Сырдария арнасын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау жолдары
Кіріспе
Жұмыстың негізгі мазмұны
Сырдария өзенінің алабындағы жалпы климаттық, гидрологиялық және экологиялық сипаттамалары
Сырдария өзені бассеінінің гидротехникалық инфрақұрылымы
Қорытынды
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар тізімі
Жұмыстың негізгі мазмұны
Сырдария өзенінің алабындағы жалпы климаттық, гидрологиялық және экологиялық сипаттамалары
Сырдария өзені бассеінінің гидротехникалық инфрақұрылымы
Қорытынды
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар тізімі
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 65 пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютерде терілген 86 беттен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзенінің су шаруашылық мәселелерінің негізгі проблемасы ағын суларының деңгейінің төмендеуі және өзен арнасының су жіберу қабілетінің азаюы. Егер ХХ ғасырдың ортасына дейін табиғи режимде өзен арнасымен гидрологиялық фазаға байланысты 500 м3/с-тан 3500 м3/с су ағыны өткен болса, ал қазіргі таңда 1500 м3/с-тан аспайды, ал кей уақыттарда одан да төмен болып келеді.
Су ағынының төмендеуі және арнаның су жіберу қабілетінің азаюы бірте-бірте табиғи және техногендік процестердің бірқатар фактілерінің нәтижелерінен пайда болды. Сол факторлердің біреуі - Тоқтағұл су қоймасы толық көлемі 19 км3-ден тұратын ең үлкен көпжылдық аумағының қайта реттеліп, жұмыс режимінің өзгерілуіне байланысты. Егер Тоқтағұл су қоймасын күзгі-қысқы мерзімде «иррагациялық» режимде аздап су мөлшері жіберілсе, ал қазіргі кезде ол энергетикалық режимде іске асырылып, бұрынғы 40-50% -ға қарсы жылғы ағынның күзгі және қысқы жіберілудің 60-70%-на дейін көтерілуге әкеліп соқты. Бұл аздаған көбею су тасқынынан сақтанудың басты себебi болып келеді, өйткенi қысқы жоғарыланған тарқау, шағын уақыт кезең ағымында өтедi және бұл кезеңде мұз қату қалыптасып, сең жүре бастайды.
Келешекте өзекті және аймақтың экологиялық сауығуы үшiн маңызды болып негiзiнен Шардара су қоймасынан төмен орналасқан Сырдария өзенiнiң су ресурстарын реттеу және басқару, гидротехникалық түйiндердiң арасындағы өзеннің өткiзгiштiк қабiлетін қалпына келтiруi болып табылады.
Себебі бұл мәселелер қазіргі таңда басты орын алып отыр, өйткенi iс жүзiнде 1-шi САРСАТС және 2-шi САРСАТС бойынша жобалық шешiмдердің тиiмдiлiктерін күшейте алатын өзара келiсiлген және байланыстырылған су ресурстарын басқару режимдерi өңделмеген. Жобаның өңделген шеңберiнде 1-шi САРСАТС жобаласы мен 2-шi САРАСАТС жобасының техникалық - технологиялық шешiмдері бiр жағынан гидротехникалық құрылымдардың көмегімен су ресурстарын басқаруды жақсартуға бағытталған болса да, әр түрлi кезеңдегі сулы және өзен ағын реттеу жағдайында, өзен ағыстын реттеу мәселелерін және арнаның өткiзгiш қабiлетінің жоғарылауын толық шеше алмайды. Өзеннiң төменгi ағысында орын алған соңғы факторлар, жоғарғы жақта орналасқан су қоймаларының энергетикалық режимде жұмыс iстеу жағдайларында жиi пайда болады және Коксарай су реттегішін пайдалануға беру үшін үлкен маңызы бар.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзенінің су шаруашылық мәселелерінің негізгі проблемасы ағын суларының деңгейінің төмендеуі және өзен арнасының су жіберу қабілетінің азаюы. Егер ХХ ғасырдың ортасына дейін табиғи режимде өзен арнасымен гидрологиялық фазаға байланысты 500 м3/с-тан 3500 м3/с су ағыны өткен болса, ал қазіргі таңда 1500 м3/с-тан аспайды, ал кей уақыттарда одан да төмен болып келеді.
Су ағынының төмендеуі және арнаның су жіберу қабілетінің азаюы бірте-бірте табиғи және техногендік процестердің бірқатар фактілерінің нәтижелерінен пайда болды. Сол факторлердің біреуі - Тоқтағұл су қоймасы толық көлемі 19 км3-ден тұратын ең үлкен көпжылдық аумағының қайта реттеліп, жұмыс режимінің өзгерілуіне байланысты. Егер Тоқтағұл су қоймасын күзгі-қысқы мерзімде «иррагациялық» режимде аздап су мөлшері жіберілсе, ал қазіргі кезде ол энергетикалық режимде іске асырылып, бұрынғы 40-50% -ға қарсы жылғы ағынның күзгі және қысқы жіберілудің 60-70%-на дейін көтерілуге әкеліп соқты. Бұл аздаған көбею су тасқынынан сақтанудың басты себебi болып келеді, өйткенi қысқы жоғарыланған тарқау, шағын уақыт кезең ағымында өтедi және бұл кезеңде мұз қату қалыптасып, сең жүре бастайды.
Келешекте өзекті және аймақтың экологиялық сауығуы үшiн маңызды болып негiзiнен Шардара су қоймасынан төмен орналасқан Сырдария өзенiнiң су ресурстарын реттеу және басқару, гидротехникалық түйiндердiң арасындағы өзеннің өткiзгiштiк қабiлетін қалпына келтiруi болып табылады.
Себебі бұл мәселелер қазіргі таңда басты орын алып отыр, өйткенi iс жүзiнде 1-шi САРСАТС және 2-шi САРСАТС бойынша жобалық шешiмдердің тиiмдiлiктерін күшейте алатын өзара келiсiлген және байланыстырылған су ресурстарын басқару режимдерi өңделмеген. Жобаның өңделген шеңберiнде 1-шi САРСАТС жобаласы мен 2-шi САРАСАТС жобасының техникалық - технологиялық шешiмдері бiр жағынан гидротехникалық құрылымдардың көмегімен су ресурстарын басқаруды жақсартуға бағытталған болса да, әр түрлi кезеңдегі сулы және өзен ағын реттеу жағдайында, өзен ағыстын реттеу мәселелерін және арнаның өткiзгiш қабiлетінің жоғарылауын толық шеше алмайды. Өзеннiң төменгi ағысында орын алған соңғы факторлар, жоғарғы жақта орналасқан су қоймаларының энергетикалық режимде жұмыс iстеу жағдайларында жиi пайда болады және Коксарай су реттегішін пайдалануға беру үшін үлкен маңызы бар.
1. «Современное состояние бассейна Аральского моря и задачи регионального сотрудничества» тақырыбында ТОО Уралнаучкнига, e-mail: info@rusnauka.com. Современный научный вестник журналына мақала жариялануға жіберілді.
2. «Арал теңізі бассейнінің қазіргі жағдайы» тақырыбында Ақмешіт гуманитарлық-техникалық институт хабаршысы санды жинағына мақала жариялануға жіберілді.
3. «Сырдария арнасын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау» тақырыбындағы мақала Водные ресурсы Казахстана журналына жариялануға жіберілді.
2. «Арал теңізі бассейнінің қазіргі жағдайы» тақырыбында Ақмешіт гуманитарлық-техникалық институт хабаршысы санды жинағына мақала жариялануға жіберілді.
3. «Сырдария арнасын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау» тақырыбындағы мақала Водные ресурсы Казахстана журналына жариялануға жіберілді.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:
ӘӨЖ: 627.142(282.255.2):(262.83)
Қол жазба құқында
ҚАРЛЫХАНОВА ӘЛИЯ ӘДІЛХАНҚЫЗЫ
СЫРДАРИЯ АРНАСЫН РЕТТЕУ ЖӘНЕ СОЛТҮСТІК АРАЛ ТЕҢІЗІН САҚТАУ ЖОЛДАРЫ
6М080500- Су ресурстары және суды қолдану мамандығы бойынша
ауылшаруашылық ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін алу үшін дайындалған
Реферат
Қазақстан Республикасы
Қызылорда, 2013 ж
Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік Университетінің
Политехникалық институтының Су шаруашылығы және жерге орналастыру
кафедрасында орындалған.
Ғылыми жетекшісі: техника
ғылымдарының
кандидаты Қ.И. Ақылбаев
Ресми оппоненті: техника
ғылымдарының
кандидаты А.Т.Базарбаев
Қорғау 2013 жылдың сағат
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өтеді (Мекен-
жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Абай даңғылы 66, Политехникалық институты,
№5 оқу ғимараты, аудитория ).
Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Кіріспе
Жұмыстың құрылымы және көлемі:
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 65 пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютерде терілген 86
беттен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзенінің су шаруашылық мәселелерінің
негізгі проблемасы ағын суларының деңгейінің төмендеуі және өзен арнасының
су жіберу қабілетінің азаюы. Егер ХХ ғасырдың ортасына дейін табиғи режимде
өзен арнасымен гидрологиялық фазаға байланысты 500 м3с-тан 3500 м3с су
ағыны өткен болса, ал қазіргі таңда 1500 м3с-тан аспайды, ал кей
уақыттарда одан да төмен болып келеді.
Су ағынының төмендеуі және арнаның су жіберу қабілетінің азаюы
бірте-бірте табиғи және техногендік процестердің бірқатар фактілерінің
нәтижелерінен пайда болды. Сол факторлердің біреуі - Тоқтағұл су қоймасы
толық көлемі 19 км3-ден тұратын ең үлкен көпжылдық аумағының қайта
реттеліп, жұмыс режимінің өзгерілуіне байланысты. Егер Тоқтағұл су қоймасын
күзгі-қысқы мерзімде иррагациялық режимде аздап су мөлшері жіберілсе, ал
қазіргі кезде ол энергетикалық режимде іске асырылып, бұрынғы 40-50% -ға
қарсы жылғы ағынның күзгі және қысқы жіберілудің 60-70%-на дейін көтерілуге
әкеліп соқты. Бұл аздаған көбею су тасқынынан сақтанудың басты себебi
болып келеді, өйткенi қысқы жоғарыланған тарқау, шағын уақыт кезең ағымында
өтедi және бұл кезеңде мұз қату қалыптасып, сең жүре бастайды.
Келешекте өзекті және аймақтың экологиялық сауығуы үшiн маңызды
болып негiзiнен Шардара су қоймасынан төмен орналасқан Сырдария өзенiнiң су
ресурстарын реттеу және басқару, гидротехникалық түйiндердiң арасындағы
өзеннің өткiзгiштiк қабiлетін қалпына келтiруi болып табылады.
Себебі бұл мәселелер қазіргі таңда басты орын алып отыр, өйткенi iс
жүзiнде 1-шi САРСАТС және 2-шi САРСАТС бойынша жобалық шешiмдердің
тиiмдiлiктерін күшейте алатын өзара келiсiлген және байланыстырылған су
ресурстарын басқару режимдерi өңделмеген. Жобаның өңделген шеңберiнде 1-шi
САРСАТС жобаласы мен 2-шi САРАСАТС жобасының техникалық - технологиялық
шешiмдері бiр жағынан гидротехникалық құрылымдардың көмегімен су
ресурстарын басқаруды жақсартуға бағытталған болса да, әр түрлi кезеңдегі
сулы және өзен ағын реттеу жағдайында, өзен ағыстын реттеу мәселелерін және
арнаның өткiзгiш қабiлетінің жоғарылауын толық шеше алмайды. Өзеннiң
төменгi ағысында орын алған соңғы факторлар, жоғарғы жақта орналасқан су
қоймаларының энергетикалық режимде жұмыс iстеу жағдайларында жиi пайда
болады және Коксарай су реттегішін пайдалануға беру үшін үлкен маңызы бар.
Осыған орай, жұмыста су ресурстарын ұтымды басқару, өзен арнасын
реттеу және Кіші Аралға дейiнгі Шардара су қоймасынан төмен орналасқан
өзеннің су өткізгіштік қабілетін арттыру мәселелері қарастырылып отыр. Арал
теңiзiнiң Қазақстандық бөлiгiмен қоса арнаның өткiзгiштiк қабiлетінің
жоғарылату мәселелерін шешуге бағытталған шұғыл және перспективты
инженерлiк-техникалық және табиғатты қорғау шараларының өңделуі қаралады.
Арал теңiзiнiң мәселесi үлкен теңiздiң теңіз деңгейiнiң жалғасымен
байланысты одан әрі шиеленіседі. 1988 жылы теңіз екiге бөлiніп, Үлкен Арал
және Кіші Арал пайда болды. Берг бұғазы бұл су тағандарының арасын
жалғастыратын буын болды. Осы уақыттан бастап оларда көлемі, деңгейі,
минерализациясы, биоценозы және тағы басқалары бойынша әр түрлi сулы-
экологиялық режимдер құрастырылды. Және де Үлкен Аралдың деңгейi келесi
себептермен тез қарқында төмендетілді. Бiрiншiден, Үлкен Аралға деген
Амудария өзенінің ағыны анағұрлым азайды, және де, екіншіден, Үлкен
Аралдағы таяз судың ауданы, терең су бөлігіне қарағанда едәуір үлкен, соның
салдарынан булану бөлігінің көбеюіне және әр түрлі деңгейге әкеліп
соқтырды. Бұл сутағандардың арасындағы құлама деңгейлерінің нәтижесiнде,
Бергтiң бұрынғы бұғазының астынан судың Үлкен Аралға қайтуы басталалған,
соның салдарынан Кіші Аралдың құрғауын қарқындатуға әкелетiн ағыс пайда
болды .
Осыған байланысты Көкарал түбегінің ауданында бұл су тағандарды
бөгеттiң көмегiмен екіге бөліп және экологиялық қолайлы белгiде Кіші
Аралдың деңгейiн Сырдария өзенінің бар су ресурстарына сүйене отырып
қалпына келтіру қажеттілігі туындады. Абсолюттiк мәннiң 46 м. дейiн судың
деңгейiнiң белгiлерiнiң әр түрлi нұсқалары ұсынылып және ең оңтайлы
техникалық-экономикалық көзқарас жағынан абсолюттiк мәннiң 42 м. абс.
деңгейіндегі белгі қабылданды. Кіші Аралдың экожүйесін қалпына келтiруге
жағдай жасауын тудыратын су деңгейінің белгiлерін негіздеу және қабылдау
мүмкін болмады, өйткенi ғылыми көзқарастан мәселенің шешiлуі сондай күрделi
болып көрiнедi, сонымен қатар кешендi ғылыми зерттеудi жүргiзуді талап
етедi.
Сондықтан аймақтың экологиялық сауығуы үшiн негiзiнен маңызды және
өзекті мәселе Сырдарияның төменгi ағысындағы гидрологиялық режiмін реттеу
және басқару, гидротехникалық түйiндердiң арасындағы өзеннің өткiзгiштiк
қабiлетін қалпына келтiруi болып табылады.
Бұдан шығатын қорытынды, жұмыста шұғыл және перспективалы түрде
экологиялық, су шаруашылық мәселелері өзеннiң төменгі ағысы жанында
гидрологиялық режiмді ұтымды басқару мәселелерін шешуге бағытталған, әр
түрлi сулы жағдайда су ағынын реттеу және Сырдария өзенінің Шардара су
қоймасынан Кіші Аралға дейiнгі гидротехникалық түйiндердiң арасындағы
арнаның өткiзгiштiк қабiлетін жоғарлататын іс- шаралар қаралады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сырдария арнасын реттеу, Солтүстік Арал
теңізін сақтау мәселесін зеттеуге шетел және отандық ғалымдардың көптеген
ғылыми және арнайы еңбектері арналған, соның ішінде атап айтар болсақ,
Қарлыханов О.Қ., Балгерей М.А., Ибраев Т.Т., Баджанов Б.М., Духовный В.А.,
Тауипбаев С.Т., Мустафаев Ж.С., Машуков П.М., Ибатуллин С.Р., Кеншимов
А.К., Вагапов Р.И., Алтунин С.Т., Сатенбаев Е.Н., Мусин Ж.А., Аяпбергенов
А.А., Баджанов Б.М., Магай А.А., Бакбергенов Н., Рябцев А.Д., Қарлыханов
А.Қ., Омаров К., Сейдуалиев М.А., Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Турсунов
А.А., Потапов М.В., Лелявский Н.С., Ларионова Л.В., Мартинкус А.Т.,
Новикова Н.М., Миклин Филипп, Резниченко Г.И., Мирзаев С.Ш., Рачинский
А.А., Мухамеджанов М.В., Котляков В.М., Тимощук Л.А., Хачатурьян В.Х.,
Айдаров И.П. және т.б. ғалымдар айналысқан.
Бірақ, зертелініп жатқан мәселе бойынша қазіргі күнге дейін белгілі
көлемде ғылыми жетістіктер мен еңбектер жинақталғанымен, САРСАТС жобасы әлі
де жеткілікті дәрежеде зерттелмегенін атап өтуіміз қажет.
Зерттеу мақсаты. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы гидрологиялық
режимді және арналық процестерді зерттеу.
Зерттеулердің негізгі мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты –
Сырдария өзенiнің төменгi ағысындағы су шарушылық шараларды келесiдей
мәселелерді шешу арқылы әзiрлеу:
- Сырдария өзенінің төменгi ағысының гидрологиялық сипаттамаларын,
Шардара су қоймасынан төмен орналасқан аймақтағы шаруашылық қызметтің
дамуы бойынша олардың өзгеру дәрежесін зерттеу.
- қазiргi су шарушылық және өзеннiң төменгi ағысындағы экологиялық
жағдайды талдау және жалпылау, 1-шi және 2-шi САРСАТС жобалары бойынша
өткiзiлетiн су шарушылық шаралардың тиiмдiлігін бағалау ;
- экологиялық және тұрмыстық жағдайларға байланысты су тасқынының
және су азаюының себеп-салдарын анықтау;
- Шардара су қоймасынан төмен орналасқан өзен арнасының өткiзгiштiк
қабiлетінің төмендеуінің себебтерін анықтау;
- Шардара су қоймасынан төмен орналасқан гидрологиялық режiмді
басқару үшiн сутағандарды пайдаланудың интегралдық режимiн қарастыру.
Зерттеулердiң объектісі. Табиғи зерттеулердiң объектiлерi болып
табылатындар: Сырдария өзенi, Шардара су қоймасынан Арал теңiзiне дейiн.
Зерттеу әдістері: Жұмыста теориялық талдау әдістері, баяндау,
салыстыру, сараптау, модельдеу, жинақтау, жүйелеу, талдау, қорыту, бақылау
әдістері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мыналармен тұжырымдалады:
- жасанды су тасқыны мен таяздықтың, экологиялық-тұрмыстық
шаруашылық жүйелерінің су тапшылығының пайда болуының заңдылықтары туралы
жаратылыстану-ғылыми ұсыныстарын жетiлдiруде;
- қыс мезгілінде және су тасқыны кезеңінде өзеннiң төменгi ағысында
су жинақтайтын сутағандарды пайдаланудың бiрлескен режимiн әзiрлеу;
- өзеннің ұзындығы бойымен судың қысқы шығындарын, сонымен бiрге
сирек қайталанғыш су тасқынын қауiпсiз өткізу ұсыныстарын жасау.
Зерттеудің тақырып бойынша апробациялық нәтижелері: Ғылыми жұмыстың
мазмұны мен нәтижесі казахстандық, халықаралық конференциялар мен
семинарларды талқыланды. Зерттеудің нәтижелері елдерінде өткен интернет
конференцияларында талқыға түсіп қатысушылардың қызығушылығын тудырды.
Жұмыстың практикалық мәндiлiгi. Ол көлдер жүйесін, ескі арналарды және
жергілікті ойпаттарды пайдалана отырып және Шардара су қоймасы мен Көксарай
қарсы реттегішін толтыру мен ағызудың жаз-қыс мезгіліндегі әртүрлі
режимдері арқыылы өзеннің төменгі ағысына су жіберу сұлбасы негізінде
арнаның өткізгіштік қабілетін көтеру болып табылады.
Қорғауға шығарылатын ахуалдар:
- өзеннің гидрологиялық режiмнiң өзгеру жағдайындағы Шардара су
қоймасы және Көксарай су реттегішінің жұмыс режимi.
Автордың жеке ат салысуы Сырдария өзені ағымының, оның табиғи және
жасанды режимдерін ескере отырып, гидрологиялық сипаттамасын жалпылауымен
және Шардара су қоймасы, сондай-ақ Көксарай су реттегішінің режимін
бірлескен әрекеттің негізделуімен тұжырымдалады.
Зерттеулер нәтижелерінің дұрыстығы. Қорытындылар және ахуалдар
аналитикалық күйде, есетеу және тәжiрибе жүргізу жолымен тексерілген.
Гидрологиялық режiммен ұсынылған басқару әдіс-тәсiлдерi және теориялық
зерттеулердi талдаудың негiзiнде, эксперименталдi мәлiметтер алынған.
Жұмыстың жариялануы. Зерттеу нәтижелері бойынша 2 мақала жарияланды.
Жұмыстың сыннан өтуі. Современное состояние бассейна Аральского моря
и задачи регионального сотрудничества тақырыбында ТОО Уралнаучкнига мақала
жіберілді, e-mail: info@rusnauka.com. Современный научный вестник журналына
Сырдария арнасын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау тақырыбында
Ақмешіт гуманитарлық-техникалық институт хабаршысы санды жинағына мақала
жариялануға жіберілді.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Кіріспе бөлімінде тақырыптың таңдалуы, оның көкейкестілігі негізделіп,
зерттеу проблемасы, мақсат-міндеттері, объектісі, пәні анықталған, болжам
ұсынылып, қолданылатын әдістер мен зерттеу кезеңдері сипатталған; зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі ашылған,
қорғауға ұсынылатын қағидалар, нәтижелердің дәлдігі мен негізділігі ашып
көрсетілген.
Бірінші бөлімде Сырдария өзенінің алабындағы жалпы климаттық,
гидрологиялық және экологиялық сипаттамалары талданды. Климаттың өзгеруіне
қатысты су ағынының төмендеу үрдісінің тұрақтылығы анықталды. Сонымен қатар
Шардара су қоймасы, Көксарай су реттегіші жөнінде баяндалады.
Сонымен қатар 1910 жылдан бақыланатын өзеннің гидрологиялық режиміне
талдау жүргiзілген.
Нарынның бастауынан аяғына дейiн Сырдария өзенінің ұзындығы 3019 км-
ді құрайды, орташа көпжылдық көлемі 37, 2 км3-ге тең.
Сырдария өзені бассейнінің су ресурстары Нарын, Қарадария, Ферган
алқабы өзендерінің, Шыршық, Ахангаран, Келес, Арыс ағыстарынан қалыптасады.
Орташа көпжылдық Нарын өзенінің өтiмі Үшқорған станциясы жанында 427
м3с-ке тең , Кампырават станциясы жармаcындағы Қарадария өзенінің өтімі –
122 м3с, Сырдарияның Ферган алқабынан шығуда - 570 м3с, Шардара су
қоймасына кiруінде - 720 м3с, Кызылорда қаласында - 670 м3с, Қазалы
қаласында - 490 м3с.
Өзеннiң науасы энергетикалық iс жүзiнде толық пайдаланылады және (1-
шi сурет) ирригациялық объектiлермен, гидротехникалық инфрақұрылым өзен
бассейнінде кең дамыған.
1- сурет - Энергетикалық және өзен бассейніндегі ирригациялық объектiлер
Су бекеттерiнде өзеннiң көлемінің өзгерiсiн жыл сайынғы талдауда
судың көптігі және таяздықтың алмасуын әжептәуiр жиi болатынын көрсетедi.
Судың көптігінің және таяздықтың қайталануы орташа әр 9-11 жылдардан кейiн
болады, ал үздiк ерекше науа - шамамен, 48-50 жыл сайын (инструменталды
1921 және 1969 жылдары жазып қойған). Суы мол жылды алдағы 2017-2019
жылдарда шамамен күту керек.
Өзен бассейнінде ауа райы құбылмалы. Өзеннiң төменгi ағындары үшін
температураның елеулi тербелiстерi бар континенталдығы кенет бейнеленген
атмосфералық жауын-шашындардың аздығы, ауаның құрғақтығы тән.
Ең ыстық айдың орташа айлық температурасы – шілдеде +26...28°С.
Абсолюттік ең төмен температурасы –33,4°С.
Ауа температурасының абсолюттік жылдық амплитудасы 78°С. Орташа жылдық
температурасы 9,5 – 12,9°С шегінде ауытқиды.
Арал теңiзiне дейiн су тасқыны шығындарының қауiпсiз өтуін, су
шарушылық шаралардың талдану мәселесін шешу, Шардара су қоймасына құйылатын
судың шығынын жедел үлестiру, кешенді шара қолдануды талап етуді көрсетедi.
Осы мақсатта көлемi 3 км3-дi құрайтын, ауданы - 470 км2 қамтитын Көксарай
су реттегіші салынды (2008-2010ж.ж). Жұмыста Шардара су қоймасын және
Көксарай су реттегішін бiрлесіп пайдалану режимi дәлелденген. Су
реттегіштің құрылысы кезеңдеп жүзеге асырылды. Басты су тораптың құрылысы,
су әкетушi және су әкелуші каналдарды қосатын, бөгеттiң бiр бөлiгiнiң
тұрғызулуы кіретін бiрiншi кезеңнiң жұмысы 2009 жылы, екiншi кезеңі,
жобалық белгiге дейiн бөгеттiң биiктiгiн жеткiзуге жоспарланған. Құрылыстың
толық аяқталуы 2011 жылға жоспарланған. 2009 жылы бiрiнші кезеңнiң аяқталу
барысында көлемі 1 км3 құрайтын су реттегішінде тасқын су жинақталған.
Көксарай су реттегіші 2010 жылдың наурыз айында ашылып, толық пайдалануға
берілді.
Көксарай контрреттегіші Шардара су қоймасынан 165 км. төмен
орналасқан, ең бастысы, өзеннің бұл учаскесінде мұз қату режимі байқалмайды
және қысқы кезеңде су сирек қатады.
Көксарай контрреттегіші маусымдық типтегі суды жинаушы сыйымдылық
болып табылады, су көп кезде ағынды жинау жүреді, ал жазда – өлі көлемге
дейін жұмыс істейді. Көксарай контрреттегіші, осылайша, су қоймасы емес
және келесі міндеттерді шешеді:
– қысқы су басудан Қызылорда облысы халқының қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді;
– Сырдария өзенінің төменгі ағысының және Кіші Аралдың экологиялық-
экономикалық қайта жаңаруына әсер етеді;
Шардара су қоймасының және Көксарай су реттегішінің бiрлескен
әрекетiнде тасқындардан сақтануды, су тасқынын алдын-алуды қамтамасыз
етеді.
Екінші бөлімде Сырдария өзені бассеінінің гидротехникалық
инфрақұрылымына талдау жасалған.
Сырдария өзенінің төменгі сағасында табиғи гидрологиялық режим және
табиғи процестер қазіргі уақытта жаппай өзгерді және адамның су
объектілеріне (СЭС каскадын құру, бөгендер, су қоймалары және т.б.)
антропогендік әсері нәтижесінде дамыды немесе өшті.
Сырдария өзенінің су режимінің проблемасы барлық кезде шаруашылық
қажеттілігі үшін жазғы кезеңде судың тапшылығы және көктемгі судың тасуы
кезеңінде судың басуы болды, ол орасан зор материалдық залал келтірді. Бұл
проблемалар бұдан бұрын да табиғи болатын, ал қазір антропогендік шығу тегі
бар.
Өзен бассейнінде бірқатар су қоймаларының құрылысынан кейін осы
проблемалардың өзектілігі, әсіресе, екі стратегиялық маңызды –
Қазақстандағы Шардара (1965 ж.) және Қырғызстандағы Тоқтоғұлдың – күрт
төмендеді.
Көктемде су тасығанда су басу және жазғы кезеңде судың аздығы
проблемасын тұрақтандыру келесімен байланысты, өзеннің табиғи ағысын реттеу
және су қоймаларынан суды жіберу режимі, бір жағынан, судың тасуы мен су
тапшылығы проблемаларын алып тастау және екінші жағынан, суарылатын егістік
қажеттілігін қанағаттандыру үшін арнайы ұйымдастырылды.
Осы су қоймаларымен өзен ағысын реттеу шаруашылық қажеттілігіне суды
беру кепілдігін арттырды және өзеннің бүкіл бассейні бойынша суарылатын
жерлердің кең ауқымды бағдарламасын жүргізуге мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта сутасу және су тапшылығы проблемалары қайтадан
туындады және олар жоғарыда орналасқан СЭС-тің (Тоқтоғұл және т.б.)
энергетика режиміне көшуімен байланысты.
Өзеннiң су жинағыш аумағынан ағынның және оның құйылуы бөгеттермен,
суландырумен үлкен аудандарына қызмет көрсететiн су тораптар қазiргi
уақытта құламаларымен реттеледi, электр энергиясын өндiредi және экономика
саласындағы сауалдарды қанағаттандырады. Ең жоғары арынды су торабы
Тоқтоғұл (есептік арыны 140 м), Чарвак (118 м), Андижан (86,5 м), Күрпісай
(74 м.), олар өзеннің жоғарғы жағында, ал ең төмен арынды – өзеннің төменгі
жағында салынған Шардара (15,8 м). 1992 жылға дейiн жоғарғы су тораптарының
пайдалану режимі ауыл шаруашылығының қажеттiлiгiн қамтамасыз етуге
бағытталған болса, ал 1992 жылыдан кейін Нарын-Сырдария СЭС-ы каскады
энергетикалық жұмыс режiмiне өттi.
Шардара су қоймасы бұл құламаның ең соңғы құрылысы болып көрiнедi
және өзен маусымдық ағынды реттеуге арналған. Оның негізгі жұмысы -
суландыру, энергетика, тасқынға қарсы реттеу болып есептеледі.
3-кесте. Сырдария өзен бассейнінде су қоймаларының көлемдері, миллиард- м3
Су қоймасы Ел Өзен Толық көлем Пайдалы көлем
Тоқтағұл Қырғызстан Нарын 19,5 14,0
Шардара Қазақстан Сырдария 5,2 4,7
Кайраккум Тәжікстан Сырдария 3,4 2,5
Андижан Өзбекстан Қарадария 1,9 1,7
Шарвак Өзбекстан Шыршик 2,0 1,6
Басқалары 4,0 1,2
Барлығы 36,0 27,5
Шардара су қоймасының режимiнде екi кезең айқын ерекшеленедi: қысқы
– су жинау кезеңі және жазғы - көлемнiң жұмыс кезеңі. Шардара су қоймасы
өзеннің төменгі жағында орналасқан су тұтынушылардың суға деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Шардара су қоймасына Арнасайдан реттелмейтiн тасқындарды тастаудың
шектелуi, артынан апаттық жағдайға әкелуі мүмкін жағдай жасалынған. Шардара
су қоймасындағы барлық сужiбергiш имараттар өткiзгiштiк қабiлеті жобалықтан
екi есе төмен және 2100-2200 м3с құрайды, оның iшiнде Сырдарияның арнасына
тасталу мүмкiндігі 1500-1600 м3с.
Шардара су қоймасы 1965 жылы салынды, өзеннің ағысын маусымдық
реттеуге арналған құрылыс және ирригациялық мақсаттан басқа, энергетика,
балық шаруашылығы және судың тасқындық шығынын реттеу үшін қызмет етеді.
Қазіргі уақытта Тоқтоғұл су қоймасынан қысқы су жіберулерінің көбеюіне
байланысты оның тасқынға қарсы қызметінің маңызы бірінші кезекте.
Шардара су қоймасымен бірге су ресурстарын реттеу мен бөлу өзеннің
төменгі ағысында гидротехникалық құрылыстар каскадымен жүзеге асырылады,
оған Қызылорда және Қазалы су тораптары, Әйтек және Аманөткел су тежеме
көтерілімі ғимараттары кіреді.
Соңғы жылдары өзеннің төменгі ағысында САРСАТС (Сырдария арнасын
реттеу Солтүстік Арал теңізін сақтау) жобасы шеңберінде қолданыстағы
гидротехникалық құрылыстарды қайта құру және жаңасын салу бойынша іс-
шаралар өткізілуде.
1-шығыс, 2-4-орташа көпжылғы шығыс табиғи (2), антропогендік (3), және
қазіргі заманғы (4) кезеңдердегі, 5- Шардара, Қайраққұм және Чарвак су
қоймаларының толтырылу кезеңі, 6- Тоқтоғұл су қоймасын толтыру кезеңі, 7-
су тапшылығы кезеңі.
2 – сурет. Бақылаудың барлық кезеңінде Қазалы гидропостында Сырдария
өзені шығысының өзгеру серпіні
Табиғи жағдайда өзендерде судың тасуы, бәріне мәлім, судың тасқынымен,
топан сумен және мұзбөгеттер мен мұзбуу салдарынан қысқы кезеңде тірі
қиманың қысылуымен байланысты.Олар төменгі ағыста және өзендер дельтасында
жиі болады, өйткені су тасу мен мұзбөгет шыңырауы кезеңінде өзендегі су
көкжиегі қоршаған ортадан биік болады.
Сырдария өзенінде су тасқынының табиғи режимінде су тасқындары әрдайым
болды, бірақ қысқы кезеңде тірі қиманы ығыстырумен байланыстысу тасқындары
жиі және қауіпті болды, өйткені өзенде су деңгейінің қыста көтерілуі өзен
бетінің ашық, бос жағдайында жоғары болды. Су тасқынына Сырдария өзенінің
биік орналасуының ерекшелігі де әсерін тигізді, ол келесімен сипатталады,
Төменарықтан бастап өзен жайылмасы іргелес жазық бетімен қосылады,
тасқынның жайылма суы ені 20 км және одан да жоғары белдеуін қамтуы мүмкін.
Қыста бөгеттер, су ағынын қысып, өздері мұзбөгет және мұзбуудансу
деңгейінің көтерілуіне себеп болуы мүмкін. Сондай-ақ, қалқыма кесек сең
күшінің әсерінен дамбылар бұзылуға бейім.
Сондай-ақ, су тасқынымен күресте ең сенімді құрал (қысқы да, жазғы
да) өзен ағысын реттеу болып табылады.
Бұл әдіс өз кезінде Шардара және Тоқтоғұл су қоймасының кешенді
құрылысымен жүзеге асырылған. Бұл өткен ғасырдың жетпісінші және сексенінші
жылдары толығымен су тасқынынан құтылуға мүмкіндік берген. Алайда,
тоқсаныншы жылдары Тоқтоғұл гидроторабын жұмыстың энергетикалық режиміне
ауыстырудан кейін жыл сайынғы қысқы су тасқындары қайта жанданды. Қысқы су
тасқынынан басқа, пайдаланудың замануи режимі өзеннің төменгі ағысының
ирригациялық сумен қамтамасыз етілуін нашар жаққа өзгертті, өзен ағысының
Сырдария мен Арал теңізіне құйылуын азайтты.
Сырдария өзенінің бассейнінде экологиялық-су шаруашылық ахуалдың
талдауы келесіні көрсетеді:
1. 1990 жылға дейінгі кезеңде Сырдарияның орташа сулығында экономика
салалары арал теңізін есепке алмай, өз талаптары деңгейінде сумен
қамтамасыз етілді. Су тапшылығы жылдары суармалы егістікке ғана қолдау
көрсетілді, қалған тұтынушылар су ресурстарының өткір тапшылығын көрді.
Арал теңізінің барлық кезең ішінде теріс балансы болды, оның нәтижесінде
қарқынды құрғап тартылу жалғасты.
2. Соңғы онжылдықта Шардараға судың құйылуы вегетациялық кезеңде қысқы
құйылудың тиісті ұлғаюымен жылдықтан 30-35 %-ға төмендеді, бұл Арнасайға су
ресурстарының үлкен көлемдерін мәжбүр болғандықтан, жыл сайын жіберудің
себебінің бірі болды. Соңғы он жылда Арнасай төмендігіне таза өзен суының
27 км3 дейін суы жіберілді.
3. Жазғы кезеңде суару алқабын қысқартқанда (340 мың га-дан 230 мың га
дейін), судың жетіспеушілігі төменгі ағыстағы ауыл шаруашылығын сумен
қамтамасыз етуде белгілі шиеленіс туғызды. Аса ауыр салдарға ұшырау мен
залалдан құтылуға соңғы жылдардағы көп сулылықтың арқасында қол
жеткізілді.
4. Өткен жылдардағы және қазіргі заманғы зерттеулер көрсеткендей,
қысқы кезеңде (қараша-наурыз айлары) Шардара тұстамасында судың 475-525
м3с жұмсалуында судың басуы мен су тасқыны болмайды.
Есептеулер көрсеткендей, қысқы қиыншылықтар қысқы кезеңде 11м3с
ағынында Шардара су қоймасының көмегімен реттелуі мүмкін, бірақ бұл
мүмкіндіктер толығымен пайдаланылмайды. Шардара су қоймасына құйылатын
11м3с аса қысқы ағын көтерілгенде, қысқы су тасқындарының болу мүмкіндігі
артады, оған жол бермеу үшін өзеннің төменгі ағысында Көксарай
контрретегіші салынды.
Гидрологиялық режим мен арналық процестерді басқару әдістері
негізделді. Барлық деңгейдегі су пайдаланушыларға су беруді жетілдіру,
көлдер жүйесі мен өзен атырауын сумен қамтамасыз ету және елді мекендерді
су басу зиянын болдырмау критериилері қарастырылды. Бұның өзі Сырдария
өзенінің алабындағы су қорларын сарқылу мен ластанудан сақтайтын, оны
тиімді пайдалану мен басқарудың негізі болып табылады.
Қысқы кезеңде Шардара су қоймасы біртіндеп толады, Шардара су
қоймасынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қол жазба құқында
ҚАРЛЫХАНОВА ӘЛИЯ ӘДІЛХАНҚЫЗЫ
СЫРДАРИЯ АРНАСЫН РЕТТЕУ ЖӘНЕ СОЛТҮСТІК АРАЛ ТЕҢІЗІН САҚТАУ ЖОЛДАРЫ
6М080500- Су ресурстары және суды қолдану мамандығы бойынша
ауылшаруашылық ғылымдарының магистрі академиялық
дәрежесін алу үшін дайындалған
Реферат
Қазақстан Республикасы
Қызылорда, 2013 ж
Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік Университетінің
Политехникалық институтының Су шаруашылығы және жерге орналастыру
кафедрасында орындалған.
Ғылыми жетекшісі: техника
ғылымдарының
кандидаты Қ.И. Ақылбаев
Ресми оппоненті: техника
ғылымдарының
кандидаты А.Т.Базарбаев
Қорғау 2013 жылдың сағат
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өтеді (Мекен-
жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Абай даңғылы 66, Политехникалық институты,
№5 оқу ғимараты, аудитория ).
Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Кіріспе
Жұмыстың құрылымы және көлемі:
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 65 пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютерде терілген 86
беттен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзенінің су шаруашылық мәселелерінің
негізгі проблемасы ағын суларының деңгейінің төмендеуі және өзен арнасының
су жіберу қабілетінің азаюы. Егер ХХ ғасырдың ортасына дейін табиғи режимде
өзен арнасымен гидрологиялық фазаға байланысты 500 м3с-тан 3500 м3с су
ағыны өткен болса, ал қазіргі таңда 1500 м3с-тан аспайды, ал кей
уақыттарда одан да төмен болып келеді.
Су ағынының төмендеуі және арнаның су жіберу қабілетінің азаюы
бірте-бірте табиғи және техногендік процестердің бірқатар фактілерінің
нәтижелерінен пайда болды. Сол факторлердің біреуі - Тоқтағұл су қоймасы
толық көлемі 19 км3-ден тұратын ең үлкен көпжылдық аумағының қайта
реттеліп, жұмыс режимінің өзгерілуіне байланысты. Егер Тоқтағұл су қоймасын
күзгі-қысқы мерзімде иррагациялық режимде аздап су мөлшері жіберілсе, ал
қазіргі кезде ол энергетикалық режимде іске асырылып, бұрынғы 40-50% -ға
қарсы жылғы ағынның күзгі және қысқы жіберілудің 60-70%-на дейін көтерілуге
әкеліп соқты. Бұл аздаған көбею су тасқынынан сақтанудың басты себебi
болып келеді, өйткенi қысқы жоғарыланған тарқау, шағын уақыт кезең ағымында
өтедi және бұл кезеңде мұз қату қалыптасып, сең жүре бастайды.
Келешекте өзекті және аймақтың экологиялық сауығуы үшiн маңызды
болып негiзiнен Шардара су қоймасынан төмен орналасқан Сырдария өзенiнiң су
ресурстарын реттеу және басқару, гидротехникалық түйiндердiң арасындағы
өзеннің өткiзгiштiк қабiлетін қалпына келтiруi болып табылады.
Себебі бұл мәселелер қазіргі таңда басты орын алып отыр, өйткенi iс
жүзiнде 1-шi САРСАТС және 2-шi САРСАТС бойынша жобалық шешiмдердің
тиiмдiлiктерін күшейте алатын өзара келiсiлген және байланыстырылған су
ресурстарын басқару режимдерi өңделмеген. Жобаның өңделген шеңберiнде 1-шi
САРСАТС жобаласы мен 2-шi САРАСАТС жобасының техникалық - технологиялық
шешiмдері бiр жағынан гидротехникалық құрылымдардың көмегімен су
ресурстарын басқаруды жақсартуға бағытталған болса да, әр түрлi кезеңдегі
сулы және өзен ағын реттеу жағдайында, өзен ағыстын реттеу мәселелерін және
арнаның өткiзгiш қабiлетінің жоғарылауын толық шеше алмайды. Өзеннiң
төменгi ағысында орын алған соңғы факторлар, жоғарғы жақта орналасқан су
қоймаларының энергетикалық режимде жұмыс iстеу жағдайларында жиi пайда
болады және Коксарай су реттегішін пайдалануға беру үшін үлкен маңызы бар.
Осыған орай, жұмыста су ресурстарын ұтымды басқару, өзен арнасын
реттеу және Кіші Аралға дейiнгі Шардара су қоймасынан төмен орналасқан
өзеннің су өткізгіштік қабілетін арттыру мәселелері қарастырылып отыр. Арал
теңiзiнiң Қазақстандық бөлiгiмен қоса арнаның өткiзгiштiк қабiлетінің
жоғарылату мәселелерін шешуге бағытталған шұғыл және перспективты
инженерлiк-техникалық және табиғатты қорғау шараларының өңделуі қаралады.
Арал теңiзiнiң мәселесi үлкен теңiздiң теңіз деңгейiнiң жалғасымен
байланысты одан әрі шиеленіседі. 1988 жылы теңіз екiге бөлiніп, Үлкен Арал
және Кіші Арал пайда болды. Берг бұғазы бұл су тағандарының арасын
жалғастыратын буын болды. Осы уақыттан бастап оларда көлемі, деңгейі,
минерализациясы, биоценозы және тағы басқалары бойынша әр түрлi сулы-
экологиялық режимдер құрастырылды. Және де Үлкен Аралдың деңгейi келесi
себептермен тез қарқында төмендетілді. Бiрiншiден, Үлкен Аралға деген
Амудария өзенінің ағыны анағұрлым азайды, және де, екіншіден, Үлкен
Аралдағы таяз судың ауданы, терең су бөлігіне қарағанда едәуір үлкен, соның
салдарынан булану бөлігінің көбеюіне және әр түрлі деңгейге әкеліп
соқтырды. Бұл сутағандардың арасындағы құлама деңгейлерінің нәтижесiнде,
Бергтiң бұрынғы бұғазының астынан судың Үлкен Аралға қайтуы басталалған,
соның салдарынан Кіші Аралдың құрғауын қарқындатуға әкелетiн ағыс пайда
болды .
Осыған байланысты Көкарал түбегінің ауданында бұл су тағандарды
бөгеттiң көмегiмен екіге бөліп және экологиялық қолайлы белгiде Кіші
Аралдың деңгейiн Сырдария өзенінің бар су ресурстарына сүйене отырып
қалпына келтіру қажеттілігі туындады. Абсолюттiк мәннiң 46 м. дейiн судың
деңгейiнiң белгiлерiнiң әр түрлi нұсқалары ұсынылып және ең оңтайлы
техникалық-экономикалық көзқарас жағынан абсолюттiк мәннiң 42 м. абс.
деңгейіндегі белгі қабылданды. Кіші Аралдың экожүйесін қалпына келтiруге
жағдай жасауын тудыратын су деңгейінің белгiлерін негіздеу және қабылдау
мүмкін болмады, өйткенi ғылыми көзқарастан мәселенің шешiлуі сондай күрделi
болып көрiнедi, сонымен қатар кешендi ғылыми зерттеудi жүргiзуді талап
етедi.
Сондықтан аймақтың экологиялық сауығуы үшiн негiзiнен маңызды және
өзекті мәселе Сырдарияның төменгi ағысындағы гидрологиялық режiмін реттеу
және басқару, гидротехникалық түйiндердiң арасындағы өзеннің өткiзгiштiк
қабiлетін қалпына келтiруi болып табылады.
Бұдан шығатын қорытынды, жұмыста шұғыл және перспективалы түрде
экологиялық, су шаруашылық мәселелері өзеннiң төменгі ағысы жанында
гидрологиялық режiмді ұтымды басқару мәселелерін шешуге бағытталған, әр
түрлi сулы жағдайда су ағынын реттеу және Сырдария өзенінің Шардара су
қоймасынан Кіші Аралға дейiнгі гидротехникалық түйiндердiң арасындағы
арнаның өткiзгiштiк қабiлетін жоғарлататын іс- шаралар қаралады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сырдария арнасын реттеу, Солтүстік Арал
теңізін сақтау мәселесін зеттеуге шетел және отандық ғалымдардың көптеген
ғылыми және арнайы еңбектері арналған, соның ішінде атап айтар болсақ,
Қарлыханов О.Қ., Балгерей М.А., Ибраев Т.Т., Баджанов Б.М., Духовный В.А.,
Тауипбаев С.Т., Мустафаев Ж.С., Машуков П.М., Ибатуллин С.Р., Кеншимов
А.К., Вагапов Р.И., Алтунин С.Т., Сатенбаев Е.Н., Мусин Ж.А., Аяпбергенов
А.А., Баджанов Б.М., Магай А.А., Бакбергенов Н., Рябцев А.Д., Қарлыханов
А.Қ., Омаров К., Сейдуалиев М.А., Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Турсунов
А.А., Потапов М.В., Лелявский Н.С., Ларионова Л.В., Мартинкус А.Т.,
Новикова Н.М., Миклин Филипп, Резниченко Г.И., Мирзаев С.Ш., Рачинский
А.А., Мухамеджанов М.В., Котляков В.М., Тимощук Л.А., Хачатурьян В.Х.,
Айдаров И.П. және т.б. ғалымдар айналысқан.
Бірақ, зертелініп жатқан мәселе бойынша қазіргі күнге дейін белгілі
көлемде ғылыми жетістіктер мен еңбектер жинақталғанымен, САРСАТС жобасы әлі
де жеткілікті дәрежеде зерттелмегенін атап өтуіміз қажет.
Зерттеу мақсаты. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы гидрологиялық
режимді және арналық процестерді зерттеу.
Зерттеулердің негізгі мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты –
Сырдария өзенiнің төменгi ағысындағы су шарушылық шараларды келесiдей
мәселелерді шешу арқылы әзiрлеу:
- Сырдария өзенінің төменгi ағысының гидрологиялық сипаттамаларын,
Шардара су қоймасынан төмен орналасқан аймақтағы шаруашылық қызметтің
дамуы бойынша олардың өзгеру дәрежесін зерттеу.
- қазiргi су шарушылық және өзеннiң төменгi ағысындағы экологиялық
жағдайды талдау және жалпылау, 1-шi және 2-шi САРСАТС жобалары бойынша
өткiзiлетiн су шарушылық шаралардың тиiмдiлігін бағалау ;
- экологиялық және тұрмыстық жағдайларға байланысты су тасқынының
және су азаюының себеп-салдарын анықтау;
- Шардара су қоймасынан төмен орналасқан өзен арнасының өткiзгiштiк
қабiлетінің төмендеуінің себебтерін анықтау;
- Шардара су қоймасынан төмен орналасқан гидрологиялық режiмді
басқару үшiн сутағандарды пайдаланудың интегралдық режимiн қарастыру.
Зерттеулердiң объектісі. Табиғи зерттеулердiң объектiлерi болып
табылатындар: Сырдария өзенi, Шардара су қоймасынан Арал теңiзiне дейiн.
Зерттеу әдістері: Жұмыста теориялық талдау әдістері, баяндау,
салыстыру, сараптау, модельдеу, жинақтау, жүйелеу, талдау, қорыту, бақылау
әдістері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мыналармен тұжырымдалады:
- жасанды су тасқыны мен таяздықтың, экологиялық-тұрмыстық
шаруашылық жүйелерінің су тапшылығының пайда болуының заңдылықтары туралы
жаратылыстану-ғылыми ұсыныстарын жетiлдiруде;
- қыс мезгілінде және су тасқыны кезеңінде өзеннiң төменгi ағысында
су жинақтайтын сутағандарды пайдаланудың бiрлескен режимiн әзiрлеу;
- өзеннің ұзындығы бойымен судың қысқы шығындарын, сонымен бiрге
сирек қайталанғыш су тасқынын қауiпсiз өткізу ұсыныстарын жасау.
Зерттеудің тақырып бойынша апробациялық нәтижелері: Ғылыми жұмыстың
мазмұны мен нәтижесі казахстандық, халықаралық конференциялар мен
семинарларды талқыланды. Зерттеудің нәтижелері елдерінде өткен интернет
конференцияларында талқыға түсіп қатысушылардың қызығушылығын тудырды.
Жұмыстың практикалық мәндiлiгi. Ол көлдер жүйесін, ескі арналарды және
жергілікті ойпаттарды пайдалана отырып және Шардара су қоймасы мен Көксарай
қарсы реттегішін толтыру мен ағызудың жаз-қыс мезгіліндегі әртүрлі
режимдері арқыылы өзеннің төменгі ағысына су жіберу сұлбасы негізінде
арнаның өткізгіштік қабілетін көтеру болып табылады.
Қорғауға шығарылатын ахуалдар:
- өзеннің гидрологиялық режiмнiң өзгеру жағдайындағы Шардара су
қоймасы және Көксарай су реттегішінің жұмыс режимi.
Автордың жеке ат салысуы Сырдария өзені ағымының, оның табиғи және
жасанды режимдерін ескере отырып, гидрологиялық сипаттамасын жалпылауымен
және Шардара су қоймасы, сондай-ақ Көксарай су реттегішінің режимін
бірлескен әрекеттің негізделуімен тұжырымдалады.
Зерттеулер нәтижелерінің дұрыстығы. Қорытындылар және ахуалдар
аналитикалық күйде, есетеу және тәжiрибе жүргізу жолымен тексерілген.
Гидрологиялық режiммен ұсынылған басқару әдіс-тәсiлдерi және теориялық
зерттеулердi талдаудың негiзiнде, эксперименталдi мәлiметтер алынған.
Жұмыстың жариялануы. Зерттеу нәтижелері бойынша 2 мақала жарияланды.
Жұмыстың сыннан өтуі. Современное состояние бассейна Аральского моря
и задачи регионального сотрудничества тақырыбында ТОО Уралнаучкнига мақала
жіберілді, e-mail: info@rusnauka.com. Современный научный вестник журналына
Сырдария арнасын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау тақырыбында
Ақмешіт гуманитарлық-техникалық институт хабаршысы санды жинағына мақала
жариялануға жіберілді.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Кіріспе бөлімінде тақырыптың таңдалуы, оның көкейкестілігі негізделіп,
зерттеу проблемасы, мақсат-міндеттері, объектісі, пәні анықталған, болжам
ұсынылып, қолданылатын әдістер мен зерттеу кезеңдері сипатталған; зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі ашылған,
қорғауға ұсынылатын қағидалар, нәтижелердің дәлдігі мен негізділігі ашып
көрсетілген.
Бірінші бөлімде Сырдария өзенінің алабындағы жалпы климаттық,
гидрологиялық және экологиялық сипаттамалары талданды. Климаттың өзгеруіне
қатысты су ағынының төмендеу үрдісінің тұрақтылығы анықталды. Сонымен қатар
Шардара су қоймасы, Көксарай су реттегіші жөнінде баяндалады.
Сонымен қатар 1910 жылдан бақыланатын өзеннің гидрологиялық режиміне
талдау жүргiзілген.
Нарынның бастауынан аяғына дейiн Сырдария өзенінің ұзындығы 3019 км-
ді құрайды, орташа көпжылдық көлемі 37, 2 км3-ге тең.
Сырдария өзені бассейнінің су ресурстары Нарын, Қарадария, Ферган
алқабы өзендерінің, Шыршық, Ахангаран, Келес, Арыс ағыстарынан қалыптасады.
Орташа көпжылдық Нарын өзенінің өтiмі Үшқорған станциясы жанында 427
м3с-ке тең , Кампырават станциясы жармаcындағы Қарадария өзенінің өтімі –
122 м3с, Сырдарияның Ферган алқабынан шығуда - 570 м3с, Шардара су
қоймасына кiруінде - 720 м3с, Кызылорда қаласында - 670 м3с, Қазалы
қаласында - 490 м3с.
Өзеннiң науасы энергетикалық iс жүзiнде толық пайдаланылады және (1-
шi сурет) ирригациялық объектiлермен, гидротехникалық инфрақұрылым өзен
бассейнінде кең дамыған.
1- сурет - Энергетикалық және өзен бассейніндегі ирригациялық объектiлер
Су бекеттерiнде өзеннiң көлемінің өзгерiсiн жыл сайынғы талдауда
судың көптігі және таяздықтың алмасуын әжептәуiр жиi болатынын көрсетедi.
Судың көптігінің және таяздықтың қайталануы орташа әр 9-11 жылдардан кейiн
болады, ал үздiк ерекше науа - шамамен, 48-50 жыл сайын (инструменталды
1921 және 1969 жылдары жазып қойған). Суы мол жылды алдағы 2017-2019
жылдарда шамамен күту керек.
Өзен бассейнінде ауа райы құбылмалы. Өзеннiң төменгi ағындары үшін
температураның елеулi тербелiстерi бар континенталдығы кенет бейнеленген
атмосфералық жауын-шашындардың аздығы, ауаның құрғақтығы тән.
Ең ыстық айдың орташа айлық температурасы – шілдеде +26...28°С.
Абсолюттік ең төмен температурасы –33,4°С.
Ауа температурасының абсолюттік жылдық амплитудасы 78°С. Орташа жылдық
температурасы 9,5 – 12,9°С шегінде ауытқиды.
Арал теңiзiне дейiн су тасқыны шығындарының қауiпсiз өтуін, су
шарушылық шаралардың талдану мәселесін шешу, Шардара су қоймасына құйылатын
судың шығынын жедел үлестiру, кешенді шара қолдануды талап етуді көрсетедi.
Осы мақсатта көлемi 3 км3-дi құрайтын, ауданы - 470 км2 қамтитын Көксарай
су реттегіші салынды (2008-2010ж.ж). Жұмыста Шардара су қоймасын және
Көксарай су реттегішін бiрлесіп пайдалану режимi дәлелденген. Су
реттегіштің құрылысы кезеңдеп жүзеге асырылды. Басты су тораптың құрылысы,
су әкетушi және су әкелуші каналдарды қосатын, бөгеттiң бiр бөлiгiнiң
тұрғызулуы кіретін бiрiншi кезеңнiң жұмысы 2009 жылы, екiншi кезеңі,
жобалық белгiге дейiн бөгеттiң биiктiгiн жеткiзуге жоспарланған. Құрылыстың
толық аяқталуы 2011 жылға жоспарланған. 2009 жылы бiрiнші кезеңнiң аяқталу
барысында көлемі 1 км3 құрайтын су реттегішінде тасқын су жинақталған.
Көксарай су реттегіші 2010 жылдың наурыз айында ашылып, толық пайдалануға
берілді.
Көксарай контрреттегіші Шардара су қоймасынан 165 км. төмен
орналасқан, ең бастысы, өзеннің бұл учаскесінде мұз қату режимі байқалмайды
және қысқы кезеңде су сирек қатады.
Көксарай контрреттегіші маусымдық типтегі суды жинаушы сыйымдылық
болып табылады, су көп кезде ағынды жинау жүреді, ал жазда – өлі көлемге
дейін жұмыс істейді. Көксарай контрреттегіші, осылайша, су қоймасы емес
және келесі міндеттерді шешеді:
– қысқы су басудан Қызылорда облысы халқының қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді;
– Сырдария өзенінің төменгі ағысының және Кіші Аралдың экологиялық-
экономикалық қайта жаңаруына әсер етеді;
Шардара су қоймасының және Көксарай су реттегішінің бiрлескен
әрекетiнде тасқындардан сақтануды, су тасқынын алдын-алуды қамтамасыз
етеді.
Екінші бөлімде Сырдария өзені бассеінінің гидротехникалық
инфрақұрылымына талдау жасалған.
Сырдария өзенінің төменгі сағасында табиғи гидрологиялық режим және
табиғи процестер қазіргі уақытта жаппай өзгерді және адамның су
объектілеріне (СЭС каскадын құру, бөгендер, су қоймалары және т.б.)
антропогендік әсері нәтижесінде дамыды немесе өшті.
Сырдария өзенінің су режимінің проблемасы барлық кезде шаруашылық
қажеттілігі үшін жазғы кезеңде судың тапшылығы және көктемгі судың тасуы
кезеңінде судың басуы болды, ол орасан зор материалдық залал келтірді. Бұл
проблемалар бұдан бұрын да табиғи болатын, ал қазір антропогендік шығу тегі
бар.
Өзен бассейнінде бірқатар су қоймаларының құрылысынан кейін осы
проблемалардың өзектілігі, әсіресе, екі стратегиялық маңызды –
Қазақстандағы Шардара (1965 ж.) және Қырғызстандағы Тоқтоғұлдың – күрт
төмендеді.
Көктемде су тасығанда су басу және жазғы кезеңде судың аздығы
проблемасын тұрақтандыру келесімен байланысты, өзеннің табиғи ағысын реттеу
және су қоймаларынан суды жіберу режимі, бір жағынан, судың тасуы мен су
тапшылығы проблемаларын алып тастау және екінші жағынан, суарылатын егістік
қажеттілігін қанағаттандыру үшін арнайы ұйымдастырылды.
Осы су қоймаларымен өзен ағысын реттеу шаруашылық қажеттілігіне суды
беру кепілдігін арттырды және өзеннің бүкіл бассейні бойынша суарылатын
жерлердің кең ауқымды бағдарламасын жүргізуге мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта сутасу және су тапшылығы проблемалары қайтадан
туындады және олар жоғарыда орналасқан СЭС-тің (Тоқтоғұл және т.б.)
энергетика режиміне көшуімен байланысты.
Өзеннiң су жинағыш аумағынан ағынның және оның құйылуы бөгеттермен,
суландырумен үлкен аудандарына қызмет көрсететiн су тораптар қазiргi
уақытта құламаларымен реттеледi, электр энергиясын өндiредi және экономика
саласындағы сауалдарды қанағаттандырады. Ең жоғары арынды су торабы
Тоқтоғұл (есептік арыны 140 м), Чарвак (118 м), Андижан (86,5 м), Күрпісай
(74 м.), олар өзеннің жоғарғы жағында, ал ең төмен арынды – өзеннің төменгі
жағында салынған Шардара (15,8 м). 1992 жылға дейiн жоғарғы су тораптарының
пайдалану режимі ауыл шаруашылығының қажеттiлiгiн қамтамасыз етуге
бағытталған болса, ал 1992 жылыдан кейін Нарын-Сырдария СЭС-ы каскады
энергетикалық жұмыс режiмiне өттi.
Шардара су қоймасы бұл құламаның ең соңғы құрылысы болып көрiнедi
және өзен маусымдық ағынды реттеуге арналған. Оның негізгі жұмысы -
суландыру, энергетика, тасқынға қарсы реттеу болып есептеледі.
3-кесте. Сырдария өзен бассейнінде су қоймаларының көлемдері, миллиард- м3
Су қоймасы Ел Өзен Толық көлем Пайдалы көлем
Тоқтағұл Қырғызстан Нарын 19,5 14,0
Шардара Қазақстан Сырдария 5,2 4,7
Кайраккум Тәжікстан Сырдария 3,4 2,5
Андижан Өзбекстан Қарадария 1,9 1,7
Шарвак Өзбекстан Шыршик 2,0 1,6
Басқалары 4,0 1,2
Барлығы 36,0 27,5
Шардара су қоймасының режимiнде екi кезең айқын ерекшеленедi: қысқы
– су жинау кезеңі және жазғы - көлемнiң жұмыс кезеңі. Шардара су қоймасы
өзеннің төменгі жағында орналасқан су тұтынушылардың суға деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Шардара су қоймасына Арнасайдан реттелмейтiн тасқындарды тастаудың
шектелуi, артынан апаттық жағдайға әкелуі мүмкін жағдай жасалынған. Шардара
су қоймасындағы барлық сужiбергiш имараттар өткiзгiштiк қабiлеті жобалықтан
екi есе төмен және 2100-2200 м3с құрайды, оның iшiнде Сырдарияның арнасына
тасталу мүмкiндігі 1500-1600 м3с.
Шардара су қоймасы 1965 жылы салынды, өзеннің ағысын маусымдық
реттеуге арналған құрылыс және ирригациялық мақсаттан басқа, энергетика,
балық шаруашылығы және судың тасқындық шығынын реттеу үшін қызмет етеді.
Қазіргі уақытта Тоқтоғұл су қоймасынан қысқы су жіберулерінің көбеюіне
байланысты оның тасқынға қарсы қызметінің маңызы бірінші кезекте.
Шардара су қоймасымен бірге су ресурстарын реттеу мен бөлу өзеннің
төменгі ағысында гидротехникалық құрылыстар каскадымен жүзеге асырылады,
оған Қызылорда және Қазалы су тораптары, Әйтек және Аманөткел су тежеме
көтерілімі ғимараттары кіреді.
Соңғы жылдары өзеннің төменгі ағысында САРСАТС (Сырдария арнасын
реттеу Солтүстік Арал теңізін сақтау) жобасы шеңберінде қолданыстағы
гидротехникалық құрылыстарды қайта құру және жаңасын салу бойынша іс-
шаралар өткізілуде.
1-шығыс, 2-4-орташа көпжылғы шығыс табиғи (2), антропогендік (3), және
қазіргі заманғы (4) кезеңдердегі, 5- Шардара, Қайраққұм және Чарвак су
қоймаларының толтырылу кезеңі, 6- Тоқтоғұл су қоймасын толтыру кезеңі, 7-
су тапшылығы кезеңі.
2 – сурет. Бақылаудың барлық кезеңінде Қазалы гидропостында Сырдария
өзені шығысының өзгеру серпіні
Табиғи жағдайда өзендерде судың тасуы, бәріне мәлім, судың тасқынымен,
топан сумен және мұзбөгеттер мен мұзбуу салдарынан қысқы кезеңде тірі
қиманың қысылуымен байланысты.Олар төменгі ағыста және өзендер дельтасында
жиі болады, өйткені су тасу мен мұзбөгет шыңырауы кезеңінде өзендегі су
көкжиегі қоршаған ортадан биік болады.
Сырдария өзенінде су тасқынының табиғи режимінде су тасқындары әрдайым
болды, бірақ қысқы кезеңде тірі қиманы ығыстырумен байланыстысу тасқындары
жиі және қауіпті болды, өйткені өзенде су деңгейінің қыста көтерілуі өзен
бетінің ашық, бос жағдайында жоғары болды. Су тасқынына Сырдария өзенінің
биік орналасуының ерекшелігі де әсерін тигізді, ол келесімен сипатталады,
Төменарықтан бастап өзен жайылмасы іргелес жазық бетімен қосылады,
тасқынның жайылма суы ені 20 км және одан да жоғары белдеуін қамтуы мүмкін.
Қыста бөгеттер, су ағынын қысып, өздері мұзбөгет және мұзбуудансу
деңгейінің көтерілуіне себеп болуы мүмкін. Сондай-ақ, қалқыма кесек сең
күшінің әсерінен дамбылар бұзылуға бейім.
Сондай-ақ, су тасқынымен күресте ең сенімді құрал (қысқы да, жазғы
да) өзен ағысын реттеу болып табылады.
Бұл әдіс өз кезінде Шардара және Тоқтоғұл су қоймасының кешенді
құрылысымен жүзеге асырылған. Бұл өткен ғасырдың жетпісінші және сексенінші
жылдары толығымен су тасқынынан құтылуға мүмкіндік берген. Алайда,
тоқсаныншы жылдары Тоқтоғұл гидроторабын жұмыстың энергетикалық режиміне
ауыстырудан кейін жыл сайынғы қысқы су тасқындары қайта жанданды. Қысқы су
тасқынынан басқа, пайдаланудың замануи режимі өзеннің төменгі ағысының
ирригациялық сумен қамтамасыз етілуін нашар жаққа өзгертті, өзен ағысының
Сырдария мен Арал теңізіне құйылуын азайтты.
Сырдария өзенінің бассейнінде экологиялық-су шаруашылық ахуалдың
талдауы келесіні көрсетеді:
1. 1990 жылға дейінгі кезеңде Сырдарияның орташа сулығында экономика
салалары арал теңізін есепке алмай, өз талаптары деңгейінде сумен
қамтамасыз етілді. Су тапшылығы жылдары суармалы егістікке ғана қолдау
көрсетілді, қалған тұтынушылар су ресурстарының өткір тапшылығын көрді.
Арал теңізінің барлық кезең ішінде теріс балансы болды, оның нәтижесінде
қарқынды құрғап тартылу жалғасты.
2. Соңғы онжылдықта Шардараға судың құйылуы вегетациялық кезеңде қысқы
құйылудың тиісті ұлғаюымен жылдықтан 30-35 %-ға төмендеді, бұл Арнасайға су
ресурстарының үлкен көлемдерін мәжбүр болғандықтан, жыл сайын жіберудің
себебінің бірі болды. Соңғы он жылда Арнасай төмендігіне таза өзен суының
27 км3 дейін суы жіберілді.
3. Жазғы кезеңде суару алқабын қысқартқанда (340 мың га-дан 230 мың га
дейін), судың жетіспеушілігі төменгі ағыстағы ауыл шаруашылығын сумен
қамтамасыз етуде белгілі шиеленіс туғызды. Аса ауыр салдарға ұшырау мен
залалдан құтылуға соңғы жылдардағы көп сулылықтың арқасында қол
жеткізілді.
4. Өткен жылдардағы және қазіргі заманғы зерттеулер көрсеткендей,
қысқы кезеңде (қараша-наурыз айлары) Шардара тұстамасында судың 475-525
м3с жұмсалуында судың басуы мен су тасқыны болмайды.
Есептеулер көрсеткендей, қысқы қиыншылықтар қысқы кезеңде 11м3с
ағынында Шардара су қоймасының көмегімен реттелуі мүмкін, бірақ бұл
мүмкіндіктер толығымен пайдаланылмайды. Шардара су қоймасына құйылатын
11м3с аса қысқы ағын көтерілгенде, қысқы су тасқындарының болу мүмкіндігі
артады, оған жол бермеу үшін өзеннің төменгі ағысында Көксарай
контрретегіші салынды.
Гидрологиялық режим мен арналық процестерді басқару әдістері
негізделді. Барлық деңгейдегі су пайдаланушыларға су беруді жетілдіру,
көлдер жүйесі мен өзен атырауын сумен қамтамасыз ету және елді мекендерді
су басу зиянын болдырмау критериилері қарастырылды. Бұның өзі Сырдария
өзенінің алабындағы су қорларын сарқылу мен ластанудан сақтайтын, оны
тиімді пайдалану мен басқарудың негізі болып табылады.
Қысқы кезеңде Шардара су қоймасы біртіндеп толады, Шардара су
қоймасынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz