.14.31.03
диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 010008, Астана қаласы, Қажымұқан көшесі, 5, Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті кітапханасының ғимараты, А.Сейдімбек
атындағы ғылым залы.
Диссертациямен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 27 қазанда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы М.Б.Шындалиева
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Поэзиялық шығарма - жай сөз емес, жүйелі
сөз, сымбатты да сұлу сөз. Оның ішкі сарайының салтанатын көрсететін сыртқы
ырғақтық-интонациялық, әуенділік-әуезділік сипаттары екендігі әркімге аян.
Поэзиялық шығармалардың біржақты, яғни ішкі тақырыптық-идеялық, көркемдік-
бейнелілік жүйесінің ғана зерттеліп келуі ақынның дара тұлғалық шеберлігі
мен өлеңнің интонация ғана аша алар терең де нәзік сырларын таныту
мәселесін толық шеше алмады. Поэзиялық шығарманың ішкі болмысы сыртқы түрі
арқылы көрінетіндіктен оның ырғақтық-интонациялық, әуендік-әуезділік
жүйесін ғылыми тұрғыда зерделеп, жеке ақынға тән оларды жасау шеберлігін
таныту қашан да өзекті.
Қазіргі поэзия халық өлеңдерінен интонациялық тұрғыдан өзгеше,
оның экспрессивті-эмоционалды жүйесі әлдеқайда бай, әлдеқайда күрделі.
Қазіргі поэзиядағы әрбір өлең өзінің интонациялық-мелодикалық жүйесіне
берік байланып, идеялық жүктің едәуір бөлігін көтереді. Өлеңнің мазмұны мен
формасының арасындағы сабақтастық күшті сезіледі. Қазіргі талантты қазақ
ақындары да өлеңінің тереңінен сыр тартып, ішкі болмысын дөп басып, дәл
көрсететін түрді табу бағытында мақсатты түрде ізденетіндігі байқалады. Ол
туралы көптеген дарынды ақындар айтып та, жазып та жүр. Сондықтан жеке
қаламгердің түр жасаушылық шеберлігін саралау, оның шығармасының ішкі
болмысы мен сыртқы түрінің арасындағы сабақтастықтың деңгейін анықтау, жаңа
ырғақтық жүйемен жазылған дербес шығармаларда оның құрылымы ішкі мазмұнды
ашуда қаншалықты түрленгенін, оның қандай әдістер мен амалдар арқылы
көрінетіндігін, қазақ өлең құрылымындағы бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық
түрленудің қайсысының негізінде жасалған, қандай жаңалықтың белгісі бар, ол
белгі дәстүр болып бекінуде қаншалықты өміршең деген мәселелер қазақ
әдебиеттануында шешілуге, кеңінен ашылуға тиісті мәселелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
қазіргі поэзияның құрылымдық жүйесіндегі сан ғасырлық дәстүрлер тоғысын
көрсету. Сол дәстүрлерден тамыр тартқан қуатты поэзияның жаңа сипаттарын
анықтау. Осы екі мақсаттың мазмұнын толыққанды көрсететін міндеттер
қойылды:
- поэзиялық шығармалардың құрылымдық дамуын дәстүр мен жаңашылдық аясында
жаңаша зерделеу;
- қазақ өлеңінде осы күнге дейін бекінген құрылымдық дәстүрлерді анықтау
және оның даму үрдістерін саралау;
- поэзияны құрылымдық даму тұрғысынан маңызды кезеңдерді анықтап, осы
ырғақтық-интонациялық жүйелер дамуының дербес ақындардың шығармашылығында
көрінуін талдау;
- қазіргі өлеңдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі өзгеріп, бұрынғы
поэзиядан едәуір алға кеткендіктен оның құрылымдық сипаттарына сай пайда
болған жаңа теориялық ұстанымдарды айқындау;
- поэзиядағы дәстүрлі ырғақтық жүйелердің түрлену мүмкіндігін байыптау;
- поэзиядағы жаңа ырғақтық жүйелерді, өлшемдердің жана ырғақтық
сабақтастығын, жаңа ұйқас өрнегі мен дыбыстық үндестіктердегі, ұйқас
негіздерінің грамматикалық тұлғалануындағы жаңашылдықты жекелеген ақындар
шығармашылығы арқылы пайымдау;
- қазіргі поэзияда жекелеген ақындардың шығармашылығы аясында көрініп
жүрген дәстүрден тыс ырғақтық жүйелерді ғылыми тұрғыда зерделеу:
- соңғы жылдары көрініп жүрген құрылымдық даму арналарын талдау;
- қазіргі өлеңдердің шумақталуының алғышарттарын анықтау;
- қазіргі поэзиялық шығармалардың ішкі әлемін танудағы сыртқы құрылымдық
сипатының маңызды рөлін таразылау;
- жалпы қазақ өлең құрылымының интонациялық-мелодикалық бай мүмкіндігінің
молдығын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны. Қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық мүмкіндіктерін
сарқа пайдаланған көрнекті ақындардың шығармаларымен қатар поэзиядағы
дәстүр табиғатын тану үшін Күлтегін, Тоныкөк сияқты ежелгі түркі әдеби
ескерткіштері, халық ауыз әдебиеті үлгілері мен Шалкиіз, Бұхар, Махамбет
шығармалары, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин,
І.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, С.Мәуленов, М.Сатыбалдиев, Т.Айбергенов өлеңдері
мен қазіргі көрнекті ақындар Ж.Нәжімеденов, М.Мақатаев, Ж.Жақыпбаев,
Қ.Мырзалиев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсынова, Т.Медетбек, Е.Раушанов, Ұ.Есдәулет,
Б.Серікбаев, И.Оразбаев, Т.Әбдікәкімов, С.Ақсұңқарұлы, Г.Салықбай,
М.Райымбекұлы, Б.Беделханұлы, Т.Ешенұлы поэзиялық шығармаларына
негізделеді.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында типологиялық-салыстырмалы,
сипаттамалы, жекелей талдау, аналитикалық саралау, әдеби зерделеу әдістері
мен жіктеу, сараптау жүйелеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеудің жаңалығы. Зерттеудің ұсынған негізгі жаңалықтары – қазақ
өлеңінің құрылымдық дамуы дәстүр мен жаңашылдық аясында мазмұн мен түр
сабақтастығын тұтастықта қарастырылуы, қазақ өлеңінің құрылымдық дамуы
дәуірлерге жіктеліп, сол дәуірлерде поэзиядағы негізгі ырғақтық-
интонациялық дәстүрлерінің айқындалуы, өлеңнің құрылымдық жүйесінде соңына
дәстүр қалдырған талантты ақындардың тұлғасы анықталып, олардың шығармалары
мазмұн мен түр бірлігі тұрғысында зерделенуі, саяси-қоғамдық жүйенің
өзгеруіне орай поэзия да бұрын беймәлім болған беттерін ашып, өзінің
құрылымдық бастаулары болып табылатын ежелгі сақ, ғұн тайпаларының әдеби
ескерткіштері мен көк түркілердің әдеби жәдігерлерінің мелодикасы қазіргі
ақындардың бірқатарының шығармашылығында құрылымдық негіз ретінде
көрінуінің және түрлену ерекшелігінің ғылыми негізінің жасалуы, қазақ
өлеңінің ырғақтық-интонациялық бай мүмкіндігін ашуда мақсатты түрде
ізденген Абай мен Шәкәрімнің және қазіргі ақындардың құрылымдық
үндестігінің жан-жақты саралануы, Сәкен мен Мағжанның кейінге дәстүр болып
қаланған түршілдік жаңашылдығының жүйеленуі, өлеңтануда соғыс пен одан
кейінгі ақындарының құрылымдық жаңашылдықтары кеңінен талдануы, осы
кезеңнің тұтас ұлт поэзиясына дәстүр болып бекінген үрдістерінің
саралануы, қазіргі өлеңтанудағы теориялық ізденістер ғылыми негізде
талданып, бағалануы, жаңа қазақ поэзиясының құрылымдық жүйесінің даму
арналары анықталуы, дәстүрлі өлшемдердің қазіргі поэзиядағы жаңаша түрленуі
мен қазіргі өлеңдерге тән жаңа ырғақтық жүйелер жеке дара талданып, қазіргі
поэзияның құрылымдық дамуының тұтас ғылыми кеңістігінің жасалуы, қазіргі
өлеңдердегі тыныс белгілердің ырғақтық-интонациялық жүйені құнарландыру
мүмкіндіктерінің саралануы, поэзиядағы жаңа ырғақтық жүйелер, канонды қазақ
өлшемдерінің жаңаша сабақтастықтары анықталып, олардың мазмұнмен
сабақтастық сипаты айқындалуы, поэзия жанрында жаппай сипат ала алмай,
жекелеген ақындардың шығармашылығы аясында көрініп жүрген дәстүрден тыс
ырғақтық жүйелер, ақ өлең, прозалық өлеңдер, ерікті өлең – верлибрлердің
көріну ерекшеліктері сараланып, оларға тән ырғақтық-интонациялық, көркемдік-
бейнелілік сипаттар ғылыми зерделенуі, дәстүрлі ұйқастардың қазіргі
поэзияда қолданылу аясы мен түрлену мүмкіндіктері ғылыми жүйеге енгізіліп,
талдануы, жаңа ұйқастар қатарының анықталып, олардың ұйқасу ретіндегі
мазмұндық жүйенің мәнінің дәйектелуі, ырғақтық-интонациялық жүйенің күрделі
сатысы шумақтардың түзілісіндегі жаңа сипаттардың тұжырымдалуы, поэзиялық
шығармалардағы еріктілігімен ерекшеленетін шумақтардың ырғақтық-
интонациялық композиция тұрғысынан талдануы. Жоғарыда атап көрсетілген
қазіргі қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесіне тән негізді мәселелердің ғылыми
жүйеленуі бұл жұмыстың табысы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу барысында
қазақ әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы, қазақ өлеңінің құрылысы, түрік,
орыс және өзге халықтар поэзиясының құрылымдық жүйесі мен жалпы көркемдік
ерекшелігі бойынша зерттеу жұмыстарындағы ғылыми ұстанымдар мен теориялық
тұжырымдар негізге алынады. Қазақ өлең құрылысының теориялық негіздерін
қалаған ғалымдар Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов,
С.Мұқанов. Б.Кенжебаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, М.Хамраев, Б.Уахатов,
С.Негимов, сонымен қатар орыс өлеңтанушылары В.Белинский, В.Брюсов,
Б.Томашевский, Л.Тимофеев, М.Гаспаров, В.Холшевников, Б.Гончаров,
А.Мамонов, В.Баевский, А.Бушмин, Ю.Лотман, Ю.Тынянов, В.Орлицкийдің өлең
құрылымының түрлі бағыттары бойынша ұсынған теориялық тұжырымдарына
негізделеді. Қазақ әдебиеттануында дәстүр мен жаңашылдық мәселесін, оның
қазақ әдебиетінің әртүрлі жанрларындағы және жеке ақын-жазушылар
шығармашылығындағы көрінісін арқау еткен М.Әуезов, З.Қабдолов, С.Әшімбаев,
М.Базарбаев, С.Қирабаев, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев, Н.Келімбетов,
Р.Сыздықова, М.Мағауин, Т.Әбдірахманова, Қ.Жүсіп, А.Еспенбетов, Т.Жұртбай,
Қ.Әбдезұлы, Б.Кәрібаева, Ә.Бөпежанова, Т.Шапай, Қ.Алпысбай, Р.Тұрысбек,
С.Абдрахманов, Ө.Әбдиманұлы, К.Бейбітова, Б.Ыбырайым, А.Шәріп, Б.Омаров,
Д.Қамзабекұлы, С.Жұмағұлов, С.Ержанова сияқты ғалымдардың ой-тұжырымдары
зерттеу жұмысының толыққанды болуына ықпал етті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ өлеңінің құрылымдық мәселелеріне
әдебиеттану ғылымында үлкен арна болып қалыптасуының басы тым ертеде
жатқандығы белгілі. Оның тамыры Ш.Уәлихановтан басталып, беріде ХХ ғасырдың
әр кезеңінде А.Байтұрсынов, Е.Ысмаилов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Негимов, Б.Уахатов сияқты ғалымдардың келелі
еңбектерімен, кемел ойларымен қазақ өлеңтануының негізі қаланған.
Қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық жүйесінің белгілі бір
кезеңдерін зерттеудің өріс алуы қазіргі өлеңтанудың жаңа бір бағдар
алғандығын байқатады. С.Елікбаевтың 60-80 жылдардағы өлең құрылысы атты,
Б.Қабоштың Қазіргі қазақ поэзиясының түрлік-бейнелілік ерекшеліктері (1980-
90 жылдар лирикасы әдеби үдерісі контексінде), Қ.Халмұрзаеваның
Поэзиядағы формалық ізденістер (1950-1970 жылдар) атты филология
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациялары сол кезеңдердің өлең жүйесіне тән негізгі мәселелерді ашып
көрсете алған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Қазақ поэзиясын құрылымдық дәуірлеу ұлт поэзиясындағы дәстүр мен
жаңашылдықтың сипаттарын терең танытады.
- қазақ өлеңдерінің құрылымдық бастаулары – халық ауыз әдебиеті үлгілері
мен сақ, ғұн тайпаларының ерлік дастандары, көне түркі әдеби жәдігерлері
Күлтегін мен Білге қаған. Қазіргі шешендік сөйлеу мәнеріндегі
(декламативті) ырғақтық-интонациялық жүйесі ерікті өлеңдердің құрылымдық
негізі – қазақтың ежелгі жыраулық поэзиясы.
- Абай мен Шәкәрім қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесін жай өлшем ретінде ғана
түсінбей, өлеңнің ішкі мазмұнын ашатын ырғақтық-интонациялық жүйе ретінде
оның болмысын терең тани білді.
- Мағжан мен Сәкен кезеңі поэзияда айнымалы ырғақ кестесінің алуан түрлі
жасалу жолдарын ұсынды. Дәстүрлі өлең өлшемдерінің мол интонациялық
мүмкіндігін танытты. Сәкен өлеңдегі үзіліс, тыныс белгілер жүйесі арқылы
екпінді леп тудырудың мүмкіндігін қөрсетті. Тоғыз буынды өлшемнің келісті
кестесі табылып, ырғақтық жүйенің негізінің бірі болып қаланды.
- ІІ дүниежүзілік соғыс кезеңінде поэзияда аса ұзын тармақтар пайда болып,
лирикалық өлеңдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі, яғни формасы оның
мазмұнына жақындай түсті. Бұл кезеңнің үлкен табысы он буынды өлшемнің
поэзияның құрылымдық негізі ретінде қалануы.
- өлең құрылысының дамуының жаңа бір сатысы – ерікті өлеңдердің екі түрлі
интонациясының поэзияда үлкен айналымға енуі болды. Осы шешендік сөйлеу мен
ауызекі сөйлеу интонациялары жаңа кезең ақындарының ырғақтық-интонациялық
дәстүрі болып бекіді.
- қазіргі поэзиядан іргесін бөліп кете қоймаған жас жаңа қазақ поэзиясы
қазірдің өзінде-ақ өзгеше мінез-болмысымен дараланады. Әсіресе, жаңа
лирикалар соны өрнектерімен ерекшеленеді.
- шетел поэзиясының өрнектерін құрылымдық негіз ретінде байқап, түрлік
ізденісін жан-жақты жүргізіп отырған ақындар да кездеседі.
- ерте замандардағы көктүріктер әуені қазіргі поэзияға интонациялық-
мелодикалық жүйе ретінде бекіп, кең қолданысқа түскені байқалады. Олар
тарихи тақырып аясында және жаңа идеялық арналарда сыналып жүр.
- шетелдерден келген қазақ ақындары да қазіргі поэзияның дамуына соны
сүрлеу сала алды. Батыс әдебиетінің ықпалындағы олардың поэзиясы сол
үрдіспен, еркін өлеңнің батыстық үлгісі верлибрлерді әкелді.
- дәстүрлі өлшемдер бұл кезеңде де поэзияны тұтастай алғанда өлеңнің
ырғақтық-интонациялық жүйесінде басымдық танытып отыр. Бұл өлшемдер жаңа
поэзияның интонациялық жүйесіне сай түрленген қалыпта көрінуде.
- талантты ақындар өз мазмұнын дөп жеткізетін түр іздеуде өлшемдердегі
бунақтар сабақтастығын жаңаша құру арқылы немесе дәстүрлі өлшемдердің өзара
өзгеше сабақтастыру арқылы жүзеге асырып отыр.
- дәстүрлі ұйқастар тармақ ішіндегі түрлендіру әсерімен өзгеріске түсіп,
жаңаша ырғақтық-интонациялық жүйенің жасалуына негіз болып жүр.
- жаңа ұйқастар ұйқасушы негіздердің үндесу реті мен дыбыстық сапасына
қатысты жасалуда. Қазіргі тармақтардың ұйқасу ретінің шығарманың мазмұндық
жүйесіне тәуелділігі байқалады.
- қазіргі ақындар ұйқастардың әртүрлі грамматикалық формада берілуін
құнттайды. Толымды ұйқастар дәстүрлі ұйқастар секілді төрт буынды емес,
дыбыстық үндестік сапасын арттырып, ұйқасатын буын сандары бес-алты буынға
дейін жетеді. Ұйқас негіздеріндегі буындарды мақсатты түрде
сәйкессіздендіру үрдісі де қазіргі поэзияда кең тараған.
- бүгінгі поэзия өлеңді шумақтауда да көптеген еркіндікке қол жеткізген.
Қазіргі ақындардың шығармаларына тән үрдіс шумақтардың дәстүрлі шумақтар
сияқты бір-бірімен ырғақтық симметрия түзе алмайтындығы. Шумақ құрылымдарын
бір-біріне ұқсатпай құру арқылы өлең ырғақтық-интонациялық жүйесін
тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-бейнелілік мәселелерін қамтитын ішкі
жүйесіне жақындатады.
- қазіргі қазақ өлеңінде дәстүрлі төрт тармақты шумақтармен қатар бес және
алты тармақты шумақтар құрылымдық айналымға молынан енген. Ол шумақтар
поэзияда жаппай үрдіс алып, дәстүрге айналып отыр.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ өлең құрылымын
дәуірлерге бөліп қарастыру арқылы оның ырғақтық жүйесінің дәстүр мен даму
үрдістері арнасында тұтас зерделенуі бұл зерттеуді осы саладағы өзге ғылыми
зерттеулерден ерекшелейді. Диссертация материалдарын жоғарғы оқу
орындарының қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне қосымша оқу
құралы ретінде, Қазіргі қазақ поэзиясы, Қазіргі қазақ поэмасы, Қазақ
өлеңінің құрылысы сияқты арнаулы курстар мен жекелеген ақын-жазушылардың
шығармашылығын талдауға негізделген жалпы әдебиет курстарында пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысының жарияланымы мен мақұлдануы. Ғылыми зерттеу
жұмысының негізгі мазмұны ғылыми басылымдарда, атап айтқанда, ҚР ҰҒА
Хабарлары, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қ.Яссауи
атындағы ХҚТУ, Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ, С.Торайғыров атындағы ПМУ,
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, М.Өтемісұлы атындағы БҚМУ, ЕАГИ хабаршыларында,
Ақиқат, Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарында, шетелдік жарияланымдарда
жарық көрген мақалаларда, түрлі халықаралық және республикалық ғылыми-
теориялық конференцияларда жасалған баяндамаларда көрініс тапты.
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ әдебиеті кафедрасының мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, бес бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І Қазақ өлең құрылысының даму кезеңдері. Қазақ өлеңдерінің
құрылымдық бастаулары атты бірінші бөлімшесінде қазақ өлеңінің құрылымдық
бастаулары айқындалады. Қазақ поэзиясы тақырыптық және көркемдік
ерекшеліктері тұрғысынан дәуірлерге жіктеліп, олардың дара сипаттары
анықталып қойған-ды. Бұл мәселеде поэзияның сыртқы құрылымдық
ерекшеліктерін айналып өткен. Қазақ өлеңін құрылымдық жағынан даму
кезеңдеріне жіктеу, ол дәуірлерге тән негізгі сипаттарды айқындау оның даму
деңгейін саралауға мүмкіндік беріп қана қоймай, поэзиядағы дәуірлер
сабақтастығы, дәстүр жалғастығы сияқты маңызды мәселелерді ғылыми
жүйелейді.
Қазақ өлеңінің ырғақтық-интонациялық бастауы ретінде жеті, сегіз және
он бір буынды өлшемдер аталып, бұл өлшемдердің ырғақтық-интонациялық жүйесі
ғалымдардың еңбектерінде кеңінен талданған-ды.
Жыраулар поэзиясын терең танып, жете меңгеріп, ерекше қадір тұтушы,
жазушы-зерттеуші М.Мағауиннің мына бір ескертпесі орынды айтылған: Жырау
туындыларындағы тармақтар өздерінің буын саны жағынан алғанда үнемі
біркелкі болып отырмайтыны мәлім. Және бұл кездейсоқ құбылыс емес, жырау
поэзиясының өзіндік ерекшеліктерінің бірі. Алайда бұл жайға осы уақытқа
дейін назар аударылған емес. Бұл мәселе қазақ өлеңінің құрылысын арнайы
зерттеп жүрген ғалымдардың назарынан да тысқары қалған [1,147-б]. Ал
жыраулар поэзиясының ырғақтық-интонациялық жүйесі өзгеше шебер құрылған.
Оның себебі – толғаулардың суырып-салып айтылатын өзгеше табиғатында.
Толғаулар – шешендік, яғни декламативті өлең интонациясының бастауы.
Декламативті мәнер – шешендік өнердің сөз сөйлеу шеберлігінің жолы. Шынында
жыраулар толғауларының ырғақтық-интонациялық жүйесі айнымалы ырғаққа
құрылған еркін өлеңдердің бастауы ретінде қазақ өлең құрылысында әлі
танылмады. Еркін өлеңдердің көрнекті үлгілері болып табылатын қазақ
поэзиясының бір биік шыңы толғаулардың құрылымының теориялық тұрғыдан
тұжырымдалып, бағасын алмауы түсінікті. Жыраулар поэзиясының өзіндік
ерекшеліктері бұл мұраны жасаған жыраулар заманының көнелілігінен, оның
үстіне сол жыраулар ұстанған дәстүрдің көнелілігінен туады. Жыраулар
қаруланған көркемдік әдістердің дені – көне, ескі түркілік [1,152-б], –
деген жазушы тұжырымы жыраулар поэзиясының ырғақ жүйесінің арнайы
зерттеліп, өзіндік биігінен көріне алмауының негізгі себебі.
Абай мен Шәкәрім: өлең ырғағының арналық дамуы тарауында Абай мен
Шәкәрімнің өлеңнің құрылымдық жүйесіне деген көзқарастары сөз болады. Абай
да, Шәкәрім де өлеңнің ырғақтық жүйесін өлең түзуші өрнек қалпынан
жоғары бағалап, шығарманың ішкі болмысын терең танытудың кілті санап, өз
шығармашылығында қазақтың өлшемдерін мақсатты түрде дамыта отырып, жаңа
мазмұнның шынайы сипатын жаңа түр арқылы аша білді. Қазақ әдебиетінде
бар, бірақ өлең өлкесінінен алыс, ауыз әдебиетінің мақал-мәтел, санамақ,
жаңылтпаш сынды шағын жанрлар аясында көрініп жүрген өлшемдермен тұтас
өлеңдер жазып, ырғақтық-интонациялық жүйесін түрлендіру арқылы оның ішкі
тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік жүйесімен бірге сыртқы
интонациялық-мелодикалық сапасын да жаңартты. Екі ұлы ақынның өлеңнің
ырғақтық-интонациялық жүйесінде жасаған жаңашыл бастамалары қазақ
поэзиясының барлық даму кезеңінде көрініп қоймай, оның өн бойына даму
үрдістерін айқындайтын дәстүр болып берік қаланды. Абай мен Шәкәрім
өлеңдеріндегі дәстүрлі өлшемдерді жүйелі сабақтастыру, өлшемдердің жаңа
өрнектерін, яғни бунақтық сабақтастықтар табу, өлшемдерді бөлшектеу арқылы
жаңа ырғақтық жүйе жасау сияқты, жалпы ырғақтық-интонациялық жүйені
түрлендірудің алуан түрлі мүмкіндіктерінің ашылуы қазіргі қазақ
ақындарының да жүгінетін негізгі жолы болып отырғандығы ғылыми тұрғыда
зерделенеді. Өлеңді көріктеу, өлең кестесін келтіру жөнінде Абайдың
қазақта теңдесі жоқ; қазақтың бұрын-соңды ақындарының ешқайсысы өлеңін Абай
сияқты ұста, келісті көріктеген емес[2,115-б], – деп академик З.Ахметов
Абайдың өлең құрылымын түрлендірудегі даралығына нұсқай отырып, оның өлең
түрлерінің қайнар көздерін де атап көрсетеді. Абай кезінде он бір буынды
өлшемнің 4+4+3, 4+3+4, 3+4+4 үш түрлі өрнегін бір шумақ бойында
сабақтастырып, сөйлеу мәнеріне бейімдегені белгілі. Ал қазіргі қазақ
ақындары Абайдың осы дәстүрін меңгеріп қана қоймай, оның бунақтарын бірнеше
тармақтарға тасымалдау тәсілі, тыныс белгілер жүйесі мен синтаксистік
құрылысын өзгеше құру арқылы эмоционалдық-экспрессивтік мазмұнынын байыта
түсті. Бұл құбылыстың қазақ поэзиясында аса кең тарғандығы Абай салған
дәстүрдің өміршеңдігі мен поэзия заңдылықтарына терең сіңгендігінің айғағы.
Бұл туралы өлең сөздің білгірі А.Байтұрсынұлы мынадай байлам келтіреді:
Шумақ iшiнде бунақтар тармақтардың басында я ортасында бiрыңғай болып
келуi тиiс. Мәселен, бiр тармақтың басында үш буынды бунақ келсе, басқа
тармақтарда да солай келуi тиiс. Әйтпесе, өлең өлеңдiгiнен айрылмағанмен
жорғағынан жаңылады, айтуға ауырлық келтiредi. Бұл кемшiлiктен қазақ
ақындарының көбiнiң-ақ сөзi аман емес. Әсiресе Абай өлеңдерiнде көбiрек
ұшырайды. Мұндай кемшiлiгi бар өлеңдердi сол күйi өзгертпей әнге қосуға
болмайды [3,201-б]. Кемшiлiк дегенде Абай өлеңдерiн бағалау тұрғысында
емес, әнге, яғни өлең ырғағына, әуендік интонациясына қатысты айтып отыр.
Осы мәселеде ғалым Д.Қамзабекұлының өз пікірі бар: Ахметтанушылар мен
жалпы поэзиятанушылар жоғарыда айтылған мінді көбіне айналып өтіп жүр.
Біздіңше, бұлай жасау Абайдың да, Ахметтің де мұрасына адалдық болып
табылмайды. Бұл мәселені кеңірек қарау қажет секілді. Абай – ескінің соңы,
жаңаның басы. Сондықтан оның поэзиясында бұрыннан бар жалпы формалық
еркіндік ұшырасуы заңдылық. Жалпы оны табиғилық деп қарау керек. Бунақтың
құбылуы туралы көп мысал келтіруге болады. (Бүгінгі поэзиядағы формалық
ізденістер де бұған мысал). Ахмет – жүйелілікке, ғылымға, нағыз
ағартушылыққа ұмтылған кезеңнің тұлғасы. Байтұрсынұлы үшін бәрінде жүйе,
принцип болу керек. Тіпті оған ақын бунақтарын ауыстырайықты айтқызып
отырған – осы принципі. Абайды жаңа әдебиеттің басы десек, ендеше оны да
жүйелі қабылдайық, жаңа басылымын ретке келтірейік дейді ол [4,232-б].
А.Байтұрсынұлы өз байламында Абайдың мінін дәстүрлі поэзия тұрғысынан
көрсетіп отырған сынды. Ахмет мақаласы жазылған кезеңде поэзияға жаңа
көзқарас, теориялық тұжырымдамалар, жалпы әдебиетті зерттеу үлгілері
қалыптаса қойған жоқ-ты. Сондықтан Ахметтің тағып отырған міні – поэзияға
ескі көзқарас тұрғысынан беріліп отырған бағасы. Ол кезеңде өлеңнің бәрі
әндетіп айтылатын болғандықтан, әуенге қосуға бейімділігі тұрғысынан
сараланатынын зерттеуші, өлең құрылысының білгірі, академик З.Ахметов те
айтқан-ды. Қазақ поэзиясында өлең-жырды тақпақтап оқымай, әндетiп оқу
жазба әдебиет әбден өркендеген осы күнге дейiн мол сақталып, оны ақындар
да, оқушы қауым да кеңiнен қолданып келе жатқаны тегiн емес [5,172-б].
Ұлы ақынның қазақ өлеңінің ырғақ жүйесіндегі өзіндік қолтаңбасы болып
танылған алты аяқ, сегіз аяқ үлгілері қазақ поэзиясына дәстүрлі ырғақтық-
интонациялық жүйе болып бекіп, қазақ өлеңін эмоционалдық-экспрессивтік,
жалпы мелодикалық тұрғыдан байытып, төл әдебиетіміздің дәстүрлі
құрылымдарының қатарына еніп, поэзияда бұл ырғақтық жүйелер тақырыптық-
идеялық, көркемдік-бейнелілік, ырғақтық-интонациялық сапасы тұрғысынан
мазмұндана, толыса, құнарлана түсті. Абай енгізген ырғақтық-интонациялық
жүйелермен өлең кестелемеген қазақ ақыны кемде-кем. Сонау Шәкәрім, Ахмет,
Сұлтанмахмұт, Мағжан, Сәкеннен бастап, жаңа поэзия жасаушы ақындардың
барлығының шығармашылығында Абай өрнегіне түзілген өлеңдер табылады.
Шәкәрім мен қазіргі қазақ ақындарының өлең құрылымына қояр талаптары
ортақ. Шәкәрім үшін өлең құрылымы ішкі ойды жеткізуші, сөздің терең сырын
ашушы. Ақын өлеңдерінің құрылымдық ерекшелігін өлеңнің мазмұнына, ішкі
сырына бойламай ашу мүмкін емес. Бірқатар шығармаларында ойлар көркемдегіш
құралдарсыз, образдылық үстейтін фигураларсыз, поэзияға тән пафоссыз
беріледі. Сондықтан бұл өлеңдерде ақынның барынша табиғилыққа ұмтылысы
байқалады. Ойды ырғақ пен интонацияны түрлендіріп, жанды жеткізу арқылы
өлеңді көркем, шынайы, әсерлі етеді. Ақын өлеңдері айтылу мәнері бірнеше
түрленіп, эмоционалдық бояуы қанық болып, ішкі логикалық өріске сай
құрылады. Яғни ақын өлеңдердің көркемдік-құрылымдық жүйесі арқылы ерікті
өлең түрінің ауызекі сөйлеу, яғни тұрмыстық интонациясына өріс ашады.
Шәкәрім қазақ поэзиясына ырғағы тіпті Абайда кездеспейтін өлең түрлерін
енгізгенін атау керек [6,98-б], – деп академик Р.Сыздықова ақын шеберлігін
дәл таниды.
Қозғаған мәселені сырттан сұлу сөзбен көмкеріп, көркемдемей, сөзге
сәуле түсіру арқылы, сөздің тереңіңе бойлау арқылы, құрылымдық жүйесін
түрлендіріп, сөздің өзіндік дара болмысын табу арқылы жеткізу қазіргі
ақындардың басты позициясына айналған. Өлеңдерін Шәкәрім сияқты ауызекі
сөйлеу интонациясының алуан түрлі мәнеріне қондыра білген ақындардың
қатарында Б.Майлин, А.Тоқмағамбетов, Қ.Аманжолов, Ж.Нәжімеденов,
М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев, Е.Раушанов, Ұ.Есдәулет, Б.Қошым-Ноғай (Серікбаев)
сынды ақындарды атауға болады. Абай мен Шәкәрім өлеңдері айнымалы ырғаққа
құрылғанмен, барлық шумақта белгілі ырғақтық және ұйқасу реті сақталады.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы айнымалы ырғақтарда белгілі бір жүйе жоқ.
Абайдың Сен мені не етесің? және Шәкәрімнің Бұл ән өлеңдерінің
құрылымдық жағынан тым күрделі, аса сұлу өлең қазіргі қазақ поэзиясында
кездеспейді. Осындай құрылымы қайталанбайтын бірегей өлеңдердің жазылмауы
қазіргі ақындардың тарапынан өлеңнің құрылымдық сапасына ерекше мән
берілмеуінен болар. Қазіргі ақындар үшін өлеңнің ішкі тақырыптық-идеялық,
көркемдік бейнелілік сипаты маңызды. Поэзиядағы жаңа құрылымдық кестелер
өлеңнің мазмұндық өрісімен бірге пайда болатын, тақырыбы мен идеясына
тәуелді, белгілі өлеңмен шектелетін құрылымдар.
Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин өлеңдеріндегі мазмұн мен түр
сабақтастығы атты тарауында ақындардың өлең жүйесінің оның ішкі
семантикасына жақындай түскені, яғни олардың өлеңдеріндегі мазмұн мен түр
сабақтастығы ғылыми жүйеге енеді. Абай мен Шәкәрімнен кейін өлең
құрылымындағы жаңа леп ақындар Мағжан мен Сәкен және олардың төңірегіне
топтасқан ақындар қатарынан көрінеді. Екі ақынның шығармашылық сапары
аласапыран заман ағымына ілесе отырып, бір-бірімен сабақтастықта, әрі
қайшылықта өрбіді. Жас ақындардың шығармаларындағы тақырыптық-идеялық
үндестіктер шығармашылық келбеті қалыптасып, толысқан шақтарында ақындардың
жолдары алыстап, өлеңнің тақырыптық-идеялық, ішкі мазмұндық өрісіндегі жік
тереңдей түседі. Екі ақын да романтикалық сарындағы әдебиетті толғады. Ол
заңды да. Қоғамдық ұлы өзгерістер екі ақын жүрегіне қанат байлап, көкке
самғатқаны белгілі. Екеуі де халық үшін үлкен өзгерісті сезініп, ел үшін
атқан арайлы таңды шабыттана жырлауға кірісті.
Бұл ақындардың қазақ өлең құрылымын дамытудағы жолдары Абай өрнектері
мен орыс әдебиеті әсері арқылы көрінді. Өлең құрылымындағы жаңа өрнектердің
ішінде Абай өлшемдеріне көбірек жүгініп, оның құрылымдық дәстүрін
жаңғыртуда Мағжанның үлесі зор. Ақын қысқа өлшемдерді мазмұнға сай
түрлендіріп қолданылу жағынан да үлкен шеберлік көрсетті. Оның Қайың
деген өлеңінің құрылымдық жүйесі ақынға дейін қазақ поэзиясында жүйе болып
орнықпаған бес және төрт буынды бунақтардың жүйесіз сабақтастығына
құрылған.
Қайғылы қайың!
Аяныш жайың.
Сыбырлайсың,
Дірілдейсің,
Еңкейесің,
Күбірлейсің
Ызғарлы жел
Соққан сайын.
Өлеңнің кей тармақтары бір синтаксистік-семантикалық құрылымдар болып
құрылады. Аяз қарып, суық жел соққан қайғылы қайыңның аянышты жайын бірінен-
екіншісіне өте жылдам ауысатын ырғақтық бірліктердің жеңіл тербелісіне
негізделген өлеңнің мелодикалық динамикасы жаурап, суықтан діріл қаққан
қайың қимылын, оның дірілін сездіргендей.
Сәкен де Абай өлең өрнектерін дәл қайталамай ырғақтық-интонациялық
өрісін жаңартты. Абай өрнектерінің бай мүмкіндігін шеберлікпен аша
білді.Сәкен өз өлеңдерінде өз қоғамын сипаттап айтып қана қоймай, әуенін
тыңдатып, өз дәуірінің суреттегідей жансыз бейнесін емес, көз алдыңда өтіп
жатқандай, көру, сезу, тыңдау сияқты сезім түйсіктеріне әсер етіп, барынша
шынайы көрсету үшін ырғақтық-интонациялық динамикасын сақтауды мақсат
тұтты. Сондықтан ақынның жаңа құрылымдық кестелері тақырыптық-идеялық
сапасы тың шығармаларында қаланады. Сонымен, поэзия өнеріндегі
жаңашылдықты барлығынан бұрын жаңа мазмұннан іздеу қажеттігі шүбәсіз[7,135-
б],– деген өлеңтанушы ғалым З.Ахметов тұжырымы Сәкен шығармашылығындағы
мазмұн мен түр сабақтастығының біртұтастығын меңзейді. Сәкен эпика
саласында да айшықты ізін қалдырып кетті. Соның ең ірісі де, өнегелісі де –
Советстан. Өлең мазмұны қазір қабылдана қоймағанмен ақындық жаңалығы,
қазақ өлеңіне қосқан өлшемдері мен мақамдары қазіргі поэзиямызда сайрап
жатыр [8,117-б], – деген академик С.Қирабаев пікірі қазіргі поэзиядағы
дәстүрлі өлшемдердің интонациясын құнарландырып, эмоционалдық мазмұнын табу
үшін тармақтарға тасымалданатын кең жайылған құбылысты меңзеп отыр. Қазіргі
қазақ ақындары дербес он бір буынды немесе одан көп буынды өлшемдерді екі
немесе бірнеше тармақтарға тасымалдау арқылы әрбір сөзге логикалық немесе
эмоционалдық екпін түсіре отырып, өлеңнің интонациялық жүйесін мазмұнға сай
түрлендіреді. Бұл құбылыстың басы Абайдың Сен мені не етесің? деген өлеңі
болғанмен, Сәкен оны дамытып, поэзияда жаппай үрдіс алып, берік орнығу
мүмкіндігін ашты.
Екі ақын да түршілдігі шеберліктің шыңынан көрінген талант иелері.
Мағжан шеберлігі өлеңнің сыртқы құрылымдық өрнегінен гөрі, ішкі мазмұндық
өрісінде ерекше шыңдалады, ал Сәкен дәстүрлі ырғақтарды интонациялық
құбылтудың алуан түрлі амалдарын көрсетті. Олардың көпшілігі қазақ
поэзиясының кейінгі дәуірлерінде үрдіс болып қалыптасып кең қолданыс тапты.
Осы амалдарды ғалым С.Негимов Өлең өрімі еңбегінде терең зерттейді.
С.Сейфуллин қазақ өлең құрылысында интонациялық өрнектерге бай өлең
тудыруда тамаша табыстарға жетіп отырды [9,45-б],– деген пікірі зерттеуші
Сәкен өлеңдерінің интонациялық мазмұнға бай ерекшелігін дөп танытады.
С.Сейфуллиннің қазақ өлшеміндегі үлкен жаңашылдығының бірі – тоғыз
буынды өлшемдерді өлеңнің құрылымдық айналымына енгізуі. Шәкәрім бұл
өлшемнің 5+4 өрнегін Анадан алғаш туғанымда өлеңінде сегіз буынды
өлшемнің 3+2+3 кестесімен сабақтастықта қолданған-ды. Шәкәрім өрнегі әрі
қарай өрістемей, аталмыш өлең шеңберінде қалып қойған-ды. Сәкеннің 3+3+3
өрнегі қазіргі қазақ поэзиясындағы көрнекті ақындардың шығармаларына
құрылымдық негіз болып, өлең жүйесіне етене енген түр ретінде қалыптасты.
Бұл кезеңде қазақ өлең құрылымы жаңа мүмкіндіктерін ашып, ырғақтық-
интонациялық, эмоционалдық-экспрессивтік өрісі кеңейе түсті. Қазақ ерікті
өлеңдері поэзияның кең сахнасына шығып, мазмұнды құятын қалып қызметін
атқарумен шектелмей, өлеңнің ішкі сарайын ашудың негізгі бір кілті, көркем
тәсілдің негізгі түріне айнала бастады. Шебер ақындар өлеңнің ырғақтық-
интонациялық жүйесінің маңызын жете бағалап, ішкі мазмұнын форма арқылы
ашуға бет бұруы осы кезеңнен басталады. Сонымен Мағжан мен Сәкен дәуірі
қазақ өлеңтануына жаңашылдықпен енді. Мағжан да, Сәкен де өз заманының
болмысы мен шындығын көркем сөзбен бейнелеп қана қоймай, олардың көркем
бейнесін жасап, оқырманның көз алдына әкеліп, қолымен ұстатқандай шынайы
етуде үлкен шеберлік көрсетті. Бұл ақындардың кезеңі өлеңнің бейнелілік
жүйесінің артуымен ерекшеленеді. Оны бейнелі етуде олардың шығармаларының
ырғақтық-интонациялық жүйесі үлкен мәнге ие болды. Екі ақынның
өлеңдеріндегі мазмұн мен түрдің берік сабақтастығы, тұтасқан бірлігі
ақындардың шығармашылығының негізгі бағыттарының бірі болып қалды.
Қасым Аманжолов пен Сырбай Мәуленов шығармашылығындағы лирикалық
өрнектер деген тарауда бұл кезеңде негізінен лирикаларда көрінген өлең
құрылымындағы жаңашылдықтар ғылыми жүйеленеді. Екінші дүниежүзілік соғыс
қоғамға және өнерге жаңа мазмұн әкелді. Бұл кезеңде көтерілген тақырыптарда
ерлік пен өрлік, елдік пен адами сезімдер астасып жатыр. Поэзияда лепті,
көтеріңкі және лирикалық әуендер орын алды. Сондай-ақ ойлы, сезімді
жырлардың құрылымдық негізі ырғақтық-интонациялық жағынан құнарлы еркін
өлеңдерге көп жүгінді. Сондықтан соғыс кезеңі ұлт поэзиясының алдыңғы
қатарында Ә.Сәрсенбаев, Қ.Бекхожин, Ж.Молдағалиев, А.Жұмағалиев,
Қ.Аманжолов, Ж.Саин, Д.Әбілев, С.Мәуленов сияқты қан майданда болып, оның
барлық азабы мен қасіретін көрген жауынгер ақындар Олар өлеңдеріне арнайы
түр іздеген жоқ. Олардың өлеңдерінің сыртқы пішіні ішкі болмысымен бірге
пайда болғандықтан бір-бірінен ажырағысыз, шымыр шықты, яғни түрінің өзі
мазмұнға айналды.
Қ.Аманжолов өлеңдерінде жаңа ырғақтық-интонациялық құрылымдар мол орын
алды. Оның ең бастысы Дариға, сол қыз өлеңіндегі он буынды өлшемнің 5+5
сұлу кестесінің пайда болуы. Қасым Аманжолов өлеңіне он буынды өлшемнің
жаңа түрін енгізді. Қазақ поэзиясында он буынды өлең тармақтары халық ауыз
әдебиеті, кейбір жазба әдебиет нұсқаларында, Сәкен (Ленин), Ілияс
(Жастар заманның гүліміз) творчестволарында кездеседі. Бірақ, оларда бұл
жеке тармақтар ретінде ғана кездеседі. Ал Қасымға дейін он буынды өлең түрі
қазақ поэзиясында өз алдына дербес түр ретінде бекіп, орныққан жоқ-ты [10,
261-б]. Бұл өрнек негізі 3+2+3+2 болғандықтан туатын мәнер толқынды. Өлең
мазмұнындағы сағыныш, іңкәрләк сезімдерін жеткізуге аса оңтайлы, өлеңнің
ішкі сарайына дөп түскен өлшем болғандықтан тамырын тереңге жайып, өміршең
мінез танытты. Төлеутайға деген өлеңінде жалпы қазақ өлеңінде аса сирек
ұшырасатын жеті буынды өлшемнің 3+4 өрнегі көрінеді. Сондай-ақ Қ.Аманжолов
қазақ поэзиясының дәстүрлі өлшемдерін сабақтастыру арқылы өлең интонациясын
түрлендірді. Ақын өлеңдерінде дәстүрлі он бір буынды өлшемнің 4+4+3 және
жеті буынды өлшемнің 4+3 өрнектерінің еркін, шымыр қиысуынан толқынды, сұлу
мәнер туады.
Соғыс кезеңінің әдебиеті аса сыршыл, себебі адамзаттың ізгі
сезімдерінің барлығы ізгілік пен азаматтыққа қатер төндірген зұлматқа қарсы
тұрды. Сан алуан ширыққан сезімдер арпалысы жүріп жатқан кезең қазақ
поэзиясындағы лирикалық өлеңдердің тақырыптық-идеялық, көркемдік-
бейнелілік, ырғақтық-
интонациялық жүйесінің жандануына өріс ашты. Өлең интонациясын
құнарландырып, өлшемдердің сабақтасу мүмкіндігінің молдығын дәлелдеген
ақынның көрнектісі – С.Мәуленов. Әдеттегі өлең жырдың бунақтық-ырғақтық
өлшемдерін Сырбай ақын саздың сан қырлы әуезімен құбылтады [11,215-б].
Ұзақ жолда жүргенде (7)
Найзағай ойнап, (5)
Туа қалса басыңа күн, (7)
Сен қорықпа, (5)
Мен қасыңдамын. (5)
Тұманды түндеріңде (7)
Алға бас, ілгеріле, (7)
Сен қорықпа, (4)
Мен қасыңдамын. (5)
Тоғыз тармақты шумақ екі түрлі ырғақтық, семантикалық, синтаксистік
құрылымдарға жіктеледі. Алғашқы семантикалық, синтаксистік бір құрылымда
жеті, сегіз буынды тармақтар 4+3 және 4+4 өрнегімен көрінсе, өзгесі бес
буынды дербес құрылымдар.
Сырбай қазақ өлең жүйесіндегі аз буынды өлшемдерді шебер
пайдаланғанымен ерекшеленеді. Абай, Шәкәрім, Сәкен өлеңдеріндегі қысқа
тармақтар нық, шалт, үзілмелі интонацияға негіз болса, Сырбайдың қысқа
өлшемдері ширақ, жеңіл, толқынды мәнерге ие болады. Ақынның қысқа өлшемдер
туралы мына пікірі оның сол мәнерді табу жолында арнайы ізденгенін
байқатады: Қысқа өлең шеберлік таңдайды. Ол басы артық сөзді, құрғақ
баяндауды көтермейді [12,235-б]. Ақынның бұл байламдары оның құрылымдық
талғамының биік екендігін танытады.
Қасым жүйесін тапқан он буынды өлшем қазіргі поэзияда өлшем
дәстүрлі он бір буынды өлшеммен қатар белсенді қолданыста жүр. Он буынды
өлшемнің өзге алты, жеті, сегіз буынды өлшемдермен сабақтастығы талантты
ақындардың шығармашылығынан үлкен орын алған. С.Мәуленовтің де лирикалары
қысқа өлшемдерге негізделіп, айнымалы ырғақтарға құрылып, өзіндік
интонациялық-мелодикалық дара болмысымен ерекшеленеді. Қазіргі қазақ
ақындарындағы айнымалы лирикалық мелодикалардың бастауы осы Сырбай
өлеңдері.
Жұмекен Нәжімеденов пен Мұхтар Шаханов: ерікті өлең мәнерінің екі
үлгісі деген тарауда қазіргі поэзияда басым позицияны алып отырған ерікті
өлең мәнерінің екі үлгісі шешендік сөйлеу мәнері мен ауыз екі сөйлеу
интонациялары ғылыми негізделеді. Сөйлеу мәнерінің екі түрлі үлгісінің
сипаттарын бойына мол жинаған Ж.Нәжімеденов пен М.Шаханов өлеңдері.
Жұмекен өлеңдерінің табиғилығы мен Мұхтар өлеңдерінің биік
пафостылығын айқындайтын ең алдымен олардың тақырыптық-көркемдік жүйесі
екендігінде дау жоқ. Дегенмен де олардың өлеңдеріндегі өлшемдер
сабақтастығы мен құрылымдық жүйесі өлең интонациясының мелодикасын түзуде
үлкен рөлге ие. Орыс өлеңтанушысы В.Холшевников ерікті өлеңге тән сөйлеу
ауызекі, тұрмыстық әңгімелеу мен биік патетикалық шешендік сөйлеу сияқты
интонациясының екі түрін көрсетеді [13,174-б]. Сонымен қатар бұл түрлердің
арасын нақты түрде ажырату мүмкін еместігін де айтады. Сондықтан осы
кезеңде сөйлеу интонациясының белгілі бір түрін молынан пайдаланған
ақындардың шығармаларының құрылымдық жүйелерін талдау арқылы кезеңнің
интонациялық-мелодикалық болмысын түсінуге болады.
Түрлік ізденіс тұрғысынан ерекше шеберлік танытқан ақынның бірі
Ж.Нәжімеденов болды. Ақынның түрлік шеберлігінің бастауы – мазмұндық,
тақырыптық-идеялық даралық. Оның шығармаларына өмірдің көзге түспес
түйіткілдері, күйбең тірліктің иірімдері арқау болады. Ауызекі, тұрмыстық
сөйлеу мәнерінің ырғақтық-интонациялық жүйесі мен синтаксистік жүйесі
еркін, ұзынды-қысқалы сөйлемдер жүйесіз бірін-бірі алмастырып, толымсыз
сөйлемдер, интонациялық емеурін (жест) басымдық танытады. Мазмұнда
шындыққа адал қаламгердің түрде жаңашыл болмасқа шарасы жоқ екен.
Жұмекеннің кітаптан-кітапқа ауысқанда тек тақырыбы ғана өзгеріп отырмай,
түрі де өзгеріп отырады [14,10-б].
Ол жамандап біреуді,
мен мадақтап,
Айдалаға кетіппіз қаңғалақтап.
Біздің сөзден ешкімнің міні құрып,
жатқан жоқ қой
сөз деме мұны бірақ.
Ол бал ішті,
бал ішті, өй, намысшыл,
менің ішке-нім бірақ тұнығырақ.
Екеуміз де көп іштік,
сен көп іштің,
мен – көп іштім,
көп ішсем көнбегішпін.
Ақын Ж.Нәжімеденовтің Дастарқан басында атты өлеңі дәстүрлі он бір
буынды өлшемнің 4+3+4 бір ғана өрнегімен жазылса да, интонациясы құнарлы,
экспрессивтік реңкі анық, эмоционалдық мазмұны бай. Өлеңдегі ауызекі сөйлеу
стиліне тән экспрессивтік-интонациялық емеурінді -өй- деген одағай, ішке-
нім деген сөздегі ақынның сызықша қою арқылы жасаған созылу реңкін үстеген
сөзі мен көнбегішпін деген ақынның әдеби тілде жоқ, ауызекі сөз арасында
жүре берер сөз түрленісі арқылы жеткізеді. Ақын қазақ лирикасында бұрын
етек ала қоймаған прозашылдық сипат ала келді. Бұл тәсіл бүгінгі күрделі
өмірдің сауалдарын поэзия отына үнемі орап айту мүмкін емес дегенді
аңдатады [15,136-б], – деген зерттеуші Б.Кәрібаева ақын шығармаларының
болмысын терең түсінеді.
Ерікті өлең түрінің салтанатты, биік пафостық
түрінің жасалу жолдары, амал-тәсілдері ақын М.Шаханов поэзиясынан анық
көрінеді. Шешендік мәнер ақын шығармаларының мазмұны мен көркемдік
жүйесімен тамырлас. М.Шахановтың Қалдыаяқов өзені өлеңінің ырғақтық
өрнегі, синтаксистік құрылысы, сөздердің грамматикалық бірыңғай тұлғалануы,
ұйқасушы негіздердің барынша толымды дыбыстық үйлесімде болуы сияқты
құбылыстар өлең құрылымын шешендік мәнерге сай құруға сеп болған.
Бар қазақты тамсандырған,
Таңнан-таңға ән салдырған,
Өзін әнмен қарсы алдырған Шәмші едің.
Зорсығанның көбісі құры сүлде,
Ешкім көзі тірісінде
Ән көгінен дәл өзіңдей таба алған жоқ нар сенім,
Қандай ғажап кереметің бар сенің.
Ақындықты азаматтық деп ұғатын суреткер өлеңдерінің үні айқын. Ақын
өлеңдері басталғаннан адамның жан-жүрегін жаулап алып, отты сезімімен
баурап, жігерін жанып, рухын биіктететін асқақ жырлар. Оның ырғақ
кестесінде салмақты да, нық мәнердің негізін қалайтын төрт буынды бунақтар
басым. Ырғақ өрнегі бірдей тармақтар синтаксистік симметриялар түзбесе де,
олардың синтаксистік құрылымында жақындық бар.
М.Шаханов Нарынқұм зауалы шығармасының Махамбеттің соңғы сөзі
атты бірінші бөлімін Махамбеттің монологына құрады. Он бес буынды құрылымға
негізделген 1-2 шумақтың тармақтарындағы ой өзегі – ақынның түсі болса,
алты, сегіз, он бір буынды тармақтардағы ой негізі – ақындық туралы
толғаныстар. Қазақ поэзиясына кең тараған он бір, сегіз буынды өлшемдердің
11-8 позициясы, бұл тармақтарда 8-11 болып, кері сипатта көрінеді. 11-8
позициясынан туындайтын интонация жеңіл де ширақ болса, 8-11 позициясы осы
тармақтарда айтылатын ойлардың нақтылығы мен тиянақтылығына сай, нық,
орнықты да, кесімді.
Махамбетше толғанып, тебіренген ақынның бірі – М.Сатыбалдиев.
Махамбеттің монологы атты өлеңі идеялық-тақырыптық, көркемдік-бейнелілік,
ырғақтық-интонациялық, дыбыстық-мелодикалық жүйесі жағынан өзіндік
ерекшеліктері бар шығармалардың бірі. Жүз шақты тармақтан тұратын өлеңнің
барлық тармағы тек қ дыбысына басталады. Бірыңғай бастама поэтикалық
шығарманың әуезділігі мен үнділігін, ырғақтылығы мен шырқамалылығын
ұлғайтады. Айтылыстың эмоционалдығы мен экспрессивтік мәнерлілігін
күшейтеді [9,61-б]. Оның себебі қ дыбысы қатаң, айтылуы, естілуі қатты
дауыссыздың бірі. Қ дыбысы қаталдықты, қиындықты, құсалық сияқты Махамбет
тағдырын айқындайтын ұғымдардың басталатын дыбысы. Ақын айнымалы ырғақтың
мол мүмкіндігіне қоса дыбыстық әуезділігін өлеңнің ішкі сарайын ашуда шебер
пайдаланған. Шумақсыз құрылыммен құрылған тармақтардағы буын саны төрт
буыннан он жеті буынға дейін тербеледі. Еркін аққан ырғақты өлеңдік
шеңберге жинақтайтын жеті-сегіз буынды өлшемдердің сабақтастығы. 4+6+3,
6+4+3, 5+3+5, 4+4+4, 6+5+3, 4+5+5+3, 5+5+3+3, 4+3+5+3 сияқты күрделі
өрнектер өлеңнің ырғақ жүйесін түрлендіріп, ырғақтық- интонациялық
композициясын мәнерлі етіп тұр. Өлең тұтастай ұзынды-қысқалы тармақтардың
сабақтастығына негізделген айнымалы ырғаққа құрылған өлеңге Марғасқа,
Доспамбет сияқты жыраулардың арынды ағысы, адуынды мінезі, албырт жалыны
тән.
Қазақ поэзиясындағы Махамбет ақын туралы шығармалардың барлығына ортақ
сипат–тақырыптық-идеялық желісі мен ырғақтық-интонациялық құрылымы. Бұл
поэзиялық шығармаларда Махамбеттің ел үшін арманда кеткен қастерлі де,
қасіретті тұлғасы жасалады. 11,13,14,15,16,17,18,19,25 буынды көлемді,
күрделі ырғақтық құрылымдар өзара еркін алмасып, жеңіл, ширақ, жұмыр, сұлу
мәнер туғызады. Махамбет өмірі мен тағдырын арқау еткен жырларда ақынның
өмір сүрген дәуірінің сазы жаңғырады. Жыраулар дәстүрі мен ХІХ ғасырдың
алғашқы кезеңінің ақындарының интонациялық жүйесінің қайта оралуына
поэзиядағы Махамбет тақырыбының үлкен рөлі болды.
Жұмекен мен Мұхтар поэзиясында ерікті өлеңнің екі мәнері дамудың
шырқау шыңына жетті. Жұмекен өзіне дейінгі Шәкәрім, Сәкен, Бейімбет, Сәбит
салған сара жолды жалғап, ерікті өлеңнің ауыз екі сөйлеу стилін қазақ
поэзиясына түпкілікті енгізді. Ал Мұхтар жыраулар салған декламативті, яғни
ерікті өлеңдердің шешендік мәнерін ақын жаңа заманға бейімдеп, өзінше
жаңғыртты. Сәкен сияқты Мұхтар да өз дәуірінің романтикалық рухын
қалыптастырды. Сыншы Т.Шапай екі ақынның интонациялық қайшылығын тереңінен
түсіндіреді: Көкірегіндегі өз оқырманына адал, ал жалпы оқырманына
өкпелі ақынның бірі – Жұмекен еді...Шындығына келсек, ақындікі – жалпы
оқырманға емес, эстрадаға деген реніш болатын... Ал эстрадалық типтегі
поэзия өмір сүруге әбден хақылы еді де, оның өз тыңдаушысы мен оқырманы
(және аз емес) бар-тын. Оның үстіне, Жұмекеннің өлеңін оңаша жайда оқып,
Мұхтар жырын тыңдауға сахнаның алдына келіп отыратын оқырманды қайда
қоясыз? [16,115].
Мұхтар шығармалары – поэзиядағы ерекше құбылыстың бірі. Ол халықты
өлең тыңдауға, өлең оқуға үйретті. Ол өлеңді оқырманның жеке
кітапханаларынан үлкен залдарға алып келді. Бұл – поэзия құдіреті. Оның
өлеңдері адамды ой-санасы, білім мен білік дәрежелеріне, жас ерекшелігіне
бөлмейтін нағыз адамзаттық поэзия. Оны жалпыхалықтық махаббатқа бөлеген –
әрине, ақын өлеңдерінің тақырып пен идеяға сай сәтті табылған оқиға желісі
мен композициялық құрылысы ғана емес, сол ішкі сарайын сәулелендіруші
сыртқы құрылымдық сымбаты да. М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова,
Т.Медетбек өлеңдері шешендік сөйлеу мәнерімен айшықталса, М.Әлімбаев,
С.Жиенбаев, Қ.Бекхожин, С.Асанов, Т.Молдағалиев, Ұ.Есдәулет өлеңдері мәнері
жағынан салмақты, сөйлеу мәнеріне құрылады. Бірақ бұл аталған ақындарда осы
екі мәнер таза сипатта көріне бермейді. Екі мәнердің түйісетін тұсына дөп
келіп жатады.
ІІ Өлең құрылысының теориялық мәселелері мен даму үрдістері. Қазіргі
өлең құрылысының теориялық мәселелері атты тарауда қазіргі өлеңтанудың
бағыттары айқындалып, бірқатар осы саладағы ғылыми еңбектерге талдау
жасалады. Өлең құрылысы дамымай, бірқалыпта өзгермей қалатын сала емес.
Жаратылыс пен қоғам сияқты поэзия да даму эволюциясынан өтетіндіктен оның
мазмұны мен түрі де дәуір тынысына сай түрленеді. Өлең құрылысының
теориялық тұжырымдарының өз еңбектерімен бітпейтіндігін, қазақ поэзиясы
қаншалықты жасаса, соншалық жалғасатынын өлеңтанудың негізін қалаушы
академик З.Ахметов зерттеу еңбектерінде аңғартып кеткен-ді. Өлеңтану да
поэзиямен бірге даму, түрлену жолын өтеді.
Өлең теориясы – әдебиет салаларының ішінде ең дамыған түрі. Әдебиеттану
ғылымында да оның зерттелуі оның өзге салаларынан озық тұрды. Бір кемшілігі
қазақ поэзиясы тақырыптық-идеялық, көркемдік-бейнелілік тұрғыдан аса мұқият
зерттелгенмен, құрылымдық жағын зерттеуде мазмұнның пішіні ретіндегі оның
орнын анықтауда жеткіліксіз сараланғаны жасырын емес. Қазір өлеңнің
құрылымдық жүйесі өз деңгейінде бағаланып, өлеңнің құрылымдық саласындағы
жемісті ізденістері ақындардың қалтқысыз шеберлігі ретінде танылып,
шығармаларының ішкі болмысын ашуда үлкен маңызға ие болып келеді. Қазіргі
өлеңдердің ырғақтық жүйесін зерттеуде бірқатар кандидаттық диссертациялар
жазылды, сондай-ақ олар докторлық жұмыстардың жекелеген тарауларында
талданды. Қазір поэзияның жекелеген даму кезеңдерін арқау етіп, талдау
жасайтын ғылыми жұмыстар баршылық. Олардың жетістіктері сол – ғылыми
жұмысқа негіз болған кезең ақындарының құрылымдық жүйесіндегі жаңалықтар
мен даму үрдістерін дөп басып, тани алғандығында. Ал олардың жұмыстарында
сауалдар туғызған тұжырымдар тұтас қазақ поэзиясының шешімін күткен
мәселелері болып табылады. Ол көбінесе өлең құрылымында көрінген жаңа
құбылыстардың мазмұнын дәл ашатын ұғымдар қолданысына қатысты.
С.Елікбаев 60-80 жылдардағы өлең құрылысы атты кандидаттық
диссертациясында осы кезеңдердегі ақындардың шығармаларына тән
ерекшеліктерді іздейді. Зерттеушінің өлең құрылымын талдаудағы ізденістерін
айта отырып, өлең теориясының ұғымдарына қатысты мәселерді айқындап алған
дұрыс. Ізденуші өз жұмысында өлеңдегі ұғымдарды атауда еркіндікке жол
берген. Зерттеу жұмысында құлдима тармақты шумақ [17,41-б], бағанды
тармақ, 60-80 жылдар арасындағы ақындарда бағанды тармақ қана емес,
сырғалы тармақтар да жасалды [17,45-б], Мағына үшін бөлген сынған
тармақтар пайда болды, үстеме жамылған сырғалы тармақтар, сүйретпе
тармақтар, сөйлем немесе сөз тіркестері қосылған, аралары нүктемен бөлінген
құрама тармақтар, қайталанып келіп отыратын балдақты тармақтар шықты. Шумақ
басында басқамен ұйқаспайтын буыны бөлек ерке тармақтар, ортасынан
ажыратылған топтама тармақтар дүниеге келді. Тек бас әріптерден тұратын
ерекше тармақтар, ортасынан бөлінген буындалған тармақтар жасалады
[17,105-б] деген ұғымдар қазақ өлең теориясында бұрын кездеспеген,
тармақтар түрлерге жіктелмеген. Себебі қазақ өлеңінде әр ақында түрліше
көрінетін тармақтардың түрінің барлығына ат беру мүмкін де емес, және ол
өлеңтанушылардың өзін де жаңылыстырары сөзсіз. Бұл тармақтардың сыртқы
кескіндері оның ырғақтық жүйесіне ықпал етпейтіндіктен оларды жіктеп,
термин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz